Metody badań empirycznych w prawoznawstwie

Metody badań empirycznych
w prawoznawstwie
(„Kłusownictwo” metodologiczne, czy
niezbędne wzbogacenie przestrzeni
poznawczej w naukach prawnych)
„Traktat o dobrej robocie” - Tadeusza Kotarbińskiego



Metoda to „sposób wykonywania czynu złożonego,
polegający na określonym doborze i układzie jego
działań składowych, a przy tym uplanowiony i
nadający się do wielokrotnego stosowania".
Choć termin ten odnosi się do wszystkich dziedzin
zachowania celowego, to zawęża się go do
naukowego badania rzeczy i zjawisk.
Metoda jest dla nauki tak istotna, że czasem włącza
się ją do definicji nauki i za naukową uznaje taką
wiedzę, która jest wynikiem stosowania metody
naukowej.
Metody naukowe obejmują zespoły środków i
czynności ujęte w zasady. Służą one:






formułowaniu problemów,
projektowaniu badań,
zbieraniu danych potrzebnych do ich
rozwiązania,
analizie,
teoretycznej interpretacji danych,
oraz prezentacji i praktycznemu wykorzystaniu
ustaleń rzeczowych i wiedzy teoretycznej.



Uprawianie nauki nie polega na przestrzeganiu z
góry ustalonych reguł, które prowadzą do
odkrywania nowych faktów lub zadowalających ich
wyjaśnień.
Na każdym etapie badania, od stawiania hipotez
do interpretacji wyników, jest miejsce na
„pierwiastki twórcze" i każdy etap, a zwłaszcza
stawianie hipotez i interpretacja wyników, wymaga
od badacza odkrywczej intuicji, wiedzy i wyobraźni.
Skrajna, „anarchistyczna" teoria nauki (Paul Feyerabend) twierdzi nawet, że jedyną regułą jest reguła
„wszystko wolno" (anything goes).






W naukach społecznych stosuje się metody wielozmiennowych
analiz przyczynowych.
„Badacz-Socjolog” rzadko obserwuje całe zbiorowości - zwykle
bada tylko ich statystyczne reprezentacje, więc na pierwsze
miejsce wysuwają się metody statystyczne.
Rzeczywistość społeczna zbudowana jest wielopoziomowo:
składa się z ludzi, ze zbiorowości, i ich wytworów, powiedzmy
kulturowych.
Dlatego w naukach społecznych (zwłaszcza w socjologii)
rozbudowane są metody badań struktur, organizacji i kultury.
Nauki społeczne obok zachowań muszą także badać świat
psychiki - definicje sytuacji, wartości, intencje.
Nauki społeczne badają też świat treści kulturowych zawartych w ideologiach, dziełach sztuki, prawach, przekazach
masowych.
Zadania metodologii badań naukowych
(ze szczególnym uwzględnieniem prawoznawstwa)
to następujące rodzaje czynności:






Opis wzorów postępowania badaczy: metod konceptualizacji problemów, zbierania,
analizy i interpretacji danych, budowy definicji, typologii, wyjaśnień, teorii itd.
Eksplikacja metod, ujawnienie ich założeń, rekonstrukcja czynności badawczych
oraz ich analiza, doprowadzająca do definicji, które podsumowują, na czym
czynności te polegają. Ujawnianie modeli rzeczywistości społecznej zakładanych
przez różne podejścia i ocena ich trafności. Ten typ badań metodologicznych jest
wstępem do triangulacji.
Analiza aparatu pojęciowego danej nauki, pojęć metodologicznych, ale także
specjalistycznych.
Eksplikacja tekstów. Ujawnia się tu milczące i nieświadomie przyjęte założenia,
zależności między twierdzeniami, struktury wnioskowań, luki w dowodzie, pytania
bez odpowiedzi; pokazuje się, dlaczego wnioski są przekonujące lub nie.
Eksplikacja tekstów jest elementem krytyki naukowej.
Konstrukcja narzędzi naukowych, zwłaszcza narzędzi badań empirycznych, ale
także analizy tekstów i wiedzy naukowej. Ujawnienie założeń i opisanie ograniczeń
istniejących metod pomaga wykryć braki w instrumentarium badacza, co jest
bodźcem do budowy nowych narzędzi.
Ocena sposobów postępowania badaczy i kodyfikacja norm poprawnego
postępowania w nauce. Metodologia jest teorią dobrej roboty naukowej. Na badanie
patrzy jako na sekwencję decyzji i czynności, wszelka zaś decyzja, czyli akt wyboru,
zakłada wartościowanie.
Wrażliwość metodologiczna badacza nie
wymaga, aby uczynił on z niej swą wyłączną
specjalizację, przeciwnie - sytuacje takie nie są
ani częste, ani pożądane.
 Wymaga natomiast pewnego nastawienia
umysłu: „chodzi o wyrobienie w sobie postawy
analitycznej wobec własnego warsztatu i wobec
tego, co się robi i pisze w uprawianej dziedzinie
naukowej”.
 Metodologia usprawnia warsztat badań
społecznych, pozwala rozwiązywać coraz
bardziej złożone problemy i czynić to coraz
rzetelniej.






Innowacje warsztatowe nie tylko pozwalają rozwiązywać problemy, dla
których je wprowadzono, ale też uświadamiają nowe problemy, których
nawet nie formułowano, gdyż ich rozwiązanie znajdowało się poza
zasięgiem istniejących metod.
Technikocentryzm - tendencja do przykrawania podejmowanych problemów
do możliwości technik istniejących, preferowanych przez badaczy lub
najlepiej im znanych - z widoczną szkodą dla problemów za pomocą tych
technik nierozstrzygalnych.
Kodyfikacja i standaryzacja zasad postępowania badawczego ułatwia ich
dyfuzję w społeczności naukowej i transmisję międzypokoleniową w nauce.
Obydwa procesy mają w dużej mierze charakter społeczny: jedni badacze
uczą się nowych metod bezpośrednio i z doniesień empirycznych innych, a
adepci nauki uczą się fachu przez naśladowanie i prace pod okiem majstrów
i mistrzów.
Metodologii zarzuca się arbitralność standardów, oczywistość wyników i
schematyzm przepisów.
Przeciw metodologii podnosi się też zarzut, że kodyfikując procedury i
formułując przepisy, pomniejsza twórczy charakter nauki, zaś twórczość nie
daje się podporządkować metodom.

Niektóre metody badań empirycznych socjologii i
prawoznawstwa są względnie zestandaryzowane, ale
nawet do dobrania próby w typowym sondażu nie
wystarczy podręcznik, lecz potrzebna jest jeszcze wiedza
typu know-how. Sama metodologia dostarcza badaczowi
tylko norm wspomagających go przy podejmowaniu
decyzji oraz sposobów oceny tych decyzji, ale nie zawiera
reguł, które mówiłyby mu, co ma robić.

Badacze, którzy nie zamykają się w granicach własnego
paradygmatu i otwierają oczy na inne metody i
metodologie, otwartymi czynią też swe umysły. Widzą, że
nie ma żadnej „prawdziwej" metody naukowej i nie ma
„typu doskonałego materiału badawczego". Studiując inne,
nieraz egzotyczne dla siebie metodologie, poszerzają
własny widnokrąg intelektualny.
Tzw. podejście empiryczne w badaniu prawa

W naukach prawnych uprawianych w
Polsce badania empiryczne pojawiają się
mniej więcej z początkiem lat
sześćdziesiątych, zmierzając do
konfrontowania treści obowiązującego
prawa z praktyką jego stosowania w życiu
społeczeństwa.
Różnice i podobieństwa badań prawnoempirycznych i
badań społecznych (zwłaszcza socjologicznych):



W badaniach prawnoempirycznych zarówno wstępne hipotezy, jak i
efekty badania formułowane są z zamysłem lepszego poznania
zjawisk prawnych traktowanych jako względnie autonomiczna
kategoria zjawisk społecznych, o tyle w badaniach socjologicznych
na zjawiska prawne patrzy się jako na jedną z wielu równorzędnych
niejako kategorii zjawisk społecznych, z reguły na ich przykładzie
zmierzając do wykrycia ogólniejszych mechanizmów i prawidłowości
życia społecznego.
Hipotezy sprawdzane w toku badania prawnoempirycznego
wyrastają z dorobku teoretycznego nauk prawnych, ujęte są w
terminologii tych nauk i służą ich rozwojowi. Rezultatem badania jest
pogłębienie wiedzy o prawie, lecz także najczęściej przyczynienie się
do doskonalenia prawa pozytywnego poprzez danie oceny prawa
pozytywnego stosowanego w praktyce społecznej tudzież zgłoszenie
w związku z tym propozycji modyfikacji tego prawa.
W badaniach prawnoempirycznych wręcz niezbędne wydaje się na
początku badania wyjaśnienie sobie, jaka jest treść prawa w
zakresie, który ma być zbadany. Znaczy to, że przed przystąpieniem
do badania empirycznego prawnik, stosując cały zespół metod
językowologicznych zmierza do ustalenia zawartości przepisów
prawnych, których stosowanie w praktyce ma zbadać.



Różnice i podobieństwa badań prawnoempirycznych i
badań społecznych (zwłaszcza socjologicznych):
Różnica kolejna polega na zakresie, w jakim — przy badaniach
empirycznych — socjolog uwzględnia aspekt instytucjonalny
zjawisk społecznych, zaś prawnik kontekst społeczny
badanego zjawiska prawnego.
W badaniach prawnoempirycznych zdecydowanie większe
znaczenie, jak dotąd, przypisuje się obserwacji pośredniej, m.
in. za pośrednictwem dokumentów urzędowych i danych
statystycznych, gdy socjologowie skłonni są preferować
obserwację bezpośrednią, a w szczególności badania opinii.
Badania prawnoempiryczne rozpoczynają się od analizy
obowiązującego stanu prawnego i zmierzają do jego
udoskonalenia. Przeważnie kończą się więc wnioskami de lege
ferenda bądź w przypadku uznania adekwatności
obowiązującego prawa prowadzą do sformułowania wniosków
zmierzających do pełniejszej realizacji obowiązujących norm.
Brak uwzględnienia tego momentu osłabia w poważnym
stopniu efektywność dotychczasowych badań socjologicznych








Odrębność podejścia prawnoempirycznego w stosunku do pozostałych
nauk społecznych (zwłaszcza socjologii):
identyfikacja oznaczałaby w swej logicznej konsekwencji uznanie podejścia
prawnoempirycznego za domenę badań socjologicznych, zubożając nauki
prawne o niezwykle cenną perspektywę społeczną, zjawisk pozaprawnych.
potraktowanie płaszczyzny socjologicznej badań prawnych jako strefy
zainteresowań osobnej gałęzi nauki, a mianowicie socjologii prawa,
oznaczałoby poważny krok wstecz w rozwoju metodologii nauk prawnych.
badania empiryczne bynajmniej nie stanowią instrumentu stosowanego
tylko w socjologii, wiele innych nauk społecznych — starczy wymienić
ekonomię polityczną, prakseologię, nie mówiąc już o naukach prawnych —
posługuje się dla osiągnięcia założonych przez siebie celów w węższej lub
szerszej skali także różnymi technikami badań empirycznych.
odrębność pozwala na zachowanie swoistych wartości wynikających z
różnego zaplecza teoretycznego badań empirycznych.
odrębność nie może oznaczać odwrócenia się od siebie, lecz powinna
zakładać współdziałanie.
podejście prawnoempiryczne nauki prawa ukazuje zarazem nowe
horyzonty badawcze dla socjologów.
prawnik ze współpracy z socjologami odnosi wielką korzyść polegającą na
wykorzystywaniu niewątpliwie przez socjologię bardziej wydoskonalonych
technik obserwacji, zbierania i analizy zgromadzonych danych.
przede wszystkim jednak, współpraca interdyscyplinarna wynika z
kompleksowości zjawisk społecznych.



Podejście prawnoempiryczne może być stosowane w obrębie nauk
prawnych, bez wychodzenia poza obszar penetracji tych nauk i wcale
nie musi być identyfikowane z badaniami socjologicznymi.
Podejście prawnoempiryczne nie jest żadnym „kłusownictwem", jak
się kiedyś wyrażano, prawników na obszarach łowów nauk
społecznych, lecz integralną część zestawu instrumentów
badawczych stosowanych przez nauki prawne. Rozwój badań
prawnoempirycznych może w poważnym stopniu przyczynić się do
lepszego wywiązywania się nauk prawnych z ich funkcji eksperta.
Uznanie potrzeby rozwoju badań empirycznych nie może wszak
prowadzić do absolutyzowania tego podejścia jako rzekomo
wyłącznie naukowego. Nikt nie może w sposób rozsądny zaprzeczyć
znaczeniu związków badań empirycznych w naukach prawnych z
refleksją teoretyczną, ani też domagać się wyłączności dla podejścia
empirycznego. Badania empiryczne nie mogą być traktowane jako
cel sam w sobie i sprowadzać się wyłącznie do zebrania i opisu
materiału faktograficznego. Zmierzają one m. in. do gruntowniejszego
poznania praktyki stosowania norm prawnych w życiu społecznym.
Muszą jednak zarówno opierać się o wyniki badań teoretycznych, jak
i badania teoretyczne inspirować i wzbogacać.
Podsumowanie

Badania empiryczne obrazujące aspekt funkcjonalny prawa zmierzają do
poszerzenia perspektywy poznawczej, wyraźnie wykraczając poza analizę,
systematykę i wykładnię prawa. Refleksja nad faktycznym stosowaniem, czy
też działaniem prawa zwiększa pole badawcze poprzez włączenie w
spektrum bezpośredniego zainteresowania zjawisk społecznych, przeżyć
psychicznych czy też wartości związanych z daną gałęzią prawa.

Podejście empiryczne na gruncie analizy prawa zmusza nas do
wzbogacenia warsztatu badawczego. Zabieg ten nie powinien tworzyć
nowej, odrębnej aparatury pojęciowej, wręcz przeciwnie chodzi o włączenie
do badań nad prawem metod i technik badawczych wypracowanych i
stosowanych na gruncie innych dyscyplin naukowych.

Współpraca z innymi naukami (zwłaszcza społecznymi i psychologicznymi) i
nawiązywanie do ich osiągnięć nie oznacza mechanicznego przenoszenia
wszelkich koncepcji z zakresu wskazanych nauk na grunt prawoznawstwa,
ale polega na świadomym wyborze tych konstrukcji, które mogą znaleźć
szczególnie przydatne zastosowanie do problematyki prawnej.
Podsumowanie

Realizując badania empiryczne pamiętać musimy, że z pozoru mogą one
razić pewną eklektycznością. Wiąże się to z chęcią połączenia różnych
elementów, pochodzących z różnych metod badawczych. Automatyzm w
tym przypadku grozi przejęciem podstawowych wad tych metod.

Przystępując do badań empirycznych należy zadbać o wskazanie metody
oraz narzędzi zdobywania informacji, prawidłowy wybór próby lub
przypadku, a nawet techniczny sposób przeprowadzenia badań. W zakresie
zebranego materiału empirycznego pamiętać zaś należy o
niebezpieczeństwach dotyczących wiarygodności i praktycznej przydatności
uzyskanych rezultatów.

Chodzi tu o stosunek między wynikami a ustaleniami teoretycznymi.
Wskazana relacja zmusza nas do ostrożnego uogólniania uzyskanych
wyników. Co więcej wszelkie syntezy winny być przekonywująco
uzasadnione zgromadzonym materiałem faktycznym.

Innym, zdecydowanie częstszym, grzechem badań empirycznych jest
nadmierna przewaga bogactwa zebranych danych nad ich jakościowym
przetworzeniem i merytoryczną analizą.
Podsumowanie

Zachwianie proporcji, tzw. hiperfaktografia stwarza nieodparte
wrażenie, że powstające w wyniku badań prace raczej opisują
daną rzeczywistość, uciekając w istocie od jej wyjaśnienia.

Podniesione wyżej problemy traktować należy jako
podstawowe wyzwania w zakresie konceptualizacji badań
empirycznych w prawoznawstwie. Uwagi te w sposób stały
muszą wyznaczać przestrzeń dla wszystkich etapów i
szczegółowych przedsięwzięć zrealizowanych badań
empirycznych. Można powiedzieć, że przedstawiony "reżim
metodologiczny" jest bezpośrednią wskazówką kolejnych
działań każdego uczciwego i dobrze przygotowanego Badacza.
Założenia te to jednocześnie pryzmat procesu gromadzenia,
opracowywania, a zwłaszcza analizy zebranego materiału
empirycznego.
Co warto przeczytać ?
Klasyka:
 T.Kotarbiński, Traktat o dobrej robocie, PWN, Łódź 1957, Tegoż, O pojęciu metody
(1957), (w:) Dzieła wszystkie, t. 2, Ossolineum, Wrocław 1993;
 A.Sułek, Ogród metodologii socjologicznej, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR,
Warszawa 2002;
 S.Nowak, Metody badań społecznych, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa
2010;
 K.Opałek, Problemy metodologiczne nauki prawa, Warszawa 1962;
 A.Podgórecki, Socjologia prawa, Warszawa 1962;
Zamieszanie w głowie oraz postmodernistyczne ujęcie:
 P. Feyerabend, Against Method, 3rd ed. 1993 (ostatni reprint w 2009); polskie
tłumaczenie: Przeciw metodzie, Wyd. Siedmiogród 2001;
 R. Rorty, Obiektywność, relatywizm i prawda, Wyd Aletheia 1999; oraz Tegoż,
Przygodność, ironia i solidarność, Wyd. W.A.B 2009;
 T. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, Wyd Aletheia 2009, Tegoż, Dwa bieguny.
Tradycja i nowatorstwo w badaniach naukowych, tł. i posłowiem opatrzył Stefan
Amsterdamski, Warszawa 1985, PIW;
 M. Fucoult, Słowa i rzeczy, Wyd. słowo/obraz terytoria 2005;
 J. Derrida, De la grammatologie (O gramatologii, przeł. Bogdan Banasiak,
Wydawnictwo KR, Warszawa 1999), Tegoż, Marges de la philosophie (Marginesy
filozofii, przeł. Adam Dziadek, Janusz Margański, Paweł Pieniążek, Wydawnictwo
KR, Warszawa 2002);
Dziękuję za uwagę