Istota pieniadza (30 stron).
advertisement
Istota pieniądza SPIS TREŚCI Wstęp Rozdział I Historia pieniądza na ziemiach polskich 1. Poczatki pieniadza 2. Od denara do złotego 3. Od wymiany do wymiany Rozdział II Znaczenie pieniądza w gospodarce 1. Rola pieniądza w gospodarce 1.1. Rodzaje gospodarki 1.2. Rodzaje pieniądza 1.3. Obieg pieniądza w gospodarce 2. Struktura zasobów pieniężnych 3. Instrumenty Banku Centralnego stosowane na umocnienie pieniądza 4. Pieniądz gotówkowy jako trwały element współczesnej gospodarki 6. Zakończenie Wykaz źródeł WSTĘP Rok 2002 ma swoje prawa. Nowy wiek skłania wszystkich do historycznych refleksji i na ich tle do spojrzenia w przyszłość. Przedmiotem moich zainteresowań jest pieniądz, jego rola w przeszłości i zastanowienie się nad znaczeniem mocnego, stabilnego pieniądza w gospodarce. Znaczenie mocnego, stabilnego pieniadza w gospodarce jest tematem bardzo szerokim. To zagadnienie można rozpatrywać w różnych aspektach. Rozważania moż prowadzić w kierunku np. znaczenie mocnego stabilnego pieniądza dla rozwoju przedsiębiorczości, instrumenty stosowane przez Narodowy Bank Polski na kształtowanie się mocnego stabilnego pieniadza w gospodarce, lub czym jest pieniądz w gospodarce. W swojej pracy chce przedstawić rozważanie czym jest pieniądz jego pochodzenie, losy, funkcje i znaczenie we współczesnej gospodarce. Chodzi mi tutaj o zastanowienie się nad tym: - czy jest pieniądz, - w jakich formach występuje, - co określa jego wartość, - w jaki sposób Bank Centralny tworzy mocny i stabilny pieniądz - jaka ilość i jakiego poniądza potrzeba gospodarce dla sprawnego i stabilnego funkcjonowania. Do takiej refleksji przyczynia się również 78 rocznica powstania Narodowego Banku Polskiego. Zrozumienie zasad zanaczenia mocnego stabilnego pieniądza w rozwoju gospodarki wymaga zrozunienia zależności między gospodarką pieniężną a realną sferą wytwarzania dóbr i świadczenia usług a szczególności poznania natury pieniadza oraz zasad polityki pieniężnej. Zagadnienia te ważne są z dwóch powodów: 1. niezwykle dynamiczny rozwój elektroniki i informatyki sprawił, że spotyka się opinie o szybkim zlikwidowaniu z życia gospodarczego pieniądza w postaci gotówki. Zastąpienie go najrozmaitszymi postaciami pieniądza bezgotówkowego. Wygoda posługiwania się nowymi postaciami pieniądza, szybkość jego przekazywania (rozliczeń) oraz bezpieczeństwo przeprowadzanych transakcji. Można przypuszczać, że w niedalekiej przyszłości po dokonaniu zmian w rozliczeń pieniężnych i systemu bankowego pieniądz elektroniczny będzie powszechnym pieniądzem. 2. następujący w niespotykanej skali proces globalizacji rynków pieniądza i kapitału, powoduje różnorodność innowacji finansowych, dostosowujących bankowość do zmian w handlu światowych, w stosunkach walutowych oraz nowych formach prowadzenia gospodarki finansowej przez podmioty gospodarcze, czy potrzeb finansowych ludności. W rozważania nad znaczeniem mocnego i stabilnego pieniądza w rozwoju gospodarki podzieliłem na części, a mianowicie historię pieniądza na ziemiach polskich, znaczenie pieniądza w gospodarce oraz instrumenty Banku centralnego wpływające na stabilność pieniądza w gospodarce. Rozdział I Historia pieniądza na ziemiach polskich 1. Początki pieniądza Społeczeństwa prymitywne w ogóle nie posługiwały się pieniądzem, ponieważ nie zajmowały się handlem. W warunkach prowadzonej przez nie gospodarki naturalnej, wszystkie wytwarzane dobra przeznaczane były na własne potrzeby, rodziny lub wspólnoty plemiennej. Początkowo handel odbywał się bez użycia pieniądza, w ramach wymiany towar za towar. Wyprodukowane nadwyżki towarów ponad potrzeby rodziny czy wspólnoty plemiennej wymieniano na inne, których w jej obrębie nie wytwarzano. Obecnie jeszcze niektóre kraje w obliczu trudności gospodarczych i związanych z nimi problemami regulowania bieżących zobowiązań, utrzymują z konieczności tego rodzaju stosunki wymienne. Zwłaszcza w zakresie wymiany towarowej z zagranicą. Pieniądz nie jest więc nieodłącznym elmentem utrzymywania stosunków ekonomicznych pomiędzy ludźmi, choć współcześnie wydaje się w tej roli niezastąpiony. Aby dany towar mógł stać się pieniądzem, a dokładniej – pełnić funkcję pieniądza, musiał łączyć w sobie co najmniej cztery cechy: 1. podzielność 2. trwałość 3. rzadkość występowania w przyrodzie 4. jednorodność W miarę upływu czasu, towary powszechnego użytku jak: muszle, bydło, skóry, kamienie itp. przestały pełnić funkcję pieniądza i zostały zastąpione metalami. Na początku były to metale nieszlachetne takie jak: żelazo, miedź, brąz a później dopiero złoto i srebro. Nie ma pewności, kiedy po raz pierwszy użyto w transakcjach takiego pieniądza. Najstarsze informacje o tym pochodzą ze starożytnej Mezopotamii (dziś południowy Irak), sprzed 4500 lat1. W owym okresie pieniądzem były na przykład: pierścienie, kawałki stopionego srebra itp. Płatności dokonywano złotem lub srebrem (także innymi metalami) o określonej wadze i dowolnym kształcie dając poczatek monetom. Denar jako pirwsza moneta był używany powszechnie w Cesarstwie rzymskim od końca III w. p.n.e..2 Była to moneta srebrna o wadze 4,55 g. Waga tej monety ulegała redukcji i tak w 155 r. p.n.e. waga jej spadła do 3,89 g, a w II w n.e. ważył jedynie ok. 1,7 g. Ubytek wagi denara świadczył o braku stabilizacji gospodarczej i malejącej sile nabywczej. Przyczyną dewaluacji denara były liczne niepokoje wojenne na pólnocnych terenach Cesarstwa rzymskiego, powodujace osłabianie kontaktów handlowych i rozwoju gospodarczego danych terenów. W średniowieczu denar stanowił podstawowy środek płatniczy. 2. Od denara do złotego Migracje ludności, osadnictwo na różnych ziemiach spowodowało napływ na obecne ziemie polskie obcych monet. W tym czasie na ziemie polskie docierały złote, srebrne i miedziane monety greckie i celtyckie3. Pojawienie się ich wynikało z osadnictwa się Celtów na Śląsku i Małopolsce. W okolicach Krakowa posiadali nawet własną mennicę produkujacą w I w. p.n.e. monety. Początek naszej ery zaznaczał się ożywionymi kontaktami handlowymi ziem polskich z cesarstwem rzymskim. W tym okresie nastąpił napływ denara na ziemie polskie 4. Wykopaliska – znaleziska w Polsce zawierajace nawet po ok. 10 tys. szt denarów świadczyć mogą o pełnieniu przez niego fukcji środka obiegowego i płatniczego nie tylko w Cesarstwie rzymskim ale i w Europie. Wraz z powstawaniem państwa polskiego pojawiła się pierwsza polska moneta srebrny denar Mieszka I5. Denar ważył 1,3 grama, a jego siła nabywcza wynosiła 78 dzisiejszych złotych. Moneta ta nawiązywała do wzorów zachodnioeuropejskich pod względem typologicznym (wyobrażenia na stemplu) jak i metrologicznym (waga, rozmiar, próba). Monety te bito w mennicy w Poznaniu. Emisja polskiegi denara na rynku pieniężnym opanowanego przez monetę obcą nie miała znaczenia ekonomicznego. Posiada jedynie znaczenie polityczne manifestując w ten sposób suwerenność młodej monarchii piastowskiej. 1 Historia Powszechna t.1. PWN. Warszawa 1987, s. 67 Encyklopedia szkolna. Historia. WsiP. Warszawa 1995, s. 395 Encyklopedia podręczna. Kluszczyński Kraków 2000, s. 203 3 Encyklopedia szkola Historia. WsiP Warszawa 1995. s.393 4 Cywiński H. Pieniądz. Przegląd encyklopedyczny. WsiP Warszawa 1992 5 Wójtowicz G.: Od denara do euro. Miesięcznik BANK 2 Denar przeżywał lata lepsze i gorsze. Za panowania Bolesława II Śmiałego waga denara została zredukowana do 0,75 gramów 6. Bito je w masowych nakładach. Dalsza obniżka następowała za panowania Władysława I Hermana i Bolesława III Krzywoustego. Z czasem zastąpiły go denary lekkie, a następnie brakteaty - cienkie denary ze stemplem bitym po jednej stronie monety. W końcu XIII w. waga denara spadła do 0,25 grama, zaś siła nabywcza obniżyła się do 3 dzisiejszych złotych. Rozbicie dzielnicowe spowodowało decentralizację mennictwa piastowskiego. W tym okresie założono wiele nowych mennic produkujących denary lekkie i brakteaty. W XII i XIII w. nastąpiło upieniężnienia rynku polskiego dzięki czemu książęta mogli przeprowadzać przymusowe wymiany braktearów na nowe w korzystnej dla siebie relacji. Mimo znacznego upowszechnienia monet funkcje pieniądza nadal pełniły futra, sól czy tkaniny. Pieniądze były używane przede wszystkim jako środek płatniczy wregulacji świadczeń feudalnych i opłacie myta. Ubytek kruszcu, świadczył o „psuciu” się pieniądza, a malejąca siła nabywcza o inflacji. Przyczyną malejącej siły nabywczej pieniądza były konflikty zewnętrzne (wojny z krzyżakami) i wewnętrzne (rozbicie dzielnicowe lata 1139 - 1241) nie sprzyjające rozwojowi gospodarczemu państwa7. Braku rozwoju gospodarczego, silnej władzy (króla) wpływa na osłabianie wartości pieniądza, w obiegu pojawia się wiele monet o niskiej wartości. Warto jednak zauważyć, że denar stawał się stopniowo monetą obiegową, łatwą do wykorzystania w codziennych transakcjach. W obiegu były tylko denary. Monety o różnych nominałach pojawiły się później, w następnych systemach pieniężnych. Początek XIV w. (za ponowania Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego) przyniósł nowy system pieniężny. W tym okresie następuje skupienie władzy w jednych rękach – króla, rozwój gospodarczy i cywilizacyjny społeczeństwa. Rozwój gospodarczy był możliwy dzięki zniesieniu części uciążliwych danin narzuconych społeczeństwu oraz wprowadzenie osadnictwa. Zniesienie danin i osadnictwo spowodowało rozwój gospodarczy terenów dotychczas zacofanych oraz. Wprowadzenie nowego systemu pieniężnego spowodowało umocnienie stabilizację pieniądza co w efekcje przynosi rozwój gospodarczy społeczeństwa. się, Pojawiły się pełnowartościowe monety kruszcowe8, Moneta kruszcowa określała liczbę i jakość bitych monet o wadze ok. 197 g. Z czasem upowszechniły się w obiegu jako bardziej „ znormalizowany” środek płatniczy. Stały się pieniądzem obiegowym i towarowym jednocześnie. Wartość płatniczą jednostki pieniężnej monety odpowiada wartości towarowej zawartego w nie kruszcu. Dopuszczano tylko odjęcie od wagi kruszcu pewnego Cywiński H. Dziesięć wieków pieniądza polskiego 980-1980. WsiP Warszawa 1987 Bobrzyński M.: Dzieje Polski w zarysie. PIW Warszawa 1987. s. 137-174 8 Kiersnowski R.: Pradzieje grosza. WsiP Warszawa 1974. 6 7 ubytku na pokrycie kosztów bicia monety. Gdy w obiegu znajdowały się jednocześnie monety złote i srebrne, system walutowy znany był bimetalizmem. W tym okresie również na ziemiach polskich narodził się nowy system pieniężny. Główna rola przypadła groszowi. Grosz jako moneta bita w Polsce pojawił się w 1368 r. 9 Jeden grosz odpowiadał wartości 12 denarów. Początki bicia monety datuje się na 1172 r. w Genui10. Był to srebrny grosz ważący 3,5 grama i miał wartość obecnych 36 złotych. Do obiegu zaczęły wchodzić również monety złote (dukaty węgierskie). W późniejszym czasie bicie własnej monety złotej było incydentalne z braku własnych złóż. Grosz poszedł śladami denara. W ciągu dwóch wieków zawartość srebra spadła do 0,8 grama. W XVII – XIX był monetą bitą z miedzi. Jednak jego siła nabywcza zmniejszyła się nieznacznie, bo obok okresów inflacji zdarzała się też deflacja. W końcu XV w. grosz miał siłę 22 naszych złotych. W historii polskiego pieniądza na szczególną uwagę zasługuje inne wydarzenie. W 1493 r. Jan Olbracht ustalił ówczesną maksymalną cenę dukata w wysokości 30 groszy. Te 30 groszy zaczęto nazywać złotym polskim. Złote monety dukatowe zaczęto nazywać dla odróżnienia czerwonymi złotymi. Złoty polski jako jednostka obrachunkowa stał się wkrótce podstawą kolejnego systemu pieniężnego. Przypisano mu nieco ponad 23 gramy srebra. Reprezentował bardzo dużą siłę nabywczą - równą około 675 dzisiejszych złotych. Za czasów panowania Zygmunta Starego przygotowano założenia reformy pieniężnej. Projektem reformy zajmował się w latach 1526-28 sekretarz Zygmunta Starego Jost Decjusz11. W tym okresie w Polsce było w obiegu 17 rodzajów monet różnych królów polskich i obcych. Projekt reformy monetarnej Decjusza zakładał istnienie systemu waluty podwójnej i równoległej. System waluty podwójnej istnieje jeśli jest ustalony stosunek wartościowy pomiędzy monetami a w szczególności srebrnymi i złotymi. System waluty równoległej jest wtedy gdy stosunek wymienny walut kształtuje się na wolnym rynku. System reformy monetarnej dał podwaliny pod nowożytne mennictwo polskie. W warunkach istnienia bimetalizmu pieniądz gorszy wypiera z obiegu pieniądz lepszy. Oznacza to że monety o wysokiej zawartości kruszcu są wycofywane z obiegu i tezauryzowane, a w obiegu pozostają monety o tej samej wartości nominalnej, lecz mniejszej zawartości kruszcu. Pieniądz lepszy w wyniku tezauryzacji staje się środkiem przechowywania wartości lub odpływa z kraju jako preferowany przez zagranicznych dostawców towarów. Prowadzi to do osłabienia wartości pieniądza a zarazem do wzrostu cen. Prawo to sformułował skarbnik angielskiej królowej Elżbiety I, Tomasz Gresham około 1560 r. 9 Historia Polski t. I. PWN Warszawa 1987. s. 197 Encyklopedia powszechna t I. PWN Warszawa 1987, s. 275 11 Historia Polski t. I PWN Warszawa 1987, s. 204 10 Napływ taniego złota i srebra do Europy, a potem liczne wojny z udziałem Rzeczypospolitej komplikowały sytuację gospodarczą i monetarną. Szczególnie trudny był okres od połowy XVII w. do połowy XVIII stulecia. Niechlubnie zapisały się zwłaszcza trzy wydarzenia. W 1659 r. Tytus Boratini uzyskał prawo bicia miedzianych szelągów. Miały zapewnić dochody pustemu skarbowi państwa. Szelągi, zwano boratynkami, wypuszczone w nadmiernej ilości przy uszczuplonej wadze, zamiast uratować skarb państwa doprowadziły do inflacji. W 1663 r. Andrzej Tymff zaproponował emisję złotych jako monety z małą zawartością srebra. Ponownie nadmierna emisja wywołała zamęt. W 1756 r. król pruski Fryderyk II przejął polskie stemple mennicze. Przez siedem lat trwał napływ kiepskiej monety. Stanisław August Poniatowski doprowadził do reformy monetarnej w 1766 r. W jej rezultacie ustalono następujący parytet : 1 złoty = 4 grosze, 1 moneta srebrna = 30 groszy miedzianych = 2,92 grama srebra. Ówczesny złoty miał mniej więcej wartość dzisiejszych 27 zł. Podsumowując czasy, gdy wiodącymi składnikami kolejnych ustrojów pieniężnych w Polsce były denar, grosz i złoty polski, to nasuwają się wnioski : denar dominujący w latach 1000-1300 zmniejszył zawartość srebra o 81 proc., a jego siła nabywcza obniżyła się 26-krotnie, grosz, który był głównym elementem systemu pieniężnego w latach 1300 -1500 stracił w tym okresie 79 proc. kruszcu, zaś ubytek jego siły nabywczej wynosił 39 proc., złoty od początku XVI w. do końca XVIII w. „pozbył się” 88 proc. srebra i 97 proc. swej początkowej siły nabywczej. Ludzie i wydarzenia „psuli” monetę. Próby reform dawały co najwyżej likwidację nieładu monetarnego i stabilizację pieniądza. Trudno dokonać dzisiaj precyzyjnego rachunku „dobrych” i „złych” lat pieniądza w ciągu ośmiu wieków - do rozbiorów. Dostępna literatura pozwala jedynie na przybliżony szacunek. Wynika z niego, że było tylko kilkadziesiąt, a chyba nie więcej niż sto lat względnej stabilizacji pieniądza. U schyłku Rzeczypospolitej, w czasie insurekcji kościuszkowskiej, doszło do debiutu pieniądza papierowego. Bankier warszawski Jędrzej Kapostas wypuścił około 10 mln papierowych złotych polskich zabezpieczonych na dobrach skarbowych 12. Z czasów rozbiorowych pieniądz polski zatracił swoje instnienie na rzecz walut zaborców. Ziemie zaboru pruskiego zostały właczone w ogólnopaństwowy pruski obieg pieniężny. Podstawową jednostką monetarną był talar zawierajacy24 grosze srebrne, a po 1857 r. 30 groszy. Dzielił się na 12 fenigów. W 1871 r. został zastąpiony przez stufenigową markę odpowiadającą 0,358 g złota. Pomimo zmian wartości uzywanego pieniądza.zawsze był stabilny i mocny. Przyczyniał się do trwałego rozwoju gospodarczego. Rozwój gospodarczy uzależniony był od ustroju politycznego państwa. Władza w zaborze pruskim była mocna i stabilna. Wprowadzane reformy systemowe i gospodarcze zawsze wpływały na stabilizację i umacnianie pieniądza w gospodarce. Inna sytuacja gospodarcza była w zaborze rosyjskim i austriackim. W miare stabilna sytacja w zaborze austraickim, ale duże przeludnienie wsi w Galicji, brak rozwiniętego przemysłu niekorzystnie wpływało na umacnianie, stabilność pieniądza w gospodarce. Przeprowadzane reformy monetarne miały ujednolicić wartość pieniądza. Reforma z lat 1857-67 wprowadziła system dziesiętny. Nowy guldem dzielił się na 100 krajcarów. W 1892 r. wprowadzono nową jednostkę zwaną koroną zawierającą 0,288 g złota dzieląca się na 100 halerzy. Najgorsza sytuacja gospodarcza była w zaborze rosyjskim. Na terenach ziem polskich dalej bito polską monetę. Wartość jej była bardzo mała. W 1828 r. z inicjatywy Ksawerego Franciszka Druckiego-Lubeckiego powstał pierwszy bank centralny - Bank Polski emitujący bilety bankowe wymienialne na mometę kruszcową. W czasie powstania listopadowego (1830 – 31) bito monety srebrne pięco- i dwuzłotowe z napisami polskimi bez herby carskiego. Po upadku powstania zamknięto Bank Polski a z obiegi wycofano wszystkie polskie monety zastępując je rublem. Sytuacja polityczna szczególnie liczne konflikty wewnętrzne (powstanie listopadowe, wiosna ludów, powstanie kozackie czy powstanie styczniowe) i zacofanie gospodarcze w żaden sposób nie wpływały na umacnianie się pieniądza w gospodarce. 3. Od wymiany do wymiany Pierwsza wojna światowa pozostawiła bałagan monetarny. Usunięty został przez wprowadzenie marki polskiej. Wydatki na potrzeby wojenne i administracyjne oraz odbudowę kraju wymagały znacznych sum. Niepowodzenie polityki stabilizacyjnej rozpoczęło okres hiperinflacji. W ciągu pięciu lat ceny wzrosły 1,2 miliona razy. 12 Encyklopedia szkolna Historia. WsiP Warszawa 1995. s. 394 Do koniecznej reformy doprowadził Władysław Grabski 13. 11 stycznia 1924 r. Sejm uchwalił reformę walutową. W krótce został założony Bank Polski. W kwietniu 1924 r. uruchomiono Mennicę Państwową w Warzsawie działająca po dzień dzisiejszy. Bank Polski rzeprowadził wymianę w relacji 1,8 mln marek za 1 złotego. ! złoty odpowiadał 0,29 g czystego złota. Złoty jako pieniądz był wymienialny na waluty zagraniczne. Po ostatecznym ustabilizowaniu złotego w 1927 r. gospodarka zaczęła się dżwigać z wielowiekowego zacofania. Zaczeły powstawać nowe zakłady pracy np. powstał Centralny Okręg Przemysłowy obejmujacy m.in. Stalową Wolę. Nowy system pieniężny utrzymano do końca okresu międzywojennego. Przeważyła deflacja, więc w 1939 r. złoty był silniejszy niż w 1924 r. o 22 proc., a jego siła nabywcza liczona według obecnych złotych wynosiła 5 zł. Jest to kolejny przykład wpływu stabilizacji umocnienie się pieniądza na rozwój gospodarczy. W okresie drugiej wojny światowej namiastką polskiego pieniądza była jego nazwa - złoty i bilety bankowe z polskim tekstem. Ich emisja finansowała wydatki wojenne władz okupacyjnych. Inflacja w 1945 r. doprowadziła 1 zł do wartości 1 grosza z 1939 r. Okres powojenny wiąże losy pieniądza z funkcjonowaniem Narodowego Banku Polskiego. W okresie powojennej odbudowy i inflacji obieg pieniężny wzrósł w ciągu pięciu lat aż 42-krotnie14. W 1950 r. doszło do niesławnej wymiany w relacji 100 starych złotych = 1 złoty, ale ceny, płace, oszczędności i zobowiązania przeliczono w stosunku 100 starych złotych = 3 złote. Kto miał gotówkę, ten stracił dwie trzecie jej wartości. To załamało na długi czas zaufanie do złotego. Mimo kontroli płac i cen rósł obieg pieniężny i inflacja. W latach 1950-1989 złoty stracił ponad 99 proc. swej siły nabywczej. Złoty miał siłę mniejszą niż grosz, a grosz zniknął z obiegu. Gdy 1 stycznia 1990 r. sprawdzono strukturę pieniądza, okazało się, że 72 proc. stanowią waluty obce, a złote (w znacznej części w gotówce) tylko 28 proc. 15 W radykalnym programie gospodarczym postawiono na przekształcenia rynkowe i stabilizację pieniądza. W końcu 1991 r. udział złotego przekroczył 75 proc., a walut obcych spadł do 25 proc. Oznaczało odwrócenie w ciągu dwóch lat proporcji w strukturze pieniądza i pierwszy znaczący sukces w reanimacji złotego. 13 Encyklopedia powszechna t. I. PWN Warszawa 1987 s. 292 Cywiński H.: Pieniądz.Przegląd encyklopedyczny. WsiP Warszawa 1992. 15 Biblioteka Studiów Podyplomowych Banku PEKAO S.A. Bank na rynku pieniężnym. Warszawa 1997 14 Drugie ważne wydarzenie to denominacja. Od początku 1995 r. nowe znaki pieniężne stopniowo zastąpiły stare w relacji 10 tys. starych złotych = 1 złoty. Do obiegu wróciły grosze. Polacy zaś przestali być milionerami. Trzeci istotny fakt to wyraźne obniżenie inflacji. W 1998 r. 12-miesięczny wskaźnik wzrostu cen spadł do rozmiarów jednocyfrowych. W 1999 r., mimo pewnego ożywienia inflacji, średnioroczny wzrost cen zszedł do poziomu jednocyfrowego. Wydarzenia gospodarcze i polityczne mają bardzo duży wpływ na stabilizację i umacnienie wartości pieniadza. Od powstania pieniądza widać jak zmienia się jego wartość. Wprowadzanie do obiegu większej ilości pieniądza niż potrzebuje gospodarka powoduje destabilizację i osłabienie jego na rynku. Analizując przekształcenia się pieniadza można dojść do wniosku, że wszystkie obniżki wartości pieniądza biorą się z interwencji państwa. W warunkach wolnego rynku kreacja pieniądza nie istnieje. Jest on mocny i stabilny wpływa na rozwój gospodarki danych rejonów. Nie ma więc problemu z manipulacją pieniądzem.W momencie pojawienia się większej ilościpieniądza nie mającego pokrycia w gospodarcemamy do czynienia z kryzysami gospodarczymi. Kryzys gospodarczy osłabia pieniądz a rozwój gospodarczy zostaje wstrzymany. Dzisiaj zakłada się, że za kilka lat inflacja będzie podobna, jak w krajach Unii Europejskiej. Osiągnięcie stabilności cen obok spełnienia kilku innych kryteriów, pozwoli na wejście do strefy euro i zastąpienie złotego przez euro prawdopodobnie po dwóch latach od uzyskania członkostwa w Unii Europejskiej. Wydaje się, że kolejne stulecie spowoduje zanik sentymentu do narodowego pieniądza. Sentyment ten zanika już w krajach, które od roku tworzą strefę euro. Sprzyja temu technologia, która doskonali wynalazki, a wśród nich pieniądz. Nadchodzi bowiem epoka pieniądza elektronicznego, więc nieważna staje się już nazwa pieniądza, ale liczy się tylko to, że pieniądz funkcjonuje jako jednostka rozrachunkowa w natychmiastowym rozliczaniu płatności. Rozdział II Znaczenie pieniądza w gospodarce 1. Rola pieniadza w gospodarce 1.1. Rodzaje gospodarki Gospodarka naturalna, typ gospodarki, w której bezpośrednim motywem wytwarzania dóbr i usług jest zaspokojenie własnych potrzeb producentów. Charakteryzuje się ona całkowitym brakiem lub marginesowym znaczeniem wymiany i rynku pieniężnego. Gospodarka naturalna była pierwszym typem gospodarowania, jaki wykształcił się w toku rozwoju cywilizacji. Miała ona dominujące znaczenie we wczesnych systemach społeczno-gospodarczych - przejawiała się wysokim stopniem samowystarczalności pierwotnych wspólnot plemiennych lub rodowych (wspólnota pierwotna), latyfundiów niewolniczych ( niewolnictwo) oraz folwarków pańszczyźnianych (feudalizm). Gospodarka, proces gospodarowania, zorganizowana działalność ludzi zmierzająca do zaspokajania potrzeb. Obejmuje cztery fazy: 1. produkcję, 2. podział, 3. wymianę (handel), 4. konsumpcję. Proces gospodarowania charakteryzuje się ciągłością oraz społecznym charakterem wymaga wzajemnej współpracy ludzi w realizacji każdej z tych faz. Przebieg procesu gospodarowania podlega regulacji przez mechanizm rynkowy, pewien wpływ na niego ma także państwo (w gospodarce planowej jest to wpływ decydujący). W zależności od bezpośredniego celu działalności wytwórczej wyróżnia się gospodarkę: 1. naturalną 2. towarową. Istotą tej pierwszej jest podporządkowanie procesu produkcji i podziału zaspokojeniu własnych potrzeb producentów. Wysoki stopień samowystarczalności producentów ograniczał w niej zakres wymiany. Dominowała we wcześniejszych systemach ekonomiczno-społecznych: 1. wspólnocie pierwotnej, 2. niewolnictwie, 3. feudalizmie. W gospodarce towarowej bezpośrednim celem działalności gospodarczej staje się produkcja na sprzedaż, z czym łączy się konieczność rozwoju wymiany, początkowo bezpośredniej (towar za towar), a później za pośrednictwem pieniądza (gospodarka towarowo-pieniężna). Przesłankami istnienia gospodarki towarowej jest społeczny podział pracy oraz prywatna własność czynników wytwórczych. Pojawiła się już w niewolnictwie, ale jej dominacja i rozkwit rozpoczęły się dopiero od XVIII w. wraz z pojawieniem się kapitalizmu W kapitaliźmie decydującą rolę w gospodarce odgrywa stabilny, mocny pieniądz kształtowany na wolnym rynku. Pieniądz, powszechnie akceptowany z mocy prawa lub zwyczaju środek regulowania zobowiązań, pełniący rolę powszechnego ekwiwalentu. Pieniądz pojawił się jako pośrednik w procesach wymiany gospodarki naturalnej na towarową. Uczestnictwo pieniądza w wymianie pozwoliło zastąpić dotychczasową wymianę bezpośrednią towaru na towar dwoma odrębnymi, niezależnymi od siebie aktami: towar - pieniądz i pieniądz – towar. W istotny sposób wpływało na rozwój wymiany towarowej oraz gospodarki. W swej wielowiekowej historii pieniądz podlegał ewolucji pozwalającej wyodrębnić, w zależności od jego zewnętrznej postaci i zasad funkcjonowania, kolejne etapy: pieniądza towarowego, w końcowej fazie przybierającego postać pieniądza kruszcowego, pieniądza papierowego i pieniądza bezgotówkowego. 1.2. Rodzaje pieniądza Pieniądz towarowy był pieniądzem pełnowartościowym - wielkość tej wartości wyznaczona była przez wartość samego dobra, które pełniło funkcję pieniądza. Każde z tych dóbr miało jednak pewne wady, które czyniły je niewygodnym w użyciu: niepodzielność (np. bydło lub skóry), szybka utrata wartości (np. zboże lub bryły soli) nie pozwalająca posługiwać się nimi i przechowywać ich w długich okresach, trudność w transporcie itp. Dlatego z czasem wszystkie towary-pieniądze zostały wyparte przez szczególny towar-pieniądz: pieniądz kruszcowy. Pieniądz kruszcowy to forma pieniądza towarowego. Powstała wskutek wyparcia przez kruszce, zwłaszcza szlachetne, innych - pełniących wcześniej funkcje pieniądza - towarów. Szczególna rola kruszców w historii pieniądza wynikała z ich cech, wybitnie predestynujących je do roli materiału pieniężnego: w niewielkiej objętości i wadze reprezentowały dużą wartość, były trwałe, nie ulegały zniszczeniu nawet w długim okresie użytkowania, można je było dzielić na dowolne jednostki, przy czym nie traciły swojej wartości, nie wymagały szczególnych warunków transportu i przechowywania. Początkowo pieniądz kruszcowy funkcjonował w postaci nieregularnych bryłek, co stwarzało konieczność każdorazowego ich ważenia. Później złotnicy zaczęli nadawać im kształt płytek, sztabek, krążków bądź wieloboków, zaświadczając swoją pieczęcią ich wagę i próbę. Z czasem prawo do emisji pieniądza kruszcowego zostało przejęte przez panujących, pojawiły się monety zdobione wizerunkami i pieczęciami władców, później godłami państwowymi. Dla zabezpieczenia przed kradzieżą posiadacze dużych ilości pieniądza kruszcowego oddawali go na przechowanie posiadającym skarbce złotnikom (których część przekształciła się później w bankierów) w zamian za banknoty stanowiące poświadczenie złożenia depozytu. Ich rozpowszechnienie się, jako środka wymiany zastępującego pełnowartościowe monety kruszcowe, oraz stopniowa utrata pełnego pokrycia w kruszcu dały początek pieniądzowi papierowemu. Pieniądz papierowy to niewymienialna na złoto postać pieniądza. Wartość nominalna nie zależy od wartości materiału (papieru - stąd jego nazwa), z którego został zrobiony. W procesie ewolucji jest kolejną - po pieniądzu towarowym - postacią pieniądza. Wywodzi się od banknotu, będącego w przeszłości zobowiązaniem złotnika (później bankiera) do wypłaty jego oddawcy określonej kwoty w złocie lub srebrze. Banknot był początkowo potwierdzeniem depozytu złotych lub srebrnych monet, złożonego u złotnika (bankiera) w celu zabezpieczenia zniszczeniem itp., miał pełne pokrycie w kruszcu. ich przed rabunkiem, Kiedy powszechnie zaczęto posługiwać się banknotami zamiast monetami, bankierzy zaczęli udzielać kredytów, emitując banknoty nie mające już pokrycia w kruszcu. Nadmierna ich emisja doprowadziła do bankructwa wielu banków, co pociągnęło za sobą działania rządów ograniczające liczbę banków upoważnionych do emisji banknotów, ustalające limity ich emisji, a w końcu zawieszające ich wymienialność na złoto. W ten sposób pieniądz kruszcowy został zastąpiony niepełnowartościowym pieniądzem papierowym, którego wartość oparta jest na umowie społecznej przybierającej postać odpowiedniego aktu prawnego (ustawy). Pieniądz papierowy jest więc pieniądzem symbolicznym. Początkowo wartość pieniądza papierowego była ustalana w oparciu o parytet złota, obecnie w większości krajów nie ma ona już żadnego powiązania z kruszcem. Wymiana banknotów na złoto została całkowicie zlikwidowana w obrotach wewnętrznych wszystkich krajów świata na początku lat 30., a w obrotach międzynarodowych w 1971. Pieniądz bezgotówkowy występuje wyłącznie w postaci zapisów na bankowych rachunkach depozytowych, płatnych na żądanie, dokumentujących otrzymywanie należności lub regulowanie zobowiązań przez właścicieli tych rachunków. Uruchomienie pieniądza bezgotówowego następuje za pomocą: - przelewu bankowego, - czeku rozrachunkowego, - akredytywy, - karty kredytowej. Polega na bezpośrednim przenoszeniu płatności z rachunku jednego klienta na rachunek drugiego w tym samym lub innym banku. Podstawą funkcjonowania pieniądza bezgotówowego jest: - depozyt pierwotny, pochodzący z własnych środków właściciela rachunku, - depozyt wtórny, utworzony w wyniku udzielenia przez bank kredytu. Pieniądz bezgotówkowy, kreowany w wyniku akcji kredytowej banków komercyjnych, powiększa ilość pieniądza w obiegu i podlega kontroli ze strony banku centralnego, ze względu na groźbę wywołania lub pogłębienia inflacji. Wraz ze wzrostem poziomu rozwoju gospodarczego i systemu bankowego pieniądz bezgotówkowy wypiera pieniądz gotówkowy, przyczyniając się do obniżki społecznych kosztów wymiany i obiegu pieniądza. Funkcje pieniadza, zadania, jakie spełnia pieniądz w procesie swojego obiegu. Pieniądz jest: 1) miernikiem wartości - za pomocą ceny pozwala różnorodne towary sprowadzić do porównywalności, wyrażając ich wartość w tych samych jednostkach. 2) środkiem cyrkulacji (obiegu) - pośredniczy w transakcjach, w których następuje równoczesne wzajemne przekazanie towaru i pieniądza między ich uczestnikami. 3) środkiem tezauryzacji, czyli gromadzenia skarbu, rezerw. 4) środkiem płatniczym - w sytuacji regulowania zobowiązań typu transferowego (płatności transferowe) lub w transakcjach wymiennych, w których przepływ towaru i pieniądza nie jest jednoczesny (opłaty za energię elektryczną, gaz, telefon, wypłata wynagrodzeń itp.). 5) pieniądz niektórych wysoko rozwiniętych krajów może być również pieniądzem światowym (międzynarodowym), co oznacza wypełnianie przez niego wymienionych wcześniej funkcji w odniesieniu do transakcji i rozliczeń pomiędzy krajami (np. dolar amerykański). 1.3. Obieg pieniądza w gospodarce Obieg pieniądza, proces przemieszczania się pieniądza pomiędzy podmiotami gospodarczymi w obrębie lub także poza granicami kraju emisji (jeśli jest on stosowany w operacjach międzynarodowych) w związku z realizacją transakcji kupna-sprzedaży dóbr i usług lub regulowaniem zobowiązań16. Obieg pieniądza może mieć charakter gotówkowy, realizowany przy pomocy znaków pieniężnych, lub bezgotówkowy, realizowany poprzez przenoszenie depozytów z rachunku bankowego jednego podmiotu gospodarczego na rachunek innego. Pieniądz Głuchowski J.,Szambelańczyk J. Ewolucja systemów pieniężnych, jakie systemy pieniężne rozróżniamy. BANKOWOŚĆ rok 99/2000 16 spełnia w obiegu funkcję środka cyrkulacji, obsługując transakcje wymiany z warunkiem natychmiastowej zapłaty, oraz środka płatniczego - w transakcjach z zapłatą odroczoną lub w płatnościach transferowych. Wyróżnia się obieg pieniądza transakcyjny, związany z pośrednictwem pieniądza w transakcjach wymiany towarowej, i obieg pieniądza dochodowy, przesuwający pieniądz pomiędzy podmiotami gospodarczymi i tworzący ich dochody redystrybucyjne. Szybkość obiegu pieniądza, uzależniona m.in. od stopy inflacji i poziomu stóp procentowych i interwencjonizmu państwa. Wpływa na relację pomiędzy zasobami pieniądza a nominalnym dochodem narodowym - im jest ona większa (im więcej transakcji kupna-sprzedaży obsłuży pieniądz np. w ciągu roku), tym zasób pieniądza przy danym dochodzie narodowym może być mniejszy, tym niższe będą społeczne koszty obiegu pieniądza. W wyniku ewolucji system dwuwalutowy przekształcił się w drugiej połowie XIX w. w system waluty opartej wyłącznie na złocie. Upowszechniło się także przekonanie o jego sprawnym funkcjonowaniu do momentu, gdy bank emitujący pieniądz będzie zdolny w każdej chwili wymienić na złoto wszystkie formy tego pieniądza w postaci banknotów, bilonu oraz pieniądza bezgotówkowego, według prawnie ustalonego parytetu złota. System waluty złotej, porównaniu z innymi systemami pieniężnymi, charakteryzowała duża stabilność w obiegu wewnętrznym i międzynarodowym, wyrażająca się w stosunkowo niewielkich zmianach cen, co głównie stwarzało poczucie pewności działania podmiotom gospodarczym. Proces zastąpienia złota innymi formami pieniądza rozpoczął się na początku XX w i nazwany został demonetaryzacją lub też ekonomizacją złota. Całkowita jego likwidacja nastąpiła w czasie pierwszej wojny światowej, kiedy zawieszona została wymienialność banknotów na złoto. We współczesnych systemach pieniężnych nie występuje bezpośredni związek między zasobami złota a emisją pieniądza w postaci banknotów czy bilonu. Nie oznacza to jednak, że bani centralne nie gromadzą rezerw złota. Od 1974r. banki centralne kupują i sprzedają złoto po cenach, jakie kształtują popyt i podaż na rynku. Złoto wycenione na rynku mogło by być traktowane jako towar, gdyby nie fakt, że w dalszym ciągu jest istotnym składnikiem światowych rezerw walutowych. Rezerwy te są z reguły zamrożone, do rzadkości należą bowiem sytuacje, w których złoto używane jest do regulowania zobowiązań z tytułu zobowiązań międzynarodowych. Na gruncie tych spostrzeżeń powstała normalistyczna teoria pieniądza, która upatruje istoty pieniądza w jego abstrakcyjnej wartości, powszechnie akceptowanej społecznie. Nie jest przy tym istotne, jaką postać materialną pieniądz przybiera – muszli, kawałka metalu czy też papieru. Ważne jest jedynie aby występował on rzadko oraz budził powszechne zaufanie, co w żadnej mierze nie musi wynikać z wartości materiału, z którego pieniądz wykonano. Pieniądz współczesny, niezależnie od swojej zewnętrznej postaci i systemu gospodarczego w którym obiega, jest prawnie określonym i powszechnie akceptowanym środkiem płatniczym, mogącym wyrażać, przekazywać i przenosić wartość, która związana jest z wartością produktu społecznego kraju emitenta. W praktyce sposób wprowadzania pieniądza do obiegu oraz rozmiary emisji zależą od ustroju pieniężnego kraju. Ustrój pieniężny kraju jest ustalony przez ustawę o Banku Centralnym (w Polsce – ustawa o Narodowym Banku Polskim) oraz inne akty prawne dotyczące systemu pieniężnego17. Ustrój pieniężny( monetarny)reguluje stopień autonomii banku centralnego od rządu i instytucji państwowych, jego kompensację oraz cele i narzędzia realizacji polityki pieniężnej. Powszechnie w roli pieniądza występują dzisiaj niewymienialne na złoto znaki pieniężne, co powoduje stosowanie wyłącznie funkcjonalnego podejścia dla określenia jego istoty. Pieniądz współczesny pełni w gospodarce następujące funkcje: Miernika wartości Środka wymiany(cyrkulacji) Powszechnego środka płatniczego Środka tezauryzacji(skarbienia) Pieniądza światowego, jeżeli cztery pierwsze funkcje wypełnia w kraju i za granicą. Pieniądz jako miernik wartości, sam a sobie wartości mieć nie musi lub też może mieć ją w niewielkim stopniu. Przykładem w tym zakresie mogą być współczesne banknoty, których koszty produkcji są niewspółmiernie niskie w stosunku do wartości nominalnej na jaką opiewają. Choć określony przedmiot sam w sobie nie musi mieć jakiejkolwiek wartości by mógł być pieniądzem, to można w jego jednostkach wyrażać wartość(ceny) wszystkich innych towarów. Pojawienie się pieniądza pozwoliło mierzyć ceny wszystkich dóbr, określić wzajemną relację wartości tych dóbr oraz konstruować system cen. Pieniądz pozwolił zatem na przejście od systemu cen względnych(relatywnych) do systemu cen absolutnych. Z pojęciem pieniądza jako środka wymiany należy łączyć likwidację przymusupodwójnej lub wiellokrotnej zbieżności przy wymianie towarów i świadczenia usług. Relacja, wymiana: towar – towar – towar itd., została zastąpiona relacją : towar – pieniądz – towar – pieniądz itd. Po prostu, dzięki umowie, iż „dobro pośrednie” czyli pieniądz, jest przyjmowane jako zapłata przy wymianie na inne dowolne dobro, znacznie obniżają się koszty dokonywania różnych transakcji gospodarczych. 17 Ustawa o Narodowym Banku Polskim Dz.U. 3. Struktura zasobów pieniężnych W każdym kraju bank centralny ma monopol na emisję pieniądza papierowego 18. Papierowy pieniądz jest prawnym środkiem płatniczym w danym kraju niezależnie od tego, czy jest on wymienialny na waluty innych krajów, czy nie. Dzięki istnieniu pieniądza pojawia się kategoria ceny. Cena informuje odbiorcę towarów, ile jednostek pieniężnych trzeba zapłacić za nabycie określonego towaru lub świadczenia. Z punktu widzenia stopnia płynności pieniądza bank centralny w swojej polityce pieniężnej dzieli środki płatnicze na trzy zasadnicze grupy19. Grupa M1 - są to gotówka oraz depozyty na rachunkach czekowych w bankach komercyjnych płatnych na każde żądanie. Do tej grupy zalicza się także czeki podróżne. Cechuje się najwyższym stopniem płynności i związana jest z pieniądzem gromadzonym do celów transakcyjnych, spekulacyjnych i z powodu ostrożności. Grupa M2 - można zaliczyć do niej wszystko co znajduje się w grupie M1, ponadto znajdują się w niej rachunki oszczędnościowe oraz małe rachunki terminowe nie przekraczające określonej sumy w danym kraju. Wykorzystywana jest przez banki do udzielania kredytów krótkoterminowych, Grupa M3 – uwzględnia wszystko, co zalicza się do grupy M2, a ponadto obejmuje duże salda rachunków terminowych przekraczających określoną sumę złotych lub dolarów rocznie. Tworzy główne źródło środków wykorzystywanych na długoterminowe kredyty inwestycyjne. Wykazuje ona najniższy stopień płynności. Wyodrębnia się również specjalną grupę oznaczoną literą L, która obejmuje papiery wartościowe oraz obligacje bankowe, obligacje skarbowe i akcje o zróżnicowanym stopniu płynności i ryzyka. W strukturze zasobów pieniężnych, np. w USA, około 18% reprezentuje grupa M1, około 60% całości zasobów przypada na grupę M2, pozostałe 22% zależy do grupy M3 20. Regulacja pieniądza dokonywana przez bank centralny dotyczy całości obejmujących grupę M3. Pieniądz możemy zdefiniować w wąskim i szerokim tego słowa znaczeniu: 18 Ustawa o Narodowym Banku z dnia 29 sierpnia 1997 r.. Fijał.: Pieniądz – pochodzenie, losy, wspólczesne funkcje pieniądza. BANKOWOŚĆ. Rok 99/2000 20 Fijał.: Pieniądz – pochodzenie, losy, wspólczesne funkcje pieniądza. BANKOWOŚĆ. Rok 99/2000 19 zasobów 1. 1. Pieniądz w wąskim znaczeniu obejmuje grupę aktywów M1, które natychmiast i bez ograniczeń mogą być wykorzystane do dokonania płatności w formie gotówki lub czeku. 2. 2. Pieniądz w szerokim znaczeniu obejmuje także różnego rodzaju wkłady terminowe jako oprocentowane rachunki depozytowe, które nie mogą stanowić podstawy do wydawania czeków. Jedynie dla pewnej kategorii klientów bank może dokonywać transferu z konta terminowego na konto rachunku bieżącego. Granice między różnymi rodzajami pieniądza są dość płynne i często umowne. 3. Instrumenty Banku Centralnego stosowane na umocnienie pieniądza Instrumenty polityki monetarnej banku centralnego podzielić można na trzy grupy21: - instrumenty kontroli ogólnej - instrumenty kontroli selektywnej - oddziaływanie przez perswazję Instrumenty kontroli ogólnej oddziałują na wszystkie instytucje pośrednictwa finansowego z jednakowym natężeniem, są to: 1. Polityka rezerw obowiązkowych - utrzymanie rezerw ma na celu zapewnienie wypłacalności banków rozliczeniowych22. Relacja między rezerwami banków rozliczeniowych a wkładami ich klientów ma znaczenie w podaży kształtowaniu ilości pieniądza w obiegu. Podwyższenie rezerw zmusza do utrzymania większej części aktywów w formie gotówki. 2. Kredyt redyskontowy - odkupywanie od baków komercyjnych weksli. Zakup weksli za kwotę niższą od nominalnej, różnica jest wyznaczona przez stopę dyskontową. Stopa redyskontowa banku centralnego jest niższa od stopy dyskontowej banku komercyjnego. Podaż pieniądza banku centralnego przez redyskonto weksli nie jest kontrolowana przez bank centralny lecz zależy od banków komercyjnych. Wysokość stopy redyskontowej ma wpływ na wielkość udzielanych pożyczek przez banki rozliczeniowe w banku centralnym. 3. Operacje otwartego rynku - sprzedaż i zakup przez bank centralny papierów wartościowych publicznych. Operacje otwartego rynku są uważane za skuteczniejszy środek regulowania podaży pieniądza przez bank centralny niż redyskonto, gdyż pozwalają z góry ustalić kwotę wzrostu podaży pieniądza banku centralnego. Stopa 21 22 Jaworski W. Krzyżkiewicz Z. Kosiński B. Banki, rynek, operacje polityka. POLTEXT Warszawa 1992 Ustawa o Narodowym Banku – Rozdział 6 Instrumenty polityki pieniężnej procentowa kształtuje się jako wielkość wynikowa określana przez relację popytu na pieniądz do jego podaży. Gdy bank centralny kupuje weksle skarbowe, zwiększają się rezerwy gotówkowe banków rozliczeniowych. 4. Kredyt lombardowy - udzielany przez bank centralny bankom komercyjnym na bardzo krótkie redyskontowa. terminy. Banki Stopa kredytu komercyjne lombardowego korzystają z jest kredytu wyższa niż lombardowego stopa dla przezwyciężenia krótkookresowego braku płynności. 5. Oddziaływanie na poziom kursów walutowych - sprzedaż obcych walut z zasobów banku centralnego w celach obniżenia ich kursów rynkowych lub skup w celu podwyższenia kursu. Instrukcja ta ma na celu ochronę bilansu płatniczego, promocję exportu oraz ograniczenie nadmiernego importu. Skup walut przez banki komercyjne i odsprzedaż bankowi centralnemu jest dla banków komercyjnych źródłem zwiększenia ich zasobów. 6. Limity kredytowania - ograniczenie podaży pieniądza, narzucane przez bank centralny bankom komercyjnym. Sięga się do nich w przypadku poważnego zagrożenia stabilności obiegu pieniężnego i ewidentnej nie skuteczności normalnych ekonomicznych instrumentów jego regulowania. Pieniądz bezgotówkowy odgrywa coraz większą rolę w regulowaniu należności we współczesnej gospodarce ma on formę czeku lub karty kredytowej, które zastępują coraz większą część pieniądza w obiegu23. Są to jedynie substytuty pieniądza. Czekiem i kartą kredytową można posługiwać się tylko wówczas, gdy ich właściciel dysponuje na swoim koncie w banku gotówką, która jest ostatecznym środkiem płatniczym. Czek i karta kredytowa to dopiero obietnica zapłaty, która będzie zrealizowana, gdy nastąpi uznanie rachunku rozliczeniowego sprzedawcy oraz obciążenie rachunku wystawcy czeku posiadacza karty kredytowej. Im większa część transakcji zawierana jest za pomocą czeków i kart kredytowych, tym.mniejsza ilość pieniądza gotówkowego znajduje się w obiegu. Bank centralny spełnia istotną rolę w obrocie bezgotówkowym. Banki komercyjne prowadzą dla swoich klientów rachunki na podstawie posiadanego rachunku bieżącego. Można regulować należności czekami w różnych regionach kraju i za granicą. Czeki w ten spopsób trafiają do różnych banków komercyjnych. Banki te mogą wzajemnie rozliczać się między sobą jedynie za pośrednictwem izb rozrachunkowych, istniejących w banku centralnym. 23 Kwiatkowski W. Bankowe karty płatnicze. Wydawnictwo AWA Warszawa 1995 Pieniądz przeszedł bardzo długą drogę ewolucji. Od prehistorycznej jego postaci aż do uwcześnie znanych nam form tzn: złoto, srebro, pieniądz papierowy oraz jego substytuty, takie jak czek lub karta kredytowa. Pieniądz jest nieodzownym składnikiem funkcjonowania współczesnego systemu gospodarki i ekonomii, gdyż jest podstawowym środkiem płatniczym umożliwiającym wymianę towarów i usług. 5. Pieniądz gotówkowy jako trwały elelment współczesnej gospodarki Gotówka od zarania dziejów jest nieodzownym elementem egzystencji człowieka 24. Stanowi wspólny mianownik dla transakcji handlowych. Ewolucja pieniądza doprowadziła jego formę do zapisu cyfrowego. Dlaczego zatem zachował się pieniądz gotówkowy? Pytanie to jest istotne w kontekście kosztów, bezpieczeństwa i organizacji obrotu kasowego, a w szczególności: znacznych kosztów oraz pracochłonności przygotowania gotówki do obiegu, ryzyka kradzieży i fałszerstwa pieniądza gotówkowego, kosztów utraconych możliwości inwestycyjnych związanych z koniecznością przetrzymywania rezerw kasowych w bankach i pozostałych przedsiębiorstwach, czasochłonności rozliczeń gotówkowych, braku kontroli nad obrotem gotówkowym przez NBP i MF. Przedstawiony problem występuje w Polsce, gdzie potrzeba posiadania pieniądza gotówkowego wynika przede wszystkim z uwarunkowań historycznych, organizacyjnotechnicznych oraz gospodarczych. Powyższe mankamenty powinny prowadzić do wypierania gotówki przez pieniądz bezgotówkowy. Co zatem wpływa na popularność gotówki? Na to składają się między innymi: gotowość pieniądza gotówkowego (możliwość dokonywania płatności w dowolnym miejscu i czasie), możliwość tworzenia drugiego obrotu gospodarczego, przyzwyczajenia i opór przed unowocześnieniami (mentalność społeczna), zacofanie technologiczne polskiego systemu finansowego, słabo rozwinięty system rozliczeń kartami płatniczymi (znaczne prowizje pobierane za realizację płatności od handlowców i osób prywatnych), popularność bankomatów monofunkcyjnych (umożliwiających dokonywanie jedynie wypłat gotówkowych), opłaty i prowizje bankowe bezgotówkowych. 24 Sowa A.: Banki a obrót gotówkowy. niejednokrotnie hamujące rozwój rozliczeń W obliczu dynamicznych zmian i integracji z Unią Europejską, istotne są perspektywy obrotu gotówkowego. Pomimo powszechnego przekonania o konieczności jego eliminacji, rozliczenia gotówkowe nie tracą na popularności. Dodając do tego proceder „prania brudnych pieniędzy” można zaryzykować stwierdzenie o znacznej przewadze obrotu gotówkowego w rozliczeniach ogółem. Ażeby jednak wzmocnić powyższą tezę, warto przedstawić w zarysie uwarunkowania rozliczeń gotówkowych w aspekcie historycznym, a następnie ocenić działania banków komercyjnych zmierzające do eliminacji obrotu gotówkowego. Na losy rozliczeń w Polsce wpłynęły wydarzenia XX w., szczególnie okres powojenny. Do 1939 r. ewolucja form pieniądza niewiele odstawała od trendów światowych. Dopiero pięćdziesięciolecie powojenne zahamowało proces rozwoju rozliczeń bezgotówkowych. płatnościom za Hołdowano pomocą wtedy pieniądza archaicznym gotówkowego. formom Brak wymiany barterowej mechanizmów i rynkowych, koniecznego warunku ewolucji formy pieniądza, zahamował istotnie rozwój rozliczeń czekowych i wekslowych. Odmienną sytuację notowano w tym czasie w krajach Europy Zachodniej. W latach 70. i 80. w Polsce inflacja i brak dóbr konsumpcyjnych zniechęcały podmioty handlowe do stosowania nowoczesnych na owe czasy form rozliczeń. Długi cykl rozliczeniowy zrównał czek z poleceniem wypłaty. Dodatkowo w początkowym okresie transformacji nie istniała baza niesolidnych klientów. Trudno wobec tego było badać wiarygodność podmiotów ubiegających się o wydawanie kart płatniczych. Sprzyjało to również na dużyciom w obrocie czekowym i wekslowym. Obecnie zastosowanie nowoczesnych technologii eliminuje skutki ewentualnych fałszerstw i kradzieży pieniądza w postaci zapisu cyfrowego. Dzięki temu relacja wartości pieniądza gotówkowego do bezgotówkowego w gospodarce polskiej stopniowo maleje. Trudno oszacować czas łamania wszystkich barier rozwoju obrotu bezgotówkowego. Można jednak wskazać tendencje i kierunek zmian. Obecnie w Polsce ma miejsce obrót mieszany, w części gotówkowy, w części bezgotówkowy. Jak wskazano na wykresach, pomimo istotnego wzrostu depozytów oraz gotówki w obiegu i kasach banków, relacja gotówki do depozytów osób prywantych (szczególnie a vista) stopniowo maleje. Świadczy to o wypieraniu pieniądza gotówkowego przez bezgotówkowy. W krajach Europy Zachodniej pomimo wysokiego poziomu technologicznego nie wyeliminowano całkowicie z obiegu pieniądza gotówkowego 25. Nawet jednolita waluta euro będzie emitowana w pieniądzu gotówkowym. Stąd też trudno wskazać możliwość Fojcik-mastalska E. Prawo bankowe Unii Europejskiej. Mechanizm i zakres harmonizacji. UNIMEX Wrocław 1995 25 jego całkowitej eliminacji. Wydaje się bardziej prawdopodobna struktura o znacznej przewadze pieniądza bezgotówkowego. Sprzyjać temu powinny informatyzacja i powszechna akceptacja sieci handlowej bezgotówkowych form rozliczeń. Gotówka była i jest wygodna dla funkcjonowania drugiego obiegu gospodarczego, pozwala bowiem na zatajanie obrotów oraz dokonywanie innych przestępstw gospodarczych. Lata 90. przyniosły jednak istotne zmiany. Gospodarka rynkowa, konkurencyjność podmiotów wymusiły stosowanie efektywniejszych form rozliczeń, takich jak inkaso, akredytywa, polecenie przelewu i zapłaty, weksel, bankowość elektroniczna, czek rozrachunkowy, karty płatnicze. Pomimo to przyczyny hamujące rozwój bezgotówkowych form rozliczeń w latach 70. i 80. pokutują w dalszym ciągu. Brak zaufania oraz wysokie koszty tworzenia infrastruktury i eksploatacji systemu obsługi kart płatniczych są tego najlepszym przykładem. Niemniej jednak widoczny jest postęp i w tej dziedzinie. Tendencja wypierania pieniądza gotówkowego przez bezgotówkowy jest powszechnie znana, a jej intensywność zależy przede wszystkim od stopnia rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego. Czynnik społeczny ma znaczenie nie mniejsze od ekonomicznego. Istotna jest edukacja społeczeństwa w zakresie możliwości systemu rozliczeń bezgotówkowych. W krajach rozwiniętych doprowadzono do sytuacji, gdzie posługiwanie się gotówką budzi podejrzenia. Trudno o lepszy czynnik motywujący. Obok przedstawionych zagadnień rozwój rozliczeń bezgotówkowych, a tym samym wypieranie gotówki z obiegu, postępuje w miarę upraszczania procedur bankowych uciążliwych i zniechęcających do korzystania z innowacyjnych form rozliczeń. Wciąż jednak poziom rozwoju obrotu bezgotówkowego jest znikomy. Najistotniejszy wpływ na eliminację obrotu gotówkowego mają banki. Poszerzają one zakres usług w celu sprostania konkurencji i zachowania stablinej pozycji na rynku. Do najistotniejszych elementów przyczyniających się do eliminacji kosztownego obrotu gotówkowego należą: rozbudowa sieci nowoczesnych placówek detalicznych i internetowych oraz bankomatów wielofunkcyjnych, wdrażanie technologii umożliwiających rzeczywistym, modyfikacja opłat i prowizji bankowych, dokonywanie rozliczeń w czasie wprowadzenie do oferty kart płatniczych - mikroprocesorowych i magnetycznych, systemów home cash, cash management, teleserwisu, direct debit, stałych zleceń płatniczych itp. Niewątpliwie nowością stały się oddziały internetowe, za pomocą których można dokonywać zleceń bankowych. Ta forma organizacyjna w pełni eliminuje obrót gotówkowy. W Polsce pionierami w zakresie szerokiego upowszechniania oferty rozliczeń bezgotówkowych są BSK-STAREO, BRE7, Handlobank i Millennium Big Bank Gdański, PEKAO SA. Są to nowoczesne oddziały detaliczne preferujące rozliczenia bezgotówkowe. Popularne stają się również bezzałogowe oddziały, w których klient może dokonać samodzielnie operacji bankowych. Samoobsługa bankowa preferuje bezgotówkowe formy rozliczeń, nie eliminując gotówkowych . 26 W celu przedstawienia atrakcyjnej i konkurencyjnej oferty banki wprowadzają bankomaty służące do wypłaty gotówki, jak i wielofunkcyjne maszyny umożliwiające zarządzanie środkami na rachunku. Ma to służyć przede wszystkim obniżeniu kosztów osobowych z tytułu zastąpienia tradycyjnych kas oraz popularyzacji obrotu kartowego. Jednak brak standaryzacji urządzeń bankomatowych pomiędzy bankami ogranicza znacznie dostępnoś do gotówki. Dodatkowo z punktu widzenia zarządzania płynnością gotówkową bankomaty przechowywania w nich generują zapasów dodatkowe kasowych. koszty wynikające Wprawdzie z nowoczesne konieczności bankomaty umożliwiają dokonywanie operacji bezgotówkowych, przyrasta jednak liczba jedno-, dwufunkcyjnych umożliwiających dokonywanie wypłat gotówki i sprawdzanie salda. Kolejnym elementem eliminacji obrotu gotówkowego jest wprowadzanie przez banki opłat zaporowych od operacji kasowych. Banki rekompensując spadek dochodów z zawężających się marż odsetkowych ustalają opłaty i prowizje od wszelkich czynności bankowych przyczyniających się jednocześnie do eliminacji obrotu gotówkowego. Wpływa to na ułatwienie rozliczeń bezgotówkowych tak w ramach banku, jak i w całym systemie bankowym. Ważne staje się wówczas, jak szybko i jakim kosztem można dokonać rozliczenia. Wyższe prowizje od operacji gotówkowych idą w parze z preferencjami w zakresie opłat i prowizji za usługi związane z rozliczeniami bezgotówkowymi. Tym sposobem banki eliminują pracochłonność w zakresie obsługi klienta indywidualnego, jednocześnie popularyzując obrót bezgotówkowy. Z drugiej jednak strony kalkulacja opłat bankowych powinna uwzględniać pracochłonność operacji związanych z gotówką, a ta jest niewątpliwie wysoka. Dlatego też nierzadko dochodzi do sprzecz ności, gdy banki ustalają prowizje np. od pracochłonnych wpłat gotówkowych. Postępowanie to może 26 Doliniak P.: W minioddziale i przez telefon, „Prawo i Gospodarka”, 1999 r. nr 96). istotnie hamować ściąganie pieniądza gotówkowego z rynku. W celu spopularyzowania kart płatniczych oferta banków zmierza do uatrakcyjnienia produktów depozytowych, w tym przede wszystkim oferty rachunku osobistego. W miejsce dotyczasowych wypłat gotówkowych przedsiębiorstw z tytułu poborów dla pracowników wprowadza się przelewy na konta osobiste. Z punktu widzenia eliminacji obrotu gotówkowego działania te są słuszne w przypadku regulowania płatności przez właścicieli rachunków osobistych w formie bezgotówkowej. Brak tego elementu może spowodować wystąpienie niezliczonej liczby wpłat i wypłat gotówkowych w miejsce jednej wypłaty przedsiębiorstwa na pobory pracownicze. Elementem eliminacji obrotu gotówkowego jest stosowanie nowoczesnych systemów bankowych polegających na zarządzaniu wolnymi środkami z siedziby klienta za pomocą łączy i stanowiska komputerowego. Zarówno klienci indywidualni stosujący tzw. home banking, jak również podmioty gospodarcze stosujące tzw. cash management mogą efektywnie zarządzać wolnymi środkami w formie bezgotówkowej. Nieopłacalna staje się wtedy realizacja płatności za pomocą gotówki. Usługi zarządzania rachunkiem bankowym z siedziby klienta są coraz bardziej rozpowszechnione. Forma ta staje się dostępna nie tylko dla zasobnych klentów. Obecnie następuje również istotna zmiana w sposobie obsługi przez banki klienta masowego odpowiedzialnego w głównej mierze za obrót gotówkowy. Coraz popularniejsza staje się oferta teleserwisu. Za pomocą telefonu stacjonarnego i komórkowego można dokonać niemal wszystkich operacji bankowych. Usługi te w istotny sposób eliminują obrót gotówkowy. Ponadto banki zachęcają klientów indywidualnych do płatności za gaz, energię, czynsz itp. w formie stałych zleceń płatniczych oraz direct debit. Płatności w formie gotówkowej realizowane z wymienionych wyżej tytułów obłożone są wysokimi prowizjami. Pomimo to oferta dotycząca form rozliczeń bezgotówkowych jest uboga. Ciągle jeszcze główne znaczenie ma polecenie przelewu i czek rozrachunkowy. Banki w sposób dynamiczny poszerzają sieć ATM-ów (Automated Teller Machine). Nie jest ona jednak na tyle powszechna, aby w pełnym stopniu spopularyzować karty płatnicze. Dodatkowymi utrudnieniami są punkty akceptacji kart (POS-y - Point of Sale). Jednym z elementów oferty bankowej przyczyniającym się do popularyzacji rozliczeń bezgotówkowych jest tzw. karta mikroprocesorowa. Elektroniczna portmonetka jest zbyt mało spopularyzowana, jej walory jednak są niezaprzeczalne. Zastępuje przede wszystkim przeważającą ilość pieniądza gotówkowego o niskich nominałach. Obniża znacznie pracochłonność związaną z przygotowaniem przez bank pieniądza gotówkowego do obiegu. Co najistotniejsze, karta chipowa umożliwia dokonywanie rozliczeń bez pośrednictwa banków. W celu jej upowszechnienia konieczne jest przełamanie barier wpływających na ograniczenie rozwoju rynku kart płatniczych, w tym przede wszystkim: poszerzenie możliwości operatorów telekomunikacyjnych, przełamanie mentalności społecznej, obniżenie kosztów operacji realizowanych za pomocą kart (element ten jest niewątpliwie przyczyną hamowania powszechności POS-ów; handlowcy tłumaczą to istotnym zmniejszeniem marży w przypadku realizacji płatności kartą płatniczą; dodatkowo prowizją od realizacji takiej transakcji jest obciążana osoba prywatna). Proces eliminacji obrotu gotówkowego postępuje w gospodarce polskiej w tempie nie szybszym niż w krajach Unii Europejskiej przed 30 laty. Ma to związek z przygotowaniem Polski do integracji ze strukturami europejskimi. Właścicielami polskich banków i przedsiębiorstw stają się coraz częściej inwestorzy zagraniczni. Wpływa to dodatnio na rozwój nowoczesnych form płatności preferowanych przez te podmioty. Sprowadzenie gotówki na margines nastąpi jednak w dłuższej perspektywie ze względu na wewnętrzne uwarunkowania socjologiczne, technologiczne i organizacyjne. Balast ten będzie jednak coraz lżejszy, czemu niewątpliwie sprzyja integracja ze strukturami europejskimi oraz pojawienie się konieczności kalkulacji opłacalności w zakresie rozliczeń pieniężnych. Tendencjom tym powinny sprzyjać zmiany zachodzące zarówno w mentalności społecznej, jak i przeobrażenia związane z tworzeniem odpowiednich mechanizmów ekonomicznych oraz rozwojem oferty bankowej. Zakończenie Pieniądz przeszedł bardzo długą drogę ewolucji. Od prehistorycznej jego postaci aż do uwcześnie znanych nam form tzn: złoto, srebro, pieniądz papierowy oraz jego substytuty, takie jak czek lub karta kredytowa. Pieniądz jest nieodzownym składnikiem funkcjonowania współczesnego systemu gospodarki i ekonomii, gdyż jest podstawowym środkiem płatniczym umożliwiającym wymianę towarów i usług. Z chwilą pojawienia się monety rozpoczyna się polityka pieniężna będąca istotnym elementem polityki gospodarczej każdego kraju. Z tą chwilą pojawiała się możliwość świadomego kształtowania rozbieżności pomiędzy nominalną a realną siłą nabywczą pieniądza. Rozbieżność ta jest podstawą każdej polityki pieniężnej. Coraz większego znaczenia zaczęły nabierać w kategorii pieniądza momenty społeczne a zwłaszcza element zaufania do jego numinalnej siły nabywczej. Numinalna siła nabywcza pieniądza została z kolei uzależniona w rosnącym stopniu od fachowej wiedzy ekonomicznej, sprawności organizacyjnej i skuteczności działania władzy państwowej. Typowymi zjawiskami pieniężnymi dla ery pieniądza sztucznego są: 1. inflacja i deflacja pieniądza, 2. dewaluacja i rewaluacja pieniądza, 3. dematerializacja pieniądza, 4. deprecjacja i aprecjacja. W stosunkach wewnętrznych krajowych jednostka pieniądza krajowego podlega procesom aprecjacji i deprecjacji. Deprecjacja pieniądza polega na utracie siły nabywczej jednostki pieniężnej w stosunkach wewnętrznych krajowych. Aprecjacja jest procesem odwrotnym i polega na zwiększeniu się siły nabywczej jednostki pieniężnej w stosunkach wewnętrznych kraju. Dewaluacja i rewaluacja pieniądza są to zjawiska pieniężne wynikające z kształtowania się relacji wymiennej jednostki pieniądza krajowego w stosunku do pieniądza państw obcych (walut). Dewaluacja oznacza zmniejszenie dotychczasowego kursu wymiennego i spadek kursu walutowego jednostki pieniądza krajowego w stosunku do walut. Rewaluacja oznacza wzrost kursu walutowego jednostek pieniądza krajowego w stosunku do walut. Zarówno deprecjacja i dewaluacja mogą być choć nie muszą przyczyną inflacji w gospodarce. Na ogół aprecjacja i rewaluacja związane są ze zjawiskami deflacji w gospodarce. Dematerializacja pieniądza jest procesem powszechnym tzn. podlegają mu wszystkie waluty. Polega on na stopniowym odchodzeniu pieniądza od jego wartościowej substancji materialnej. W miejsce kruszcu w coraz większym stopniu o jakości pieniądza decyduje element zaufania do jego nominalnej siły nabywczej w szczególności ujawnia się to w przypadku obiegu pieniądza bezgotówkowego pozbawionego jakichkolwiek substancji materialnej. Dematerializacja pieniądza oznacza zatem proces stopniowego przechodzenia pieniądza od jego postaci gotówkowej do bezgotówkowej. W sytuacji deprecjacji pieniądza bezgotówkowego elementem umożliwiającym jego krążenie jest kurs prawny pieniądza tj. obowiązek regulowania zobowiązań i należności zarówno publiczno prawnych jak i prywatno prawnych przy pomocy tej i tylko tej postaci pieniądza. Współczesny pieniądz jest to: Ustalony przez władzę państwową prawny środek płatniczy, zależny w swej sile nabywczej od wkładu pracy wnoszonego przez posiadacza pieniądza do gospodarstwa społecznego, będącym anonimowym i generalnym tytułem do udziału w podziale prawa społecznego, na warunkach określonych przez poziom i strukturę dóbr i usług. SYSTEMATYKA RODZAJÓW I POSTACI PIENIĄDZA Pieniądz naturalny A. pieniądz b regionalny odważony i odliczony t B. pieniądz powszechny k odliczony odważony bity (moneta) gotówkowy kruszcowy Pieniądz sztuczny moneta banknot bilet bankowy bilon wkłady bankowe a’ vista (natychmiast płatne) wkłady terminowe pieniądz pieniądz bezgotówkowy Mam ndzieję, że moja praca pozwoli tylko na częściowe zrozumienie jaką odgrywa stabilny, mocny pieniądz w rozwoju gospodarczym danego regionu czy kraju. Starałem się zrozumieć mechanizmy wpływający na gospodarkę poprzez zmiany wartości pieniadza, rodzajów funkcjonujących pieniędzy w gospodarce oraz instrumenty Banku Centralnego wpływające na stabilizację i umacnianie się pieniądza w gospodarce. Wykaz źródeł 1. Doliniak P.: W minioddziale i przez telefon, „Prawo i Gospodarka”, 1999 r. nr 96). 2. Encyklopedia PWN 3. Fijał.: Pieniądz – pochodzenie, losy, wspólczesne funkcje pieniądza. BANKOWOŚĆ. Rok 99/2000 4. Fijał: Pieniądz - pochodzenie... op.cit. 5. Głuchowski J.,Szambelaniczyk J. Ewolucja... op.cit. 6. Głuchowski J.,Szambelańczyk J. Ewolucja systemów pieniżnych jakie systemy pieniężne rozróżniamy. BANKOWOŚĆ. rok 99/200 7. Historia Polski t. I. PWN 1987 8. Historia Polski t. II PWN 1987, Encyklopedia PWN 9. Jaworski W.,Krzyżkiewicz Z.,Koziński B.: Ewolucja systemów... op.cit. 10. Jaworski W.,Krzyżkiewicz Z.,Koziński B.: Ewolucja systemów pieniężnych jakie systemy pieniężne rozróżniamy. BANKI r.1999 11. Ustawa o Narodowym Banku ... op.cit. 12. Ustawa o Narodowym Banku Polskim Dz.U. 13. Sowa A.: Banki a obrót gotówkowy. 14. Wójtowicz G.: Od denara do euro. Miesięcznik BANK
