Rola etyki w praktyce prawniczej
advertisement
Rola etyki w praktyce prawniczej ETYKA - POJĘCIE Etyka (gr. ethos – obyczaj, zwyczaj, ethikos – obyczajowy) jest to nauka filozoficzna obejmująca zespół zagadnień moralności w relacji do moralnego dobra i zła; określa istotę powinności moralnej człowieka oraz jej szczegółowej treści (słuszności moralnej) i ostatecznie wyjaśnia fakt moralnego działania; ponadto wskazuje na genezę zła moralnego i sposoby jego przezwyciężania; różni się przedmiotem badań od metaetyki, czyli teorii lub nauki badającej samą etykę, oraz teologii moralnej, badającej również pozanaturalne źródła moralności i kryteria jej ważności, stanowi część normatywną etosu. W jej skład wchodzą: etyka gospodarcza, etyka polityczna i etyka społeczna; swoiste odmiany etyki stanowią m.in. etyka chrześcijańska, teologia moralna oraz etyka laicka. Termin „etyka” wprowadził Arystoteles na oznaczenie wyodrębnionej przez siebie dziedziny filozofii praktycznej; nazwa „etyka” niekiedy oznacza określony system moralny, jeśli występuje łącznie z określającym go przymiotnikiem (np. etyka personalistyczna) lub nazwiskiem twórcy (np. etyka Schelera), a potocznie – ogół ocen i norm moralnych, przyjętych w określonej społeczności lub przez niektórych jej przedstawicieli; bywa też utożsamiana z teorią uznawanych i na ogół praktykowanych norm moralnych w określonym środowisku społecznym. Rys historyczny etyki - dzieje 1. Sokrates – prekursor etyki; przedmiot etyki określił jako powinność moralną działania; do zrozumienia jej istoty doszedł na podstawie zdefiniowania poszczególnych typów tej powinności, czyli cnót, zapoczątkował również mataetykę, czyli logikę etyki; powinność tę utożsamił z tym, co jest człowiekowi należne od innego człowieka ze względu na jego godność. 2. Uczniowie Sokratesa (uznali szczęście za źródło i rację bytu cnoty): - Arystyp z Cyreny (szkoła cyrenaików) - upatrywał istotę szczęścia w doznawaniu przyjemności zmysłowej (hedonizm); - Antystenes (szkoła cyników) – w niezależności jednostki od uwarunkowań wewnętrznych (dążenie do przyjemności) i zewnętrznych (konwenans, nacisk opinii); - Platon – w intelektualnym kontakcie człowieka z transcendentną ideą dobra i piękna, dzięki czemu mędrzec, gdyby był władcą, mógłby prowadzić społeczeństwo do szczęścia (powszechnej pomyślności). 3. Arystoteles – wyodrębnił etykę jako dyscyplinę filozofii praktycznej, którą przeciwstawił filozofii teoretycznej; uważał on, że moralna powinność postępowania wyznacza jego stosunek do najwyższego dobra: jak najpełniejszego zrealizowania się natury ludzkiej, stanowiącego zarazem przyczynę celową ludzkich działań. Zwrócił też uwagę, że samo urzeczywistnienie się człowieka jako istoty z natury społecznej możliwe jest tylko w związku z urzeczywistnianiem się dobra wspólnego danej społeczności. 4. Tomasz z Akwinu – jego etyka jest analogiczna do etyki Augustyna (nawiązującego do Platona), ponieważ obaj budowali swe systemy na podstawie założeń realistycznej metafizyki: Augustyn – na stworzeniu człowieka i świata przez Boga, Tomasz zaś – na doświadczeniu przygodności bytu, które poddał analizie filozoficznej, uznając, że jedyną racją uniesprzeczniającą fakt istnienia człowieka i jego godności jest akt miłości stwórczej osobowego absolutu, a człowiek (istniejący jako osoba) uczestniczy w istnieniu i godności swego osobowego Stwórcy („istnieje z miłości ku miłości”). Augustyn oparł realistycznie podstawy swej etyki na objawieniu, Tomasz zaś na filozofii bytu i filozofii człowieka. 5. Thomas Hobbes – oparł etykę na fizykalnej koncepcji człowieka jako rozsądnego egoisty, którego naczelną tendencją jest dążenie do zachowania własnego bytu; rodzi ona wzajemną wrogość wskutek dysproporcji pomiędzy liczbą ludzi a możliwościami zaspokojenia ich potrzeb; doprowadziłoby to do wzajemnego wyniszczenia się ludzkości, gdyby nie podyktowane przez rozum normy współżycia ludzi, będące warunkiem koniecznym przetrwania; etyka stanowi rodzaj rozsądnej umowy, której naczelnym postulatem jest utworzenie państwa jako instytucji, nadającej wykalkulowanym przez rozum naturalnym normom postać prawa i gwarantującej jego przestrzeganie tak, aby jego łamanie było dla przestępcy niekorzystne; etyka jest zatem technologią życia zbiorowego w państwie, określającą reguły współdziałania, którym jednostka powinna się bezwzględnie podporządkować (heteronomizm) w swym własnym interesie (eudajmonizm). 6. Immanuel Kant – opowiedział się za bezwarunkowością powinności moralnej i bezinteresownością dobra moralnego (zwalczając eudajmonizm) oraz za autonomią podmiotu działania moralnego (zwalczając heteronomizm). Powiązał także koncepcję etyki opartej na autonomii podmiotu ze szkołą prawa natury; w etyce ogólnej (teorii moralności) odróżnił etykę właściwą (jako naukę o cnocie), ograniczając ją do obowiązków wewnętrznych (wobec siebie i bliźnich), od nauki o prawie, badającej zasady zachowania ze względu na zewnętrzną wolność człowieka (którą prawo ma zagwarantować wszystkim, ograniczając zarazem samowolę), czyli jego legalność, bez wnikania w motywy; natomiast za przedmiot etyki właściwej uznał działania, których wewnętrzną zasadą jest samostanowienie istoty rozumnej na podstawie imperatywu „czystego rozumu praktycznego”, czyli z wyłączeniem roli wszelkich skłonności naturalnych jako ewentualnych warunków działania (formalizm), a więc absolutnej wolności; aby w płaszczyźnie działania moralnego zapobiec przerodzeniu się w samowolę, wprowadził postulat (zwany zasadą uniwersalizacji) uznawania za normę moralną tylko takiej reguły działania, którą ustanawiający ją podmiot uważa za regułę zobowiązującą wszystkich ludzi do identycznego działania w podobnej sytuacji. W XIX w. za sprawą J.S. Milla i J. Benthama, rozwinęły się – utylitaryzm, stanowiący do dziś żywy nurt w refleksji etycznej, zwłaszcza w krajach anglosaskich; jego pochodną są m.in. etyczne składowe – pragmatyzmu W. Jamesa i współczesnego liberalizmu. Znaczący wpływ na kształtowanie się poglądów etycznych w czasach najnowszych wywarł też altruizm etyczny A. Comte`a (hasło: „żyć dla innych” połączone z postulatem ciągłego doskonalenia się). W okresie międzywojennym pojawiły się tendencje do (mającego tradycje w koncepcjach Arystotelesa) łączenia etyki z polityką czy szerzej – teorią państwa i prawa. Reprezentowali ją m.in. przedstawiciele szkoły frankfurckiej i erlangeńskiej szkoły filozoficznej. Część XX-wiecznej myśli etycznej rozwijała się pod wpływem pozytywizmu i neopozytywizmu, co zaowocowało m.in. pogłębioną refleksją metodologiczną nad etyką, zwłaszcza nad sądami etycznymi, którym generalnie odmawiano walorów poznawczych, uznając je np. za narzędzie wyrażania własnych potrzeb emocjonalnych, sposób wzbudzania pożądanych postaw u innych czy pararacjonalne argumenty na rzecz wprowadzania określonych przepisów. W etyce współczesnej, m.in. ze względu na rozwój tzw. filozofii dialogu, zaznacza się tendencja do akcentowania godności osoby ludzkiej w kontekście moralnej oceny wszelkich działań – podkreśla się, że pole powinności moralnej określa w istocie nie abstrakcyjna wartość czy prawo, ale drugi człowiek. W polskiej tradycji filozoficznej sięgającej do początków XII w. myśl etyki nie zajmowała eksponowanego miejsca, ustępując zagadnieniom przyrodniczym i społeczno-politycznym. Dopiero w XX w. etyka stała się przedmiotem bardziej systematycznych badań, np. Petrażyckiego stojącego na stanowisku, że normy, nakazy i zakazy etyki są wynikiem emocji wytwarzających prawidła postępowania. Kotarbiński stworzył etykę niezależną, uznającą, że najważniejszym celem człowieka jest osiągnięcie szczęścia. Etyka Kotarbińskiego ma charakter naturalistyczny i pragmatyczny. Duży wkład w rozwój polskiej myśli etycznej miała Maria Ossowska autorka takich prac, jak: „Podstawy nauki o moralności”, „Moralność mieszczańska”, „Normy moralne”. Wśród współczesnych etyków polskich należy wymienić ks. Tischnera, autora prac o charakterze filozoficznym i literackim podejmującym zagadnienia etyki m.in. : „Etyka Solidarności”, „Myślenie wg wartości”. Etykę poszanowania godności osoby ludzkiej przedstawił Karol Wojtyła w swoim szkicu „Elementarz etyczny”. Obecnie, w XXI wieku, z rozmaitych przyczyn w różnych krajach obserwujemy szybki rozwój etyki zawodowej wielu zawodów, wśród nich również zawodów prawniczych. Zawody prawnicze wielu krajów współczesnego świata posiadają już w jakimś stopniu i zakresie określone normy etyki prawniczej. Są to normy i zasady, standardy i kanony, niepisane i pisane, ogólne i szczegółowe, luźne i usystematyzowane, niekodeksowe i kodeksowe, aspiracyjne i mandatoryjne, niesankcjonowane i sankcjonowane. Etyka jest podstawą powodzenia wszelkich działań. FUNKCJE PODSTAWOWYCH ZASAD ETYKI: 1.FUNKCJE INTEGRUJĄCE – dzięki zasadom podstawowym możliwa jest odpowiedź na pytania o powinności etyczne, powinności wynikające z łączenia różnych zawodów prawniczych, czy też z przechodzenia od jednego zawodu do drugiego, szczególnie pomiędzy zawodami wolnymi a zawodami ze sfery służby publicznej. 2.FUNKCJE SWOISTYCH REGUŁ KOLIZYJNYCH pomiędzy pozostałymi normami etyki prawniczej. Takie konflikty są rzeczą dość powszednią w praktyce prawniczej. 3. FUNKCJE UZUPEŁNIAJĄCE istniejące zbiory zasad etycznych, które w wielu sytuacjach nie dają odpowiedzi, jak powinien postąpić prawnik wykonujący dany zawód. Sytuacje te mogą stać się przedmiotem postępowań dyscyplinarnych, w których rzecznicy i sądy dyscyplinarne orzekają właśnie w oparciu o zasady podstawowe. Hierarchia zasad podstawowych etyki prawniczej Zasady chronią pewne dobra, stosunki faktyczne, interesy itp. Rozstrzygnięcie konfliktu zasad podstawowych na rzecz którejś z nich oznacza więc przyznanie wyższości określonym interesom. Wśród zasad podstawowych wyróżnić możemy te, które nakierowane są na ochronę interesu klienta, interesu samego prawnika oraz interesu publicznego. Konflikty między tymi trzema rodzajami zasad rozstrzygać należy za pomocą twierdzenia, że w interesie klienta zawsze jest mieć niezależnego prawnika, który przyczyni się do wydania przez sąd sprawiedliwego wyroku. Jednak konflikty tego typu rozstrzygać należy z uwzględnieniem rodzaju zawodu prawniczego, który się wykonuje. Jest to stosunkowo proste, gdy bierze się pod uwagę odrębnie zawód wolny i zawód o charakterze służby publicznej – przedstawiciele wolnych zawodów powinni uwzględniać przede wszystkim interesy swoich klientów, przedstawiciele służby publicznej, którzy nie mają klientów w tym samym znaczeniu, przede wszystkim interes publiczny. Trudniej jest w przypadku zawodów zbliżonych. W każdym razie interes samego prawnika powinien być uwzględniany na samym końcu. Kodeksy etyczne Kodeks Etyki Radcy Prawnego Kodeks Etyki Zawodowej Komornika Sądowego Kodeks Etyki Zawodowej Notariusza Kodeks Etyki Doradców Podatkowych Zbiór Zasad Etycznych Prokuratora Zbiór Zasad Etyki Adwokackiej i Godności Zawodu Regulamin działania rzeczników dyscyplinarnych Zbiór Zasad Etyki Zawodowej Sędziów KRS Zbiór Zasad Postępowania Sędziów SSP Iustitia Code of Conduct for European Lawyers POJĘCIA Zbiór zasad etyki adwokackiej i godności zawodu posługuje się takimi terminami, jak: godność, lojalność, najlepsza wola, oględność, sumienność, takt, uczciwość, umiar, uprzejmość Godność zawodu jest pojęciem, które w adwokackim Zbiorze zasad etyki adwokackiej i godności zawodu występuje w tytule oraz kilku początkowych paragrafach. Tytuł wskazuje, iż godność zawodu jest drugim, obok etyki zawodowej, źródłem moralnych powinności adwokata, oczywiście odgrywa ona równie ważną rolę także w etyce sędziowskiej, radców prawnych i notariuszy. Zgodnie z § 1 ust. 2 adwokackiego Zbioru: „naruszeniem godności zawodu adwokackiego jest takie postępowanie adwokata, które mogłoby go poniżyć w opinii publicznej lub poderwać zaufanie do zawodu”. Godność zawodu posiada nie tyle każdy adwokat, co zawód adwokacki jako taki. Źródłem godności jest przynależność do grupy zawodowej. Godność w zachowaniu adwokata Przed swoją grupą zawodową adwokat odpowiada nie tylko za czyny popełnione w związku z wykonywaniem zawodu, lecz także w działalności publicznej i życiu prywatnym, o ile mogą one poniżyć go w opinii publicznej lub poderwać zaufanie do zawodu. Jest to źródłem bogatego orzecznictwa dyscyplinarnego. Społeczne opinie na temat prawników rzadko uwzględniają specyfikę poszczególnych zawodów prawniczych i poderwać zaufanie do zawodu może zachowanie osób, które nie wykonują żadnego zawodu prawniczego, lecz legitymują się wykształceniem prawniczym i w związku z tym można mówić o nich jako o prawnikach. Zaufanie (lojalność) Minimum zaufania pomiędzy członkami społeczeństwa jest w ogóle konieczne do jego istnienia. Im więcej zaufania pomiędzy ludźmi, tym społeczeństwo lepiej funkcjonuje. Zasada zaufania w sensie normatywnym oznacza obowiązek ochrony stosunków zaufania. O zasadzie zaufania w etyce prawniczej możemy mówić w dwóch aspektach. W pierwszym oznacza ona obowiązek dbania o zaufanie klienta do prawnika, a więc dotyczy konkretnych relacji prawnik-klient. W drugim oznacza obowiązek dbania o zaufanie społeczeństwa do prawników i zawodów prawniczych. W odniesieniu do pierwszego aspektu mówić można o zasadzie lojalności. Zasada zaufania jako zasada lojalności dotyczy wolnych zawodów prawniczych, w których mamy do czynienia z relacją prawnikklient. Zbiór zasad etyki adwokackiej i godności zawodu stoi na stanowisku, iż „stosunek klienta do adwokata oparty jest na zaufaniu. Adwokat obowiązany jest wypowiedzieć pełnomocnictwo , gdy z okoliczności wynika, że klient stracił do niego zaufanie” (§ 51). Podobnie Zasady etyki radcy prawnego głoszą: „stosunki pomiędzy radcą prawnym a klientem powinny być oparte na zaufaniu; utrata zaufania może być podstawą wypowiedzenia pełnomocnictwa” (art. 24 ust. 1). „Notariusz jako osoba zaufania publicznego wyposażona przez Państwo w określone funkcje władcze, winien dokładać starań, aby w działaniach zachować równowagę między publicznym ich charakterem a swym statusem wolnego zawodu” Ochrona zaufania klienta do prawnika Poprzez konsekwentną pomoc w realizowaniu interesów klienta. Przykładowo § 6 adwokackiego Zbioru zasad stanowi, iż „celem podejmowanych przez adwokatów czynności zawodowych jest ochrona interesów klienta”. Natomiast Zasady etyki radcy prawnego w art. 4 ust. 2 stwierdzają, iż „radca prawny obowiązany jest podejmować wszelkie czynności […] w interesie podmiotu, na rzecz, którego świadczy pomoc prawną […]”. Istnieje jednak szereg ograniczeń dopuszczalnej działalności prawnika na rzecz klienta. Są to przede wszystkim ograniczenia wyrażone za pomocą sformułowań „w granicach prawa” czy „przy zachowaniu należytego sądowi i innym organom szacunku”. Drugi aspekt zasady zaufania, to jest ochrona zaufania społeczeństwa do prawników i zawodów prawniczych mówi, że prawnik, który działałby na rzecz swego klienta bez uwzględniania opinii na temat swojej działalności: jej uczciwości, rzetelności, poszanowania organów państwowych i oponentów, podrywałby zaufanie społeczne do swojego zawodu. Działania oparte jedynie o interes klienta i nie uwzględniające w żaden sposób interesu publicznego prowadziłyby do poważnych dysfunkcji w danym zawodzie prawniczym. Istotną częścią zaufania społecznego do prawnika jest zaufanie innych prawników do danego zawodu czy nawet pojedynczych prawników. Brak minimalnego zaufania pomiędzy sędzią i adwokatem czyni proces sądowy o wiele trudniejszym do przeprowadzenia i wielokrotnie zwiększa jego koszty. Utrudnia to pracę danego prawnika, co, jeśli przeniknie do szerszej opinii społecznej, potrafi skutecznie uniemożliwić pozyskiwanie nowych klientów. Adwokat, jak i radca prawny nie mogą udzielać (świadczyć) pomocy prawnej, która ułatwiałaby popełnienie przestępstwa albo uniknięcie odpowiedzialności karnej za czyn, który miałby zostać popełniony w przyszłości. Zasady nakazujące niezależność i niezawisłość w wykonywaniu wolnych zawodów prawniczych oraz unikania konfliktu interesów pomiędzy prawnikiem a klientem.
