zeszyty naukowe - Uczelnia Warszawska im Marii Skłodowskiej
advertisement
Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie ZESZYTY NAUKOWE Z ZAGADNIEŃ EKONOMIKI MIĘDZYNARODOWEJ Nr 37 Warszawa 2012 Tłumacz: mgr Małgorzata Czaplejewicz-Kołodzińska Rada Programowa: dr hab. inż. Kazimierz Worwa (przewodniczący) dr Ireneusz Michałków dr n. farm. Leszek Borkowski prof. dr hab. Henryk Bednarski prof. dr hab. Henryk Kirschner prof. dr hab. Stefan Kwiatkowski prof. dr hab. Zbigniew Krawczyk prof. dr hab. Wojciech Modzelewski prof. Karl Gratzer prof. Besrat Tesfaye prof. dr hab. Walery Nowikow dr hab. Alica Petrasova prof. dr Jurij Kariagin prof. dr hab. Wojciech Słomski prof. dr hab. Elżbieta Weiss dr Janusz Tanaś dr hab. Maciej Tanaś Komitet Redakcyjny: prof. dr hab. Janusz Gudowski (przewodniczący) prof. dr hab. Jan Szczepański prof. dr hab. Brunon Górecki dr hab. Marek Greniewski dr hab. Zdzisław Sirojć mgr Katarzyna Tomasińska (sekretarz redakcji) Zeszyty Naukowe ukazują się 4 razy w roku. Wersją pierwotną (referencyjną) czasopisma jest wydanie papierowe. Wydawca: Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie 03-204 Warszawa, ul. Łabiszyńska 25 tel./fax /0 22/ 814 32 37 wew.112 e-mail: [email protected] © Copyright by Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie Warszawa 2012 Druk i oprawa:INA Usługi Poligraficzne e-mail: [email protected] ISSN 1897-2500 Nakład 150 egz. Spis treści Od Redakcji 7 MONOGRAFIE I STUDIA Stefan Marciniak Algorytm wynalazku a innowacyjność 9 Krzysztof Kandefer Znaczenie energetyki nuklearnej w gospodarce światowej 21 Wiktor Owsiak Wiarygodność a gospodarka. Psychologiczne aspekty kryzysu w Grecji 45 Małgorzata Deszczka Przedsiębiorstwo a zrównoważony rozwój. Doświadczenia międzynarodowe – doświadczenia polskie 63 Katarzyna Bocheńska-Włostowska E-learning in Academic Education 81 VARIA Jerzy Jeznach Nawodnienia a środowisko naturalne 99 Maciej Łuczak Ocena rozwoju klastrów w turystyce polskiej 113 Marek Dembowski Przegląd nowych form i kierunków zmian turystyki wypoczynkowej, aktywnej, kwalifikowanej i ekstremalnej 123 CONTENTS MATERIAŁY SZKOLENIOWO-DYDAKTYCZNE Jan Wąsik Działalność jednostek budżetowych w sprawozdaniach finansowych 141 Jerzy Berdychowski Oprogramowanie dla firm z sektora MŚP – komercyjne, czy bezpłatne? 167 RECENZJE, POLEMIKI I SPRAWOZDANIA Ireneusz Michałków Recenzja książki W. Małachowski: Społeczna gospodarka rynkowa współczesnych Niemiec, Oficyna Wydawnicza Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2011 7 MONOGRAPHS AND STUDIES Stefan Marciniak Invention algorithm and the innovative 9 Krzysztof Kandefer The role of nuclear energetics in the world economics (selected issues) 21 183 Zenon Ślusarczyk Recenzja książki Cezarego Tomasza Szyjko pt.: Jak dodać gazu - uwarunkowania prawno-ekonomiczne rozwoju rynku gazu w Polsce, Wydawnictwo Szkoły Wyższej Jańskiego, Warszawa 2012 191 Wojciech Pomykało W poszukiwaniu klucza do zrozumienia współczesności i współkształtowania przyszłości (na marginesie ostatniej książki profesora Adama Schaffa, Humanizm ekumeniczny, Wydawnictwo „Kto jest Kim”, Warszawa 2012) From Editor Wiktor Owsiak The veracity and economy. Psychological aspects of the crisis in Greece 45 Małgorzata Deszczka Enterprise and balanced development. International and polish experiences 63 Katarzyna Bocheńska-Włostowska E-learning in Academic Education 81 VARIA 195 Jerzy Jeznach Irrigations and natural environment 99 Maciej Łuczak Assessment of cluster development in polish tourism 113 Marek Dembowski A review of new forms and trends in recreating, active, qualified and extreme tourism 123 Zeszyty Naukowe UW MSC nr 37 7 MATERIALS FOR TEACHING METHODS AND DIDACTICS Jan Wąsik Budget units’ performance in financial reports 141 Jerzy Berdychowski Software for MŚP sector companies – commercial or non-profit? 167 REVIEWS, POLEMICS AND REPORTS Ireneusz Michałków Book review: W Małachowski: Społeczna gospodarka rynkowa współczesnych Niemiec (Social market economy in contemporary Germany), Publishing House of Warsaw School of Economics (Szkoła Główna Handlowa w Warszawie), Warsaw 2011 Od Redakcji 183 Zenon Ślusarczyk Book review of Jak dodać gazu – uwarunkowania prawno-ekonomiczne rozwoju rynku gazu w Polsce (How to add gas – legal-economic conditions of gas market development in Poland), Published by Jański College, Warsaw 2012 191 Wojciech Pomykało In search of the key to understanding contemporary times and creating the future (based on the last book by professor Adam Schaff titled Humanizm ekumeniczny (Ecumenic humanism), published by “Who is Who”, Warsaw 2012) 195 Coraz większe otwarcie i umiędzynarodowienie gospodarki jest dziś w świecie zjawiskiem powszechnym. Ekonomia jako nauka, a polityka gospodarcza jako jej zastosowanie w praktyce, od dawna zajmują się zagadnieniami ponadnarodowych związków gospodarki i rozmaitych konsekwencji gospodarczego otwarcia. W latach 90. XX wieku powstała nawet nieformalna poddyscyplina: międzynarodowa ekonomika porównawcza. Niniejsze wydanie „Zeszytów Naukowych” UWMSC nawiązuje do tej sfery nauk ekonomicznych, choć ze względu na bogactwo zagadnień musiało – siłą rzeczy – ograniczyć się do niektórych, ale szczególnie istotnych zagadnień. Są to kwestie dotyczące wynalazczości i konkurencyjności gospodarki narodowej, znaczenia energetyki jądrowej w gospodarce światowej, następnie jest omawiane bardzo aktualne zagadnienie przyszłości gospodarczej Grecji oraz dotyczące doświadczeń międzynarodowych i polskich związanych z wdrażaniem rozwoju zrównoważonego. Merytoryczną część nr 37 zeszytów zamyka angielskojęzyczny tekst analizujący e-learning – przyszłościową i być może kiedyś w przyszłości wiodącą w świecie formę edukacji ponad granicami. Zeszyty Naukowe UW MSC nr 37 9 MONOGRAFIE I STUDIA Stefan Marciniak Politechnika Warszawska ALGORYTM WYNALAZKU A INNOWACYJNOŚĆ Wstęp: cel i zakres artykułu W artykule zajmuję się głównie: a/ rolą kształcenia w zakresie kompetencji wynalazczych oraz innowacyjnością w Polsce, w kontekście propozycji powołania spółki Innowacje Polskie [co nie wszystkim się podoba] i b/ krótko o innych najważniejszych czynnikach procesu innowacyjnego umożliwiających wyjście z aktualnego kryzysu, również w Polsce, a mianowicie o decydującej roli innowacji imitacyjnych w procesie twórczej destrukcji [jej istota polega na ciągłym niszczeniu starych struktur i tworzeniu w to miejsce nowych]. Jest to bardzo ważne wskazanie dla polityki gospodarczej i należy upowszechniać taką ocenę. Kraje OECD, w których państwo w ostatnich 3 dekadach zapewniło sterowanie i wsparcie procesom innowacyjnym kreującym procesy twórczej destrukcji osiągnęły olbrzymie sukcesy i zajmują dziś czołowe miejsca w rankingach międzynarodowych, a jak mawiają Anglicy Facts are sacred. Pracując w środowisku akademickim wyższych szkół technicznych i zajmując się problematyką innowacji od ponad 25 lat1, pozytywnie oceniam proponowany kierunek działań. Nareszcie, po wieloletnich opóźnieniach zapowiedź działań, które innym krajom pozwoliły osiągnąć sukcesy w zakresie innowacyjności 1 S. Marciniak, Ekonomika postępu technicznego, Wydawnictwa Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1987 (skrypt dla uczestników studiów podyplomowych oraz seminariów ekonomii dla doktorantów PW). 10 Stefan Marciniak technologicznej. Wiadomo zaś nie od dziś, że właśnie ten typ innowacji jest już od kilkudziesięciu lat głównym czynnikiem wzrostu i rozwoju ergo i konkurencyjności gospodarczej poszczególnych krajów. Niestety fakt ten jest w Polsce często ignorowany zarówno przez rządzących, media jak i przedsiębiorców. Skutki takiego postępowania są jak wiadomo opłakane. We wszystkich rankingach liczących się w świecie instytucji w zakresie omawianej problematyki [IMD, WEF, czy OECD] zajmujemy z reguły odległe od czołówki, często ostatnie lub przedostatnie miejsca. Jest tak od wielu lat [szczegóły na ten temat, również o przyczynach niezadowalającej dynamiki innowacyjności, można m.in. znaleźć w mojej książce: Innowacyjność i konkurencyjność gospodarki 2010 oraz innych, rzetelnych publikacjach]. Jednak nie te wątki są głównym tematem tego artykułu. Chcę natomiast zaprezentować jeden z istotnych elementów procesu innowacyjnego, który w Polsce jest wyraźnie niedoceniany, a mianowicie kształtowanie kompetencji wynalazczych. 1. Teoria rozwiązywania problemów wynalazczych H.Altszulera Ani w szkolnictwie wyższym ani w różnego rodzaju kursach dokształcających nie ma niczego takiego jak inwentyka czyli nauka o innowacjach, ściślej jest w bardzo skąpym wymiarze wykładana w kilku zaledwie wyższych szkołach technicznych, co koresponduje z jednym z najniższych w Polsce wskaźników zgłoszeń patentowych per capita w Europie, [sumaryczny wskaźnik innowacyjności w/g danych za rok 2011 wynosił w Polsce 0,28 przy średniej UE27, ~0,53]2. Polska została w tym roku podobnie jak 2010r zaliczona do grupy umiarkowanych innowatorów, słabsze osiągnięcia w tym roku uzyskały:Rumunia, Litwa., Bułgaria i Łotwa razem tworzą grupę skromnych innowatorów; pozostałe kraje UE zaliczone zostały do grupy: naśladowców oraz liderów innowacji do tej grupy należą 4 kraje Szwecja, Dania, Niemcy, Finlandia3. Nie wchodzę w dalsze szczegóły a skoncentruję się na głównym zakresie tego tekstu. Obecny stan polskiej innowacyjności w dużym stopniu jest skutkiem nieznajomość fundamentalnej dla jej dynamiki i poziomu teorii Henryka Altszulera, której syntetycznym wyrazem jest wymieniony w tytule algorytm Innovation Union Scoreboard 2011 ProInno Europe, InnoMetrics. Polska 2012 raport o stanie gospodarki, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2012. Algorytm wynalazku a innowacyjność 11 wynalazku. Teoria ta znana w całym świecie jako theory of inventive problem solving [TIPS], jej pierwowzór rosyjski ma skrót TRIZ od teoria reschenija isobretatelskich zadatsch, co w języku polskim oznacza teoria rozwiązywania problemów wynalazczych. Henryk Altszuler ma olbrzymi dorobek zarówno w zakresie teorii jak i praktyki wynalazczości; świadczą o tym jego publikacje książkowe jak i owoce analizy ponad 200 tys. patentów. Teoria TRIZ jest intensywnie wykorzystywana na Zachodzie szczególnie w USA. Ma ona coraz większy zakres zastosowania, nie tylko w biznesie ale i edukacji. W ocenie amerykańskiego The Altshuler Institute for TRIZ Studies, analizie poddano 2 mln. patentów, aby zidentyfikować wzory i prawidłowości, które odpowiadają za dalszy rozwój TRIZ.W Europie od 2000 r. istnieje, obejmując swoim zasięgiem działania cały świat stowarzyszenie „ ETRIA” [The European TRIZ Association], organizujące coroczne konferencje poświęcone problematyce TRIZ oraz szkolenia inżynierów podobnie jak wymieniony wyżej instytut amerykański. Podstawowymi założeniami TRIZ są następujące twierdzenia: • Problemy powtarzają się w różnych branżach i dziedzinach nauki; klasyfikacja sprzeczności technologicznych w każdym problemie przewiduje jego kreatywne rozwiązanie • Wzorce technicznej ewolucji powtarzają się w różnych branżach i dziedzinach nauki. • Kreatywne innowacje wykorzystują naukowe efekty spoza pól, w których zostały rozwinięte. TRIZ jest także twórczą metodą rozwiązywania problemów technicznych, określaną jako algorytm wynalazku ARIZ co jest transkrypcją rosyjskiego Algorytm Reszenija Isobretatelskich Zadacz. Metoda ta stanowi narzędzie, [instrukcję, procedurę] realizacji teorii rozwiązywania problemów wynalazczych. Szczegółowy opis zawierają oczywiście publikacje H.Altszulera4 Próby syntetycznej prezentacji można też znaleźć m. in. w mojej książce o innowacyjności i konkurencyjności gospodarki5, a także 2 4 3 5 Algorytm wynalazku. Omega – Wiedza Powszechna 1972. S.Marciniak, Innowacyjność i konkurencyjność gospodarki, C.H.Beck, 2010. 12 Stefan Marciniak w moim artykule6. Z najefektywniejszymi metodami wynalazczości każdy potencjalny innowator może: a/ samodzielnie zapoznać się z dostępną literaturą tematu, b/ skorzystać z pomocy osób wykładających inwentykę lub co najmniej zajmujący się tą problematyką naukowo. Jeżeli stosowanie tej metody zapewniło takim krajom jak Japonia, USA, Kanada, Wielka Brytania, Szwecja, Szwajcaria, Niemcy, kraje Beneluxu i inne wysoko rozwinięte osiągnięcie czołowych pozycji w zakresie innowacyjności, to nie jest to przypadek, [ani wyłączna zasługa wymienionej metody]. Wszystkie te kraje zgodnie z zaleceniem OECD od lat 80-tych kształtowały tzw. narodowe systemy innowacji [NSI], instytucje te zapewniły rosnące nakłady na badania i rozwój [B+R],dostępność kredytów na innowacje [w krajach UE15, 80% innowacji finansowanych było z kredytów] oraz na kapitał ludzki [KL].Wymienione kraje stosują też inne wysoce efektywne metody jak n.p. metoda Kaizen, Six Sigma oraz Lean Management. W zakresie korzystania z wymienionych metod istnieją w Polsce duże zaległości. Największe w zakresie kształcenia inżynierów wynalazców, w wyższych szkołach technicznych. 2. Potrzeba kształcenia w zakresie kompetencji wynalazczych Brak inwentyki, ekonomiki wynalazku i jego efektywnego patentowania powoduje, że główną metodą stosowaną przez polskich wynalazców jest metoda prób i błędów. Metoda ta przynosi też oczekiwane efekty, ale nieproporcjonalnie wielkim nakładem pracy wynalazcy. Liczenie wyłącznie na talent oraz na Polak potrafi nie zapewni Polsce poziomu czołówki światowej w zakresie innowacyjności, głównego współcześnie czynnika kształtującego konkurencyjność gospodarki ergo i postęp cywilizacyjny kraju. Są argumenty za konicznością kształcenia inżynierów w zakresie kompetencji wynalazczych. Z badań nad związkami kategorii kreatywność – twórczość – innowacyjność wynika, że kreatywność nie zawsze oznacza twórczość i nie jest cechą wrodzoną. Powołany wcześniej Henryk Altszuler bardzo krytycznie oceniał poglądy części amerykańskich i rosyjskich uczonych, że twórczość to talent, a jeśli talent to wrodzony. Jego zdaniem należy oczywiście kształcić wynalazców różnymi metodami, a jako sku6 Kreatywność i wynalazczość, a innowacyjność, w: Szkoły wyższe w gospodarce regionów Oficyna Wydawnicza Politechniki. Algorytm wynalazku a innowacyjność 13 teczną metodę kształcenia wyobraźni i elastyczności umysłu zalecał m.in. czytanie powieści fantastyczno-naukowych [wynikało to prawdopodobnie z faktu, że po powrocie z Syberii gdzie przebywał za krytykę wynalazczości w ZSRR, mógł publikować jedynie ten rodzaj książek] oraz literatury patentowej. Należy też pamiętać, że już w starożytnej Grecji, jej najwybitniejszy myśliciel, uczony i twórca Arystoteles wysoko oceniał rolę wiedzy i nauczycieli w kształtowaniu u ludzi cech twórczych. Dzielił on cechy ludzkie na dianoetyczne [intelektualne] i etyczne [moralne]. Do zalet dianoetycznych zaliczał mądrość teoretyczną, zdolność rozumienia i rozsądek, do cech etycznych zaś cnoty. Kontynuując swoje rozważania napisał:Tych bowiem rzeczy, których trzeba się nauczyć, by je wykonywać, tych uczymy się przez ich wykonywanie. i dodaje …wszelka cnota zanika skutkiem tych samych przyczyn i pod wpływem tych samych czynników, którym zawdzięcza swe powstanie…a podobnie dzieje się też z wszelką sztuką. Podsumowując Arystoteles napisał, że dotyczy to wszystkich sztuk i rzemiosł. „Bo gdyby nie tak było, nie trzeba by wcale nauczyciela, lecz każdy przychodziłby na świat mistrzem lub partaczem.” 7. Z powyższego wynika, że kreatywność w zakresie sztuki wynalazczej jest niewątpliwie też owocem nauki i doświadczenia; co oczywiści nie zaprzecza wrodzonym talentom ułatwiającym działania twórcze czy też tylko kreatywne. Nie wchodzę w tym miejscu w dyskusję, jakie są różnice między kreatywnością a twórczością. Chcę jedynie zwrócić uwagę na dwa podejścia do omawianego problemu, historyczne i współczesne: 1/J.A.Schumpeter, twórca teorii innowacji twierdził, że rola innowacyjności polega właśnie na masowości stosowania twórczej destrukcji w kapitalistycznej gospodarce rynkowej, a to oznacza m.in. masowe powielanie nowości o charakterze innowacji, czyli ich imitację, 2/ współczesne spojrzenie na omawiany temat zaprezentowali m. in. Chińczycy. Ich zdaniem twórczość jest dążeniem do naśladowania mistrzów, w związku z tym nie traktują cechy oryginalności jako niezbędnego atrybutu twórczego dzieła i twórczej osoby. 7 Arystoteles, Etyka Nikomachejska, PWN, 1982, s. 43. 14 Stefan Marciniak 3. Główne przyczyny niskiej innowacyjności W tym miejscu . warto powiedzieć, że główne twierdzenia raportu firmy Pentor Research International dla PARP o społecznych determinantach zahamowań w rozwoju polskiej innowacyjności [na pierwszym miejscu niski poziom zatrudnienia w sektorach stanowiących nośniki GOW oraz brak kapitału na innowacje] - szczegóły8patrz źródło 7] są aktualne do dziś. Podobne oceny zawiera wiele innych, kompetentnych publikacji. Swoją opinię przedstawiłem w powołanej wyżej książce Innowacyjność i.... Nie miejsce w artykule aby ją kompletnie zaprezentować. W największym skrócie: główne przyczyny tkwią do dziś w niedostatku środków na innowacje, ale także w takich błędach polityki gospodarczej, jak n.p. negowanie potrzeby polityki przemysłowej w początkowym okresie transformacji systemowej, sprzedaż krajowych przedsiębiorstw bez domagania się ich technologicznej rekonstrukcji uwzględniającej postęp techniczny w danej branży, nie wymaganie od BIZ [bezpośrednich inwestycji zagranicznych] rozwijania i wdrażania krajowej wynalazczości, ogólnie prywatyzacja doktrynerska, a nie zasadna ekonomicznie i społecznie itd. itp. błędy polityki gospodarczej. W proponowanych w Polsce terapiach pomija się też z reguły najważniejsze czynniki, które mogłyby przyspieszyć wyjście polskiej innowacyjności z istniejącej zapaści. Do koniecznego zestawu takich czynników zaliczam: tanie kredyty dla MSP na innowacje technologiczne, bez udziału tej grupy firm nie uda się zapewnić masowości innowacji imitacyjnych, a te według J.Schumpetera odgrywają główną rolę w pokonywaniu trudności w rozwoju gospodarki kapitalistycznej. Niezbędne jest też zwiększenie udziału wynalazców w dochodach z wdrożeń ich wynalazków, a także utworzenie efektywnie działającego NSI [narodowego systemu innowacji] oraz upowszechnienia nauczania kompetencji wynalazczych w wyższych szkołach technicznych. Na zakończenie jeszcze dwie, ewidentne dla osób kompetentnych sprawy. Z doświadczeń japońskich oraz powszechnego stosowania metody Kaizen wynika, że decydującym czynnikiem wyzwalającym skłonności innowacyjne pracowników jest ich identyfikowanie się z celami i misją przedsiębiorstwa, a tego nie można od polskich pracowników oczekiwać w obecnych warunkach płacowych 15 oraz zabezpieczenia społecznego, Przeciwnikom decydującej roli państwa w procesach innowacyjnych chcę powiedzieć, że nie sprawdziły się opowieści o malejącej roli państwa; z danych statystycznych ewidentnie wynika, że w ostatnich 3 dekadach nastąpił ogólny wzrost ekonomicznej roli państwa w krajach OECD.9 Po drugie nie powinno to specjalnie dziwić, jeżeli uwzględnić współczesne trendy rozwojowe świata idące w kierunku kształtowania się społeczeństwa wiedzy, w którym wiedza, innowacje i postęp technologiczny to główne czynniki postępu cywilizacyjnego; bez ingerencji państwa wymienione kierunki nie rozwijają się optymalnie. Również niżej wskazane zakresy wymagają zaangażowania państwa: rosnące zagrożenia ekologiczne, AIDS, terroryzm, wzrost wydatków na badania kosmiczne itp. 4. Wynalazczość w RP i sugestie przesłanek radykalnej poprawy Poniżej przykład „drogi przez mękę” jaką przechodzi większość polskich wynalazców w dziedzinach nauk technicznych. Chodzi o wynalazek zgłoszony w Urzędzie Patentowym RP [przyjęty wniosek patentowy nr P.399309] przez mgr inż. Jerzego Mąkowskiego, dotyczącego dyfrakcyjnej metody pomiarów średnic wałków. Podstawą wymienionej metody jest nowe spojrzenie na teorię dyfrakcji opracowanej przez profesora Wojciecha Rubinowicza w 1917 r. a opublikowanej w 1924 r. Opracowanie mgr inż. J. Mąkowskiego jest pierwszym przypadkiem modyfikacji teorii dyfrakcji W. Rubinowicza do warunków rzeczywistych oraz pierwszym rozwiązaniem równań dyfrakcyjnych dla przysłony przestrzennej. Autor wykonał adekwatne oprogramowanie, które pozwoliło na wskazanie zależności pomiędzy średnicą walca, a efektami dyfrakcyjnymi. Eksperymentalnie wykonane stanowisko pomiarowe pozwoliło dokonanie dokładniejszych, w stosunku do znanych metod optycznych pomiarów średnic wałków. Wynalazek został opatentowany; istnieje więc szansa korzystania z oryginalnego polskiego pomysłu innowacyjnego. Aktualnie poszukuje się możliwości uzyskania wsparcia finansowego ze środków unijnych, gdyż Politechnika Warszawska, w której przygotowano wynalazek, nie dyspo9 Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw [1995;2008], PARP. 8 Algorytm wynalazku a innowacyjność Report OECD, Economic Outlook December 2009 Annual Projections for OECD Countries. 16 Stefan Marciniak nuje konieczną ilością środków. Szkoła w której zbudowano prymitywne stanowisko eksperymentalne, nie ma też środków na budowę prototypu. Czyli wszystko przebiega zgodnie ze znanym schematem, powielanym w setkach, a nawet tysiącach przypadków. Jest wynalazca, ma pomysł, dokonuje wynalazku, a nawet patentuje, jeżeli starcza mu środków, ale na wykonanie prototypu już z reguły nie ma dosyć pieniędzy [zależy to m. in. od dziedziny i charakteru wynalazku, znalezienia sponsora itd.]. Często prowadzi to do sprzedaży praw do patentu firmom zagranicznym, wzbogacając nabywców podwójnie: a/ w zakresie finansowych korzyści z jego wdrożenia i b/ kraje nabywcy zwiększają wskaźniki wynalazczości oraz osiągają ewidentne korzyści ekonomiczne dla swojej gospodarki. Firmy krajowe nie kwapią się specjalnie do wspomagania polskich wynalazców. Z grubsza rzecz biorąc można je podzielić na dwie grupy: 1/ to krajowe firmy rodzimego kapitału, którym nie starcza środków na wspieranie wynalazców i grupa 2/ firmy z kapitałem zagranicznym, powstałe [głównie] w wyniku bezpośrednich inwestycji zagranicznych [BIZ] nie są z reguły zainteresowane polskimi wynalazkami gdyż są one „córkami” firm „matek” z krajów wyżej rozwiniętych niż Polska i mają dostęp do osiągnięć naukowo-technicznych [ONT] kraju ich pochodzenia. Jest tak również m. in. dlatego, że firmy kapitału zagranicznego nie są zainteresowane rozwojem innowacyjności konkurencyjnej wobec kraju pochodzenia kapitału.10Szczegóły na ten temat można znaleźć w powołanej poniżej publikacji, w rozdziale 1., a także innych, rzetelnych publikacji na ten temat. Od lat widomo co należy zrobić aby zaistniały szanse radykalnej poprawy w zakresie innowacyjności polskiej gospodarki, a w szczególności technologicznej. Miliardy wydaje się na bezproduktywne inwestycje m. in. na budowę stadionów i „orlików” na których nie będzie komu grać [patrz dane o zapaści demograficznej Polski GUS 2011], miliardowe dopłaty do OFE [głównie na koszt aktualnych emerytów i rencistów oraz pracobiorców], milionowe wynagrodzenia i odprawy dla menedżerów nierentownych spółek państwowych, nieracjonalne zamrożenie miliardów euro w realizację zbyt szerokim frontem realizowanej budowy autostrad i dróg [zlecanie ich budowy firmom „krzakom”, stąd ich masowe bankructwa itd. itp. nie10 S. Marciniak, Innowacyjność ... op. cit. s.29. Algorytm wynalazku a innowacyjność 17 kompetentne działania rządzących, generujące co roku miliardowe straty], a równocześnie najniższe w UE wydatki na sferę B+R. Świadczą o tym m.in. następujące dane: o ile jeszcze w 1990 r. udział nakładów na B+R liczony jako procent PKB =1,0 ; o tyle w 2005 = 0,57%, a dziś 0,74% PKB, czyli nadal poniżej średniej unijnej. Sektor B+R jest w Polsce głównym dostawcą wynalazków, a w konsekwencji i patentów. Z Raportu Rocznego UP RP za 2010 rok wynika jaka jest struktura tworzenia wynalazków w Polsce. Na 3203 zgłoszeń patentowych podmiotów krajowych, szkoły wyższe i inne placówki naukowe zgłosiły 1577, co stanowiło 49,2% ogólnej liczby zgłoszeń, osoby fizyczne 915; ~29%, natomiast podmioty gospodarcze 711 zgłoszeń tzn. ~22%. Struktura ta różni się zasadniczo od tej jaką ustalono w badaniach 5 krajów europejskich w których udział patentów akademickich waha się od 3,25% w Holandii do 7,72% w Danii11, średnio 4,4% wszystkich zgłoszeń; średnia zgłoszeń pozaakademickich 95,6 [wyżej podane źródło]. Z tych danych, jeżeli potwierdzą je bardziej reprezentatywne badania, wynikają ewidentne wnioski: struktura polskiej wynalazczości jest zła, świadczy o tym przede wszystkim ponad 4-krotnie mniejszy udział podmiotów gospodarczych w Polsce, w ogólnej liczbie wynalazków; co nie można uznać za sytuację normalną zarówno ze względu na możliwości finansowe podmiotów gospodarczych oraz wielkość zatrudnienia, wielokrotnie przekraczających zarówno zasoby finansowe szkół wyższych jak i kadrowe. Strukturę taką uznać należy za patologiczną. Wynalazki, patenty i innowacje akademickie finansowane są głównie ze środków publicznych, a należy pamiętać, że możliwości finansowe budżetu państwa są raczej mniejsze niż sektora [przemysłowego] przedsiębiorstw. Podobnie jest z zatrudnieniem w szkołach wyższych i innych jednostkach akademickich pracuje w sumie ~506,3 tys. osób, natomiast w przemyśle w 2010 r. pracowało 2927,4 tys., w budownictwie 904,7 tys. itd.12; w sumie poza sektorem akademickim i rolnictwem [2128,8 tys.] zatrudnionych było11 385,8 tys. osób, tzn. 81,2% pracujących ogółem, czyli ponad 22 - krotna wielkość zatrudnienia w sek Ownership and impact of European university patents, Francesco Lissoni, Fabio Montobbio i Raffaello Seri. 12 Mały Rocznik Statystyczny Polski 2011, s. 141-142. 11 18 Stefan Marciniak torze akademickim. Gdyby sytuacja w Polsce, w omawianym zakresie była normalna, można by oczekiwać, że w sektorach poza akademickich powinno powstać kilkakrotnie więcej wynalazków niż w sektorze akademickim. Nie wchodząc w tym miejscu w dalsze szczegółowe rozważania, na zakończenie wymienię najważniejsze moim zdaniem, konieczne działania aby powstały warunki radykalnej poprawy w zakresie innowacyjności technologicznej. Podkreślenie takie jest konieczne z dwóch co najmniej powodów: o pierwszym już była mowa, innowacje technologiczne mają decydujące znaczenie dla postępu cywilizacyjnego, a po drugie są one najsłabszym ogniwem innowacyjności w Polsce. Ilustrują to m. in. dane za rok 2011. Innowacje technologiczne mierzone wdrożeniem nowych produktów [w postaci dóbr i usług] i procesów są najważniejszą częścią składową innowacyjności w działalności przetwórczej [manufcturing activities].Większy udział innowacji technologicznych odzwierciedla zwykle wyższy poziom działalności innowacyjnej ogółem. W 2011 roku 35% MSP w UE, wykazały osiągnięcia w zakresie innowacji technologicznych [jw. zdefiniowano]; Niemcy i Szwajcaria więcej niż 50% MSP, na Węgrzech, Łotwie, Polsce, Rumunii, Serbii i Słowacji udział tego rodzaju innowacji ukształtował się poniżej 20% 13 Tyle fakty, przejdźmy do propozycji - sugestii ; do najważniejszych koniecznych przesłanek, których spełnienie zapewnić może radykalną poprawę innowacyjności w Polsce, zaliczam tu przede wszystkim: • zwiększenie środków z budżetu centralnego oraz budżetów lokalnych, tzn. samorządu terytorialnego na B+R, • jw. zwiększenie środków podmiotów gospodarczych, do poziomu średniej UE27; udział podmiotów tej grupy w liczbie zgłoszeń wynosi w Polsce 22% podczas gdy w najwyżej rozwiniętych krajach UE ponad 95% [jest to w Polsce zarazem odzwierciedlenie finansowego ich udziału w procesie innowacyjności, szacunkowo w 2011r. ~27%] , • ulgi podatkowe oraz premie za wdrożenie wynalazków oryginalnych oraz imitacji, • uruchomienie szkoleń w zakresie kształtowania kompetencji wynalazczych, w szkołach wyższych oraz stowarzyszeniach inżynierów i inInnovation Union Scoreboard, 2011, op. cit., s.92. 13 Algorytm wynalazku a innowacyjność 19 nych organizacjach [wzorem amerykańskiego The Altshuller Institute for TRIZ Studies], • zapewnić ustawowo "godziwy" udział wynalazców w zyskach z wdrożeń ich wynalazków do produkcji, • zapewnić wyższą dynamikę wzrostu płac pracobiorców w Polsce do poziomu średniej unijnej; co skłoniłoby większą ilość pracowników do identyfikowania się z celami i misją przedsiębiorstwa ergo zachęciło do innowacyjności. Bibliografia: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Altszuler H., Algorytm wynalazku, Omega Wiedza Powszechna, 1972. Arystoteles, Etyka Nikomachejska, PWN, 1982. Innovation Union Scoreboard 2011, ProInno Europe, InnoMetrics 2012. Mały Rocznik Statystyczny Polski 2011. Marciniak S., Ekonomika postępu technicznego, Wydawnictwo Politechniki Warszawskiej 1987. Marciniak S., Innowacyjność i konkurencyjność gospodarki, C.H.Beck, 2010. Ownership and impact of European university patents, Francesco Lissoni, Fabio Montobbio i Raffaello Seri, Internet 2012. Polska 2012 Raport o Stanie Gospodarki, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2012. Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw, [1995;2008], PARP. STRESZCZENIE Głównym przedmiotem artykułu jest próba uzasadnienia potrzeby kształcenia inżynierów w zakresie kompetencji wynalazczych, w kontekście sukcesów krajów OECD w dziedzinie innowacyjności technologicznej. Wszystkie kraje zajmujące czołowe miejsca w zakresie dynamiki i poziomu innowacyjności wykorzystywały dorobek wymienionego twórcy teorii i algorytmu wynalazczości. Jedną z istotnych przyczyn niskiej innowacyjności technologicznej Polski jest nieznajomość w/w teorii. Dlatego autor m.in. uzasadnia celowość upowszechnienia nauczania kompetencji wynalazczych wśród polskich inżynierów. W artykule przytoczono fakty ilustrujące miejsce Polski wśród krajów Unii Europejskiej w zakresie 20 Stefan Marciniak innowacyjności. Autor, oprócz diagnozy omawianego zakresu, prezentuje też sugestię terapii. Słowa kluczowe: badania i rozwój [B+R], twórcza destrukcja, innowacje imitacyjne, postęp cywilizacyjny, mierniki innowacyjności, Altszuler i jego teoria wynalazczości TRIZ. SUMMARY INVENTION ALGORITHM AND THE INNOVATIVE The main subject of the article is an attempt to explain the need to educate engineers in their innovative competences, in the context of successes of OECD countries in the area of technological innovations. All the leading countries used the scientific output of the author of the theory and algorithm of inventiveness. One of the major reasons for low technological innovation of Poland is the fact that the theory remains unknown here. Therefore the author justifies the necessity to introduce education of inventing competences among Polish engineers. Data quoted in the article illustrate the position of Poland among EU countries in terms of innovations. Apart from diagnosing the issue in question, the author suggests therapy. Key words: research and development (R&D), creative destruction, imitative innovations, civilization progress, innovation indicators, Altszuler and his theory of the innovative TRIZ. Zeszyty Naukowe UW MSC nr 37 21 Krzysztof Kandefer Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie ZNACZENIE ENERGETYKI NUKLEARNEJ W GOSPODARCE ŚWIATOWEJ (WYBRANE ZAGADNIENIA) Nikt nie spodziewał się, iż odkrycie stulecia, jakiego dokonał 7 grudnia 1938r. Otto Hahn wraz ze swoim współpracownikiem stanie się przyczyną tak wielu konfliktów. Odkrycia, które poprowadzone w odpowiednim kierunku miało zrewolucjonizować świat energetyki. Prace Otto Hahna szybko znalazły zainteresowanie w świecie nauki. W rok po pierwszym rozczepieniu jądra atomu ukazało się przeszło 100 publikacji na temat tej reakcji. Początkowo badania nie były utajnione. Naukowcy z Europy jawnie wymieniali się doświadczeniem i wynikami swoich badań, jednak wraz z początkiem wojny badania zostały utajnione. Po ukazaniu się ostatniego artykułu w 1939 r. w „Physical Review” prace na praktycznym zastosowaniem epokowego odkrycia prowadzone były niezależnie w kilku krajach, głównie w Wielkiej Brytanii, Francji oraz Niemczech. Spowodowało to znaczne spowolnienie badań, a rywalizujące ze sobą kraje finansowały te badania doprowadziły do powstania dwóch ośrodków uczonych. Badania sprowadziły sie do skonstruowania bomby atomowej, a kraje prześcigały się w tym, aby skonstruować ją, jako pierwsze. Dnia 17 czerwca 1942 r. obecny prezydent USA Franklin Delano Roosvelt miała armia, a na sam projekt przeznaczono 85 mln dolarów.1 Cała operacja została nazwana Projekt Manhattan. Jednym z naukowców i współtwórcą pierwszej bomby atomowej był Józef Rotblat, Polak z pochodzenia. Pierwszy na świecie reaktor uruchomiony został 2 grudnia 1942 r. Niebezpieczeństwo niepowodzenia i komplikacji podczas tej operacji było 1 G. Jezierski, Energia jądrowa wczoraj i dziś, Wyd. Naukowo-Techniczne, Warszawa 2006, s. 47. 22 Krzysztof Kandefer ogromne, a skutki dużo bardziej poważne niż te w Czarnobylu. W połowie 1945 r. z Hanford do Los Alamos, gdzie prowadzone były testy nuklearne, przywieziono pierwszą partię uranu wystarczającą do skonstruowania pierwszej bomby atomowej. Samo urządzenie wywołujące zapłon gotowe było już miesiąc wcześniej. Problemem, jaki pojawiał się podczas prób przetestowania samej bomby był taki, iż niewykonalne było stworzenie małej bomby atomowej. Jedyny sposób na dokonanie doświadczeń było detonowanie bomby skonstruowanej na podstawie obliczeń i rachunków teoretycznych, niepotwierdzonych wstępnymi próbami. Pierwsza bomba atomowa eksplodowała 16 lipca 1945 r., podczas trwania testu o kryptonimie Trinity, w odległości 320 km od Los Alamos w stanie Nowy Meksyk. Bomba nosiła nazwę „Gadget” i była kulą o średnicy 150 cm i o masie 5 ton.2 Detonacja przebiegła bez jakichkolwiek zakłóceń, a ludzie obecni na miejscu uznali, iż to, co zobaczyli było jednocześnie piękne jak i przerażające.3 Pomyślne wykonane testy Trinity doprowadziły do pierwszego w historii militarnego wykorzystania bomby atomowej. USA zdecydowało się na zrzucenie bomby atomowej na Hiroszimę i Nagasaki bez wcześniejszego ostrzeżenia. Dnia 6 sierpnia 1945 roku z lotniska na wyspie Tinian wyleciał samolot z bombą na pokładzie o zakodowanej nazwie „Little Boy”. Miasto Hiroshima zostało całkowicie zniszczone na obszarze prawie 12 km2. Według japońskich źródeł, śmierć na miejscu lub w wyniku odniesionych ran poniosło 140 tys. osób. Ci, którzy przeżyli, zapadli na chorobę popromienną i szacuje się, iż pochłonęła ona 60 tys. istnień. Oprócz samego wybuch, bomba atomowa dalej zbierała śmiertelne żniwo, które ujawniało się przez lata w wyniku napromieniowania terenu. Kolejna bomba o nazwie „Fat Man” została zrzucona na Nagasaki 8 sierpnia. Pomimo tego, iż była większa nie dokonała aż tylu zniszczeń, co jej poprzedniczka zrzucona na Hiroshime. Zginęło 74 tys. osób, a rannych zostało 75 tys. Rokowania przewidywały, iż w skutek napromieniowania Hiroshima przez okres, co najmniej 75 lat pozostanie „biologiczną pustynią”. Pomimo tego oba miasta już w latach 70 XX w. stały się nowoczesnymi miastami. Tamże, s. 74 – 75. Tamże, s.79. 2 3 Znaczenie energetyki nuklearnej w gospodarce światowej 23 Koniec wojny nie oznaczał porzucenia sprawy energetyki jądrowej. W roku 1946 powstaje cywilna organizacja, licząca pięć osób, nadzorująca dalsze badania nad bronią jądrową, jej produkcją i przechowywaniem, o nazwie Komisja Energii Atomowej ( Atomic Energy Commission – AEC). W dwa lata od powstania komisja zapowiedziała program komercjalizacje energetyki jądrowej, który finansowała do 1953 r. Dzięki jej działaniu, do roku 1957 liczba reaktorów jądrowych wynosiła 16, z czego 6 dla innych państw. Wtedy właśnie narodziła się nowa koncepcja wykorzystania energii jądrowej, jako napędu do łodzi podwodnych. Jeszcze przed powstaniem pierwszej na świecie elektrowni jądrowej, rozpoczęto prace nad tzw. reaktorem mobilnym. Taki reaktor mógłby dostarczać energię do dowolnego państwa. Pierwszy reaktor mobilny, który masa pozwalała na przenoszenie go przez samolot transportowy, powstał w 1962 r. i został uruchomiony 3 miesiące później. W celu przenoszenia mobilnych reaktorów wykorzystywano również specjalnie przygotowane statki. AEC w roku 1964 wydała zgodę na zbudowanie pierwszej cywilnej elektrowni jądrowej na świecie. Ważny przełomem w historii energetyki atomowej było powstanie programu „Atom dla pokoju”. Stworzono wiele elektrowni jądrowych badawczych, wykorzystywanych w celu prowadzenia wszelkich badań oraz przy produkcji sztucznych izotopów potrzebnych np. w medycynie. W Polsce pierwszy tego typu reaktor uruchomiono w 1958 r. w Świerku koło Otwocka. Medycyna wykorzystuje tą energię w celach przeprowadzania badań diagnostycznych i w radioterapii oraz do sterylizacji sprzętu medycznego. Rozwój tej dziedziny medycyny stworzył dwa rodzaje stosowania promieniotwórczości w diagnostyce. In vivo polega na podaniu preparatu promieniotwórczego o ograniczonym natężeniu, aby móc zbadać niektóre zjawiska fizjologiczne przy użyciu detektora. Dobranie odpowiednich izotopów sprawia, iż gromadzą się one w wybranych tkankach lub narządach. Niestety przy użyciu metody in vivo naraża się pacjenta na lekkie napromieniowanie. Aby zminimalizować ryzyko, można zastosować izotopy promieniotwórcze krótkożyciowe, które rozpadają się i stabilizują się w organizmie człowieka po upływie godziny. Druga metoda, in vitro, nie 24 Krzysztof Kandefer wymaga obecności pacjenta podczas badania. Polega na wysłaniu próbki krwi i wysłania jej do laboratorium w celu badania technikami jądrowymi. Poza wysoką czułością, metoda ta przewyższa inne metody konwencjonalne szybkością, niezawodnością i mniejszymi kosztami. Izotopy promieniotwórcze stosowane są również w badaniach DNA oraz testowaniu leków. W Polskiej elektrowni w Świerku produkuje się izotopy promieniotwórcze stosowane w medycynie, nauce, przemyśle oraz ochronie środowiska. Energetyka jądrowa okazała się rewolucyjna w dziedzinie badań kosmicznych. Początkowo do wytwarzania energii elektrycznej w kosmosie stosowano energię słoneczną lub chemiczną. Problemem z wykorzystywaniem tych energii stał się przede wszystkim czas, jaki satelita ma spędzić na orbicie oraz brak dostępu do źródła lub niewystarczającej ilości jego przesyłania (jak w przypadku energii słonecznej). Siłę i wielkość reaktora określano na podstawie odległości od słońca i ziemi oraz na podstawie okresu, jakie satelita miała spędzić w przestrzeni kosmicznej. Plany wprowadzenia do codziennego użytku reaktorów atomowych, jako jednostek napędzających pojazdy typu samoloty, okręty, statki itp., powstały jeszcze przed skonstruowaniem bomby atomowej. Energia uzyskana podczas rozszczepiania 1kg atomów jest identyczna, jak podczas spalania ok. 3000 t węgla kamiennego. Niewiarygodne oszczędności, jakie wiązały się z zastosowaniem tej energii, jako systemu napędowego, kusiły naukowców jeszcze przed rozpoczęciem Projektu Manhattan. Pracę nad budową samolotów, okrętów i statków napędzanych atomem zainicjowała i finansowała marynarka wojenna. Rozważano również badania nad budową lokomotyw oraz samochodów osobowych. Pracę nad napędem atomowym dla łodzi podwodnych rozpoczęto w 1941 r. Dowiedziono, iż łodzie podwodne zasilane reaktorem są w stanie przepłynąć znacznie większy obszar bez konieczności uzupełniania zapasów. Reaktor dostarczał również tlenu oraz wody pitnej z wody morskiej, składników niezbędnych do życia człowieka. Jedynym ograniczeniem, jakie narzucało na łódź podwodną konieczność wynurzenia się były możliwości psychiczne i fizyczne członków załogi. Pierwszy okręt podwodny napędzany energią atomową nazwany został USS Nautilius. Zwodowano Znaczenie energetyki nuklearnej w gospodarce światowej 25 go 21 stycznia 1954 r., a jego parametry wynosiły 97,4 m długości, 8,4 m szerokości, maksymalna głębokość zanurzenia 210 m; okręt mógł płynąć z prędkością 37 km/h pod wodą czyli z dwukrotnie większą niż zwykłe łodzie podwodne. Nautilius był eksploatowany przez 26 lat, a najdłuższa odległość, jaką przebył z ładunkiem paliwa wynosiła 241, 935 tyś. km . Obecnie pozostaje w porcie Groton, jako obiekt muzealny.4 Współczesne okręty podwodne o napędzie atomowym są w stanie przepłynąć 400 tyś. mil morskich (740 tyś. km), bez konieczności przeładunku paliwa. Dodatkowo współczesne okręty podwodne są znacznie większe niż ich pierwowzory.5 Poważne rozważania na temat wykorzystania energii atomowej w samolotach, prowadzone były w 1944 r. Niewątpliwą zaletą napędu atomowego byłby nieograniczony zasięg. Jednak pojawiły się również problemy tj. obecność szkodliwego dla zdrowia człowieka obecność promieniowania oraz zwiększenie masy samolotu. Pierwszy problem jest eliminowany w przypadku samolotów bezzałogowych jednak trudności pojawią się w przypadku eksploatacji i obsłudze takich samolotów. Drugi problem zmusza nie tylko do budowania większych samolotów, ale pojawia się również problem umiejscowienia reaktora. Ponieważ zwiększa się masa samolotu, musi również zmienić się materiał, z którego będzie wykonany, aby przeciążenia podczas startu i lądowania nie zniszczyły konstrukcji. Ciekawym projektem i jednocześnie niemożliwym do zrealizowania okazał się pomysł na skonstruowanie samochodu napędzanego energią atomową. Ford Nukleon miał być przełomem w dziedzinie motoryzacji w latach 50. Reaktor zastosowanych w tych samochodach, miał być mniejszy i mniej wydajny niż te używane w łodziach podwodnych. Rozwiązano nawet problem z chłodzeniem reaktora, poprzez zastosowanie dużych wlotów powietrza po bokach, z przodu i na dachu maszyny. Odległość, jaką mógłby przebyć Ford Nukleon szacowano na 12 000 km. Niestety problem szkodliwego promieniowania nadal pozostaje nierozwiązany. 6 Tamże, s. 261. Tamże, s. 259. 6 http://strefajazdy.pl/pl/dyzury-ekspertow/ford-nukleon-samochod-z-napedematomowym-koncept-z-lat-50-1763/ (15.06.2012) 4 5 26 Krzysztof Kandefer Era szału atomowego doprowadziła do rozwoju energetyki atomowej w celach pokojowych. Pokazano, iż atom nie musi kojarzyć się z bombą i śmiercią. Wiele wynalazków prawdopodobnie nigdy nie ujrzy światła dziennego i zastosowania w życiu codziennym szarego człowieka (np. samochody i lokomotywy), inne nadal czekają na swoją chwilę (samoloty). Doprowadził również do rozwoju jednego z najważniejszych wynalazków w dzisiejszych czasach, czyli elektrowni atomowych. Pierwsze elektrownie atomowe Pierwsza na świecie powstała na terenie ZSRR w małym miasteczku w Obińsku. Na terenie tego miasteczka w rok po zakończeniu drugiej wojny światowej, 31 maja 1946 r., utworzono specjalny ośrodek naukowo – badawczy nazwany Laboratorium B. Jego zadaniem było rozwiązywanie problemów naukowych oraz technicznych, budową oraz projektowaniem prototypów reaktorów energetycznych jak również szkolenie załóg okrętów podwodnych o napędzie atomowym. Pomysłodawcą był Igor Kurczatow, kierownik radzieckiego projektu zajmującego się budową bomby atomowej. Prace nad pierwszym reaktorem rozpoczęto w 1951 r., a sama budowa trwałą 3 lata. Moc samej elektrowni była niewielka, gdyż zaledwie 30 MW mocy cieplnej. Elektrownie tę trudno nazwać komercyjną, ponieważ służyła wyłącznie do zasilania urządzeń i potrzeb własnych. Reaktor dostarczał energię przez 5 lat, a po tym czasie został zmieniony na reaktor badawczy służący do produkcji izotopów. Po 48 latach pracy, reaktor został wyłączony i przekazany do muzeum, jako eksponat pokazowy. Dzięki pracy tego reaktora zebrano wystarczająco dużo informacji, aby uruchomić sześć reaktorów podobnego typu, o mocy elektronicznej 100 MW w elektrowni Troicki na Syberii (obecnie wyłączone). Pierwszą elektrownią komercyjną nazywana jest elektrownia jądrowa Calder Hall w Wielkiej Brytanii. Budowę elektrowni rozpoczęto w 1953 r. w bezpośrednim sąsiedztwie przemysłu jądrowego Windscale w hrabstwie Cumbria (obecnie Sellafield). Pierwszy blok oddano do użytku 17 października 1956 r., a w kolejnych latach oddano do eksploatacji kolejne bloki nr 2, 3 i 4 każdy o mocy elektrycznej 50 MW. Oprócz wytwarzania energii elektrycznej, reaktor wykorzystywany był również do wytwarzania Znaczenie energetyki nuklearnej w gospodarce światowej 27 plutonu do celów wojskowych. Obecnie dostarcza również parę i ciepło do różnych zakładów na terenie Sellafield. Warto podkreślić, iż reaktor pracuje do tej pory, czyli 55 lat. Drugą elektrownią na świecie była elektrownia w Shippingport nad amerykańską rzeką Ohio. Budowę elektrowni rozpoczęto 6 września 1954 r. Sposób rozpoczęcia budowy miał charakter symboliczny. Dwight Eisenhower, ówczesny prezydent Stanów Zjednoczonych, ze studia telewizyjnego za pomocą „czarodziejskiej różdżki” uruchomił zdalnie sterowaną spycharkę, rozpoczynając w ten sposób budowę. Miało to symbolizować pokojowe wykorzystanie energii atomowej w programie „ Atom dla pokoju”. 2 grudnia 1957 r., czyli trzy lata po rozpoczęciu budowy, uroczyście uruchomiono elektrownie o mocy elektrycznej 60 MW i mocy cieplnej 225MW. W elektrowni tej po raz pierwszy zastosowany reaktor, który chłodzony i moderowany był za pomocą zwykłej wody po ciśnieniem. Niestety brak doświadczenia związany z użytkowaniem reaktora tego typu skłonił projektantów do zaopatrzenia elektrownie w kosztowne środki i urządzenia zabezpieczające. Elektrownia Shippingport, jako pierwsza wprowadziła zabezpieczenia przed rozpowszechnianiem substancji promieniotwórczych. Reaktor ten pracował do 1974 roku, a następnie został umieszczony w pojemniku z nowym reaktorem nowej generacji. Reaktor ten, oprócz umieszczonego w rdzeniu paliwa rozszczepialnego posiadał również materiał paliworodny. Po 5 latach swojej pracy w rdzeniu znajdowało się ok. 1,3% więcej paliwa niż w momencie jego uruchomienia. Pomimo swoich zalet reaktor nie został wdrożony do programu energetycznego ze względu na swoje wysokie koszty. Elektrownia pracowała do 1982 r., a reaktor został przewieziony ma miejsce składowania w Hanford.7 Organizacje międzynarodowe zajmujące się energetyką jądrową Każde państwo, będące członkiem Unii Europejskiej, ma prawo zdecydować czy chce zainwestować w energetykę jądrową i wybudować elektrownię jądrową. Żaden organ UE nie może wymuszać ani zabraniać budowy elektrowni jądrowej. Jeżeli jednak członek Unii zdecyduje się na 7 G. Jezierski, Energia jądrowa…, op.cit., s. 298 – 304. 28 Krzysztof Kandefer rozwój energetyki jądrowej podlega nadzorowi Komisji Europejskiej, której kontrola powołana została przez Traktat EURATOM. Na mocy Traktatu Rzymskiego 25 marca 1957 r. sześć państw (Francja, Belgia, Luksemburg, Holandia, Włochy i RFN) podpisało tzw. Traktat EURATOM, organizację sprawującą kontrolę i koordynację w zakresie cywilnej gospodarki jądrowej.8 Początkowo celem wspólnoty była koordynacja programów badawczych Państw Członkowskich związanych z pokojowym wykorzystaniem energii jądrowej. Obecnie wspólnota stara się zapewnić dogodne warunki współpracy państwom członkowskim na arenie energetyki jądrowej. Czyni to dążąc do realizacji założonych celów: Tworzenie dostępu do złóż rudy Uranu i paliwa jądrowego z powierzeniem Wspólnocie prawa do własności materiałów rozszczepialnych. W tym celu powołano Agencję Dostaw Euratomu – Euratom Supply Agency. Pomoc w budowie energetyki jądrowej oraz ośrodków cyklu paliwowego niezbędnych do jej prawidłowego działania. Wprowadzenie standardów ochrony radiologicznej i standardy bezpieczeństwa jądrowego (ochrona pracowników i ludność cywilną przed negatywnymi skutkami energetyki jądrowej). Wspomaganie oraz promowanie badań w dziedzinie energetyki jądrowej. Wprowadzenie zasad wspólnego rynku i szerokiej współpracy międzynarodowej. Zapewni to odpowiednio szeroki dostęp do wyspecjalizowanych materiałów, urządzeń i technologii.9 Również ważnym zadaniem jest kontrola nad pokojowym wykorzystaniem energetyki atomowej. Polega na wykorzystaniu systemu, na który składają się zestawienie materiałów jądrowych, kontrole w placówkach jądrowych oraz montowanie różnych urządzeń monitorujących w tych obiektach. Podobny system wykorzystywany jest przez Międzynarodo http://portalwiedzy.onet.pl/124465,,,,europejska_wspolnota_energii_atomowej,haslo. html (30.05.2012 r.) 9 http://www.atom.edu.pl/index.php/component/content/article/59-ej-w-uniieuropejskiej/74-energetyka-jadrowa-w-unii-europejskiej.html (01.06.2012 r.) 8 Znaczenie energetyki nuklearnej w gospodarce światowej 29 wą Agencję Energetyki Jądrowej (Internacional Atomic Energy Agency), również powołanej w 1957 roku w ramach programu „Atom dla pokoju”. Wspólnota odpowiada za porozumienia ze stronami trzecimi oraz innymi organizacjami międzynarodowymi zawartych zgodnie z postanowieniami art. 101 Traktatu Euratom. Pierwsze takie porozumienie zostało zawarte z trzema krajami (USA, Kanadą i Australią), aby stworzyć jak najlepsze warunki dla dostaw technologii i materiałów jądrowych. Innym porozumieniem było zawarte w 1975 r. o współpracy z Międzynarodową Agencją Energii Atomowej. Organami decyzyjnymi we Wspólnocie są Komisja Europejska, Rada Unii Europejskiej oraz Dyrekcja Generalna ds. Transportu i Energii. W sprawie dostawy rud, materiałów wyjściowych i specjalnych materiałów rozszczepialnych, Traktat EURATOM w artykule 52 ustępu 2 „powołuje się Agencję z prawem pierwokupu do rud, materiałów wyjściowych i specjalnych materiałów rozszczepialnych wyprodukowanych na obszarze Państw Członkowskich oraz wyłącznym prawem do zawierania umów o dostawy rud, materiałów wyjściowych i specjalnych materiałów rozszczepialnych pochodzących ze Wspólnoty lub spoza niej.”10 Agencja jest nadzorowana przez Komisję Europejską, posiadająca prawo weta w stosunku do jej decyzji oraz mianuje jej dyrektora generalnego i jego zastępcę. W kwest składowania odpadów radioaktywnych traktat EURATOM w rozdziale 3 art. 37 stanowi, iż: „Każde Państwo Członkowskie udostępnia Komisji ogólne dane dotyczące każdego planu składowania odpadów promieniotwórczych w dowolnej formie, tak, aby umożliwić ustalenie, czy realizacja tego planu może spowodować promieniotwórcze skażenie wód, gleby lub powietrza w innym Państwie Członkowskim.” Nie określa on jednak, jak mają być przechowywane odpady radioaktywne. Sposób przechowywania odpadów radioaktywnych jest podzielony ze pod względem radioaktywności odpadów. Te o wysokim poziomie radioaktywności to zużyte paliwo jądrowe. Tego typu odpady mogą rozkładać się tysiącami lat, dlatego należy składować je w odizolowanym od ludzi miejscu. Izolato Wersja skonsolidowana traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Energii Atomowej 10 30 Krzysztof Kandefer rami, przed uwalnianiem się promieniowania, mogą być np. woda, beton, ołów, stal. Przechowywanie zużytego paliwa nie stanowi jednak problemu, ponieważ może być przetrzymywane zarówno w mokrym jak i suchym środowisku. Nadaje się również do tego sam reaktor. Najczęściej jednak wykorzystuje sie do tego specjalnie zaprojektowane baseny, różniące się od siebie pojemnością. Dla paliwa usuniętego z reaktora przed kilkoma laty, a generowane przez nich ciepło wywołane materiałami promieniotwórczymi zostało obniżone. Do materiałów o niskim poziomie radioaktywności zaliczamy reaktory jądrowe oraz wszystkie sprzęty i ubrania ochronne. Dodatkowo zaliczamy do nich również sprzęt medyczny wykorzystywany w szpitalach. Materiały o niskim poziomie radioaktywności nie stanowią zagrożenia chyba, że zostaną spożyte. Sprzęt o krótkim okresie trwania radioaktywności jest trzymany w pojemnikach na terenie szpitala wydzielonym z użytku publicznego. Materiały o dłuższym okresie trwania radioaktywności są odsyłane do miejsca składowania odpadów radioaktywnych. W Unii Europejskiej funkcjonuje system powiadamiania o zdarzeniach jądrowych i radioaktywnych o nazwie ECURIE (European Community Urgent Radiological Information Exchange). System ten funkcjonuje od 1987 r. po awarii reaktora w Czarnobylu, a jego zadaniem jest powiadamianie o zdarzeniach jądrowych na terenie Wspólnoty. Państwo członkowskie na terenie, którego doszło do wydarzenia ma obowiązek zgłosić zdarzenie i określić przebieg zdarzenia, zgłosić ewentualne konsekwencje oraz ewentualnie poprosić o pomoc. Wiadomość wysłana przez państwo zgłaszające zdarzenie musi zostać dostarczona do reszty krajów członkowskich. System ECURIE przewiduje dwa rodzaje wiadomości wysyłanych przez państwo członkowskie: 11 1. Alert message (alarm), stosowana obligatoryjnie w przypadku zdarzeń mających znaczenie dla bezpieczeństwa ludności i środowiska. 2. Information message (informacja), stosowana dobrowolnie w przypadku zdarzeń o mniejszej wadze, bez znaczenia dla bezpieczeństwa ludności i środowiska (ten typ wiadomości wprowadzono w 2001 r.). http://www.atom.edu.pl/index.php/component/content/article/59-ej-w-uniieuropejskiej/74-energetyka-jadrowa-w-unii-europejskiej.html (07.06.2012 r.) 31 Wspólnota pomaga w realizowaniu projektów i budowy elektrowni atomowych. Rozdział 4 Traktatu Ustanawiającego Europejską Wspólnotę Energii Atomowej nawiązuje do inwestycji prowadzonych na rzecz energii jądrowej w państwach członkowskich. Według artykułu 40, aby pobudzić działalność osób i przedsiębiorstw w dziedzinie energii atomowej oraz usprawnić koordynacje ich rozwoju, „Komisja okresowo publikuje informacje na temat przykładowych programów, wskazując określone cele produkcyjne energetyki jądrowej oraz wszelkie typy inwestycji niezbędne do ich osiągnięcia.” 12 Przed opublikowaniem tych programów Komisja zasięga opinii Komitetu Ekonomiczno-Społecznego. W Unii Europejskiej funkcjonuje organizacja pozarządowa zrzeszająca firmy zajmujące się przemysłem jądrowym i dbająca o ich interesy o nazwie Europejskie Forum Atomowe (FORATOM)13. FORATOM współpracuje z Europejskim Towarzystwem Nuklearnym (ENS), którego celem jest wspieranie i przyczynianie się do rozwoju nauk i techniki w dziedzinie pokojowego wykorzystania energii jądrowej przy użyciu wszelkich dostępnych środków np. wspieranie i koordynowanie działalności organizacji członkowskich, zachęcanie do wymiany naukowców i inżynierów w poszczególnych krajach itp. 14 Obie organizacje mają swoją siedzibę w Brukseli. Istniej również Zrzeszenie Europejskich Gmin z Obiektami Jądrowymi (Group of European Municipalities with Nuclear Facilities), a do jej zadań należy zabieranie głosu w imieniu członków we wszystkich dyskusjach energetyki jądrowej na forum Unii Europejskiej oraz wymiana informacji w sferze gospodarczej i obrony cywilnej pomiędzy gminami.15 Energia atomowa w Polsce Dlaczego współczesne społeczeństwo boi się atomu? Dlaczego wykorzystywanie energii atomowej wzbudza tak wiele kontrowersji? Odpowiedzi na te pytania należy szukać przede wszystkim w wydarzeniach Wersja skonsolidowana traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Energii Atomowej http://www.foratom.org/about-us.html (07.06.2012 r.) 14 http://www.euronuclear.org/1-about/aims.htm (07.06.2012 r.) 15 http://www.gmfeurope.org/ (07.06.2012 r.) 12 13 11 Znaczenie energetyki nuklearnej w gospodarce światowej 32 Krzysztof Kandefer z dnia 26 kwietnia 1986 r. W miasteczku Prypeć na Ukrainie, niedaleko miejscowości Czarnobyl doszło do awarii reaktora i w konsekwencji do jego wybuchu. Przyczyną awarii była próba sprawdzenia jak długo reaktor jest w stanie działać bez zabezpieczeń. Pomimo tego, iż zdawano sobie sprawę ze skali zagrożenia, podjęto próbę przeprowadzenia tego eksperymentu. W chwilę po wyłączeniu zabezpieczeń doszło do serii wybuchów w rdzeniu reaktora. Pomimo awarii miasteczko nie zostało na następny dzień ewakuowane. Źródła informacyjne podają, iż miasteczko jeszcze przez tydzień funkcjonowało, jak co dzień. Doszło do skażenia terenów na Białorusi, Ukrainy i Federacji Rosyjskiej. Wybuch sprawił powstanie niebezpiecznej chmury radioaktywnej, która przemieszczała się zgodnie z przepływami wiatrów. Według Komitetu Naukowego ONZ ds. Skutków Promieniowania Atomowego (UNSCEAR) na miejscu zginęło 31 osób, z czego 30 to strażacy i ratownicy, którzy przybyli, aby ugasić pożar. Gdyby władze Federacji Rosyjskiej ewakuowało miasteczko następnego dnia po wybuchu, bilans ofiar chorób popromiennych również byłby inny. Jednak ówczesna sytuacja polityczna sprawiło, iż władze nie chciały przyznać się do wystąpienia problemu. Przez długi czas władze Federacji Rosyjskiej utrudniały przepływ informacji na ten temat. W Polsce 28 kwietnia, czyli dwa dni po katastrofie o godzinie 7 rano, znajdująca się w Mikołajkach stacja monitoringu radioaktywnego zarejestrowała dużą aktywność izotopów promieniotwórczych w powietrzu. O godzinie 10, Centralne Laboratorium Ochrony Radiologicznej (CLOR) znajdujące się w Warszawie. Z powodu trudności w przepływie informacji, Polscy naukowcy mogli jedynie przypuszczać, co mogło spowodować takie natężenie izotopów w powietrzu. Zakładano pożar reaktora jądrowego gdzieś na terenach niedaleko Polski. Dopiero po godzinie 18 mogli usłyszeć z zagranicznego radia BBC, co się stało i gdzie. Sytuacja w Czarnobylu okazała się nieszczęśliwym w skutkach wypadkiem podyktowanym błędem ludzkim i niestabilną sytuacją polityczną. Czy jednak przez wzgląd na liczbę ofiar możemy nadal nazywać awarię reaktora w Czarnobylu tragedią? Aby to ocenić należy przytoczyć przykłady katastrof, które wystąpiły na całym świecie na przestrzeni wielu lat (tab. 1). Znaczenie energetyki nuklearnej w gospodarce światowej 33 Tabela 1. Katastrofy światowe oraz wykaz ofiar Liczba ofiar Katastrofa (miejsce wystąpienia) Rok 0 Awaria reaktora jądrowego (Three Mile Island, USA) 1979 0 Przeciek chemiczny (Soveso, Włochy) 1976 0 Pożar reaktora (Windscale, Wielka Brytania) 1957 31 Pożar reaktora (Czarnobyl, ZSRR) 1986 300 Awaria w zakładach broni biologiczno–chemicznej (Nowosybirsk, ZSRR) 1979 421 Zniszczenie zapory rzecznej (Freuis, Francja) 1959 431 Wybuch w kopalni (Chasnala, Indie) 1975 452 Wybuch gazu naturalnego (Mexico City, Meksyk) 1984 562 Wybuch nawozów sztucznych (Teras City USA) 1947 1100 Wybuch dynamitu (Cali, Kolumbia) 1956 1572 Wybuch pyłu węglowego w kopalni (Honkeiko, Chiny) 1947 2600 Awaria zapory wodnej (Vaiont, Francja) 1963 15000 Wyciek trującego gazu (Bhopal, Indie) 1984 110000 Trzęsienie ziemi w Turkmenistanie (ZSRR) 1948 138000 Cyklon i powódź w delcie Gangesu (Bangladesz) 1991 195000 Tsunami (ocean Indyjski) 2004 400000 Cyklon i powódź w delcie Gangesu (Bangladesz) 1970 Źródło: http://postcarbon.pl/2008/03/elektrownie-atomowe/ (07.06.2012) Porównując liczbę ofiar, które zginęły podczas awarii w Czarnobylu do np. wybuchu w kopalni w Chasnal w Indiach, trudno jest nazwać wybuch reaktora w elektrowni w miasteczku Prypeć tragedią. Dzisiaj na terenie zony kwitnie życie. Fauna i flora doskonale wykorzystuje brak obecności człowieka. Pojawiają się gatunki zwierząt dawno uznane z niezamieszkujące tych terenów. Czy w takim razie możemy mówić o zniszczeniu terenów w pobliżu elektrowni? Tragedia w Czarnobylu na długie lata zatrzymała rozwój energetyki jądrowej w krajach Europy. Jednak po pewnym czasie, kiedy emocje opadły, a zmiany ustrojów wielu państw pozwoliły na głębsze zbadanie sprawy Czarnobyla, świat kolejny raz zainteresował się energetyką jądrową. Wiele krajów, które nie miały na swoich terenach elektrownie jądrowych zaczęło 34 Krzysztof Kandefer rozważać możliwość wybudowania i korzystania z nich, w tym również Polska. W 14 krajach powstają 62 nowe reaktory, a w planach jest ponad 480. Nawet kraje, które nie posiadają energetyki jądrowej i nie planują budowy reaktorów, kupują energię od krajów posiadających elektrownie jądrowe. Austria kupuje energie elektryczną z elektrowni jądrowych w Czechach, Słowacji, Niemczech i Szwajcarii. Dania kupuje energię od Szwecji i Niemczech, Grecja kupuje energię z elektrowni jądrowej w Bułgarii, Luksemburg kupuje od Belgii i Francji. Pomimo iż rząd Silvio Berlusconiego zawiesił plany reaktywacji energetyki jądrowej, to firmy włoskie mają udziały we francuskich elektrowniach jądrowych, z których importują prąd. Jednak, kiedy energetyka jądrowa zaczęła wracać do łask i wzbudzać coraz większe zainteresowanie, świat stanął przed widmem z 1986 r. Dnia 11.03.2011 r. w Japonię uderzyła fala tsunami wywołana trzęsieniem ziemi o sile 8,9 stopni w skali Richtera. W skutek tego został uszkodzony reaktor w elektrowni Fukushima I. Wszyscy przypomnieli sobie o Czarnobylu. Z uszkodzonego reaktora unosiła się radioaktywna chmura pary, a do wody wyciekła napromieniowana woda wykorzystywana do schładzania reaktora. Prasa przekazywała doniesienia o kolejnych wybuchach w pozostałych reaktorach. Świat popadł w histerię. Następnego dnia po trzęsieniu ziemi, 12.03, w południowych Niemczech ulicami przeszło 60 tyś. przeciwników energii jądrowej. W ostatnich latach na terenach Niemiec pracowało 17 elektrowni jądrowych wytwarzających 20 490 megawatów mocy. Teraz 60 % społeczeństwa chce ich natychmiastowego zamknięcia. Planowane jest tymczasowe wyłączenie 7 najstarszych reaktorów a do 2022 roku Niemcy chcą całkowicie zrezygnować z korzystania z energii atomowej i wyłączyć wszystkie elektrownie. Niestety rezygnacja z energii atomowej będzie kosztować dużo pieniędzy. Według „Financial Times” straty mogą opiewać na 3,5 mld euro. 16 Jednak nie tylko Niemcy uległy psychozie. Władze Szwajcarii zawiesiły projekty modernizacji swoich istniejących już elektrowni i wstrzymały budowy nowych. Natomiast premier landu Brandenburgia zaapelował do Polski, aby ta wycofała się z planów budowy elektrowni atomowej. Całkowite odejście od energetyki jądrowej nie będzie dotyczyło wyłącznie krajów korzystających z niej, 16 http://www.rp.pl/artykul/669248.html?print=tak (08.06.2012 r.) Znaczenie energetyki nuklearnej w gospodarce światowej 35 lecz uderzy nawet w kraje niekorzystające z tej energetyki. Pociągnie to za sobą podwyżki cen dotychczasowych źródeł energetycznych oraz obniżenie limitów na emisję dwutlenku węgla. Czy należy ulegać masowej histerii? Tomasz Jackowski z Instytutów Problemów Jądrowych apeluje o zdrowy rozsądek. „Kiedy Niemcy budowali swoje elektrownie, nie pytali nas o zdanie – mówi.W sąsiednich krajach, w odległości nie większej niż 310 kilometrów od polskiej granicy, działa 10 elektrowni jądrowych, w których pracuje 25 reaktorów. Najbliższe, bo zaledwie 119 kilometrów od granicy, znajduje się elektrownia w czeskiej miejscowości Dukovany. Rosjanie planują budowę potężnej siłowni jądrowej pod Kaliningradem. W ostatni wtorek porozumienie o budowie elektrowni podpisali też z Rosjanami Białorusini – ma stanąć w Ostrowcu w obwodzie grodzieńskim, sąsiadującym z Polską. – Nawet nie mając elektrowni jądrowej, ponosimy ryzyko skażenia radioaktywnego. Czemu zatem nie mielibyśmy czerpać korzyści z tej technologii?”17 Według ogólnopolskiego sondażu telefonicznego przeprowadzonego 21.01.2011, przez grupę IQS dla „Newsweeka” na pytanie: „Czy jest Pan/Pani za budową elektrowni jądrowych w Polsce?” pozytywnie odpowiedziało 42% polaków, przeciwnych było 50% osób, a reszta nie miała zdania. Jednak, na to samo pytanie zadane 17.03, czyli 6 dni po trzęsieniu ziemi w Japonii, pozytywnie odpowiedziało zaledwie 32% pytanych, a przeciwnych było 59%. Przyczyną tej histerii jest przede wszystkim niewiedza. Społeczeństwo, które nie miało dotychczas kontaktu z energetyką atomową rozpatruje je przez pryzmat katastrofy w Czarnobylu, wierząc w mit o setkach zabitych podczas wybuchu. Nie prowadzi się kampanii informującej o samej istocie energetyki jądrowej i o zasadach funkcjonowania elektrowni. Wielu polaków nawet nie zdaje sobie sprawy, iż na terenie naszego kraju już znajduje się reaktor atomowy o nazwie Maria w ośrodku badawczym w Świerku. Jarosław Olechowski, Paweł Kurek, Skazani na Atom, „Newsweek Polska” nr 12, 2011. 17 36 Krzysztof Kandefer Mapa 1. Rozmieszczenie elektrowni jądrowych w Europie (stan na dzień 21.11.2010r.) Źródło:http://www.atom.edu.pl/index.php/component/content/article/59-ej-w-uniieuropejskiej/74-energetyka-jadrowa-w-unii-europejskiej.html (08.06.2012 r.) Strategia energetyczna w Polsce Obecna polityka energetyczna Polski opiera się przede wszystkim na pozyskiwaniu energii z węgla kopalnianego i gazu importowanego z Rosji. Jednak kontynuowanie tej polityki stanie się nie tylko nieopłacalne, ale i niewystarczające. Współczesne gospodarka ma coraz większe zapotrzebowanie na energię elektryczną, którego nie zdołają zaspokoić dotychczasowe elektrownie w Polsce. Dodatkowym problemem staną się ceny importowanej energii, które wzrosną po wydarzeniach w Japonii i odejściu Znaczenie energetyki nuklearnej w gospodarce światowej 37 krajów wykorzystujących energię jądrową od jej produkowania. Polska staje przed bardzo poważnym dylematem, czy budować elektrownie jądrową czy szukać rozwiązania w innych alternatywnych źródłach. Pierwsza próba wybudowania elektrowni jądrowej zakończyła się fiaskiem z powodu zaciekłych protestów członków organizacji Greenpeace i przeciwników energii atomowej. Jednak pomysł powrotu do realizacji tego przedsięwzięcia pojawił się w 2005 r., kiedy to uchwalony został dokument Polityka Energetyczna Polski do 2025 roku. Dokument ten spowodował, iż ponownie zaczęto rozpatrywać kwestie budowy elektrowni atomowych w kraju, a pierwszy blok jądrowy miałby zostać oddany do użytku już w 2021 roku a następny w 2025 roku. Pierwszym, który otwarcie stwierdził, iż Polska powinna wrócić do energetyki jądrowej był Jarosław Kaczyński. W swoim expose w lipcu 2006 r. ówczesny premier zasugerował, iż w osiągnięciu celu mogłaby nam pomóc Francja, która jest niekwestionowanym liderem w dziedzinie energetyki jądrowej. W 2007 r. została powołana specjalna komisja, która miała zająć się sprawą energetyki atomowej. Następcą dokumentu był projekt Polityki Energetycznej Polski do 2030 r., który nie tylko podtrzymywał tezy i wnioski z poprzedniego dokumentu, ale również zakładał, iż w Polsce jest konieczność budowy elektrowni atomowych. Obecny rząd planuje uruchomienie pierwszej elektrowni do 2022 r., a do roku 2030 mają powstać elektrownie o łącznej mocy 6000 MWe. Koszty tej inwestycji szacowane są na 2500 euro/kWe bez oprocentowania kapitał. Dla przykładu koszt elektrowni węglowej bez urządzeń do usuwania CO2 to ok 1800 euro/kWe, a koszt tej samej elektrowni ale z urządzeniami ograniczającymi emisję CO2 to już 4000 euro/kWe. Należy nadmienić, iż przy obecnych limitach na emisję CO2 narzucanych przez Unię Europejską i zapowiedziach z jej strony o dalszym obniżaniu tych limitów, budowanie elektrowni węglowych bez urządzeń przechwytujących i przechowujących CO2 jest nieopłacalne. W listopadzie 2009 roku opublikowano najnowszą wersję Polityki Energetycznej Polski do 2030 r. przygotowaną przez rząd Donalda Tuska. Dokument ten przewiduje budowę elektrowni jądrowych. 19 Maja 2009 r. na Pełnomocnika Rządu ds. Polskiej Energetyki Jądrowej powołana została Hanna Trojanowska, która do tej pory zajmowała stanowisko dyrektora Departamentu 38 Krzysztof Kandefer Energetyki Jądrowej Polskiej grupy Energetycznej S.A., natomiast głównym inwestorem w budowie elektrowni jądrowej będzie PGE Polska Grupa Energetyczna S.A. 16 sierpnia 2010 roku skierowano do konsultacji międzyresortowych i społecznych projekt Programu Polskiej Energetyki Jądrowej. Projekt ten ma określić szczegółowy zakres działań oraz terminy uruchomienia w Polsce pierwszej elektrowni jądrowej. Harmonogram Programu obejmuje następujące etapy: Etap I - do 30.06.2011: • Opracowanie i przyjęcie przez Radę Ministrów Programu polskiej energetyki jądrowej do 31.12.2010, • Uchwalenie i wejście w życie przepisów prawnych niezbędnych dla rozwoju i funkcjonowania energetyki jądrowej do 30.06.2011, Etap II - 1.07.2011 - 31.12.2013: Ustalenie lokalizacji i zawarcie kontraktu na budowę pierwszej elektrowni jądrowej, Etap III - 1.01.2014 - 31.12.2015: Wykonanie projektu technicznego i uzyskanie wymaganych prawem uzgodnień, Etap IV - 1.01.2016 - 31.12.2022: Pozwolenie na budowę i budowa pierwszego bloku pierwszej elektrowni jądrowej, rozpoczęcie budowy kolejnych, Etap V - 1.01.2023 - 31.12.2030: Budowa kolejnych bloków el-ektrowni jądrowych.18 W procesie zmian, jakie mają nastąpić w polskim prawie, ukształtowany zostanie model polskiej energetyki jądrowej, którego podstawą będą cztery główne podmioty: • Komisja Bezpieczeństwa Jądrowego i ochrony Radiologicznej – jako centralny, niezależny organ administracji jądrowej, pełniący funkcję dozoru jądrowego. Jej podstawowym zadaniem będzie zapewnienie nadzoru nad bezpieczeństwem jądrowym i ochroną radiologiczną, ochroną fizyczną obiektów jądrowych jak również zapobieganie niepowołanemu rozprzestrzenianiu materiałów jądrowych. 18 Program Polskiej Energetyki Jądrowej, Załącznik do uchwały rady ministrów, Warszawa 2010 . Znaczenie energetyki nuklearnej w gospodarce światowej 39 • Agencja Energetyki Jądrowej – będzie podległa ministrowi właściwemu do spraw gospodarki. Jej zadaniem będzie wytyczenia i koordynowanie realizacji strategii rozwoju energetyki jądrowej. • Zakład Unieszkodliwiania Odpadów Promieniotwórczych – celem tej instytucji będzie wykonywaniem zadań w zakresie postępowania z odpadami promieniotwórczymi, również wypalonego paliwa jądrowego. • Inwestorzy obiektów energetyki jądrowej, po rozpoczęciu pracy elektrowni operatorzy, posiadający doświadczenie i niezbędną wiedzą oraz zasoby finansowe niezbędne do budowy i eksploatacji obiektów. Program przewiduje również działania mające na celu zapewnienie Polskim elektrowniom dostaw uranu ze źródeł krajowych i zagranicznych. Na terenie naszego kraju nie pracują żadne kopalnie uranu, jednak na terenie Polski znajdują się pewne zasoby, które mogłyby zostać wykorzystane w przypadku wzrostu cen na światowym rynku. Szacowane ilości uranu na terenie naszego kraju wynoszą 100000 ton, co wystarczy na ponad 625 lat pracy reaktorów o mocy 1000 MWe. Jednak w obecnej chwili wydobywanie tych zasobów dla naszego kraju byłoby nieopłacalne, ponieważ kupowanie uranu z innych krajów jest tańsze. Kraje, które eksportują uran to Australia, Kanada jak również Namibi. Cena składowa uranowa przekładana na elektryczność z elektrowni jądrowej jest niewielka bo około 0,15 centa/kWh, w przeliczeniu na polską walutę szacuje się 0,5 grosza/ kWh, przy koszcie wytwarzania energii elektrycznej ok. 15 gr/kWh. 19 Opracowywany jest również plan postępowania z odpadami promieniotwórczymi i wypalonym paliwem jądrowym. Na terytorium naszego kraju znajduje się już miejsce składowanie odpadów w Różanie jednak niedługo zostanie zapełnione. Składowisko to zbiera odpady z całej Polski na przestrzeni ostatnich 50 lat. Więc bez względu na to czy na terenie Polski powstanie elektrownia atomowa czy nie, będziemy zmuszeni do znalezienia nowego miejsca na odpady radioaktywne. Z tego powodu Program Polskiej Energetyki Jądrowej określa budowę nowego składowiska odpadów nisko- i średnioaktywnych, jako najpilniejsze zadanie. Państwowa Agencja Atomistyki wytypowała 5 miejscowości na terenie, których można by było założyć składowisko: http://www.atom.edu.pl/index.php/ej-w-polsce/dzis/plany-obecne.html (08.06.2011 r.) 19 40 Krzysztof Kandefer 1. 2. 3. 4. 5. Łanięta ( woj. łódzkie, powiat kutnowski) Damasławek ( woj. wielkopolskie, powiat wągrowiecki) Kłodawa (woj. wielkopolskie, powiat kolski) Jarocin (woj. wielkopolskie, powiat jarociński) Pogorzel (woj. warmińsko – mazurskie, powiat gołdapski) W Łaniętach, Damasławku i Kłodawie znajdują się najbardziej odpowiednie do umieszczania odpadów promieniotwórczych wsady solne. Jarocin i Pogorzel mają na swoich terenach pokłady iłowe, również nadające się do składowania odpadów. Aby określić, które miejsca będą najbardziej optymalne prowadzone będą szczegółowe badania, a następnie zostaną wybrane 3 najlepsze lokalizacje. Badania zaplanowane są na rok 2013, a po wyborze lokalizacji ruszą pracę projektowe i budowlane, tak aby nowe składowisko było gotowe najpóźniej w roku 2020. Zadanie to jest ważne ze względu na to, iż gdy pojawi się elektrownia jądrowa zwiększy się ilość powstających odpadów. 13 maja 2011 r. Sejm uchwalił nowelizację ustawy Prawo Atomowe oraz ustawę o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie obiektów energetyki jądrowej oraz inwestycji towarzyszących.20 Polska Grupa Energetyczna od kilku lat przygotowuje się do rozpoczęcia budowy i eksploatacji elektrowni atomowej w Polsce. Jednak do zrealizowania tego celu, dąży do utworzenia konsorcjum, do którego chce zaprosić dwóch lub więcej udziałowców. Wśród kandydatów znalazły się dwie polskie firmy, KGHM i Orlen, oraz pięć zagranicznych: EDF (Francja), Vattenfall (Szwecja), Electrabel (Belgia), E.ON (Niemcy), CEZ (Czechy). Do budowy pierwszej elektrowni powołano spółkę celową o nazwie EJ1 sp. z.o.o., która będzie zajmować się przygotowaniem procesu inwestycyjnego, znalezienia najlepszej lokalizacji oraz zdobycia wszelkich niezbędnych decyzji potrzebnych do rozpoczęcia budowy. Do jej decyzji należy również wybór partnerów, aby stworzyć konsorcjum i rozpocząć budowę. Dotychczas PGE podpisało porozumienie o współpracy z dużymi firmami zajmującymi się projektowaniem, budową oraz eksploatacją elektrowni: 21 20 21 http://www.atom.edu.pl/index.php/ej-w-polsce/dzis/plany-obecne.html (08.06.2012 r.) Tamże, (08.06.2012 r.) Znaczenie energetyki nuklearnej w gospodarce światowej 41 • 18.11.2009 r. z francuskim EDF - współpraca ma na celu zbadanie wykonalności rozwoju reaktorów w technologii EPR oraz możliwości partnerstwa przemysłowego przy budowie pierwszej elektrowni jądrowej w Polsce • 01.03.2010 r. z amerykańsko-japońskim konsorcjum GE Hitachi - memorandum przewiduje wspólne działania w zakresie przeprowadzenia studium wykonalności dla rozwoju technologii reaktorów jądrowych ABWR i ESBWR w Polsce do 2020 r. wraz z potencjalną ich budową i eksploatacją w pierwszej polskiej elektrowni jądrowej. Ponadto obie firmy potwierdziły, że równolegle będą prowadzić rozmowy nad potencjalnym partnerstwem przemysłowym przy projekcie jądrowym w Polsce • 27.04.2010 r. z amerykańskim Westinghouse Electric Company LLC - memorandum przewiduje podjęcie wspólnych działań w celu przeprowadzenia studium wykonalności dla rozwoju technologii reaktorów jądrowych AP1000 PWR i możliwości budowy pierwszego bloku w tej technologii w Polsce do 2020 roku. Ważne jest, aby polskie przedsiębiorstwa chciały przystąpić do budowy elektrowni w Polsce, ponieważ od kilki lat polskie firmy uczestniczą w budowie zagranicznych elektrowni lub produkcji komponentów do nich: 22 • Erbud – podwykonawca w budowie trzech elektrowni we Francji • Polbau – praca przy budowie siłowni atomowej w Olkiluoto w Finlandii (początkowo prace ograniczono do budowy stanu surowego budynków maszynowni i pompowni, później jednak zlecono realizację całego pakietu tzw. Obiektów towarzyszących wokół reaktora. • Elektrobudowa – również brał udział w budowie Olkiluoto, zajmuje się montażem instalacji elektrycznej. • Energomontaż – Północ Gdynia – dostarczył do budowy Olkiluoto 3 główne elementy linera, czyli wewnętrznej stalowej wykładziny obudowy bezpieczeństwa reaktora. • Rafamet – produkuje obrabiarki wykorzystywane do produkcji zbiorników ciśnieniowych reaktora. http://www.atom.edu.pl/index.php/ej-w-polsce/dzis/plany-obecne.html(08.06.2012 r.) 22 42 Krzysztof Kandefer Zarówno Program Polskiej Energetyki Jądrowej, jaki i sami przedsiębiorcy mówią, iż nie widzą możliwości, aby polskie firmy nie brały udziału w budowie pierwszej elektrowni jądrowej na terytorium naszego kraju. Prezes Mostostalu, Jarosław Popiołek, w swoim wywiadzie dla serwisu wnp.pl mówi, że „Nie ma możliwości, w której organizacja posiadająca odpowiedni know-how z zakresu energetyki jądrowej, mogłaby podjąć się takiego przedsięwzięcia, bez aktywnego i podmiotowego udziału czołowych przedstawicieli krajowego rynku budowlanego”.23 Wybudowanie własnej elektrowni przysporzyłoby ogromnego prestiżu polskim firmom budowlanym i uczyniło je bardziej konkurencyjnymi na arenie międzynarodowej. Bibliografia: 1. Burda K., Mitologia Nuklearna, „Newsweek Polska” nr 12/2011, 27.03.2011. 2. Czerwiński A. A., Energia jądrowa i promieniotwórczość, Oficyna Edukacyjna Krzysztof Pazdro, Warszawa 2005. 3. Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, 30.03.2010, 2010/C 84/01, wersja skonsolidowana traktatu ustanawiającego europejską wspólnotę energii atomowej. 4. http://energetyka.wnp.pl/energetyka_atomowa/przygotowania-do-budowy-elektrowniatomowej-w-polsce-moga-byc-dluzsze,140861_1_0_0.html 5. http://energetyka.wnp.pl/koszt-budowy-instalacji-wiatrowych-w-polsce-5-7-mln-zlza-1-mw,126342_1_0_0.html 6. http://energetyka.wnp.pl/zadroga-budowa-silowni-jadrowej-w-polsce-moze-byctansza-niz-zakladano,141208_1_0_0.html 7. http://forsal.pl/artykuly/460612,ile_moze_kosztowac_elektrownia_atomowa.html 8. http://gazownictwo.wnp.pl/gaz-z-lupkow-nieco-blizej,135390_1_0_0.html 9. http://gazownictwo.wnp.pl/maleja-szanse-na-tanszy-gaz,135098_1_0_0.html 10.http://gornictwo.wnp.pl/jeszcze-mniej-wegla-przez-ciecie-limitow-emisjico2,6914_2_0_0.html 11. http://gornictwo.wnp.pl/w-polsce-spada-wydobycie-wegla-kamiennego,46732_1_0_0. html 12.http://k.wnp.pl/f/021/219/wegiel-kamienny-info.pdf 13.http://portalwiedzy.onet.pl/124465,,,,europejska_wspolnota_energii_atomowej,haslo. htm 14.http://postcarbon.pl/2008/03/elektrownie-atomowe/ 15.http://strefajazdy.pl/pl/dyzury-ekspertow/ford-nukleon-samochod-z-napedematomowym-koncept-z-lat-50-1763 23 http://www.wnp.pl/wiadomosci/j-popiolek-mostostal-w-wa-krajowe-firmy-niezbedneprzy-budowie-polskiej-elektrowni-atomowej,117747_1_0_0_0_0.html(08.06.2012r.) Znaczenie energetyki nuklearnej w gospodarce światowej 43 16.http://weglowodory.pl/gaz-lupkowy-technologia-wydobycia/ 17.http://www.atom.edu.pl/index.php/component/content/article/59-ej-w-uniieuropejskiej/74-energetyka-jadrowa-w-unii-europejskiej.html 18.http://www.atom.edu.pl/index.php/ej-w-polsce/dzis/plany-obecne.html 19.http://www.e-petrol.pl/index.php/notowania/rynek-krajowy/ceny-stacje-paliw 20.http://www.euronuclear.org/1-about/aims.htm 21.http://www.foratom.org/about-us.html 22.http://www.gmfeurope.org/ 23.http://www.pgesa.pl/pl/PGE/CentrumPrasowe/InformacjePrasowe/Strony/Kolejnykrokwprogramieenergetykijadrowej%E2%80%93PGEEJ1Spzoouruchomiladwaistotnep rzetargi.aspx 24.http://www.rp.pl/artykul/669248.html?print=tak 25.http://www.wnp.pl/wiadomosci/j-popiolek-mostostal-w-wa-krajowe-firmy-niezbedneprzy-budowie-polskiej-elektrowni-atomowej,117747_1_0_0_0_0.html 26.James S. A., Energia atomowa a społeczeństwo, Książka i Wiedza, Warszawa 1951. 27.Jamkowski M., Łańcuch reakcji, „Newsweek Polska” nr 12/2011, 27.03.2011. 28.Jezierski G., Energia jądrowa wczoraj i dziś, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 2006. 29.Kubowski J., Nowoczesne elektrownie jądrowe, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, 2010. 30.Olechowski J. Kurek P., Skazani na Atom, „Newsweek Polska” nr 12, 2011. 31.Rajewski S., Strach przed atomem jest jak średniowieczny zabobon, „Angora”, nr 13 (1084). 32.Strupczewski A., Nie bójmy się energetyki jądrowej!, SEP COSIN, Warszawa 2010. 33.Wilczak D., Cywilizacja Samobójców, „Newsweek Polska” nr 12/2011. STRESZCZENIE W obliczu widma kryzysu energetycznego Polska powinna zainwestować w alternatywne źródło pozyskiwania energii elektrycznej. Nasza cywilizacja ma coraz większe zapotrzebowanie na energie, którego nie zdołają zaspokoić dotychczasowe metody jej pozyskiwania np. przy spalaniu węgla. Dodatkowo uwolniłoby to Polskę od zależności dostaw energetycznych z zagranicy i w dużym stopniu doprowadziłby do uniezależnienia od rosyjskiego gazu. Dopóki technika nie znajdzie innego rozwiązania, atom może okazać się wybawieniem od kryzysu energetycznego. 44 Krzysztof Kandefer Słowa kluczowe: energetyka nuklearna, kryzys energetyczny, energia atomowa w Polsce, strategia energetyczna w Polsce. 45 Wiktor Owsiak WSZECHNICA POLSKA Szkoła Wyższa w Warszawie WIARYGODNOŚĆ A GOSPODARKA. PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY KRYZYSU W GRECJI SUMMARY THE ROLE OF NUCLEAR ENERGETICS IN THE WORLD ECONOMICS (SELECTED ISSUES) Facing the approaching energetic crisis, Poland should invest in alternative sources of electric energy. Our civilization has an expanding need for energy, which cannot be satisfied by traditional methods, e.g. coal burning. Additionally, it could free Poland from dependence on energy delivery from abroad, thus making Poland almost independent of Russian gas. Until the time when technology offers another solution, atom may save us from energetic crisis. Key words: nuclear energy, energetic crisis, atom energy in Poland, energetic strategy in Poland. Zeszyty Naukowe UW MSC nr 37 Wprowadzenie W mediach przetoczyła się psychologiczno-ekonomiczna dyskusja na temat „Czy się opłaca udawać Greka?”1. Ta dysputa również ma wymiar moralno-etyczny. Oszukiwanie jest etycznie nie dopuszczalne, w gospodarce również. Wielu wypowiada się, iż w sferze ekonomiczno-gospodarczej oszukiwanie może być opłacalne, ale na krótką metę. Tutaj w grę wchodzi takie pojęcie jak wiarygodność.2 Utrata wiarygodności przez duży podmiot gospodarczy jest utratą wiarygodności na wiele lat. Polemika dotyczy tak dużego podmiotu gospodarczego, jakim jest państwo Greckie. Problem polega na tym, że Grecja w różnymi sposobami starała się ukrywać rzeczywisty poziom zadłużenia. Państwo Greckie przez długi czas żyło „ponad stan”. Wielu wierzyło, że kondycja gospodarki jest dobra, bo jest całkiem niezły poziom życia, wybudowane autostrady oraz wysokie emerytury. Władze Grecji niestety maskowały stan finansów państwa. W sytuacji, gdy problem gospodarczy sięgnął granic niewypłacalności Europa ruszyła z wielokrotną pomocą finansową dla Greckiego państwa. W społecznym odbiorze to brzmi jak „happy end”. Analiza aspektów psychospołecznych i ich długofalowy wpływ na gospodarkę dobitnie pokazuje, że, to nie jest szczęśliwe zakończenie dla Grecji. Najpierw pojedyncze głosy niezależnych analityków wskazywały, że bankructwo Grecji jest nie uniknione. Teraz nasiliły się przekazy w mass P. Golonka, Trójka pyta: Czy opłaca się udawać Greka? www.polskieradio.pl, 23.07.2010. 2 E. Aronson, Człowiek istota społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000. 1 46 Wiktor Owsiak mediach mówiące o realnym bankructwie Grecji i konkretnych przygotowania niektórych europejskich krajów do takiego przebiegu wydarzeń. Wygląda na to jakby stopniowo wprowadzano tę informacje do rynku w celu uniknięcia gwałtownych reakcji ze strony inwestorów. Na zasadzie łańcuchowej reakcji inwestorzy mogą zbyt panicznie zareagować na dane wydarzenie, co może się odbić na wszystkich krajach z grupy tzw. PIGS (Portugalia, Włochy, Grecja, Hiszpania). Tak czy inaczej jest pewnym jest to, że bez zewnętrznej pomocy Grecja jest niewypłacalna. Jakie negatywne konsekwencje ponosi Grecja w skutek kryzysu zadłużeniowego w długotrwałej perspektywie? To są przede wszystkim straty społeczne. Straty społeczne Kraj ten uznawany jest za kolebkę współczesnej cywilizacji oraz miejsce narodzin demokracji. To jego bogata historia oraz dziedzictwo kulturowe w dużej mierze wpłynęło na wygląd współczesnej Europy. Relacje społeczne w samej Grecji już uległy pogorszeniu i ten proces będzie się nasilał. Będą zachodzić nasilone procesy demoralizacji i zwielokrotnienie zjawiska wykolejenia społecznego. Wykolejenie społeczne niewątpliwie prowadzi do wzrostu poziomu przestępczości.3 To wszystko może złożyć się na uformowanie tzw. straconego pokolenia. W sytuacji kryzysu gospodarczego zwiększa się stopa bezrobocia. „Bezrobocie jest to liczba osób zarejestrowanych, jako poszukujących pracy i jednocześnie niemających zatrudnienie. Stopa bezrobocia jest to odsetek siły roboczej pozostającej bez pracy.”4 Wysokiemu bezrobociu towarzyszą takie negatywne zjawiska jak: nasilenie problemu alkoholizmu, narkomanii, wzrost prostytucji. Nasila się rozpowszechnienie przemocy w rodzinie i w zewnętrznych relacjach społecznych. Warto śledzić jak będą nasilały się takie problemy społeczne jak ubóstwo i bezdomność, żeby temu skutecznie przeciwdziałać. Przy wzroście bezrobocia prawie zawsze zwiększa się zakres ich występowanie. Nierów J. Semionow, Niedostosowanie społeczne nieletnich, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2011. 4 D. Begg, Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1999, s. 18. 3 Wiarygodność a gospodarka. Psychologiczne aspekty kryzysu... 47 ności społeczne szczególnie mocno potęgują różnego rodzaju negatywne postawy społeczne oraz eskalują destruktywne zachowania jednostek społeczeństwa. Kolejną konsekwencją wzrostu bezrobocia jest pogorszenie się stanu zdrowia fizycznego a także psychicznego obywateli kraju. Eksperci ostrzegają przed nasileniem występowania chorób wieńcowych (zawał mięśnia sercowego, choroba niedokrwienna serca, miażdżyca). Kryzys gospodarczy i towarzyszące mu wysokie bezrobocie jest źródłem ogromnego stresu dla osoby bezrobotnej. Bezrobociu towarzyszy załamaniu samooceny oraz poczucie nieprzydatności społecznej. Brak wystarczających środków finansowych skutkuje niezaspokojeniem podstawowych potrzeb jednostki ludzkiej. Następuję destrukcja relacji w rodzinie, która jest podstawową komórka społeczną. W relacjach małżeńskich narastają konflikty. Następuje ograniczenie możliwości realizacji potrzeb edukacyjnych. Zachwianie równowagi rodzinnej ma długotrwałe i szerokie konsekwencje społeczne. Rzutuje na dorosłe życie dzieci i na ich funkcjonowanie zawodowe. Zgodnie z zasadą dziedziczenia społecznego dzieci osób bezrobotnych mają większe prawdopodobieństwo bycia osobami bezrobotnymi. Masowe bezrobocie ma negatywne skutki dla rozwoju państwa. Ma miejsce marnotrawienia potencjału społecznego. Osoby pozostające długotrwale bez zatrudnienia nie wykorzystują własnych talentów, uzdolnień. W trakcie bezrobocia zanikają wcześniej zdobyte umiejętności i kompetencje. W skali kraju ma miejsce tzw. ucieczka mózgów, czyli migracja zarobkowa w wyniku, której zazwyczaj bezpowrotnie wyjeżdżają z kraju przede wszystkim młode i wykształcone osoby. Wysokie bezrobocie to są ogromne wydatki z budżetu państwa na cele socjalne, np. zasiłki dla bezrobotnych. Długotrwałe bezrobocie pozostawia w osobowości człowieka destrukcyjny ślad. Przywrócenie takiej osoby do równowagi psychicznej jest bardzo trudne a często nie jest już możliwe. Eksperci są zgodni, iż bardziej 48 Wiktor Owsiak opłacalne dla państwa jest nie dopuszczanie do zjawiska masowego długookresowego bezrobocia.5 Eksperci wśród wielu problemów społecznych wymieniają też zjawisko marnotrawienia pieniędzy publicznych. Jednym z przykładów marnotrawienia publicznych pieniędzy podatników jest nadmierne rozbudowywanie i utrzymywanie aparatu administracyjnego państwa. Rozrost ilości urzędniczych stanowisk nie tylko pochłania ogromne kwoty z budżetu państwa, ale i zmniejsza skuteczność administracyjną. Ten problem w dużej mierzy dotyczy państwa Greckiego. Radykalne ograniczenie wydatków państwa wydaje się konieczne dla uzdrowienia zarówno finansów publicznych, jak i dla odzyskania wiarygodności społecznej. Do listy problemów społecznych należy m.in. brak suwerenności politycznej. W sytuacji Grecji już widać społeczny opór wobec coraz bardziej zauważalnej zależności politycznej od innych państw. Zewnętrzne naciski na decyzję podejmowane przez grecki rząd już stały się praktycznie normą. Uzasadnieniem ingerencji w sprawy wewnętrzne państwa jest oczywiście kryzys zadłużeniowy danego kraju. W tej sytuacji rodzą uzasadnione zagrożenia dla demokratycznych postaw funkcjonowania tego europejskiego państwa. W aspekcie psychologiczno-społecznym ograniczenie suwerenności politycznej jakiegokolwiek państwa europejskiego może doprowadzić do zmniejszenia wiarygodności Unii Europejskiej. Kojarzenie Unii i jej struktur, jako tworu nieszanującego zasad demokracji jest początkiem końca Wspólnoty Europejskiej. Trafnie ten problem został ujęty przez Krzysztofa Rybińskiego, który stwierdza, że „zainstalowanie w krajach południa Europy rządów przywiezionych w teczce z Brukseli lub Frankfurtu, w przypadku dalszego pogarszania się sytuacji, doprowadzi do skrajnie antyunijnych nastrojów w wielu krajach Europy, co w konsekwencji może doprowadzić do zniszczenia idei Unii Europejskiej i do jej rozpadu.”6 D. Begg, Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1999, s. 246. K. Rybiński, Najbezpieczniejsza droga do katastrofy, www.inwestycje.pl, 12.03.2012. 5 6 Wiarygodność a gospodarka. Psychologiczne aspekty kryzysu... 49 W społeczeństwach europejskich również rodzą się obawy, iż demokracja jest zagrożona rządzeniem potężnych instytucji finansowych, np. MFW. Niepokój narasta szczególnie z tego powodu, iż nazwy tych instytucji notorycznie zaczęły się pojawiać w mass mediach a faktyczna wiedza na ich temat jest znikoma. Z punktu widzenia psychologicznego najbardziej wzbudza lęk to, co jest nieznane. Grecja ma także nieduże szanse, by wrócić na arenę międzynarodowa, jako solidny partner w biznesie. Utrata wiarygodności skutecznie zniechęca do inwestowaniu w kraju, będącym granicy bankructwa. Grecja raczej przez dłuższy odcinek czasowy będzie spostrzegana, jako kraj mało przewidywalny. Inwestowanie w tym kraju będzie się łączyło ze świadomością dużego ryzyka utraty kapitału. Wiele wskazuje, iż sami Grecy skłaniają się do wyprowadzania kapitału poza granice własnego kraju. Straty psychologiczno-moralne Podstawowy problem Greków jest natury psychologicznej. Wygląda na to, iż Grecy nie wierzą w to, że gospodarka ich kraju jest poważnie zagrożona. Da się zauważyć brak realizmu w ocenianiu stanu gospodarki. Brak zdrowego krytycyzmu w ocenie rzeczywistości ułatwia funkcjonowaniu różnorakich złudzeń, np. nie płacąc podatki stajemy się bogatsi. Czym innym jest dążenie do obniżenia podatków. Większość ekonomistów są zgodni, że obniżenie podatków ma wiele pozytywnych konsekwencji, m.in. zwiększa ich ściągalność, sprzyja rozwoju gospodarczemu itd. Z psychologicznego punktu widzenia obniżenie podatków „ociepla” wizerunek kraju w percepcji własnych obywateli. Sprzyja poczuciu patriotyzmu pod warunkiem, że to jest zgodne z oczekiwaniami społecznymi. Gdyby tego rodzaju działania zmierzające w kierunku obniżenia podatków lub innych obciążeń fiskalnych zostały podjęte przez poprzednie władze Grecji prawdopodobnie sytuacja tego kraju wyglądałaby zupełnie inaczej. Natomiast władzę kraju w swych działaniach szły w zupełnie od- 50 Wiktor Owsiak wrotnym kierunku. Zostały podniesione stawki VAT oraz inne podatki.7 W konsekwencji jeszcze mocniej pogorszyły się nastroje społeczne. Zdecydowana większość społeczeństwa aktywnie sprzeciwiają się wszelkim reformom. W związku z tym, że w Grecji są planowane i realizowane liczne strajki i demonstracje przeciwko polityce oszczędnościowej rządu. Nie tylko mniej wykształcona część społeczeństwa nie rozumie powagi sytuacji, ale nawet osoby, które zajmują wysokie stanowiska nie widzą potrzeby zmian. Zmian wymaga przede wszystkim sposób myślenia o własnym państwie. Społeczną normą jest unikanie płacenia podatku i łamanie prawa. Oszustwa podatkowe na dużą skalę oraz rozbudowana struktura biurokratyczna wnoszą swój ewidentny wkład w pogłębianie się zapaści gospodarczej. Z tego powodu również mocno ucierpiał międzynarodowy wizerunek kraju. Nadal nie wiadomo jak definitywnie rozwiązać problem grecki. Przyjęcie rozwiązań narzuconych przez zewnętrzne podmioty na pewno jest swego rodzajem upokorzeniem, które nie pozostaje bez śladu w świadomości obywateli. Konstatacja, iż Grecja jest pod szczególnym „nadzorem” Komisji Europejskiej, która zdecydowała ulokować na terytorium Grecji tzw. stałą misję - jest swoistym ciosem w poczucie narodowej godności. Trudnym w tej sytuacji jest kształtowanie u młodego pokolenia poczucia patriotyzmu i dumy z przynależności narodowej. Została zauważona tendencja do nasilenia takich negatywnych zjawisk natury psychologicznej jak stereotypy.8 Schematy w spostrzeganiu całych narodów mocno się nasiliły w całej Europie. Z nową siłą odżyły stare stereotypy. „Renesans narodowych uprzedzeń jest, być może, najbardziej deprymującym skutkiem ubocznym kryzysu euro...”.9 Nie można się zgodzić na to, aby sprawy ekonomiczno-gospodarcze było przyczyną narastania negatywnych postaw między europejskimi narodami. Z punktu widzenia psychologicznego swoista jedność Europej RAPORT DGP I DELOITTE: Grecja podnosi podatki i zaostrza kontrole, www.podatki. gazetaprawna.pl, 2010-03-09 8 E. Aronson, Człowiek istota społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, s.136-137. 9 PAP, „Niemcy znów są nazistami”, czyli wielka porażka UE, 22.02.2012, www.interia.pl 7 Wiarygodność a gospodarka. Psychologiczne aspekty kryzysu... 51 czyków jest sprawa priorytetową. Nic tak nie grozi rozwojowi Europy jak eskalacja wrogich postaw między narodami poszczególnych państw. Konsekwencją tego stanu rzeczy będzie stopniowy zanik współpracy międzynarodowej w ramach Starego kontynentu. Drugim zagrożeniem wynikającym z narastanie negatywnych postaw w Europie jest wzrost poparcia dla poglądów nacjonalistycznych. Sygnalizuje to wzrost poparcia dla ekstremalnych ruchów społecznych oraz radykalnych partii politycznych. Przebieg rozwoju sytuacji w Europie oparty na obecnych tendencjach i procesach zachodzących w społeczeństwach zarysowuje się dość niepomyślnie. W radykalizacji poglądów i postaw mogą odegrać negatywną role też czynniki demograficzne. Starzenie się europejskiego społeczeństwa jest niepomyślnym zjawiskiem w rozwoju Europy. Jeżeli do tego dodać fakt notorycznego zwiększanie się procentowego udziału w skali Europy imigrantów z krajów arabskich (asymilacja, których praktycznie nie następuje) to mamy dość pesymistyczny obraz perspektyw cywilizacyjnych Europy. Zagwarantowanie powrotu do normalności jest niesłychanie trudne. Podobnie jak niełatwe jest skierowanie greckiej gospodarki ku wzrostowi przy niskich inwestycjach zagranicznych i radykalnym cięciu wydatków krajowych. Wyrażenie zgody na bankructwo państwa jest dość często wskazywane, jako najbardziej rozsądne wyjście z danej sytuacji. Wielu ekonomistów wskazuje, iż dane rozwiązanie już zostało zaakceptowane na poziomie psychologicznym przez rynki. Oznacza to, iż wycena akcji na giełdach świata już odzwierciedla realną perspektywę niewypłacalności danego kraju. Tym bardziej wydaje się, że to jest jak najbardziej naturalne rozwiązanie w świecie ekonomii. W tym świetle zakwestionowanie zasadności wielokrotnych transz pomocy finansowej dla Grecji jest już tylko kwestią czasu. Bankructwa państw już były wielokrotnie obecne w historii świata i nie są czymś nowym. Tym, co różni obecną sytuacje krajów zagrożonych niewypłacalnością, jest to, że wszystkie one są członkami UE. Sama obecność w strukturach UE nie jest dużym problemem w sensie ekonomicznym, ale jest ogromnym problem w sensie psychologiczno-socjologicznym. Natomiast problem o dużej wadzę jest przynależność Grecji do tzw. strefy Euro, 52 Wiktor Owsiak czyli strefy wspólnej waluty europejskiej. To jest zawiły problem zarówno ekonomiczny jak i psychologiczny. Strefa Euro, czyli funkcjonowanie wspólnej waluty od początku była kwestionowana w aspekcie podstawowych zasad polityki monetarnej. W dużym uproszczeniu wskazywano na możliwą niezgodność działań poszczególnych państw z sytuacją w całej strefie euro. Została zachwiana równowaga między siłą gospodarki a siłą waluty. W obecnej sytuacji, aby odbudować równowagę prawdopodobnie należałoby wrócić do walut narodowych. Takie rozwiązanie wydaje się być niemożliwe do przeprowadzenia właśnie ze względów psychologicznych. Panika wśród inwestorów i dezorientacja społeczna były by nie do opanowania a skutki gospodarze takiego kroku praktycznie nie do przewidzenia. Jednym z głównych tematów medialnych przekazów stała się sytuacja w Grecji, mimo faktu, iż jest to relatywnie mały kraj z niedużą gospodarką. Natomiast stosunkowo mało mówiło się problemach gospodarczo-finansowych innych większych krajów Unii Europejskiej.10 Problem wszędzie jest praktycznie ten sam – niewspółmierny wzrost zadłużenia finansów publicznych. Wygląda na to, że to jest problem systemowy, ponieważ dotyczy wielu krajów tej samej części światowej gospodarki. Tym czasem tylko Grecy zostali napiętnowani i praktycznie pozbawieni dobrej opinii. Zasygnalizowanie tego problemu jest ważne, ale udzielenie rzetelnej i obszernej odpowiedzi na te i wiele innych pytań wymaga wielowątkowej analizy uwarunkowań politycznych, ekonomicznych oraz społecznych. Eurogrupa powinna dołożyć wszelkich starań w odkrycie przyczyn kryzysu zadłużeniowego w Europie a także opisania dróg wyjścia z obecnej sytuacji krajów strefy Euro. Na pewno wymaga jeszcze dopracowania idea rozwoju Unii Europejskiej a także mechanizmy rządzące funkcjonowaniem wspólnej waluty. Najważniejszym zadaniem dla Europy jest przede wszystkim odwrócenie negatywnych tendencji zachodzących w społeczeństwach europejskich. Procesy globalizacyjne szczególnie mocno przyspieszyły wymianę informacji. Pewne wydarzenia są opisywane i omawiane przez różne kanały W. Gadomski, Psychologia domina. Od Grecji po Włochy, www.artykuly.publi.pl, 11.07.2011. 10 Wiarygodność a gospodarka. Psychologiczne aspekty kryzysu... 53 informacyjne. Poprzez mass media oczy całego świata są skierowane na Grecję. Każde wydarzenie jest z uwagą śledzone, analizowane oraz interpretowane. Informacyjny wymiar globalizacji oraz jej konsekwencje trafnie określa pojęcie „globalna wioska”. Konsekwencją postępującej globalizacji w wymiarze informacyjnym jest to, iż praktycznie wszystko staje się jawne. Oznacza to, iż globalizacja w wymiarze informacyjnym ma swoje koszty – polityczne, społeczne, gospodarcze.11 Ile musi minąć czasu, aby Grecje nie kojarzono z „bankrutem”? Dokładnie tego nie jesteśmy w stanie przewidzieć, ale na pewno będzie trwało to relatywnie długo. Etykietowanie następuje szybko, natomiast odwrócenie tego procesu jest czasochłonne. Te wszystkie czynniki powodują znaczące straty w realnej gospodarce. Straty gospodarcze Żeby wyjść z pułapki zadłużenia Grecja będzie zmuszona do radykalnych cięć w inwestycjach państwowych. Znaczące inwestycje kapitału zagranicznego mogą ten kraj omijać z powodu braku wiarygodności. Pesymistyczna ocena sytuacji w państwie wspiera negatywny wizerunek kraju i jego mieszkańców. Atmosfera braku zaufania zwiększa koszty transakcyjne oraz hamuje rozwój gospodarczy. Z drugiej strony nasila się biurokratyzacja państwa. Straty gospodarcze będą potęgowane z powodu zmniejszenia aktywności w turystyce. Z powodu nieustanych strajków i innych napięć społecznych będą ten kraj omijać turyści. Wielu osobom trudno będzie zdecydować na wyjazd do Grecji wiedząc, że w kraju notorycznie strajkuje duża część społeczeństwa. Potencjalni turyści są ostrzegani przez mass media o możliwych problemach z wypłatą środków finansowych za pośrednictwem greckich banków w sytuacji rzeczywistego bankructwa kraju. Wyjątkowo trudno wybrać, jako miejsce na beztroskie wakacje kraj, w którym według doniesień medialnych panują rozruchy uliczne oraz zagrożenie strajku generalnego. Dla konsumenta usług turystycznych niema L. W. Zacher, Informacyjne wymiary globalizacji, [w:] Globalizacja, pod red. J. Klicha, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 2001. 11 54 Wiktor Owsiak znaczenia, iż starcia policji z demonstrantami mają miejsce daleko w stolicy a na plaży realnie niema szans na spotkanie grupy jakichkolwiek demonstrantów. Atmosfera niezadowolenia społecznego odczuwa się wszędzie, ona jakby wisi w powietrzu i nie da rady od niej uciec. Dla danego kraju turystyka to jest ogromne źródło dochodów i duża liczba miejsc pracy. Więc jakiekolwiek negatywne zjawiska społeczne zawsze niekorzystnie odbiją się na tej branży. Biznesmeni również są zwykłymi ludźmi i ulegają emocjom. Zdając sobie sprawę, że aura nie jest sprzyjająca w tym kraju, podejmują decyzję o ominięciu lub wręcz wycofaniu swego biznesu z danej lokalizacji. Cała branża turystyczna będzie zmuszona istotnie obniżyć cenę swoich usług, aby przyciągnąć klientów. To oczywiście odbije się na zyskowności branży i równocześnie obniży dochody państwa z tytułu podatków. Te negatywne zjawiska odnajdują odzwierciedlenie w szacunkach ekonomicznych. Wahania koniunktury gospodarczej są przedstawiane w negatywnych prognozach w tym aspekcie. Analizy OECD (Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju) wskazują, że w danej sytuacji Grecja może liczyć na spadek PKB do 5,3 proc. w 2012 roku oraz spadek na poziomie 1,3 proc. w 2013 r.12 Podstawowym obowiązkiem państwa jest stworzenie odpowiednich warunków, aby umożliwić rozwój gospodarczy. Do zadań państwa należy usunięcie negatywnej atmosfery inwestycyjnej oraz innych przeszkód natury prawno-organizacyjnej. Ważne jest zapewnienie sprawiedliwości społecznej oraz praworządności. Jednym z warunków odzyskania wiarygodności jest stworzenie państwa prawa. Przed Grecją stoją ogromne wezwania cywilizacyjno-gospodarcze. Tutaj sytuacja jest podobna do sytuacji Polski. Zarówno Grecy jak i Polacy żeby rozwijać się muszą stawiać na innowacyjność oraz usługi. To jest praktycznie jedyna droga, aby przynajmniej zbliżyć się do technologicznej czołówki krajów świata. Należy wypracować mechanizm przyspieszający powstawanie i rozwój nowych technologii. Utrata wiarygodności jest tutaj szczególnie niekorzystna. Negatywnie odbija się na transferze wysokich 12 I. Modzelewska, OECD przewiduje spadki PKB w strefie euro, www.uniaeuropejska.org. pl, 24.05.2012. Wiarygodność a gospodarka. Psychologiczne aspekty kryzysu... 55 technologii i rozwoju nauki. Wszelkie badania naukowe, aby zostały wykorzystane w przemyśle czy usługach muszą cechować się wysoką wiarygodnością. Polska ma ten atut wiarygodności, chociaż został mocno nadszarpnięty poprzez m.in. katastrofy lotnicze z udziałem osób o najwyższej randze państwowej. Polska niestety nie jest znana ani z wysokich technologii ani z rozwiniętego przemysłu, natomiast cieszy się międzynarodowym uznaniem w aspekcie zdrowej żywność. Ta opinia jest rozpowszechniona przede wszystkim w krajach bliskiego sąsiedztwa. Czarną rysą na tej opinii stała się tzw. afera solna, która pokazała fakt wykorzystania na masową skalę rakotwórczej soli do produkcji wyrobów mięsnych. Sprawa nabrała międzynarodowej rangi w sytuacji, kiedy Czechy postanowiły na szczeblu Unii Europejskiej zabiegać o zakaz importu żywności z Polski.13 Ta sprawa pokazuje jednoznacznie, że zwiodło państwo poprzez niewydolność organów kontrolnych. Z doniesień medialnych wynika, że prawdopodobnie proceder trwał kilkanaście lat. Znaczenie i rola technologicznego postępu w rozwoju gospodarczym jest dobrze widoczna na przykładzie Tajwanu, który jest zaliczany do tzw. grupy azjatyckich tygrysów. „Tajwan, który 1962 roku był biedniejszy niż Kongo, w 1986 roku, jeśli chodzi o poziom bogactwa, znalazł się na poziomie Grecji…”14 Przez kryzys zadłużeniowy mocno pogorszył się klimat inwestycyjny w Grecji, co mocno hamuje inwestycje w wysokie technologie. Ogromne ciecia budżetowe spowodowały spadek poziomu finansowania nauki, edukacji oraz kultury. Czynnik kulturowy zaczyna być dostrzegany, jako ważny bodziec rozwoju kraju. Wskazuje się, że przyczyną umiejscowienia się Polski na ostatnich pozycjach państw Unii Europejskiej w aspekcie poziomu rozwoju gospodarczego są też zaniedbania w sektorze kultury. Nie uwzględnienie czynników kulturowych w reformach polityczno-gospodarczych jest wskazywane, jako przyczyna odstawania rozwojowego od krajów o po PAP, Grozi nam wojna handlowa z Czechami?, www.interia.pl, 16.04.2012. W. Morawski, Socjologia ekonomiczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, s. 319. 13 14 56 Wiktor Owsiak dobnych uwarunkowaniach historycznych, chodzi o kraje Nadbałtyckie a także Czechy czy Słowację.15 Wydaje się, iż podobnie jest w sytuacji Grecji. Co raz częściej uwidaczniają się czynniki kulturowo-etyczne, które mogły w dużym stopniu w sposób pośredni przyczynić się do obecnego kryzysu w tym kraju. Uwidoczniły się problemy w sferze edukacji oraz ogólna niewydolność szkolnictwa wyższego. Badania własne Interesujące wnioski można wyciągnąć z wyników badań pilotażowych przeprowadzonych wśród studentów uczelni wyższych w Warszawie. Badanie zostało w taki sposób zaplanowane i przeprowadzone, żeby niebyło jakiejkolwiek sugestii, jakiego kraju dotyczy. Polegało na uszeregowaniu krajów Unii Europejskiej według następujących skal: poziom bezpieczeństwa, poziom rozwoju, poziom wiarygodność i poziom upodobania. Grupą badaną są studenci uczelni wyższych w Warszawie. Liczebność grypy badawczej wynosi 53 osoby. Do badań został opracowany specjalny kwestionariusz pod tytułem „Badanie postawy wobec krajów członkowskich UE”. Kwestionariusz składa się z czterech skal: „Najbardziej bezpieczny”, „Najbardziej rozwinięty”, „Najbardziej wiarygodny”, „Najbardziej ulubiony”. Zadaniem osoby badanej jest uszeregowanie 27 krajów UE według własnej oceny od najbardziej bezpiecznego do najmniej bezpiecznego kraju. Analogicznie ocena dokonuje się w pozostałych skalach odpowiednio do tytułu skali. Okazuje się, że Grecja zajmuje bardzo niskie miejsca w percepcji młodzieży w porównaniu do innych krajów Wspólnoty Europejskiej. Osoby uczące się na uczelniach wyższych widzą ten kraj dopiero na 21 miejscu, jeżeli chodzi o poziom bezpieczeństwa. Pod względem szeroko rozumianego „poziomu rozwoju” Grecja zajęła 17 miejsce. Mniej ważne jest to, jak jest rozumiane pojęcie rozwoju przez respondentów, ale chodzi o sposób spostrzegania tego kraju. 15 L. Dyczewski, Kulturowe czynniki rozwoju gospodarczego, [w:] Nowa ekonomia a społeczeństwo, pod red. S. Partyckiego, Wydawnictwo KUL, Lublin 2006. Wiarygodność a gospodarka. Psychologiczne aspekty kryzysu... 57 W aspekcie „poziomu wiarygodności” ten kraj został ustawiony na 21 pozycję z pośród 27 krajów UE. Tak niską ocena wiarygodności można wytłumaczyć w dwojaki sposób. Pierwsza przyczyna leży zapewne w medialnych doniesieniach o tym, że władze Grecji nie tylko nie informowały w odpowiednim czasie o stanie swoich finansów, ale nawet próbowano te problemy ukrywać. Druga przyczyna to obniżka wiarygodności przez agencje ratingowe. To oznacza, że greckie obligacje mają tzw. status śmieciowy. Wiadomo, że nie każdy rozumie ekonomiczne aspekty tego zjawiska, natomiast kojarzenie wiarygodności kraju ze „śmieciami” mocno przemawia do wyobraźni każdego człowieka. Pozytywnym elementem w uzyskanych wynikach jest to, że w aspekcie upodobania ten kraj został usytuowany na 10 miejscu. Ten ostatni wynik w dużej mierze ten kraj zawdzięcza wakacyjnym skojarzeniom. Niestety, ale pozytywna aura może zostać łatwo zniszczona poprzez negatywne skojarzenia z bankructwem. Na pewno niskie noty Grecji w zakresie bezpieczeństwa będą mocno wpływały na pogorszenie oceny atrakcyjności kraju w przyszłości. Komunikaty wydawane przez sam rząd Grecji szczególnie pogarszają wizerunek Grecji. Wypowiedź byłego ministra finansów o tym, że „Grecja balansuje na ostrzu noża” znacząco wzmacnia negatywne skojarzenia z danym krajem.16 Podsumowanie Jeżeli w ciągu najbliższych lat ze strony greckiej zostaną dokonane czytelne zmiany polityczno-gospodarcze, to byłoby to niezwykle ważne dla przywrócenia wiarygodności i do zagwarantowania stabilności. Uwiarygodnienie państwa Greckiego będzie procesem długotrwałym i mozolnym. Liderzy polityczni muszą uświadomić, że obecny moment jest przełomowy dla całej Europy. Od bieżących decyzji zależy, w którym kierunku pójdzie Unia Europejska. Obecna sytuacja Grecji jest bardzo złożona pod wieloma względami. To nie jest sytuacja, która ma gotowe i proste rozwiązania. M. Kiepas, Grecja wyeksploatowana… www.wp.pl, 06.02.2012. 16 58 Wiktor Owsiak Aby można było zwieńczyć Grecki problem miarodajnym sukcesem należy podjąć działania nie doraźne, ale przyszłościowe. Oczekując jakiegokolwiek przełomu w kwestii zadłużenia rozwiniętych gospodarek Europy i świata należy wskazać na znaczącą korelacje między poziomem długu publicznego na kondycją gospodarczą. Historia Grecji jest ostrzeżenie władz państwowych innych krajów przed zaprzepaszczeniem reform gospodarczych zmierzających do redukcji poziomu zadłużenia poprzez wzrost konkurencyjności gospodarki. Te wszystkie przesłanki sugerują, że temat Grecji jeszcze długo będzie otwarty. Analiza sytuacji wskazuje, że wciąż niewiadoma pozostaje najbliższa przyszłość tego kraju. W całej Unii Europejskiej narasta niezadowolenie i zdenerwowanie w tym temacie. Ateny nie wywiązują się z oczekiwań w przeprowadzaniu reform. Społeczeństwo danego kraju nie udziela poparcia dla realizacji potrzebnych reform. Dla osiągnięcia znaczących oszczędności w skali państwa kluczowe jest wsparcie społeczne. Prawdopodobnie sytuacja Grecji pozostawi głęboki ślad w historii całej Europy. Już obecnie problem zadłużenia zmienił twarz Wspólnoty Europejskiej. Warto zauważyć, że ucierpiała też wiarygodność Unii Europejskiej. Ujawnił się brak solidarności a także skuteczności w funkcjonowaniu UE. Bardziej wyraźnie zarysowuję się podział na tzw. Europę dwóch prędkości. Bardziej widoczna jest też dominacja Niemiec i Francji w podejmowaniu decyzji społeczno-gospodarczych i kształtowaniu kierunku polityki wewnętrznej jak i zewnętrznej UE. Ponadto pogłębiające się problemy społeczno-gospodarcze Europy sprzyjają popularności i większej wiarygodności amerykańskiego modelu gospodarki. W tym modelu rola państwa w rozwoju społeczno-gospodarczym jest zdecydowanie mniejsza niżeli w modelu europejskim. Duże znaczenie ma indywidualizm, przedsiębiorczość i wiara w siebie.17 Reasumując problem spłacania greckiego zadłużenia stał się problemem ogólnoeuropejskim. Nie tylko kraje europejskie oczekują szybkiego przyjęcia planu oszczędności i jego realizacji, ale również kraje spoza Eu17 S. Swadźba, Kontrowersje wokół amerykańskiego i europejskiego modelu gospodarczego, [w:] Nowa ekonomia a społeczeństwo, pod red. S. Partyckiego, Wydawnictwo KUL, Lublin 2006. Wiarygodność a gospodarka. Psychologiczne aspekty kryzysu... 59 ropy m.in. USA. Oprócz tego posiadaczy greckich obligacji państwowych, czyli tzw. inwestorzy prywatni liczą na szybkie rozwiązanie problemu. Presja na państwo Greckie jest wyjątkowo szeroka. Kryzys Grecji nie jest tylko kryzysem gospodarczym. Jest to też w dużej mierze kryzys społeczny, w którym ogromną rolę odgrywają czynniki oraz mechanizmy psychologiczne. Prawdopodobnie czynniki natury psychospołecznej w dużym stopniu wpływają na kierunek, w którym będzie podążać Grecja a nawet cała Europa. Zrozumienie i uwzględnienie siły działania tych czynników pozwoliłoby obniżyć straty społeczno-gospodarcze, które wynikają z powodu zagrożenia niewypłacalności państwa, czyli tzw. bankructwa. Kryzys gospodarczy uwidocznił problemy greckiego społeczeństwa. Pokazał nieefektywność i słabość samego państwa i jego struktur administracyjnych. Warto zauważyć, że ekonomiści spodziewają się jeszcze większego pogorszenia się kondycji gospodarki. Ogólny ogląd sytuacji Grecji pokazuje, iż cierpliwość społeczeństwa już jest na wyczerpaniu. Jeżeli uda się ustalić najlepszy z możliwych plan reform i dane reformy zrealizować to skutki w realnej gospodarce będą widoczne dopiero za kilka lat. Państwo Greckie musi się wykazać i udowodnić, że jest godne zaufania. Na podstawie dotychczasowego doświadczenia można dojść tylko do odwrotnego wniosku. Diagnoza postawiona w tym artykule znajduje potwierdzenie w licznych analizach ekonomicznych, które wskazują, że problem Grecji nie polega tylko na nadmiernym zadłużeniu finansowym. Dlatego kolejne transze pomocy finansowej nie tylko nie rozwiązują problemu a być może bardziej go pogłębiają. Na koniec warto podkreślić, że pomimo dużego wysiłku włożonego w ratowanie Grecji jej los jest nieznany. Dowodem na trudność sytuacji w aspekcie rozwoju długofalowego jest sprzeczność widniejąca pomiędzy deklaracjami polityków, wnioskami ekonomistów a zachowaniem społeczeństwa greckiego a szerzej i europejskiego. Na dodatek przez wiele pokoleń będzie państwo Greckie będzie spostrzegane, jako niewiarygodne a społeczeństwo – nieodpowiedzialne. Taka opinia będzie generowała ogromne straty społeczno-gospodarcze przez dziesięciolecia. Zamiast 60 Wiktor Owsiak skoku cywilizacyjnego może mieć miejsce stagnacja i frustracja społeczna z powodu zawiedzionych nadziei i utraconych szans. Na zakończenie warto zauważyć jak znacząca jest rola czynników pozaekonomicznych w gospodarce każdego kraju. Do takich czynników zaliczamy różnego rodzaju uwarunkowania natury psychologicznej. Analizując psychologiczne przyczyny tzw. kryzysu greckiego warto wskazać następujące kwestię. Pierwszą sprawą, którą się zauważa to jest postawa roszczeniowa wobec państwa. Dobrobyt miało zagwarantować państwo poprzez tzw. rozdawnictwo (np. wprowadzenie 13-stek, 14-stek, mnóstwo etatów w aparacie państwowym). Władza mocno ulegała tej presji społecznej. Aby wygrać wybory partię sporo obiecywały. Spełniając rozdmuchane obietnice doprowadzono do dużej rozrzutności państwa a jak się okazało Grecje na to nie było stać18. Drugi mechanizm psychologiczny szczególnie widoczny w społeczeństwie greckim, to jest dążenie do dobrobytu bez większego wysiłku ze strony obywateli. Szczególnie to jest widoczne w zachowaniu młodzieży studenckiej, ale także wśród osób dorosłych np. wykładowców, którzy też bardzo lubią strajkować. Trzeci czynnik psychologiczny, który w pewnym sensie mógł się przyczynić do powstania kryzysu greckiego można nazwać, jako „nastawienie na komfort”. Dążenie do komfortu w różnych sferach życia człowieka samo w sobie nie jest niczym anormalnym. Istnieją pozytywne skutki takiego nastawienia w Grecji, np. darmowe podręczniki dla studentów uczelni wyższych. Skrajnie negatywnym przejawem takiego nastawienia są bardzo popularne przesiadywanie urzędników w godzinach pracy w restauracjach.19 Oznacza to, że struktura preferencji wartości Greków jest skoncentrowana na wartościach hedonistycznych w znaczącej mierze odrzucając takie wartości jak, uczciwość czy pracowitość. W wymiarze temporalnym 18 19 E. E. Petecki, Grecja – krótka analiza problemu, www.salon24.pl, 19.01.2012, B. Wyżnikiewicz, Dlaczego Grecy sprzeciwiają się reformom, m.obserwatorfinansowy. pl ,13.11. 2012 Wiarygodność a gospodarka. Psychologiczne aspekty kryzysu... 61 wszystko jest postawione na „tu i teraz” z brakiem myślenia przyszłościowego w dłuższej perspektywie czasowej. Bibliografia: 1. Aronson E., Człowiek istota społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012. 2. Begg D., Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007. 3. Dyczewski L., Kulturowe czynniki rozwoju gospodarczego, [w:] Nowa ekonomia a społeczeństwo, pod red. S. Partyckiego, Wydawnictwo KUL, Lublin 2006. 4. Gadomski W., Psychologia domina. Od Grecji po Włochy, www.artykuly.publi.pl, 11.07.2011. 5. Golonka P., Trójka pyta: Czy opłaca się udawać Greka? www.polskieradio.pl, 23.07.2010. 6. Kiepas M., Grecja wyeksploatowana…, www.wp.pl, 06.02.2012. 7. Modzelewska I., OECD przewiduje spadki PKB w strefie euro, www.uniaeuropejska. org.pl, 24.05.2012. 8. Morawski W., Socjologia ekonomiczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012. 9. RAPORT DGP I DELOITTE: Grecja podnosi podatki i zaostrza kontrole, www.podatki.gazetaprawna.pl, 2010-03-09. 10.Semionow J., Niedostosowanie społeczne nieletnich, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2011. 11. Swadźba S., Kontrowersje wokół amerykańskiego i europejskiego modelu gospodarczego, [w:] Nowa ekonomia a społeczeństwo, pod red. S. Partyckiego, Wydawnictwo KUL, Lublin 2006. 12.Szweda E., Europa nie ufa Grekom…, www.interia.pl, 16.02.2012. 13.Wyżnikiewicz B., Dlaczego Grecy sprzeciwiają się reformom, m.obserwatorfinansowy. pl, 11.13.2012. 14.Zacher L.W., Informacyjne wymiary globalizacji, [w:] Globalizacja, pod red. J. Klicha, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 2001. STRESZCZENIE Niniejszy artykuł przedstawia konsekwencje bankructwa państwa z wyszczególnieniem psychologicznych czynników. Artykuł stawia za cel pokazanie zmian w sposobie spostrzegania i oceniania kraju zagrożonego bankructwem, na przykładzie Grecji i jaki to ma wpływ na rozwój społeczno-gospodarczy, aktywność w turystyсe. Ukazano, iż kraj przez długi 62 Wiktor Owsiak czas będzie ponosić konsekwencję negatywnych skojarzeń spowodowanych przyklejeniem etykiety „bankruta” przede wszystkim przez środki masowego przekazu. Słowa kluczowe: wiarygodność, gospodarka, turystyka, psychologia. 63 Małgorzata Deszczka Politechnika Warszawska PRZEDSIĘBIORSTWO A ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ. DOŚWIADCZENIA MIĘDZYNARODOWE – DOŚWIADCZENIA POLSKIE SUMMARY THE VERACITY AND ECONOMY. PSYCHOLOGICAL ASPECTS OF THE CRISIS IN GREECE This article presents the consequences of state bankruptcy detailing the psychological aspects. Article includes the objective to show the changes in the way of perception and evaluation of the country was threatened with bankruptcy, for example, Greece and how it affects the socio-economic development, including the activity in the tourism. It shows that the country for a long time to bear the consequence of the negative associations caused by sticking the label “bankrupt” primarily by the mass media. Zeszyty Naukowe UW MSC nr 37 Wstęp Według głównego nurtu ekonomii nadrzędnym celem funkcjonowania przedsiębiorstwa jest maksymalizacja zysku1. W naukach o przedsiębiorstwie wskazuje się na wypracowanie stopy zwrotu zainwestowanego kapitału na takim poziomie, który w postaci dodatnich przepływów pieniężnych generowanych przez spółkę usatysfakcjonuje udziałowców czy akcjonariuszy. Tym celem może to być także wzrost wartości rynkowej przedsiębiorstwa w długim okresie czasu2. Z kolei tematyka oddziaływania przedsiębiorstwa na środowisko naturalne i otoczenie oraz ich wzajemne powiązania zdecydowanie później znalazły swoje odzwierciedlenie w naukach ekonomicznych. Problem negatywnego wpływu przedsiębiorstwa na środowisko naturalne został przede wszystkim zasygnalizowany przez nurty opozycyjne ekonomii. Wraz z otwieraniem się gospodarek i postępującym procesem globalizacji zaczęto zwracać coraz większą uwagę na nasilające się zjawiska degradacji środowiska naturalnego, spowodowane działalnością gospodarczą człowieka. Warto tu wskazać aktywną działalność Klubu Rzymskiego począwszy od lat 60/70 XX wieku, czy międzynarodowe konferencje (Sztokholm „Tylko jedna Ziemia” w 1972 r., Rio de Janeiro „Szczyt Zie Biorąc pod uwagę samą istotę tworzenia i funkcjonowania przedsiębiorstwa, można rozróżnić cele powszechne i autonomiczne. Cele powszechne można osiągnąć zarówno przy pomocy przedsiębiorstwa, jak i poza przedsiębiorstwem. Cele autonomiczne możliwe są do wypracowania jedynie poprzez powołanie organizacji, jaką jest przedsiębiorstwo. Zob. A. Noga, Teorie przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2011, s. 64-65. 2 W literaturze anglojęzycznej funkcjonuje pojęcie shareholder value. 1 64 Małgorzata Deszczka mi” w 1992 r., Johannesburg „Światowy Szczyt na rzecz Trwałego Rozwoju” w 2002 r.), na których przedstawiciele poszczególnych krajów próbowali wspólnie wypracować zbiór działań na rzecz ochrony i poprawy stanu środowiska. Na konferencji w Sztokholmie w 1972 roku, po raz pierwszy posłużono się pojęciem: „rozwój zrównoważony3”. Na bazie tego hasła sformułowano z czasem koncepcję trwałego, zrównoważonego rozwoju. Stała się ona jedną z naczelnych zasad propagowanych przez Unię Europejską, a także hasłem przewodnim cyklu konferencji pod auspicjami ONZ, w tym ostatniej, zorganizowanej w czerwcu 2012 roku - „Rio+20”4, podkreślając znaczenie działań w kierunku budowania zielonej gospodarki, opartej w coraz większym stopniu na czystej energii oraz zrównoważonej produkcji, konsumpcji i transporcie. Celem artykułu jest przedstawienie koncepcji zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw i zadań państwa, mających sprzyjać jej realizacji. Teza referatu została sformułowana w następujący sposób: budowanie przez państwo ładu instytucjonalno - prawnego w danym kraju oraz towarzysząca mu odpowiednia polityka makroekonomiczna państwa tworzą sprzyjające warunki dla zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw. 1. Zrównoważony rozwój a problem niedoskonałości rynku Koncepcję zrównoważonego rozwoju, z punktu widzenia przedsiębiorstwa, zakładającą równowagę pomiędzy trzema elementami: gospodarką, społeczeństwem i środowiskiem, można rozpatrywać w dwóch wymiarach: makro i mikroekonomicznym.5 Pierwszy wymiar makroekonomiczny – sustainable development – dotyczy funkcjonowania przedsiębiorstw w gospodarce, w której obowiązują pewne reguły gry ustalone odgórnie przez państwo. Państwo tworząc na Zob. B. Maciejewska, Czy metropolie mogą rozwijać się w sposób zrównoważony [w:] Zrównoważony rozwój metropolii Silesia, D. Szwed, B. Maciejewska, Fundacja Przestrzenie Dialogu, Gdańsk 2011, s. 10. 4 United Nations Conference on Sustainable Development, Rio de Janeiro, Brazil, 20-22 June 2012, United Nations, The future we want, Rio de Janeiro 2012, s. 24-25, 42-43. 5 Zob. Dyskusja redakcyjna K. Kuciński, Zrównoważony rozwój przedsiębiorstwa – moda czy konieczność?, „Kwartalnik Nauk o Przedsiębiorstwie”, nr 1 (18), styczeń – marzec 2011, s. 5. 3 Przedsiębiorstwo a zrównoważony rozwój... 65 odpowiednim poziomie ład instytucjonalno-prawny, próbuje wyegzekwować pewne zachowania wśród podmiotów sfery realnej, które w sposób pośredni mogą sprzyjać realizacji strategii zrównoważonego rozwoju w skali kraju lub regionu. Poprzez odpowiednio skonstruowane przepisy prawa można wskazywać przedsiębiorcom pożądane kierunki działania m.in. w następujących obszarach: w ochronie środowiska; w prawie pracy; w relacjach między przedsiębiorcami, w bezpieczeństwie produktów i usług w związku z wyznaczeniem określonych standardów jakościowych. Ponadto państwo poprzez swoje instrumenty, dążąc do niwelowania niedoskonałości rynku, może stwarzania przyjaznego klimatu dla rozwoju działalności gospodarczej. Powyższe działania państwa stanowią zewnętrzne uwarunkowania przedsiębiorczości, na które przedsiębiorstwo nie ma bezpośredniego wpływu6. Funkcjonowanie przedsiębiorstw wiąże się z generowaniem przez te podmioty efektów zewnętrznych, które stanowią przykład na jedną z niedoskonałości rynku. Efekty zewnętrzne polegają na takich działaniach podmiotów, które to działania wywierają wpływ na osoby trzecie tworząc po ich stronie koszty albo korzyści społeczne. Można tutaj zatem wyróżnić pozytywne i negatywne efekty zewnętrzne7. Zagrożenie dla zrównoważonego rozwoju stanowią szczególnie ujemne efekty zewnętrzne, dotyczące np. sposobu użytkowania zasobów naturalnych przez przedsiębiorstwa i ich negatywnego wpływu na stan środowiska naturalnego. Przykładem może być tutaj zakład produkujący samochody, emitujący podczas pracy pewną ilość zanieczyszczeń do atmosfery, które następnie przenoszone drogą powietrzną mogą prowadzić do degradacji poszczególnych komponentów środowiska naturalnego. Gdyby nie było odgórnych przepisów związanych z ochroną środowiska, to w swoim rachunku ekonomicznym, producent samochodów uwzględniałby jedynie koszty własne działania8 (np.: zakup surowców do produkcji, wynagrodzenia Zob. B. Glinka, S. Gudkova, Przedsiębiorczość, Wolters Kluwer, Warszawa 2011, s. 251-252, zob. M. Gancarczyk, System wspierania działalności małych i srednich przedsiębiortsw, [w:] Zarządzanie małym i średnim przedsiębiorstwem, pod red. K. Safina, Wydawnictwo UE we Wrocławiu, Wrocław 2012, s. 284-287. 7 Zwane także dodatnimi i ujemnymi efektami. 8 Tzw. koszty prywatne. 6 66 Małgorzata Deszczka dla pracowników, koszty utrzymania i remontu maszyn, opłaty za media). Pomijałby w ten sposób koszty społeczne, pojawiające się jako efekt uboczny wyemitowanych wcześniej zanieczyszczeń (np.: koszty leczenia spowodowane pogorszeniem się stanu zdrowia ludności na skutek spadku czystości powietrza, wód i jakości spożywanych produktów rolnych pochodzących z sąsiadujących z zakładem gospodarstw). Powyższa sytuacja prowadziłaby do tego, że producent aut zużywałby większą ilość zasobów (np.: surowców, energii) i produkował na większą skalę, niż wynikałoby to z pełnego rachunku ekonomicznego, uwzględniającego również powstałe po stronie osób trzecich, kosztów społecznych. Taka niedoskonałość rynku, jak występowanie negatywnych efektów zewnętrznych sprawia, że poprzez mechanizm rynkowy nie można rozwiązać tego problemu, co prowadzi wówczas do nieefektywnej alokacji zasobów9. W pewnych sytuacjach osoby trzecie mogłyby same doprowadzić do złagodzenia tego konfliktu, inicjując negocjacje pomiędzy zainteresowanymi stronami, ale pod warunkiem towarzyszącym im niskim kosztom transakcyjnym (w naukach ekonomicznych wyjaśnia to twierdzenie Coase’a10). W sytuacji jednak zbyt dużej liczby zainteresowanych podmiotów, dysponujących zróżnicowaną siłą przetargową i przy wysokich kosztach transakcyjnych, negocjacje nie są możliwe. Wówczas powyższym problemem zajmuje się państwo, stosując internalizację efektów zewnętrznych11. Internalizacja negatywnych efektów zewnętrznych w ochronie środowiska może przybierać następujące formy: • tworzenie przejrzystych i respektowanych przez strony przepisów prawa dotyczących np. górnych limitów emitowanych zanieczyszczeń, wymogów stosowania konkretnych technologii proekologicznych w procesach produkcyjnych; Zob. N. G. Mankiw, M. P. Taylor, Mikroekonomia, PWE, Warszawa 2009, s. 271-272. Zob. W. F. Samuelson , S. G. Marks, Ekonomia menedżerska, PWE, Warszawa 2009, s. 626. 11 Internalizacja efektów zewnętrznych polega na tym, że podmioty generujące efekty zewnętrzne poprzez system bodźców zastosowanych przez państwo, uwzględniają w swoim rachunku ekonomicznym także oddziaływanie na osoby trzecie (korzyści lub koszty społeczne). 9 10 Przedsiębiorstwo a zrównoważony rozwój... 67 • wprowadzenie tzw. podatku Pigou, którego wysokość zależałaby od skali zanieczyszczeń generowanych przez dane przedsiębiorstwa; • subsydiowanie działalności proekologicznej, co by nagradzało podmioty inicjujące przedsięwzięcia w kierunku poprawy i ochrony środowiska naturalnego; • tworzenie rynku zbywalnych zezwoleń na emisję zanieczyszczeń, gdzie ilość wyemitowanych zanieczyszczeń byłaby z góry określona, a cena zezwolenia na dodatkową emisję byłaby kształtowana przez grę popytu i podaży na nie. Z zasobami naturalnymi, ale skumulowanymi w znacznej ilości w danym kraju, może się wiązać kolejny problem zwany „przekleństwem bogactw naturalnych12”. J. E. Stiglitz zauważa, że powyższe zjawisko dotyka głównie kraje rozwijające się, niestabilne politycznie, o słabym systemie zabezpieczenia prawnego. Pomimo posiadania bogatych złóż zasobów naturalnych, których racjonalna eksploatacja mogłaby się przyczyniać do podnoszenia dobrobytu ogółu społeczeństwa, kraje te notują słabe wyniki ekonomiczne oraz charakteryzują się znacznymi nierównościami w podziale dochodów. W tym przypadku zasada zrównoważonego rozwoju zdaje się tam nie znajdować zastosowania, biorąc pod uwagę następujące kwestie: • Kwestia środowiskowa - w sytuacji, gdy kraj nie posiada dobrze sformułowanych i chronionych praw własności oraz odpowiednio skonstruowanego systemu prawnego, bogactwa naturalne mogą być rozkradane bądź nadmiernie eksploatowane przez najsilniejsze podmioty gospodarcze (przedsiębiorstwa) pochodzące z kraju jak i z zagranicy. Będzie to prowadziło do zbyt szybkiego wyczerpywania się zasobów oraz zachwiania równowagi w ekosystemach. • Kwestia ekonomiczna - korzyści ze sprzedaży bogactw naturalnych, jeżeli ich własność jest skupiona w rękach wąskich grup interesów, nie płyną równomiernie do społeczeństwa a do uprzywilejowanych podmiotów gospodarczych, które bogacą się kosztem innych. Zob. J. E. Stiglitz, Wizja sprawiedliwej globalizacji. Propozycje usprawnień, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 152. 12 68 Małgorzata Deszczka • Kwestia społeczna – społeczeństwo jako całość nie ma równego udziału w korzyściach płynących z posiadanych bogactw naturalnych. Prowadzi to do powiększania się nierówności w podziale dochodów, co może być przyczyną dalszych problemów gospodarczych i społecznych. Powyższych problemów doświadczyła m.in. Rosja w początku lat 90 XX wieku, w związku z procesem przekształcania własnej gospodarki w gospodarkę rynkową, co zostało dość szeroko opisane przez J. E. Stiglitza w dziele „Globalizacja13”. Rola państwa miała ograniczać się do minimum a polityka makroekonomiczna, zalecana przez MFW, koncentrowała się przede wszystkim na stopie inflacji, zaniedbując pozostałe wielkości makroekonomiczne oraz nie koncentrując się na działaniach na rzecz sprawiedliwości społecznej. 2. Stan finansów publicznych a zrównoważony rozwój przedsiębiorstw Negatywne efekty zewnętrzne mogą być generowane nie tylko przez podmioty sfery realnej, ale i przez samo państwo, w sytuacji jego nadmiernego zadłużania się14. Tutaj osobami trzecimi, które odczuwają negatywne skutki realizowanej polityki państwa są m.in. przedsiębiorstwa. Problem jest szczególnie dotkliwy dla krajów rozwijających się, których rządy notując z reguły niedobór kapitału finansowego, zadłużają się w coraz większym stopniu, wpadając z czasem w tzw. spiralę zadłużenia. Narastający dług publiczny i rosnące koszty jego obsługi mogą odwracać uwagę państwa od przedsięwzięć na rzecz społeczeństwa, środowiska, przedsiębiorców, podnoszenia konkurencyjności i produktywności gospodarki. Wzrost zadłużenia państwa osłabia jego wiarygodność wśród potencjalnych inwestorów oraz wierzycieli. W dłuższym okresie czasu skutkuje to zahamowaniem tempa wzrostu gospodarczego bądź spadkiem bezpośrednich inwestycji zagranicznych; grozi wystąpieniem tzw. „efektu wypierania” powodującego obniżenie inwestycji w sektorze przedsiębiorstw w danym Zob. J. E. Stiglitz, Globalizacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, rozdział 5: Kto zgubił Rosję? 14 Tamże, s. 230. 13 Przedsiębiorstwo a zrównoważony rozwój... 69 kraju; podnosi także koszt pozyskania kapitału przez podmioty ze sfery realnej. Współcześnie kłopoty związane z narastającym zadłużeniem, choć w różnym stopniu, notuje większość państw UE, co jest częściowo spowodowane kryzysem, który rozpoczął się w sferze bankowej w 2008 roku. W jednych państwach obserwuje się wzrost deficytu budżetowego ponad poziom 3% PKB, np. w Polsce, w Hiszpanii, a w innych krajach prowadzone są działania, w kierunku utrzymania w ryzach wydatków państwowych, np. w Niemczech (Tabela 1.). Tabela 1. Wybrane dane makroekonomiczne Polski, Niemiec i Hiszpanii w latach 2007-2011 Polska Niemcy Hiszpania ‚07 ‚08 ‚09 ‚10 ‚11 ‚07 ‚08 ‚09 ‚10 ‚11 ‚07 ‚08 ‚09 ‚10 ‚11 Deficyt budżetowy w stosunku do PKB, [w%] Dług publiczny w stosunku do PKB, [w %] Realna stopa wzrostu gospodarczego -1,9 -3,7 -7,2 -7,9 -5,1 0,3 0,1 -3 -3,3 -1 1,9 -4,2 -11,2 -9,3 -8,5 45 47,1 50,9 55 56,3 64,9 66,3 73,4 83,2 81,2 36,1 39,8 53,8 61,2 68,5 6,8 5,1 1,6 3,9 4,3 3,3 1,1 -5,1 3,7 3 3,5 0,9 -3,7 -0,1 0,7 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych: Eurostat http://epp.eurostat.ec.europa. eu (11.06.2012). Pomimo relatywnie niskiego poziomu niemieckiego deficytu budżetowego w stosunku do pozostałych krajów to niemiecki dług publiczny jest w tym zestawieniu na najwyższym poziomie i już w 2007 roku kształtował się powyżej limitu ustalonego w traktacie z Maastricht – 60% PKB. Z kolei dług publiczny Hiszpanii charakteryzował się szybkim tempem wzrostu w latach 2008-2011. Według danych Eurostatu dług publiczny w Polsce w 2011 roku zbliżył się do granicy z Maastricht, ale jej nie przekroczył. Małgorzata Deszczka 70 Tabela 2.Długoterminowe stopy procentowe dla Polski, Niemiec i Hiszpanii w latach 2008-2012 29.03-4.04 2008 7-13.03. 2009 22-28.05. 2010 19-25.03. 2011 5-11.05. 2012 19-25.05. 2012 Polska 5,95 6,14 5,68 6,24 5,33 5,48 Niemcy 3,88 3,12 2,77 3,08 1,62 1,46 Hiszpania 4,24 4,00 4,01 5,14 5,92 6,23 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych: „The Economist” nr 8783 i 8785 z 2012 r.; nr 8725 z 2011 r.; nr 8683 z 2010 r.; nr 8621 z 2009 r.; nr 8573 z 2008 r., strony: Economic and financial indicators. Pomimo tego, że zadłużenie Niemiec w stosunku do PKB jest znaczenie wyższe niż na przykład w Polsce i w Hiszpanii, to oprocentowanie 10-letnich niemieckich obligacji skarbowych kształtuje się na dużo mniejszym poziomie (tabela 2), co oznacza, że koszt pozyskania dodatkowego kapitału przez państwo niemieckie jest niższy. Wysoka wiarygodność kredytowa rządu niemieckiego i duże zaufanie rynków finansowych i inwestorów dla gospodarki niemieckiej powodują, że Niemcy nie mają problemu z dostępem do „tanich” źródeł finansowania, a koszt obsługi długu nie stanowi większego obciążenia dla budżetu. Odwrotna sytuacja ma miejsce w naszym kraju, co pośrednio wpływa na aktywność, skalę inwestycji i sytuację finansową przedsiębiorstw. O mocnych i solidnych fundamentach gospodarki niemieckiej może świadczyć jej stopa wzrostu gospodarczego. Niemcy w bardzo szybkim tempie podnieśli się z kryzysu, notując w 2010 roku stopę wzrostu gospodarczego na poziomie 3,7%, kiedy jeszcze rok wcześniej w 2009 roku ich gospodarka skurczyła się o 5,1%. W tym samym czasie polska gospodarka zanotowała wzrost gospodarczy na poziomie 3,9%, będąc w 2009 roku tzw. „zieloną wyspą” dzięki popytowi konsumpcyjnemu i kursowi złotego na takim poziomie, który stwarzał sprzyjające warunki dla eksportu. Stopniowo zaufanie na rynkach finansowych traciła w ostatnich latach Hiszpania. Długoterminowe stopy procentowe w tym kraju ukształtowały się dopiero w 2012 roku na wyższym poziomie niż stopy w Polsce, pomimo większego zadłużenia i słabszych wyników dotyczących wzrostu gospodarczego. Przedsiębiorstwo a zrównoważony rozwój... 71 3. Rozwój zrównoważony przedsiębiorstwa a jego otoczenie Rozwój zrównoważony przedsiębiorstw w ujęciu mikroekonomicznym („sustainable business”) polega na równowadze pomiędzy poszczególnymi elementami wewnątrz przedsiębiorstwa oraz na jego prawidłowych relacjach z podmiotami, pochodzącymi spoza organizacji15. Każde przedsiębiorstwo działa w określonym otoczeniu, na które składa się otoczenie bliższe i dalsze16. W otoczeniu znajdują się interesariusze przedsiębiorstwa – podmioty bezpośrednio bądź pośrednio związane z daną organizacją, których poziom relacji z przedsiębiorstwem, może wpływać na równowagę bądź brak równowagi w rozwoju. Interesariusze wewnętrzni pochodzą z samego przedsiębiorstwa i są to np.: pracownicy firmy, właściciele (udziałowcy), menedżerowie. Interesariuszy zewnętrznych reprezentują m.in.: odbiorcy, dostawcy, kontrahenci, zewnętrzni dawcy kapitału np. banki, firmy konkurencyjne, w tym firmy oferujące substytuty, państwo, społeczność lokalna. Powyższe grupy interesów mogą z różną siłą oddziaływać na przedsiębiorstwo, kreując i wymuszając określone działania i postawy wśród przedsiębiorstw17. Ponadto grupy te reprezentują pewną cząstkę celów, które mogą sprzyjać realizacji celu głównego przedsiębiorstwa, bądź pozostawać z tym celem w sprzeczności. Przedsiębiorstwo zrównoważone jest zatem w stanie wypracować kompromis, który będzie w jak najlepszy sposób łączył potrzeby i cele grup interesów w nadrzędnym celu przedsiębiorstwa18. Pojawiającym się problemem, dotykającym zwłaszcza duże organizacje, jest sprzeczność interesów właścicieli firmy (udziałowców) i kadry zarządzającej. Sytuacja ta prowadzi do powstania zjawiska określanego Zob. Dyskusja redakcyjna K. Kuciński..., dz. cyt., s. 5. Zob. S. Sudoł, Otoczenie przedsiębiorstwa, [w:] Przedsiębiorstwo. Teoria i praktyka zarządzania, pod red. B.Godziszewskiego, M. Haffera, M. J. Stankiewicza, S. Sudoła, PWE, Warszawa 2011, s. 101-103. 17 Siłę oddziaływania różnych grup interesów można zmierzyć stosując m.in. model pięciu sił Portera, analizę strategicznych kibiców organizacji. 18 Zob. S. Sudoł, Cele i misja przedsiębiorstwa, [w:] Przedsiębiorstwo, Teoria i praktyka zarządzania pod red. B.Godziszewskiego, M. Haffera, M. J. Stankiewicza, S. Sudoła , PWE, Warszawa 2011, s. 130-131. 15 16 72 Małgorzata Deszczka w naukach ekonomicznych mianem pokusy nadużycia19. „Pryncypała”właściciela przedsiębiorstwa (akcjonariusza) - interesuje wzrost wartości przedsiębiorstwa i jego niezakłócony rozwój w długim okresie. „Agent”członek kadry zarządzającej - pracujący w firmie na czas określony, może dążyć do maksymalizowania swoich bieżących korzyści w trakcie zajmowania stanowiska, koncentrując się tylko na krótkookresowych wynikach firmy, a tym samym zaniedbując realizację długofalowej strategii przedsiębiorstwa. Krótkowzroczne myślenie menedżera może zahamować rozwój firmy, doprowadzić do spadku jej konkurencyjności i potencjału na przyszłość. Państwo stojąc na straży prawa, stara się nie dopuścić do stosowania tego typu praktyk. Reguluje zatem odgórnie prawa i obowiązki obu stron, wprowadzając obowiązek m.in. oddzielenia stanowiska zarządzania od nadzoru. Przedsiębiorstwo zrównoważone stara się przestrzegać zasad ładu korporacyjnego20. Przykładem polskich przepisów prawa i dokumentów regulujących tą materię to m.in.: kodeks spółek handlowych z 2000 roku oraz Dobre Praktyki Spółek Notowanych na GPW21. Biorąc pod uwagę możliwą siłę oddziaływania przedsiębiorstwa na otoczenie i interesariuszy zewnętrznych, należałoby wskazać na znaczącą rolę korporacji międzynarodowych. Mogą one zarówno negatywnie jak i pozytywnie oddziaływać na otoczenie. Zarzuty, w związku z negatywnym wpływem korporacji, dotyczą następujących obszarów22: • ograniczanie konkurencji poprzez wykupywanie bądź wypieranie mniejszych podmiotów z rynku, co może radykalnie zmieniać sytuację na rynku pracy i nie sprzyjać rozwojowi drobnej przedsiębiorczości; (np. zaoferowanie niższych cen na produkty przez sieci hipermarketów może prowadzić do spadku popytu na produkty lokalnych, małych sklepów, które nie osiągają efektów skali); Z ang. moral hazard, zob. W. F. Samuelson , S. G. Marks, Ekonomia menedżerska, PWE, Warszawa 2009, s. 679. 20 Z ang. corporate governance. 21 W 2010 r. GPW dokonała aktualizacji Dobrych Praktyk. 22 Zob. J.E. Stiglitz, Wizja sprawiedliwej globalizacji..., dz. cyt., s. 208-215. Przedsiębiorstwo a zrównoważony rozwój... 73 • wchodzenie w nielegalne zmowy cenowe z innymi podmiotami, tworzenie karteli (o różnym zasięgu), celem maksymalizacji zysku; • ograniczanie rozwoju przedsięwzięć innowacyjnych u innych podmiotów, poprzez zgłaszanie większości rozwiązań do systemu ochrony własności intelektualnej; • nadmierne zanieczyszczanie środowiska w krajach o słabych przepisach z zakresu ochrony środowiska i nieskutecznym egzekwowaniu prawa; • wymuszanie na rządach krajów biednych, zależnych od napływu kapitału i inwestorów zagranicznych, pewnych ustępstw i przywilejów dla firmy; • wpływanie ma kształt porozumień międzynarodowych, celem maksymalizowania korzyści dla przedsiębiorstwa kosztem innych, słabszych podmiotów; • narzucanie niekorzystnych warunków transakcji i terminów płatności mniejszym dostawcom, którzy nie dysponują siłą przetargową. Kształtowanie warunków pracy ze szkodą dla pracowników a z korzyścią dla korporacji. Powyższe działania przeczą koncepcji zrównoważonego rozwoju, ponieważ brakuje tutaj równowagi między korporacją a jej wewnętrznym i zewnętrznym otoczeniem. Świadomość skali i siły oddziaływania przedsiębiorstwa na podmioty wewnątrz jak i na zewnątrz organizacji dała impuls do rozwoju tzw. koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu, wpisującej się w koncepcję zrównoważonego rozwoju. 4. Społeczna odpowiedzialność biznesu Koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu23 została rozwinięta w latach 90 XX wieku. Przedsiębiorstwo działające odpowiedzialnie, realizując cel główny swojej działalności, bierze pod uwagę także trzy poniższe aspekty24: 19 Z ang. Corporate Socially Responsible (CSR). Zob. W. M. Grudzewski, I.K. Hejduk, A. Sankowska, M. Wańtuchowicz, Sustainability w biznesie czyli przedsiębiorstwo przyszłości. Zmiana paradygmatów i koncepcji zarządzania, Poltext, Warszawa 2010, s. 272, 232. 23 24 74 Małgorzata Deszczka 1. Zgodnie z aspektem ekonomicznym przestrzega obowiązującego prawa, w tym zasad uczciwej konkurencji; dba o dobro właścicieli firmy, pracowników i klientów; stara się opracowywać produkty coraz lepszej jakości, bezpieczne dla konsumentów; stosuje takie metody zarządzania25, które sprzyjają produktywności, a nie ograniczają kreatywności pracowników. 2. Zgodnie z aspektem ekologicznym stosuje się do obowiązujących przepisów z zakresu ochrony środowiska, wdraża takie rozwiązania techniczne, które w coraz mniejszym stopniu obciążają środowisko naturalne poprzez stosowanie np.: procesów energooszczędnych, niskoodpadowych. Racjonalnie i oszczędnie gospodaruje zasobami naturalnymi środowiska; produkując takie dobra ekonomiczne, które w całym swoim cyklu życia mniej szkodzą środowisku niż ich substytuty. Udostępnia informacje zainteresowanym podmiotom o presjach przedsiębiorstwa na środowisko w ramach stosowanych systemów ekozarządzania; dba o bezpieczne i higieniczne warunki pracy swoich pracowników. 3. Zgodnie z aspektem społecznym przestrzega zasad etycznych a obok celu głównego, jakim jest wynik ekonomiczny, realizuje dodatkowo cele społeczne np.: lokuje swoją działalność i kreuje dodatkowe miejsca pracy w regionach zagrożonych bezrobociem, działa na rzecz lokalnej społeczności, angażując się w akcje charytatywne i sponsorując imprezy sportowe oraz wydarzenia kulturalne. Przedsiębiorstwo realizując strategię społecznej odpowiedzialności biznesu obok celu głównego powinno zatem przyjmować odpowiedzialne postawy w stosunku do wewnętrznych jak i zewnętrznych interesariuszy. Firmę i jej otoczenie tworzą ludzie, którzy stanowią dla przedsiębiorstwa niezwykle cenny zasób w postaci kapitału ludzkiego i kapitału relacyjnego. Interesariusze w krajach rozwiniętych reprezentują coraz większą siłą rynkową wpływającą na zachowanie przedsiębiorstw, działając chociażby za pośrednictwem trzeciego sektora. Zaobserwowano również, że społe25 Można tutaj wskazać np. międzynarodowy standard SA 8000, który dotyczy zarządzania zasobami ludzkimi w sposób społecznie odpowiedzialny. Zob. szerzej H. G. Adamkiewicz-Drwiłło, Konkurencyjność przedsiębiorstw w świetle uwarunkowań współczesnej gospodarki, Wydawnictwo Dom Organizatora, Toruń 2010, s. 246. Przedsiębiorstwo a zrównoważony rozwój... 75 czeństwo obdarza dużo większym zaufaniem informacje płynące z tego sektora, niż informacje podane przez samych przedsiębiorców. Według laureata pokojowej Nagrody Nobla – Muhammada Yunusa społeczna odpowiedzialność korporacji powinna opierać się na trzech przesłankach26: 1) Działalność gospodarcza przedsiębiorcza nie stwarza zagrożenia dla życia ludzkiego, biorąc pod uwagę w szczególności takie aspekty jak: bezpieczeństwo pracy, bezpieczeństwo produktów oraz powstrzymywanie się od działań, które negatywnie oddziaływałyby na stan środowiska naturalnego; 2) Funkcjonowanie danego przedsiębiorstwa na rynku przynosi widoczne korzyści dla środowiska i społeczeństwa, co dałoby się zaobserwować, w sytuacji, gdyby taki podmiot w ogóle nie istniał; 3) Przedsiębiorstwo w pełni respektuje normy sformułowane przez państwo i inne podmioty działające na arenie międzynarodowej. Pionierem we wdrażaniu działań w zakresie społecznej odpowiedzialności biznesu była angielska firma The Body Shop, która zadebiutowała w Polsce w 2007 roku. Anita Roddick – założycielka i pierwsza szefowa – zainicjowała w 1985 roku kampanię chroniącą wieloryby. W późniejszym czasie firma realizowała, poprzez swoją fundację, także inne cele na rzecz rozwoju społeczeństwa. Innym przykładem firmy kosmetycznej wdrażającej działania odpowiedzialnego biznesu, zwłaszcza w obszarze ekologicznym, jest francuska firma Yves Rocher działająca w Polsce od lat 90 XX wieku. Kosmetyki Yves Rocher nie są testowane na zwierzętach, oparte na recepturze roślinnej. W Polsce firma zaangażowała się w akcję sadzenia drzew, w związku z klęskami żywiołowymi, które nawiedziły nasz kraj w 2008 roku. Zasadzono 130 000 drzew na terenie Nadleśnictwa Koszęcin do 2012 roku, natomiast do roku 2015 firma planuje posadzić w sumie 50 mln drzew na świecie27. Zob. M. Yunus, Przedsiębiorstwo społeczne. Kapitalizm dla ludzi, ConCorda, Warszawa 2011, s. 45-46. 27 Strona internetowa Yves Rocher: http://www.yves-rocher.com.pl/sadzimy_dla_dobra_ planety_-_nowosc_w_polsce, (data pobrania: 10.11.2012) 26 76 Małgorzata Deszczka Można wskazać kilka różnych motywów podejmowania działań przez przedsiębiorstwo, które mieszczą się w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu28: • przesłanki natury moralno-etycznej przyświecające właścicielom przedsiębiorstwa lub kadrze kierowniczej; • przepisy prawa narzucające określone zachowania przedsiębiorcom, przez co są zobligowani do takich, a nie innych postaw; • dążenie do zdobycia i utrzymania trwałej przewagi konkurencyjnej na rynku; próba kształtowania pozytywnego wizerunku firmy na zewnątrz jak i wewnątrz organizacji; stawianie na rozwój kapitału ludzkiego i relacyjnego w przedsiębiorstwie; • wdrażanie nowych technologii, które mają służyć obniżaniu kosztów produkcji i działalności przedsiębiorstwa. Jak zauważa profesor J. Zegar istnieją sytuacje, kiedy występuje zbieżność bądź rozbieżność w interesach przedsiębiorstwa i jego wewnętrznych i zewnętrznych interesariuszy29. W pierwszym przypadku przedsiębiorstwu opłaca zachowywać się zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju, ponieważ obok korzyści społecznych notuje korzyści ekonomiczne (finansowe), co zwiększa motywację tego przedsiębiorstwa do tego typu działań, a jednocześnie wpływa pozytywnie na wizerunek firmy. Wdrażanie np. procesów czystej produkcji zmniejsza negatywne oddziaływanie przedsiębiorstwa na środowisko, a tym samym zmniejsza obciążenia pieniężne przedsiębiorstwa, w związku z korzystaniem ze środowiska. Równolegle poprawia wizerunek firmy wewnątrz (wśród pracowników) i na zewnątrz (wśród społeczności lokalnych, w banku) W drugim ujęciu, przy występujących sprzecznościach w interesach obu stron, przedsiębiorstwo nie będzie już odczuwało takich bodźców do zachowań społecznie odpowiedzialnych, ponieważ działania w tym kierunku mogą generować dodatkowe koszty po stronie przedsiębiorstwa i obniżać potencjalny zysk, jaki mogłaby wypracować firma dla swoich 28 29 Zob. W. M. Grudzewski..., dz. cyt., s. 261 Zob. Dyskusja redakcyjna J. Zegar, Zrównoważony rozwój przedsiębiorstwa – moda czy konieczność?, „Kwartalnik Nauk o Przedsiębiorstwie”, nr 1 (18), styczeń – marzec 2011, s. 11. Przedsiębiorstwo a zrównoważony rozwój... 77 udziałowców. Dopiero zastosowanie środków oddziaływania państwa bądź uruchomienie społecznej kontroli, wymusi na tych firmach wzięcie odpowiedzialności za skutki własnych działań i zmianę relacji między przedsiębiorstwem a jego otoczeniem. Zakończenie Rozwój zrównoważony przedsiębiorstwa bez istnienia sprzyjającego mu otoczenia ekonomicznego i odpowiednio skonstruowanego systemu prawnego nie ma w długim okresie racji bytu. Na otoczenie ekonomiczne oddziałuje państwo, mając do dyspozycji instrumenty polityki pieniężnej i fiskalnej oraz inni przedsiębiorcy i podmioty, funkcjonujące w tym otoczeniu. Jakość otoczenia prawnego zależy od skutecznego systemu prawa w danym kraju. Ochrona praw własności, jasne i egzekwowane przepisy prawa ograniczają nieuczciwe zachowania przedsiębiorców. Takie przesłanki tworzą czytelne reguły gry na rynku i zdrowe podstawy do uczciwej konkurencji przedsiębiorstw. Konkurencja nie polega już tylko na zaoferowaniu najkorzystniejszych warunków cenowych dla odbiorców, ale na kreowaniu pewnej wartości dodanej dla klienta. Źródło przewag konkurencyjnych przesuwa się od zasobów materialnych do niematerialnych, na które składają się: relacje przedsiębiorstwa z otoczeniem (kapitał relacyjny); wysokie umiejętności i lojalność pracowników organizacji (kapitał ludzki); kultura organizacyjna, zdolności innowacyjne firmy (kapitał strukturalny). Koncepcja zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstwa sprzyja budowaniu powyższych zasobów przy uwzględnieniu następujących przesłanek: • Reguły gry rynkowej zostały wcześniej określone i obowiązują wszystkie podmioty bez wyjątku; • Jasno sprecyzowane prawa własności nie prowadzą do nieuprawnionego bogacenia się „silniejszych przedsiębiorstw” kosztem innych podmiotów i reszty społeczeństwa; • Przepisy prawa są czytelne, zrozumiałe i nie ulegają szybkim i nieoczekiwanym zmianom; • Skuteczna internalizacja negatywnych efektów zewnętrznych wymusza na przedsiębiorcach zachowania odpowiedzialne i motywuje do wdrażania rozwiązań przyjaznych dla środowiska i społeczeństwa; 78 Małgorzata Deszczka • Państwo sprzyjając rozwojowi przedsiębiorczości, tworzy przyjazny klimat dla biznesu; • Stan finansów publicznych i realizowana polityka państwa nie ogranicza inwestycji w kraju i nie obniża zaufania zagranicznych rynków finansowych. Bibliografia: 4. „The Economist” nr 8783 i 8785 z 2012 r.; nr 8725 z 2011 r.; nr 8683 z 2010 r.; nr 8621 z 2009 r.; nr 8573 z 2008 r., strony: Economic and financial indicators. 5. Adamkiewicz-Drwiłło H. G., Konkurencyjność przedsiębiorstw w świetle uwarunkowań współczesnej gospodarki, Wydawnictwo Dom Organizatora, Toruń 2010. 6. Dyskusja redakcyjna A. Herman, K. Jaskóła, K. Kuciński, W. Kulpa, J. S. Zegar, Zrównoważony rozwój przedsiębiorstwa – moda czy konieczność?, „Kwartalnik Nauk o Przedsiębiorstwie”, nr 1 (18), styczeń – marzec 2011. 7. Gancarczyk M., System wspierania działalności małych i srednich przedsiębiortsw, [w:] Zarządzanie małym i średnim przedsiębiorstwem, pod red. K. Safina, Wydawnictwo UE we Wrocławiu, Wrocław 2012. 8. Glinka B., Gudkova S., Przedsiębiorczość, Wolters Kluwer, Warszawa 2011. 9. Grudzewski W. M., Hejduk I. K, Sankowska A., Wańtuchowicz M., Sustainability w biznesie czyli przedsiębiorstwo przyszłości. Zmiana paradygmatów i koncepcji zarządzania, Poltext, Warszawa 2010. 10.http://epp.eurostat.ec.europa.eu 11. Maciejewska B., Czy metropolie mogą rozwijać się w sposób zrównoważony, [w:] Zrównoważony rozwój metropolii Silesia, D. Szwed, B. Maciejewska, Fundacja Przestrzenie Dialogu, Gdańsk 2011. 12.Mankiw M. G., Taylor M. P., Mikroekonomia, PWE, Warszawa 2009. 13.Noga A., Teorie przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2011. 14.Samuelson W. F., Marks S. G., Ekonomia menedżerska, PWE, Warszawa 2009. 15.Stiglitz J. E., Globalizacja, PWN, Warszawa 2004. 16.Stiglitz J. E., Wizja sprawiedliwej globalizacji. Propozycje usprawnień, PWN, Warszawa 2007. 17.Sudoł S., Cele i misja przedsiębiorstwa, [w:] Przedsiębiorstwo, Teoria i praktyka zarządzania pod red. B. Godziszewskiego, M. Haffera, M. J. Stankiewicza, S. Sudoła , PWE, Warszawa 2011. 18.Sudoł S., Otoczenie przedsiębiorstwa, [w:] Przedsiębiorstwo. Teoria i praktyka zarządzania, pod red. B. Godziszewskiego, M. Haffera, M. J. Stankiewicza, S. Sudoła, PWE, Warszawa 2011. 19.United Nations, The future we want, Rio de Janeiro 2012. 20.www.yvesrocher.com.pl/sadzimy_dla_dobra_planety_-_nowosc_w_polsce 21.Yunus M., Przedsiębiorstwo społeczne. Kapitalizm dla ludzi, ConCorda, Warszawa 2011. Przedsiębiorstwo a zrównoważony rozwój... 79 STRESZCZENIE Niniejsze opracowanie poświęcone jest tematyce zrównoważonego rozwoju z punktu widzenia funkcjonowania i działalności na rynku podmiotów gospodarczych –przedsiębiorstw. Zrównoważony rozwój przedsiębiorstwa można rozpatrywać w dwóch wymiarach makroekonomicznym i mikroekonomicznym. W ujęciu makroekonomicznym punktem wyjścia jest makrootoczenie, które oddziałując na przedsiębiorstwo, stwarza potencjalne szanse i zagrożenia dla funkcjonujących tam podmiotów. W podejściu mikroekonomicznych badaniom podlegają relacje pomiędzy poszczególnymi podmiotami wewnątrz, jak i na zewnątrz przedsiębiorstwa. Polityka państwa może nadawać tym relacjom określony kierunek. Słowa kluczowe: przedsiębiorstwo, zrównoważony rozwój, społeczna odpowiedzialność biznesu, otoczenie przedsiębiorstwa. SUMMARY ENTERPRISE AND BALANCED DEVELOPMENT. INTERNATIONAL AND POLISH EXPERIENCES The article is devoted to the issue of the balanced development in the way it functions in the market of business subjects, i.e. enterprises. Balanced development of an enterprise may be considered in two dimensions: macroeconomic and microeconomic. The former one is based on macroenvironment which, influencing the enterprise, creates potential chances and threats for subjects working there. In the latter one, relations between individual subjects inside and outside the enterprise are examined. State politics may define certain trends in these relations. Key words: enterprise, balanced development, social business responsibility, environment of the enterprise. Zeszyty Naukowe UW MSC nr 37 81 Katarzyna Bocheńska-Włostowska Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie E-LEARNING IN ACADEMIC EDUCATION Introduction Various committees discuss about the future of education and its multiple contexts. Annually several dozen conferences in Poland end innumerable meetings in the whole world are devoted to e-learning. Studies on distant education constitute quite a representative group. This interest of e-learning has several reasons. First, the value of knowledge was appreciated. Second, the pace of life forced activities looking for a new forms of education capable of quickly updating knowledge. Third, taking education out of school building created chances of financial profits for several groups. Furthermore, e-learning is an educational alternative and solves problems of persons previously excluded from the educational system. Review of Phenomena Connected with Polish e-learning Private lessons, courses of foreign languages, open, closed and dedicated courses are everyday life of commercial online education. The prosaic aspects of life encourage and sometimes even force students and teachers to choose one of the new forms of education. The Internet gives students an opportunity to choose teachers, for teachers to be closer to students, allows for a more efficient use of time, helps to overcome shyness and encourages overworked people to study. In 2007 SuperMemo informed about 40 000 logged-on users.1 On 27th of March 2011 ekademia.pl published the latest results of research on our attitude to e-learning. Ekademia.pl asked participants of open courser what influenced their choice of online education. The research was conducted on a group of 2818 persons, from among which Ekademia.pl selected 714, those who participated in open courses at least once a year and spent at least 500 zloty for the course. In this group 31% of respondents learn once a year, 29% once the every 6 months, 24% once 1 www.supermemo.pl [12.01.2012] 82 Katarzyna Bocheńska-Włostowska the every 3 months, 11% once a month end 4% more often. Among respondents 33% are 30-40 years old, 25% 25-29 years old, 18% 19-24 years old, 14% 41-50 years old, 9% 51-60 years old and 1% over 60 years old. In this group were 46% of employees, 44% entrepreneurs and 11% students2. On Figure 1 we can see how respondents stated their motivation. Figure1:1:Motivation Motivationofofonline onlinecourses courseschoice choice Figure A possibility of more frequent participation in course A lack of time Not wasting time travelling to school Convenience Lower cost 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Source: Self made made study. study. Source: http://www.youtube.com/watch?v=nUBltPPyviY&NR=1. http://www.youtube.com/watch?v=nUBltPPyviY&NR=1. Self Among the presented answers we cannot find motivations connected with attraction of Among the presented answers we cannot find motivations connected with attraction of this educational form, uncommon materials or possibilMaybe these aspects weren’t essential. Results of research by Otwarta Akademia ity of individual contact with a trainer. Maybe these aspects weren’t es3 Umiejetnosci (The Open Academy of Skills) shows Akademia that we do not make good use of Open the sential. Results of research by Otwarta Umiejetnosci (The 3 possibility of contact teachers, most courses asynchronous andpossibility offered Academy of with Skills) shows that we dohave notanmake good usenature of the ofiscontact with teachers, courses have an asynchronous materials simply information insertedmost into e-mail (especially in free course whichnature often areand offered materials is simply information inserted into e-mail (especially in additions to subscriptions). After all it would be interesting to find out how respondents free course which often are additions to subscriptions). After all it would evaluate the value of courses, the permanence of acquired knowledge and how important are be interesting to find out how respondents evaluate the value of courses, this educational form, uncommon materials or possibility of individual contact with a trainer. the contacts with other course participants. Indeed this aspect of learning is important for 2 some people and we can accomplish it during traditional courses. Survey presented by http://www.youtube.com/all_comments?v=nUBltPPyviY [ 12.01.2012] 3 OAU research. ekademia.pl was conducted therefore incompletely and their results are burdened with shortcomings because the answers convenience and not wasting time travelling to school have the same sense. The multiplicity of offers brings to our attention fact, that the suppliers of educational E-learning in Academic Education 83 the permanence of acquired knowledge and how important are the contacts with other course participants. Indeed this aspect of learning is important for some people and we can accomplish it during traditional courses. Survey presented by ekademia.pl was conducted therefore incompletely and their results are burdened with shortcomings because the answers convenience and not wasting time travelling to school have the same sense. The multiplicity of offers brings to our attention fact, that the suppliers of educational services think about e-market in a long term perspective. The term korepetycje online (private lessons) entered in online web search engine generates over 900 thousands answers. After eliminating the spam and repeated advertisements we have still more than 80% of the total number of offers. Everybody wants to teach but only some people want to learn. More on this topic can be found below. The world of cyber-education is a new trendy phenomena. No wonder, MEN (Ministry of National Education) and Ministerstwo Szkolnictwa Wyzszego (Ministry of Higher Education) want to keep abreast of the times and European trends. But will introducing the law of online education on different education levels will be preceded by preparation of teachers, students and schools for effective usage of the new technology? Academic experiences tell us that on this level nothing has been done regarding this issue. Meanwhile schools rarely take up to supplement students knowledge by online methods. Because substitution of traditional education with distant education is impossible. 9 out of 10 interviewed head teachers blame for this situation (the lack of law reputation4). But is it the only reason? After all in Poland we can find schools offering students supplementing education which use the new technologies. Perhaps the schools are limited not by lack of regulations but by a lack of preparation to online lessons and distract in effectiveness of this method or an attitude described by the statement: “nobody pays me for this work”. For educational studies in field of studies giving pedagogic entitlements we can’t find classes on methodology of teaching which use the new technologies. In didactics classes this topic is touched only peripherally. Only large faculties have established departments taking up education 4 Author’s research. 84 Katarzyna Bocheńska-Włostowska with a great deal of technology. For example ZTK UAM in Poznan (Adam Mickiewicz University) or Pedagogic Faculty at the University of Torun. The foundation of this new education was created also by Polski Uniwersytet Wirtualny (Polish Virtual University). But it is only a drop in the bucket of needs. Meanwhile popularizing and implementation activities are necessary all over the faculties teaching future teachers, for external students too. In Poland the specialization of “media education” doesn’t exist. Wyzsza Szkoła Umiejetnosci Spolecznych in Poznan (University of Social Skills) is the exception. The subject named media agent was established at this school5. Monika Biskupska from BCS describes the tasks of a media educationist: 1. Mastering tools indispensable to establish e-courses; 2. Familiarizing (if only approximately) with the factual side of e-courses; 3. Familiarizing an expert with the possible tools to create an e-course; 4. Organizing cooperation with an expert (the method); 5. Establishing an e-course in cooperation with an expert, which includes: • establishing a broad concept of e-courses (an expert – a study, e-educationist – verification); • preparing (e-educationist) and verification (an expert) of e-course model; • preparing and putting in order all necessary materials (an expert – a study, e-educationist – verification); • drawing up a detailed scenario (an expert – a study, e-educationist – verification); • establishing the order and forms of handed over materials (e-educationist); • establishing consecutive modules of e-courses (e-educationist); • testing (an expert) and modification (e-educationist) of e-course.6 The project of this specialization and subject was prepared as a part of OAU program. http://baza.renowator.org.pl/Default.aspx?ProcModuleName=certificate& id=2[13.02.2012] E-learning in Academic Education On the Polish labour market the job of media educationist slowly developing. It is believed that this profession has a good future in Poland and in USA. But before this future happens it’s necessary to deal with the present. Some schools of higher education decided to introduce e-learning for their students, mainly because of economic reasons. The consequence of these decisions is a lack of organizing graphic designer groups or groups of methodologists to create materials for distant learning. Teachers prepare materials for their own. Over 90% of materials are text materials in PDF format or PowerPoint presentations. Such a choice of materials is due to two reasons: most universities don’t pay for material preparation and don’t supplement any hours of work for e-learning, although everybody knows that this process of teaching is more laborious and demands an individual approach to students. Teaching in e-learning system is in good shape in dynamic centres where teachers provided e-learning have disposal supporting persons. Generally, academic e-learning encounter plenty of technical difficulties and considering the sceptical altitude of teachers and irrelevance of the students. It is easy to say that conditions are not helpful for distant learning. In OAU research we can evidently see that both sides of the learning process are disheartened by the available tools7. Moodle is not a favorite system for students nor teachers. Most universities use this system because it is free. Luckily, activities such as SEA boost morale. “Stowarzyszenie E-learningu Akademickiego (SEA) (Association of Academic E-learning) takes up promotion and development of e-education in universities (grade schools). This Association gathered the best experts taking up e-learning by scientific research and in practice its activity concentrate on improving quality of distant education with the modern technology use, building standards and accreditative procedures, propagating good practices and actively influencing changes of paradigm of academic education and university grade schools influenced by technology and information society idea.”8 All those interested can check, for example the level of activity of registered 5 6 85 7 8 OAU survey, 2010 research. http://www.sea.edu.pl/dzialalnosc.php[21.01.2012] 86 Katarzyna Bocheńska-Włostowska schools on SEA’s website.9 Some years ago the Association drew up and made available the criteria of internet courses evaluation. Thanks to this, using the standard tools we can evaluate quality of the e-learning course.10 The members of SEA are university employees showing a lively interest in distant education. Now the association has 99 members. Besides, e-learning education is supported and promoted by E-mentor, published every two months by Szkola Glowna Handlowa ( School of Economics) in Warsaw. On its pages debates carry on about what is essential to e-learning and how sensibly to inplant this new practice into educational reality. Also Uniwersytet Wirtualny persists in activity for propagating this type of education. Above mentioned list should be supplemented by experiences and activity of Moodlemot11 and impressive activity of E-learning AGH Centre in Krakow. Polskie Szkoły Internetowe Libratus12 (the Polish Internet Schools Libratus), thanks to e-learning can teach and supplement knowledge of children and teenagers temporarily living abroad. This type of education interestingly develops in some vocational colleges or in high schools for adults13. Dolnoslaskie Liceum E-learningowe (Silesian E-learning High School) is a project cofinanced by Europejski Fundusz Społeczny (European Social Fund) within Human Capital Programme Priority IX “Development of education and competencies in the regions”, activity 9.3 “Popularization of formal lifelong learning in school forms”. This project is realized by partnership of three entities: 1. Fundacja Edukacji Europejskiej (Foundation of European Education), registered office in Walbrzych. 2. Petra Consulting, registered office in Walbrzych. 3. Zespol Szkol nr 5 im Maksymiliana Tytusa Hubera (Maksymilian Tytus Huber Group of Schools No 5) in Walbrzych.14 http://www.sea.edu.pl/baza/index.php?page=korzystanie [12.01.2012] http://www.sea.edu.pl/kryteria/ [12.01.2012] 11 Cyclic meetings of enthusiasts, users and funs MOODLE’s distance education platform. 12 ttp://www.libratus.edu.pl/article/show/page/43[12.01.2012] 13 http://www.cc.edu.pl/index.php?s=college&t=2&d=55[12.01.2012] 14 http://www.dle.edu.pl/Witamy/oprojekcie [12.01.2012] 9 E-learning in Academic Education 87 Distant education helps with initiatives of eTwinning, with improving competency of pedagogic councils, with supporting self-education. Distant education is not only formalized courses, e-lessons, e-lectures with attendance checking. It is also thousands of educational materials which are available via network. In the net we can find short films showing for example mathematician explaining complexity of equations or functions, interactive programs to check level of skills of secondary school graduates.15 In order to objectively estimate the scale of interest to e-learning and degree of implementation in Polish educational system it could be necessary to conduct comprehensive research in all educational institutions, national and private. Partial surveys shows that no more than 15%16 of schools are lively interested in distant education. Therefore we should be pleased with e-learning initiatives in rural areas. Thanks to EU funding exist more than 400 such a rural e-learning centres. Scope of topics is wide, foreign languages, computer science, civil law, economy and much more. The newest project has in view to bring online education nearer Polish society. For this purpose Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji (Ministry of Administration and Digitalization)17 was established. The large project Cyfrowa Szkola (Digital School)18 starts. Time should show us if activities of these organizations and institutions helps in popularization of this type of education. A few words about complexity of terminology During the era of building the global information society in the context of EU document e-Europe+ and quickly ageing knowledge we must look for alternative solutions to reduce educational deficiency, solutions which can help to maximize knowledge availability and encouraging to make educational choices by its beneficiary. Now a few words about terminology. E-learning is described as distant education with the usage of computer technology and Internet. E-learning 10 www.nakrecenieksperci.pl[12.01.2012] OAU research. 17 http://mac.gov.pl/[12.01.2012] 18 http://www.cyfrowaszkola.pl/[12.01.2012] 15 16 phenomena, both terms are often understand as synonyms. Let’s try to put the terminology into order. All definitions, e-learning and online education originate from distance (or distant) 88 Katarzyna Bocheńska-Włostowska supports didactics with personal computers, CDROM’s and Internet. Enables to finish course, training and even graduate studies without physical presence in a lecture hall. It also supports a traditional teaching process. E-learning is only one of elements of education, therefore education in real time relate to much more extensive scope of services than e-learning. The term e-learning, as well as techniques of learning and technologies of education concerns to the usage of electronic technology in education in wide range, wider than in the frames of traditional computer courses or education supported by computers. This term is also much more extensive than notions of education and online education which only descript education through internet network. In case of mobile technologies, M-learning is more frequent used notion. Among the key concepts regarding distant learning worth mentioning are: online learning, computer based learning, blended learning, distributed learning or web-based learning. E-learning creates peculiar revolution comparable with the Gutenberg invention. Considering the fact that online education as well as e-learning are very new phenomena, both terms are often understand as synonyms. Let’s try to put the terminology into order. All definitions, e-learning and online education originate from distance (or distant) education. Distant education is the form of education known and used for a long time. Its beginning reaches the end of the XVIII century. Distance education includes all forms of education in which teacher and student have not a direct (physical) contact. The notion “distant education” includes correspondence education, extramural studies, education with radio, TV, stationary and cellular phones, satellite links and obviously with the computer networks use. Lexicon of Online and Distance Learning: “Its general concept which includes within its range various forms of education used in correspondence schools, open universities, extramural faculties and by commercial contractors conducting different kinds of educational activity at distance. This form of education is intended for all, who prefers to learn at home or in work places instead of participate in formalized forms of education provided by schools and universities.”19 19 Tomei, L. A.: Lexicon of online and distance learning, Rowman &Littlefield Education: Lanham, New York 2010, s. 82. education. E-learning in Academic Education 89 Figure 2: The range of meanings Figure 2: The range of meanings Source:research. Author research. Source: Author In some works about e-learning their authors recognize this concept as a term with broader meaning which includes online education. So we Distant education is online the form of education known and used for a long time. Its can acknowledge education as a form of e-learning. In the broad beginningsense reaches the endcan of the XVIII century. Distance education includes all forms of e-learning be defined as a set of educational activities “enabling education through internet or distant education with the use of other education in which teacher and student have not a direct (physical) contact. comThe notion munication techniques and methods of information exchange. This defini“distant education” includes correspondence education, extramural networks studies, education tion includes the usage of Internet or local transmission and the with of electronic order to create,links deliver facilitatewith education radio, TV,usestationary and devices cellular in phones, satellite andand obviously the computer in any time and place.”20 Briefly, it is any usage of electronic and infornetworks use. Lexicon of Online and Distance Learning: “Its general concept which includes mation technologies in the process of education. Online education can be within itsrecognized range various forms of education used in correspondence schools, open as “every education based on transmission network (Internet or Intranet) the frame students take advantage of internet re-kinds of universities, extramuralinfaculties andofbywhich commercial contractors conducting different sources and communicate with teachers, trainers and other students with educational activity at distance. This form of education is intended for all, who prefers to the usage of computer technology. It is method different from electronic education, distant education and other modes of learning with the usage of similar media.” 21 Tomei,L.A.: op.cit.86-87. Tomei, L.A.: op.cit.166. 20 21 7 90 Katarzyna Bocheńska-Włostowska This meaning of online education determines: • lack of direct, physical contact between a student and a teacher; • delivering educational materials (voice, pictures, recordings, documents) using computer networks; • bidirectional (with reverse channel) stream of information between teacher and a student. Online education works in real-time. It is appreciated by persons looking for interactive education. The Myths and Practice of E-learning E-learning education is shrouded by a number of myths, which don’t helps in its progress and disturb in true perceiving. First of myths for example, claims that this form of education is only a phenomenon of fashion. Undoubtedly, every change is connected with bringing into life some new trends. Nevertheless before we pronounce categorical judgment it is worth to think about foundation of this evolution and maybe about its important premises and assumptions. Propagating of distance education is not only giving a tool. This type of education enforced building a new mentality of teacher and beneficiary, establishing a new formula of interaction. This is connected with next myth. Many academics assert that is not possible to substitute direct contact between student and teacher. Indeed, it is difficult overestimate this type of dialog. For sceptics this is the main charge. We must remember that nobody wants to substitute a tutor with a machine, it is only a modification of contact channel. A person conducting e-course must take care of materializing this contact using available tools. Although both sides appreciate the role of direct contact, not always make a good use of this possibility. The next false presumption is connected with belief that it is easy to prepare e-learning course. It is enough to prepare a few documents in PDF form and make presentation available. Nevertheless this kind of education demands more complicated, various tools. Synergy of these tools has to ease delivering knowledge, developing skills and control. Using these tools is sometimes laborious, so it additionally discourages potential tutors. It is a problem of using someone’s materials from the educational platform. Unfortunately, many times authors have made a note of author’s E-learning in Academic Education 91 right breaking. It is also worth noting, that every course we can protect by participants registration and assigning them passwords. Online education arouses furthermore other charges and fears. For example questions: is it an effective way of delivering knowledge, does this method give a chance for developing skills and improving competences. Research is conducted. Results are various. But one cardinal conclusion has already emerged. Elearning couldn’t be applied to all fields. In some cases it cannot be introduced and in other cases blended-learning is the better choice. Practitioners wonder about situation in which a lack of physical contact can become a pretext for pathological behavior, for example homework falsification or signing one project by different authors. On the list of internal barriers (related to educational infrastructure) A. Malachowski insists on: • necessity of technological adaptation of students and lecturers, • low level in computer-science education, • problems of intellectual property protection, • resistance to changes in traditional academic education system. Monika Pluta-Olearnik touched upon this issue in research on attitudes of economic higher schools staff to influence of technological conditioning on teaching process.22 100 surveyed academics (with different professional accomplishment and in position ranging from doctors to professors) clearly confirmed their attachment to old educational techniques. Respondents perceived the positive sides of introducing technological improvements, but they also noticed unsatisfactory level (on some fields even low) of using new technological solutions. Whereas with clear acceptance respondents relate to blended education. Remarks of mentioned above authors could be supplemented by several others. So, participants of e-learning courses insist that distant education is a difficult form, and secondly they are tired due to repeatability of work forms and its monotony. In Poland an education supported by the modern communication technologies wins adherents very slowly. In the United States in 2000 about 75% of higher level schools offered various forms of education through Internet. Meanwhile in Poland, according various es Mirosława Pluta-Olearnik: Przeobrażenia w kształceniu na poziomie wyższym (w świetle badań kadry dydaktycznej).[w:] E-mentor 9(16) wrzesień 2006. 22 92 Katarzyna Bocheńska-Włostowska timations such an offer is given by 3 – 5% of higher kevel schools. It is surprising that condition of knowledge on that matter, and level of needs is improving very slowly despite of the activity of national and private higher level schools on field of e-learning. Interested threads were disclosed by research experiment conducted on population of 200 students at one of private higher schools in Poznan. Then this research was supplemented by statistical research and an analysis of e-learning courses at several Warsaw higher schools. Totally 527 students. Only 15% of them exactly know what is e-learning. 80% never entered online communication panel to take materials for self-education, and almost 79% don’t know that their school possesses a distant learning system. But 65% among them have internet access every day. It is interesting that present generation of 20 years old students declares making use of Xerox-services, it is their source of educational materials. The students devoted 3-15 minutes for reading the content of tasks (exercise) and notes featured on online platform.23 Tasks solving do not exceed 10 minutes. This list of obstacles which disturbs an idea of academic e-learning probably is not definitive. Students don’t like to use PDF files delivered by virtual blocks unless these files contain guideline for exams. Students appreciate materials send by lecturer directly to their own mailbox. Conclusions seem very simple. Surveyed population is rather passive in education process. Students expects directly given finished contents. Interesting is also that 57% of surveyed reject possibility of learning self-discipline through distance education. The possibility of adjusting time of learning to own needs is not sufficient argument to take up this form of education. 65% cannot learn without direct contact with lecturer. They are motivated to learn by lecturer severity and by awareness of possibility of catching in ignorance. Respondents don’t like limits of direct contacts with the lecturer. But the same persons only sporadically ask supplementary questions and run into direct relation with lecturer. Only 21% admitted that during last semester have established direct contact with lecturer. Mainly their communication was limited to passive reception of the information presented by the lecturer. Nevertheless, surveyed students acknowledged that 23 Author’s research. E-learning in Academic Education 93 direct contact with the lecturer would give them chance for negotiations, for example about semestral mark or time limits for delivering works. This type of contact is appreciated by as many as 82% students. In interpersonal contact non-verbal communiques are important. Face to face contacts give an opportunity to recognize changes of emotions and allows interpreting inexpressible information. This aspect of communication is appreciated by respondents, but 32% among them acknowledge that not always is able to recognize non-verbal signals. For a majority of respondents e-learning is a source of interesting materials which are not accessible in other way.24 The pains of academic education which uses modern technologies create a long list. Participants of e-courses are not satisfied with education schedules. Meanwhile this determining of needs, tasks, and effects are very important for beneficiary. In distant teaching-learning monotony and repeatability are destructive, as well as course duration unfitness. It seems that 15 hours is the optimum time. The broader educational material has to be divided into minor parts which should be ended by summary and results given in points. The possibility of certification of peculiar parts of the course is clearly accepted. Students emphasize that such a system improves their motivation to learn. As it was stated, boring and discouraging to self-education is monotony of activities during the course. Student should not fall into routine. So, it is necessary to differentiate tools, forms of tasks and methods of information transmissions. Videoconferences are also a good solution . Preparing the course, the best way is to find out remarkable references to the world around and examples easy to remember. Students appreciate this way of learning. An important issue to solve is the way of delivering course materials. The Figure 3 shows the situation inside a corporation. In open courses this data are changing, Internet gains the advantage. OAU observations tell us that duplicating the same materials using different media have no sense. So, if we offer to student printout and PDF of the same material, e-student hold that he received duplicated material for his money. Because of this situation materials should be complementary. Author’s research. 24 Katarzyna Bocheńska-Włostowska 94 Figure 3: The Way of Delivering Course Materials NUMBER OF EMPLOYEES Figure 3: The Way of Delivering Course Materials 100‐499 500‐999 1000‐2499 2500‐9999 10000 and more 0% CD 20% 10000 and more 32 40% 60% 80% 100% 2500‐9999 1000‐2499 500‐999 100‐499 35 31 40 40 INTRANET 43 41 41 28 29 INTERNET 16 16 20 20 22 DISC 5 4 5 9 4 OTHER METHODS 4 4 3 3 5 Source: Tammy Galvin,2001 Industry Report, “ Training Magazine”, October 2001. Author’s Source: Tammy Galvin,2001 Industry Report, “ Training Magazine”, October 2001. Auresearch. thor’s research. A student should also not to be put into the role of observer of recorded student should also not to be put into the role of observer of recorded lecture which lectureA which was destined for recipients at lecture hall. The lecture should was destined for recipients at lecturefor hall. The lecture should personalized and destined be personalized and destined viewers sitting in be front of computer screenfor viewers sitting for in front computercourse. screen and waiting for materials this peculiarearlier course.recorded Regrettably, and waiting thisofpeculiar Regrettably, in classroom are often in e-learning. materials earlier recorded in used classroom are often used in e-learning. Results OAUresearch research indicates for e-teaching-learning Results of of OAU indicates that forthat e-teaching-learning a proportionala prodivision portional division of tasks is recommended. First group should refer to of tasks is recommended. First group should refer to the knowledge, second to the skills.the Such knowledge, second to the skills. Such an operation enhance chances to unan operation enhance chances to understand the problem. There is no manner of doubt that derstand the problem. There is no manner of doubt that conducting e-learnconducting e-learning courses in this way, demands bigger amount of effort in course ing courses in this way, demands bigger amount of effort in course preparapreparation during courseduration. duration. Self-education Self-education cancan be be provided in various tion phasephase and and during course provided in places, therefore the students appreciate audio background, which they can hear together with various places, therefore the students appreciate audio background, which they lesson. can hear together with readyprefer lesson. Sometheir course participants ready Some course participants to record answers to problem prefer questions than writing, so such a possibility has to be taken into consideration for chosen tasks. The next idea appreciated by students is to introduce in course an authority from outside. The chat 12 E-learning in Academic Education 95 to record their answers to problem questions than writing, so such a possibility has to be taken into consideration for chosen tasks. The next idea appreciated by students is to introduce in course an authority from outside. The chat with an expert enliven course, motivates students and delivers new information which have not been included into a plan of the course. Research and observations indicates that besides internal motivation, which students have in the beginning of the course, it is necessary to build motivation during the course. From time to time student’s involvement should be built up. It is a task for a lecturer conducting the course. Therefore the tutor has to possess interpersonal communication skills. Planning the course lecturer should remember that students are adult persons and a form of teaching must be appropriate to this situation. Essential is not to show disrespect to none of course participants. It is necessary to appreciate efforts of everybody. This is a difficult task, particularly during the chats. Educational system of andragogics is not grossly different from systems aimed towards children and teenagers. It only proves that adult person should not be deprived of chances to develop intellectually, which is incorrectly attributed to the youth. For androgogics was formulated rules of manners and education similar to rules for children and teenagers. Preparing e-course it is necessary to take into consideration following rules: connect the process of teaching with everyday life, sensible outlook of life, recognizing the individual in the group, self-recognition and self-criticism. Course participants does not like if theory has not practical applications. They appreciate intelligible and illustrative course content. Summary Without doubt e-learning is running a long way for success in Poland. This innovation must be supported on reasonable system solutions and cannot be implemented into schools by force. Similar activity can only reduce the chance for finding satisfactory solutions. Research, analyses and open mind for discussing about this system let us to de-mythologized e-learning. And one more important issue, e-learning should become well prepared educational counter-proposal, but not only offer directed into commerce. Distant education with the use of modern technology can earn recipients, especially in recession times. At present time e-learning is one 96 Katarzyna Bocheńska-Włostowska of the most dynamically growing up branches on IT market. From year to year expenses on this purpose instantly grow and in 2006 reached 40 billion dollars on the whole world. The reason is fact that the e-learning implementation let us seriously reduce costs of courses. “In companies which implemented videoconferences time of business trips was reduced by 83%. Project implementation time was reduced up to 66%. Also the costs related to distant cooperation of employees decreases by 48%. Costs of remote internal company trainings lowers by 48%. Finally one more number. Microsoft informed that implementation of special communication platform with videoconference function allowed to save about 90 millions dollars during last 12 months”25. Participation of e-learning professional trainings in all type of trainings organized by world-wide companies successively grows, about 15% a year26. There is a similar situation in case of more advanced e-learning technologies, e-learning platforms and various systems which supports process of education and professional improvement of company employees. According to newest reports in more than 60% of American corporations and large companies such a systems are operational. In Poland such an activity is at lower level. Paradoxically the economic crisis times (starts from 2008) are favorable to e-learning. Balance of costs and benefits force part of investors to search for alternative learning solutions27. Similar situation apply to the universities in Poland. They decide on e-learning taking into consideration economical profits. Many times in scientific research works it was proved that the use of the advanced technology creates new quality of teaching and learning.28 It is proper to build educational ideas with the support of IT. Distant education has many advantages. It allows education on distance, learning times can be adapted to the student needs, uses attractive http://wideokonferencje.blog.pl/ 26 http://www.mynetwork.pl/informacje-e-learning-swiat.php 27 Conference materials and experts statements: Digital Learning Congress.[9.11.2012] 28 R.Tadeusiewicz: Możliwość wykorzystania Internetu w edukacji, Polska Akademia Nauk- Oddział w Krakowie, Sprawozdania z posiedzeń komisji naukowych, tom XLIV, s.106-110. 25 E-learning in Academic Education 97 instruments, and increases the level of material memorization. It also improve self-education abilities, teaches self-discipline and enforces for conduct of essential discussions on forums. Well prepared e-learning process refer to multimedia activity. According to W. Strykowski words it refer to “multimode” learning, information transfer is realized using many routes and multi-activity of teacher and learner is turn on. Moreover there is an influence on emotional, manual, perceptive and intellectual spheres. Education in e-learning system due to its linearity causes order in occurrence sequence. Moreover, there are many essential arguments in favor of this form of education acceptance. Firstly: from modern society is expected continuous bringing up of qualification. Permanent education has been inscribed into professional activity. Secondly: strategies allowing equalizing chance for access to the knowledge are preferred. Thirdly: Knowledge ages so quickly, that e-learning is capable to support process of immediate modernization of this knowledge. For fourth: School, due to its nature is a conservative institution, stabilizing law and order, manners of perception of realities, and in consequence norm and exemplars of behavior. So, e-learning is curious counter-proposal. For fifth: Jadwiga Izdebska says, that electronic media have invaded to world of person ( that important - child ). Maybe it is worth to use these media for own competence improvement. For sixth: Using e-learning, different clients of education can be satisfied in shorter time duration. It is because of different tools usage compare to traditional education. Delivered contents more precisely is addressed to different sensory types. Last note finally. E-learning become curious and approved form of education, when due to unjustified omission we will not discourage potential recipients. ABSTRACT The changes included a few years ago into the Law of Higher Education produced the possibility of differentiation and intensification of student’s education. However, a number of questions, problems and phenomena was generated by opening the university doors for e-learning. The following text outlines the trends in e-learning. The considerable part of the data is derived from researcher’s observations and experiments. Students 98 Katarzyna Bocheńska-Włostowska Zeszyty Naukowe UW MSC nr 37 99 VARIA and teachers views on this new form of education are prefaced by brief review of suggesting form of e-education and an attempt to organize terms directly connected with the subject. Obviously this study don’t exhaust the topic. It’s only the first step to an extensive monograph. Jerzy Jeznach Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego NAWODNIENIA A ŚRODOWISKO NATURALNE Stan rozwoju nawodnień w świecie Nawodnienia są jedną z najstarszych technologii stosowanych w produkcji rolniczej. Pierwsze instalacje zakładano w czasach starożytnych w dolinach czterech rzek: Nilu – 6000 lat p.n.e., Eufratu i Tygrysu – 4000 lat p.n.e., Żółtej Rzeki – 3000 lat p.n.e. i Indus – 2500 lat p.n.e. Nawodnienia przyczyniały się znacząco do rozkwitu cywilizacji i kultury. Zniszczenia wojenne i zaniedbania urządzeń nawadniających spowodowały niekiedy upadek całych społeczności (Mezopotamia). Historia wielu wczesnych cywilizacji zależała od rozwoju i stanu urządzeń nawadniających, a głównym ich celem było zapewnienie żywności dla wzrastającej populacji ludzi w poszczególnych regionach. Niejednokrotnie społeczności powstawały w celu podejmowania wspólnych prac w zakresie nawadniania, a w przypadku braku wody lub plemiennych wojen, które m.in. niszczyły urządzenia irygacyjne, upadały, całe społeczeństwa i narody [Cyt. Pierzgalski, Karczmarczyk 2006]. Nowoczesne systemu nawodnień na szerszą skalę rozwinęły się na początku ubiegłego stulecia w Europie i Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Szczególnie intensywny rozwój obserwuje się po drugiej wojnie światowej. Około 1948 r. obszary nawadniane szacowano na 82 mln ha, natomiast w 1990 r. na 248 mln ha. Wzrost był, więc trzykrotny. Dynamiczny rozwój nawodnień obejmował cały XX wiek, przy czym skokowy wzrost nastąpił w ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat (Rys. 1.) [Cyt. Pierzgalski, Karczmarczyk 2006]. Jerzy Jeznach 100 Na rysunku 2. przedstawiono powierzchnię aktualnie objętą nawodnieniami w świecie na konturowej mapie Europy [Achtnich; 1980]. Porównanie to wykazało bardzo skromny udział nawodnień w stosunku do ogólnej powierzchni lądów. Rysunek 3 obrazuje wpływ nawadniania i innych czynników na plony zbóż [FAO, 2001]. Wynika z niego rola nawodnień jako skutecznego czynnika w podnoszeniu wydajności rolnictwa w skali światowej. Wiąże się to jednak z wieloma problemami społecznymi, ekonomicznymi i środowiskowymi. Z ich analizy wynika bezwzględny priorytet zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego poprzez wzrostu produkcji i poprawę jej jakości. Aby zapewnić bezpieczeństwo żywnościowe ludności, roczny przyrost produkcji rolniczej nie może być mniejszy od 2 %. Może to nastąpić głównie poprzez wzrost plonów, ponieważ większość gruntów uprawnych na świecie jest już użytkowana. Do dalszej intensyfikacji produkcji niezbędne są nawodnienia. Woda jest, co prawda tylko jednym z czynników zwiększających plony, ale koniecznym do uruchomienia innych np. nawozów [Jeznach 2010]. Nawodnienia a środowisko naturalne 101 Rys. 2. Powierzchnia gruntów nawadnianych w świecie w stosunku do powierzchni Europy Powierzchnia nawadniana [mln. ha] Rys. 1. Wzrost powierzchni nawadnianej w świecie 300 250 200 150 100 50 0 1750 1800 1850 1900 Rok Źródło: [Cyt. Pierzgalski, Karczmarczyk 2007]. 1950 2000 2050 Prawie 90 % powierzchni nawadnianej świata koncentruje się w 15 krajach, głównie w Indiach, Chinach, krajach byłego Związku Radzieckiego, USA i Pakistanie. Ogółem na świecie nawadnia się około 15 % powierzchni gruntów uprawnych, a w wielu krajach obszary nawadniane stanowią 60 – 100 % użytków rolnych. 70 % powierzchni nawadnianej w 1990 r. przypada na kraje rozwijające się, z czego 60 % na Azję [FAO; 1992]. W 1985 r. Bank Światowy, na budowę nowych systemów nawodnień, udzielił kredytów na sumę 1,1 mld USD, w tym 85 % dla krajów Azji. Związane jest to przede wszystkim z ekspansją demograficzną. Interesującym jest fakt, że aktualnie w każdym kraju, zarówno w strefie suchej jak i umiarkowanej, posiadającym grunty orne są stosowane nawodnienia. 102 Jerzy Jeznach Rys. 3. Wpływ nawadniania i innych czynników na plony zbóż [FAO, 2001] Nawodnienia a środowisko naturalne 103 1996]. Wynika z niego rola nawodnień jako skutecznego czynnika w podnoszeniu wydajności rolnictwa w skali światowej. Wiąże się to jednak z wieloma problemami społecznymi, ekonomicznymi i środowiskowymi. Z ich analizy wynika bezwzględny priorytet zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego poprzez wzrostu produkcji i poprawę jej jakości. Rys. 4. Przewidywany wzrost zapotrzebowania na wodę dla rolnictwa Kategoria Procent Rola nawodnień w produkcji żywności W ciągu ostatnich trzech dekad nawodnienia odegrały najważniejszą rolę w podwyższeniu produkcji żywności w krajach rozwijających się. W niektórych rejonach systemy nawodnień zakładano często w celu likwidacji klęski głodu, a dopiero po jego zakończeniu mogły spełniać funkcje przeobrażeniowe i kulturowe. W strefach suchych i posusznych można szacować produkcyjność 1 ha nawadnianego jako równą produkcyjności 4 – 5 ha gleb nienawadnianych. W strefie umiarkowanej wskaźnik ten jest oczywiście niższy i kształtuje się w wysokości 1,5 – 2,0. Przy ocenie znaczenia nawodnień należy przypomnieć fakt, że z powierzchni nawadnianej, a stanowiącej obecnie około 15 % powierzchni uprawne świata, zbiera się plon o wartości 36 % łącznej produkcji roślinnej [FAO; 2001]. Przewidywany wzrost zapotrzebowania na wodę dla rolnictwa w roku 2030 obrazuje rysunek 4. Na rysunku 5. przedstawiono wpływ nawadniania i innych czynników na plony ryżu w różnych krajach świata [Land and Water International; 1 2 3 4 i r o g e t a K 2 % 0 4 > 1 < 4 % 0 2 5 3 >40% 20-40% 5-20% <5% Środowiskowe problemy rozwoju nawodnień Rozwój współczesnej cywilizacji i związane z tym wyzwania, stwarzają przed rolnictwem nawadnianym szereg problemów środowiskowych do rozwiązania. Najważniejsze z nich to [Jeznach 2005]: – zasobność i jakość źródeł wody do nawodnień, – zrównoważony wzrost produkcji rolniczej, – erozja i sedymentacja, – zanieczyszczenia wód odpływem z terenów nawadnianych, – zabagnienie i zasolenie, – ochrona zdrowia ludności. Gospodarowanie zasobami naturalnymi obejmuje odpowiednie i rozważne użytkowanie wody, gleby i powietrza. Bezwzględnie należy przestrzegać zasady, że zasoby te muszą być utrzymane i przynosić trwałe ko- 104 Jerzy Jeznach Nawodnienia a środowisko naturalne 105 Rys. 5. Wpływ nawadniania i innych czynników na plony ryżu w różnych krajach świata Rys. 5. Wpływ nawadniania i innych czynników na plony ryżu w różnych krajach świata Ograniczone zasoby naturalne (Tabela 1.) [FAO; 2001], głównie wody i obszarów uprawnych, przy wzroście liczby ludności, zanieczyszczeń i kapitału prowadzą do degradacji naturalnego środowiska i wybuchu konfliktów o charakterze lokalnym, narodowym lub międzynarodowym (Rys. 6.) [Land & Water Intern. 1996]. Tabela 1. Zasoby wodne świata Ilość wody mln km 3 rzyści przyszłym pokoleniom.problemy Zwiększone zapotrzebowanie na wodę do Środowiskowe rozwoju nawodnień nawodnień i innych konkurencyjnych działów gospodarki będą stwarzały kolizje, szczególnie nacywilizacji obszarach o bardzo ograniczonych NaleRozwój współczesnej i związane z tym zasobach. wyzwania, stwarzają przed ży, więc podjąć szereg działań kompleksowych mających na celu ochronę lnictwem i ograniczenie nawadnianymzużycia szeregzasobów problemów środowiskowych rozwiązania. naturalnych. Można to do osiągnąć poprzez Najważniejsze rozwiązanie problemów technologicznych, ekologicznych, ekonomicznich to [Jeznach 2005]: nych i społecznych. – zasobność i jakość źródeł wody do nawodnień, – zrównoważony wzrost produkcji rolniczej, – erozja i sedymentacja, – zanieczyszczenia wód odpływem z terenów nawadnianych, Całkowita ilość 1 386 Woda słodka lodowce woda gruntowa jeziora rzeki, atmosfera 35 24,4 10,5 0,1 Woda słona 1 352 Ilość wody słodkiej % Całkowita ilość wody % 100 69,7 30,0 0,30 2,53 1,76 0,76 0,01 100 97,47 Wszystkie aspekty gospodarowania są nabrzmiałe trudnościami i naznaczone ludzkimi ograniczeniami. Gospodarowanie zasobami wodnymi ma te same problemy, które często można rozwiązać przez porozumiewanie się zarówno na poziomie konsumentów jak i zarządzających systemami wodnymi. Wzrost produkcji żywności, dla zaspokojenia podstawowych problemów ludzkości, musi odbywać się w sposób zrównoważony, zapewniający utrzymanie zdolności regeneracyjnych w agrosystemach, utrzymanie ich walorów krajobrazowych oraz zachowanie informacji genetycznej. Nawodnienia są technologią zapewniającą rozwiązanie tych problemów poprzez kompleksowe dostosowanie rozwiązań technologicznych do zmiennych potrzeb wodnych i pokarmowych roślin oraz niezawodność i elastyczność działania [Jeznach 2010]. Problemy bezpieczeństwa żywnościowego stają się bardzo trudne do rozwiązania ze względu na zmniejszające się zasoby wodne i glebowe, wzrastającą konkurencję w zdobywaniu wody przez innych użytkowników, degradację środowiska naturalnego, postępujący proces dekapitalizacji urządzeń nawadniających, brak właściwej organizacji i zarządzania oraz bariery ekonomiczne, społeczne a niekiedy i polityczne. Do dziś nie Jerzy Jeznach 106 zakończono wojny na Bliskim Wschodzie o Wzgórza które sąprzy najRys. 6. Przyczyny i efekty wzrostu liczby ludności, kapitałuGolan, i zanieczyszczeń ważniejszą zlewnią wody słodkiej w tym rejonie świata. ograniczonych zasobach naturalnych Rys. 6. Przyczyny i efekty wzrostu liczby ludności, kapitału i zanieczyszczeń przy ograniczonych zasobach naturalnych PRZYCZYNY I EFEKTY WZROST: • ludności • gospodarczy • zanieczyszczeń STAŁE ZASOBY: • wody • obszarów Nawodnienia a środowisko naturalne Nowe prace [International Hydrological Programme UNESCO i World Census; 2000] wskazują na narastające problemy użytkowania zasobów wodnych i pogłębiający się brak dostępu do wody (Rys. 7.). Ponad miliard ludzi na świecie ma problemy ze stałym zaopatrzeniem w czystą wodę, a ponad 2,4 miliarda – czyli ponad 1/3 ludności świata – nie ma dostępu do pełnej bazy sanitarnej. Taki stan rzeczy ma katastrofalne skutki: – ponad 2,2 miliona ludzi (głównie mieszkańców krajów rozwijających się) umiera każdego roku na choroby spowodowane zanieczyszczeniami wody i złymi warunkami sanitarnymi, – 6.000 dzieci umiera każdego dnia na choroby, którym można zapobiec dzięki poprawie jakości wody i warunków sanitarnych, – na wspomniane powyżej choroby zapada rocznie ponad 250 milionów ludzi. Zwiększenie zapotrzebowania na ograniczone zasoby KONFLIKTY LOKALNE NARODOWE Tabela 2. Zmiany zużycia wody w latach 1950 – 1995 Rolnictwo Degradacja środowiska 107 Przemysł Jednostki 1950 r. 1995 r. pobór km 3 • rok -1 1 100 2 500 per capita km 3 • rok -1 • mieszkańca-1 437 436 Procent całkowitego zużycia % 79 69 pobór km 3 • rok -1 200 750 per capita km 3 • rok -1 • mieszkańca-1 79 131 Procent całkowitego zużycia % 14 21 pobór km 3 • rok -1 100 350 MIĘDZYNARODOWE Rolnictwo nawadniane zużywa prawie 80 % zapasów wody pitnej w krajach rozwijających się, z czego ponad 60 % wody pobranej do naRolnictwo nawadniane zużywa prawie 80 % zapasówplonów, wody pitnej w krajach wadniania upraw nie bierze udziału w wytwarzaniu lecz bywa zmarnotrawione and Water 1996]. Zasobyupraw wodne rozwijających się, z [Land czego ponad 60 % International; wody pobranej do nawadniania niesą bierze ograniczone i bardzo wrażliwe na czynniki społeczne i środowiskowe. udziału w wytwarzaniu plonów, lecz bywa zmarnotrawione [Land and Water International; O ile w roku 1990 głębokim deficytem wody słodkiej było zagrożonych 3 1996]. Zasoby wodne są ograniczone i bardzo wrażliwe na czynniki społeczne i % ludności, to w roku 2025 w takiej sytuacji znajdzie się około 30 %, o ile środowiskowe. ile w roku 1990 głębokim wody słodkiej zagrożonych nie nastąpią O zmiany klimatu i aż 37 deficytem % w przypadku tychbyło zmian. Zmia- 3 % ludności, to wwody roku 2025 w takiej1950 sytuacji znajdzie się około 30 %,w tabeli o ile nie nastąpią zmiany ny zużycia w latach – 1995 przedstawiono 2. [FAO; 2001]. i aż 37 % w przypadku tych zmian. Zmiany zużycia wody w latach 1950 – 1995 klimatu przedstawiono w tabeli 2. [FAO; 2001]. Nowe prace [International Hydrological Programme UNESCO i World Census; 2000] wskazują na narastające problemy użytkowania zasobów wodnych i pogłębiający się brak Gospodarka komunalna Całkowita ilość wody per capita km 3 • rok -1 • mieszkańca-1 40 61 Procent całkowitego zużycia % 7 10 pobór km 3 • rok -1 1 400 3 600 per capita km 3 • rok -1 • mieszkańca-1 556 628 Procent całkowitego zużycia % 100 100 Wprawdzie większość regionów na świecie nadal dysponuje zasobami wody, które pozwalają w pełni zaspokoić potrzeby ich mieszkańców, 108 Jerzy Jeznach ale cały świat musi nauczyć się racjonalnie gospodarować źródłami wody i stosować odpowiednie metody jej użytkowania. Dzisiejszy świat w dużym stopniu marnuje lub nieefektywnie wykorzystuje słodką wodę, a tempo odtwarzania jej zasobów przez naturę nie nadąża za rosnącym popytem. Co prawda rywalizacja o dostęp do wody jest potencjalnym źródłem kondzielenieale się zasobami może byćże także czynnikiem sprzyjającym pomiędzy fliktów, historiawody dowodzi, dzielenie się zasobamiwspółpracy wody może być także czynnikiem sprzyjającym współpracy pomiędzy zainteresowanymi zainteresowanymi stronami. stronami. Rys. 7. Zużycie wody na świecie Rys. 7. Zużycie wody na świecie Nawodnienia muszą więc uwzględniać zasady zrównoważonego rozNawodnienia muszą więc uwzględniać zasady zrównoważonego rozwoju rolnictwa woju rolnictwa (ekorozwój), który zakłada stabilny sposób zaspokojenia (ekorozwój), który zakłada stabilny sposób zaspokojenia różnorodnych potrzeb człowieka różnorodnych potrzeb człowieka obecnie i w przyszłości. Ekorozwój może obecnie i w przyszłości. Ekorozwój może być realizowany przy uwzględnieniu być realizowany przy uwzględnieniu współzależnych uwarunkowań spowspółzależnych uwarunkowań społecznych, ekonomicznych, technicznych i ekologicznych. łecznych, ekonomicznych, technicznych i ekologicznych. Innymi ważnymi problemami środowiskowymi występującymi na terenach Innymi ważnymi problemami środowiskowymi występującymi na tenawadnianych jest erozja i sedymentacja [Jeznach 2005]. Na skutek występujących zjawisk renach nawadnianych jest erozja i sedymentacja [Jeznach 2005]. Na skuerozji zmniejsza się zjawisk produktywną gleb zmniejsza poprzez niszczenie warstwy próchniczej. Ma to tek występujących erozji się produktywną gleb poprzez miejsce głównie przy stosowaniu powierzchniowych, grawitacyjnych nawodnień. niszczenie warstwy próchniczej. Ma to miejsce główniesystemów przy stosowaniu Doświadczenia prowadzone w USA wykazały, że po 80 sezonach nawodnień bruzdowych 75 powierzchniowych, grawitacyjnych systemów nawodnień. Doświadczenia % warstwy powierzchniowej gleb jestże całkowicie zniszczona. nawodnień Na niektórychbruzdowych polach straty prowadzone w USA wykazały, po 80 sezonach 75sięgają % warstwy powierzchniowej gleb jest całkowicie zniszczona. nie20 – 35 cm. Na terenach nawadnianych narażonych, na których występujeNa erozja których polach sięgająplonów 20 –o35 cm. należy liczyć się zestraty zmniejszeniem około 25 Na %. terenach nawadnianych naZjawisko sedymentacji występuje głównie w zbiornikach wodnych i w kanałach doprowadzających. Powoduje to zmniejszenie objętości gromadzonych zasobów wodnych oraz obniżenie sprawności wykorzystania systemów zasilających w wodę. Nawodnienia a środowisko naturalne 109 rażonych, na których występuje erozja należy liczyć się ze zmniejszeniem plonów o około 25 %. Zjawisko sedymentacji występuje głównie w zbiornikach wodnych i w kanałach doprowadzających. Powoduje to zmniejszenie objętości gromadzonych zasobów wodnych oraz obniżenie sprawności wykorzystania systemów zasilających w wodę. Ochronę przed erozją i sedymentacją należy prowadzić poprzez doskonalenie rozwiązań technicznych, optymalizację projektowania oraz odpowiednią agrotechnikę i organizację. Z nawadnianych pól może wystąpić odpływ powierzchniowy i gruntowy. O jego jakości i ilości decyduje typ nawodnień, gospodarowanie wodą w systemie oraz właściwości fizyko-wodne gleb. Zagospodarowanie odpływu wody jest trudne, ponieważ jest zanieczyszczony substancjami nawozowymi, środkami ochrony roślin oraz bardzo często zasolony. Jeśli przekroczone są graniczne wartości zanieczyszczeń to nie należy odprowadzać odpływu do wód powierzchniowych. Zmniejszenie problemu zanieczyszczeń spowodowanych odpływem należy osiągnąć przez zastosowanie odpowiednich technik i technologii nawodnień, ograniczających znacząco jego ilość oraz właściwe stosowanie nawozów i środków ochrony. Problem zabagnienia i zasolenia gleb występuje głównie w strefie suchej i związane jest najczęściej z niewłaściwym gospodarowaniem i rozrządem wody oraz brakiem sprawnego systemu drenarskiego. Nawodnienie powoduje podniesienie zwierciadła wody gruntowej i jej stagnowanie. Gdy poziom ten zbliży się do powierzchni terenu zaczynają cierpieć rośliny uprawne i to jest pierwszy symptom zabagnienia, a później również pozostałe. Przy tak wysokim zaleganiu wód gruntowych zachodzi intensywne podsiąkanie i parowanie, co prowadzi do nagromadzenia się soli w warstwie powierzchniowej. Jeśli nie nastąpi ich wymycie, co w przypadku zabagnienia jest zjawiskiem powszechnym, wtedy koncentracja soli może być tak wysoka, że hamuje a nawet uniemożliwia wzrost roślin. Szacuje się, że zabezpieczenie gleb nawadnianych przed zabagnieniem i zasoleniem wymaga dodatkowych nakładów w wysokości 650 dolarów USA na 1 hektar. Aktualnie ocenia się, że około 40 % obszarów nawadnianych tj. 110 Jerzy Jeznach 100 mln ha jest zagrożonych zabagnieniem i zasoleniem. U podstaw tego zjawiska leży zwykłe starzenie się urządzeń, zamulenie kanałów oraz bardzo często błędy projektowe i nieprawidłowa eksploatacja. Innym ważnym zagadnieniem melioracji nawadniających jest ochrona zdrowia ludności. Na terenach nawadnianych występuje większe niebezpieczeństwo rozwoju chorób typu malaria, motylica wątrobowa i ślepota rzeczna. Zmiany w środowisku naturalnym na skutek wykonania systemu nawadniającego mogą spowodować inne problemy ekologiczne, ekonomiczne i społeczne. Ich rozwiązaniem powinno zająć się grono polityków, naukowców, lekarzy i praktyków a także zainteresowane organizacje międzynarodowe, rządowe i poza rządowe. Podsumowanie • Około 70% zużycia słodkiej wody na świecie przypada na rolnictwo. Jednak z powodu niskiej sprawności systemów nawadniających straty wody w tym sektorze sięgają aż 60%. Decyduje o tym proces parowania oraz odpływ do rzek i wody gruntowej, • Wtórne wykorzystywanie wody do nawadniania zwiększyło się od 1980 o około 60 %, • Około 40% ludności świata żyje obecnie w warunkach umiarkowanego lub dużego niedoboru słodkiej wody. Szacunki wskazują, że do 2025 roku w podobnej sytuacji znajdzie się 2/3 światowej populacji, czyli około 5,5 miliarda ludzi, • Stale rosną obszary globu, w których mieszkańcom brakuje słodkiej wody. Dotyczy to zwłaszcza północnej części Afryki oraz zachodniej i południowej części Azji, • W ubiegłym wieku zużycie wody rosło ponad dwukrotnie szybciej niż liczba ludności. Ogółem, konsumpcja wody wzrosła w XX wieku sześciokrotnie, • Straty wody spowodowane wyciekami, nielegalnymi przyłączami do sieci wodociągowej i marnotrawstwem wody, odpowiadają prawie połowie objętości wody wykorzystywanej do picia przez mieszkańców krajów rozwijających się, Nawodnienia a środowisko naturalne 111 • Około 90 % ścieków komunalnych i 70 % ścieków przemysłowych nie przechodzi procesu oczyszczania, co często powoduje skażenie wody zdatnej do spożycia, • Ekosystemy wód śródlądowych uległy poważnej degradacji. Zniknęła z powierzchni Ziemi prawie połowa obszarów bagiennych i mokradeł. Podobny los spotkał ponad 20 % spośród 10 000 gatunków żyjących w słodkowodnych ekosystemach, • W takich regionach świata jak Stany Zjednoczone, Chiny czy Indie dynamika zużycia wód gruntowych przewyższa tempo naturalnego odtwarzania ich zasobów. Konsekwencją tego stanu rzeczy jest ciągłe obniżanie się poziomu wód gruntowych w tych krajach. Częstym zjawiskiem w przypadku niektórych rzek, na przykład Kolorado w zachodniej części Stanów Zjednoczonych i Żółtej Rzeki w Chinach, jest ich wysychanie w dolnym biegu, • W wielu krajach obowiązek zaopatrywania w wodę rodzin wiejskich spada na barki kobiet i dzieci, które muszą w tym celu przemierzać dziennie dziesiątki kilometrów. Problem braku wody i urządzeń sanitarnych najbardziej zagraża zdrowiu kobiet i dziewcząt. Bibliografia: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Achtnich W., 1980, Bewässerungslandbau, Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart. FAO, 1992, World agricultural statistics, Rome. FAO, 2001, Crops and drops: making the best use of water for agriculture. Jeznach J., 2005, Przyrodnicze problemy nawodnień, „Postępy Nauk Rolniczych” nr 3/2005. Jeznach J., 2010, Nawodnienia przyszłości, „Centrum Wodne” SGGW – Laboratoria Przyszłości, Wyd. SGGW, Warszawa. Land & Water International, 1996, No. 84. Pierzgalski E., Karczmarczyk S., 2006, Rozwój nawodnień na świecie i w Polsce, [w:] Nawadnianie roślin, Karczmarczyk S., Nowak L. (red.), PWRiL, Poznań. United Nations, 1993, World population trends, population and development and population policies. www.unic.un.org.pl/iyfw/ Zeszyty Naukowe UW MSC nr 37 113 Maciej Łuczak Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie OCENA ROZWOJU KLASTRÓW W TURYSTYCE POLSKIEJ Klastry jako szansa na sukces przedsiębiorstw turystycznych Koncepcja klasteringu stanowi element polityki innowacyjnej, zwią­ zanej przede wszystkim z rozwojem regionów jak i ze sferą badawczona­ukową. W swoich ramach łączy podmioty działające w sferze biznesu z organizacjami badawczo-rozwojowymi oraz instytucjami i organizacjami, które działają w ich otoczeniu, np. parki technologiczne. W Polsce istnieje bardzo wiele małych i średnich przedsiębiorstw, któ­ rym ciężko zaistnieć na rynku oraz utrzymać na nim swoja pozycję. Takie przedsię­biorstwa na ogół działają w sferach lokalnych bądź regionalnych. Klastry są więc dla nich ciekawym rozwiązaniem i szansą by połączyć swoje siły, określić wspólny cel i zamiast konkurować- współpracować w celu osiągnięcia konkuren­cyjnej pozycji na rynku. Koncepcja klasteringu jest odpowiedzią na postępująca współcześnie glo­balizację i stworzenie rynku europejskiego. Jest to forma działania, która zacho­wuje elementy konkurencji między podmiotami, ale również wskazuje na korzyści płynące z wzajemnej współpracy. Z badań przeprowadzonych przez J. Staszewską na temat zaintereso­ wania klasteringiem w Polsce wynika, że najbardziej zainteresowane tym typem działal­ności są spółki z o.o. oraz inne podmioty prowadzące działal­ ność gospodarczą.1 Jeżeli chodzi o profil działalności firmy to jest to profil usługowy bądź produk­cyjno-usługowy. Większość firm biorących udział w badaniu określiła swoje pro­dukty jako wyspecjalizowane i nowoczesne. Na pytanie o chęć przystąpienia do klastra taka sama liczba badanych jest chętna jak i jeszcze nie są wstanie podjąć decyzji i nie wiedzą. 1 Staszewska J., Klaster perspektywą dla przedsiębiorców na polskim rynku turystycznym, Difin, Warszawa 2009, s. 84. 114 Maciej Łuczak Z kolei korzyści jakie przedsiębiorcy upatrują w przynależności i tworzeniu struktur klastrowych to przede wszystkim ułatwiona współpraca z in­nymi przedsiębiorstwami, instytucjami i organizacjami oraz wspólne prace na­ukowe i badawczo-rozwojowe. Zwracają uwagę także na łatwiejszy dostęp do naj­nowszej technologii i możliwość korzystania ze wspólnej infra­struktury klastra. Według nich uczestnictwo w klastrze sprzyja również ła­twiejszej dystrybucji wspólnie wytworzonych produktów oraz wpływa na większy prestiż firm będą­cych jego członkami. Za bardzo ważną korzyść uznaje się również możliwość po­zyskania środków finansowych w formie dotacji. Jeżeli chodzi o niedogodności z jakimi według badanych przedsiębior­ ców może wiązać się uczestnictwo w klastrze to przede wszystkim koszty, które mu­siałaby ponosić firma będąca członkiem danej struktury klastrowej. Obawiano się również ograniczeń niezależności i samodzielności firmy. Według badanych firm w proces tworzenia klastra powinien być od­ dolny wspomagany przez władze, przy czym władze jakie miałyby uczestni­czyć w two­rzeniu struktur klastrowych to przede wszystkim władze lokalne i wojewódzkie. Badanie te pokazują, że przedsiębiorcy w Polsce zainteresowani są tematem klasteringu, jednak niewystarczająca wiedza na ten temat wzbrania ich przed two­rzeniem tego typu struktur i podjęciem ryzyka. Zdają sobie jednak sprawę z tego, że taka forma współpracy, właściwie pokierowana może przynieść wymierne ko­rzy­ści dla wszystkich członków tego typu struktury. Ponad to uważa się, że klastry są szansą dla polskich przedsiębiorstw w drodze do osiągnięcia sukcesu. Wynika to z efektów oddziaływania kla­ stringu na podmioty je tworzące. Przede wszystkim wiąże się to z tym, że koszty pono­szone na cała działalność rozkładają się na większą ilość uczest­ników. Tworzenie tego typu struktur umożliwia przedsiębiorcom zawieranie długotrwałych kontrak­tów, współpracy z wieloma firmami, instytucjami i organizacjami. Zwiększa się sprzedaż, natomiast koszty transakcyjne stają się niższe, a tym samym niższe są ceny. Zdecydowanie korzystniejszy i ła­twiejszy staje się również dostęp do zaso­bów, co umoż- Ocena rozwoju klastrów w turystyce polskiej 115 liwia także wzboga­cenie oferty. Firmy współpracujące ze sobą wspólnie prowadza badania ( dzięki czemu są one dokładniejsze), sprzedaż i mar­ keting. Tym samym zwiększa się elastyczność całej struktury i jej szybka reakcja na zmiany za­chodzące na rynku. Współpraca miedzy partnerami opiera się na wzajemnym zaufaniu, co z kolei powoduje zawiązywanie długoletniej współpracy i szansę dla nowych firm zaistnienia na rynku. Struktury klastrowe sprzyjają także dyfuzji wiedzy oraz wymiany wszelkiego rodzaju informacji i do­świadczeń. Ła­twiejsze staje się także ubieganie o środki finansowe- dotacje zwłaszcza Unii Eu­ropejskiej. Ponad to skutki klasteringu dla przedsiębiorstw można oceniać komer­ cyjnie i niekomercyjnie. Pierwsze z nich to przede wszystkim zwiększenie obrotów firmy bądź przedsiębiorstwa i jej zdolności finansowej poprzez re­dukcje kosztów, wzmocnienie kapitału i zasobów. Udział w klastrze pozwala na poszerzenia oferty, wzbogacenie zakresu usług oferowanych turystom jak i większa dbałość o jakość oferowanych produktów. Tym samym działania te przyczyniają się również do poszerzenia rynków. Skutki niekomercyjne to głównie połączenie sił podmiotów tworzą­ cych kla­ster, oparte w dużej mierze na zaufaniu. Zmiana wizerunku firmy oraz jej uela­stycznienie, a także łatwiejszy przepływ wiedzy i wszelkiego rodzaju doświad­czeń, informacji. Struktura klastrowa jest szansą dla przedsiębiorstw ją tworzących na otrzymanie dotacji z UE, które z kolei pozwolą na aktywizowanie działań w klastrze. Współpraca z różnego rodzaju firmami z otoczenia zewnętrznego oraz z ośrodkami naukowymi i badawczymi ma ogromny wpływ na dalszy rozwój kla­stra, zwłaszcza w fazie inicjującej. Przedsiębiorstwa, które po­przez uczestnictwo w klastrze chcą osiągnąć sukces musza nauczyć się współpracować i wykorzysty­wać efekty tej współpracy, wewnętrzne siły powstałej organizacji. Korzyści jakie może uzyskać przedsiębiorstwo turystyczne wchodzące w skład klastra zależy od czasu działania w tego typu strukturze.2 W krótkim okresie działalności można zauważyć wymianę danych, informacji co ozna­cza, że otocze­nie dowiaduje się o istnieniu klastra, natomiast podmio2 Stasiak A., Włodarczyk B., Produkt turystyczny- miejsce. Turyzm, Wyd. UŁ, Łódź 2003, z.1 s. 123. 116 Maciej Łuczak ty go tworzące poszerzają swoja wiedzę na w zakresie danego otoczenia i obszaru na którym będą działać. Powstają też nowe sposoby komunikacji oraz nowe możliwości wynikające z wzajemnej współ­pracy. W średnim okresie funkcjonowania podmioty zyskują już nowych klientów, wypracowują własną markę, opracowują wspólny marketing, roz­poczynają wspólne projekty, koszty działania stają się niższe oraz możliwa staję się współ­praca z większą liczbą instytucji oraz firm. Dłuższy okres działania związany jest już przede wszystkim ze wzro­ stem atrakcyjności całej struktury klastrowej, w tym firm będących jego składową. To także wspólne projekty , nowe nici współpracy oraz specjali­ zacja na określoną działalność. Podsumowując- struktury klastrowe są szansą na sukces zwłaszcza dla ma­łych i średnich przedsiębiorstw, których na polskim rynku turystycznym jest bar­dzo wiele. Są w pewnym stopniu odpowiedzią na rosnącą globaliza­cję i innowa­cyjnym rozwiązaniem mającym umożliwić zdobycie pozycji konkurencyjnej i znaczącej na rynku. To także krok w stronę dorównania standardom unijnym i liczenia się nie tylko na rynku polskim, ale także za granicą. Ocena zjawiska klasteringu jako nowego podejścia do polityki rozwoju tury­styki w Polsce W Polsce w ostatnich latach zainteresowanie klastrami znacznie wzro­ sło. Spowodowane jest to przede wszystkim badaniami i doświadczeniami na rynku międzynarodowym, które przedstawiają klastry jako struktury cha­rakteryzujące się wysoką innowacyjnością oraz konkurencyjnością. Przy­czyniają się do rozwoju regionów, a nawet kraju. Są odpowiedzią na postę­pujący proces globalizacji i są nowym pomysłem, sposobem na osiągnięcie znaczącej pozycji na rynku. Ponad to na wpływ zainteresowania tą tematyką wpłynęły także nowe programy wsparcia opierające się na funduszach z Unii Europejskiej. Idea klastra posiada wiele cech, które sprawiają, że idealnie wtapiają się w istotę turystyki. Przede wszystkim rynek turystyczny i cała struktura przemysłu turystycznego jest niezwykle rozdrobniona i zróżnicowania. Sta­nowi go wiele małych i średnich firm, które w pojedynkę nie mają Ocena rozwoju klastrów w turystyce polskiej 117 szans stać się konkurencyj­nymi, a nawet zaistnieć czy utrzymać się na tym rynku. Na­tomiast struktura kla­strowa ma łączyć takie firmy, by poprzez współprace stanowiły silną strukturę tworzącą znaczące produkty turystyczne i promu­jące przy tym region, na którym działają, a nawet cały kraj. Ponad to bardzo często są to firmy o charakterze ro­dzinnym, co również sprzyja zawiązywa­niu nieformalnych kontaktów i współ­pracę. Szansą na sukces klastrów w dziedzinie turystyki jest także to, że branża ta powiązana jest w bliskim stopniu z wieloma innymi sektorami, z których firmy mogą ze sobą współpracować i wzajemnie sobie pomagać. Według Amerykań­skiego Departamentu Handlu powiązana jest w bliskim stopniu z 24 sektorami przemysłu i usług.3 Ponad to takie wzajemne uzupeł­nianie się oraz komplementar­ność dóbr i usług z wielu sektorów gospodarki wpływa na postrzeganie całego produktu turystycznego. Przeciętny turysta będąc na danym obszarze nie korzysta jedynie z produktu turystycznego ale również z wielu innych produktów cząstko­wych, w związku z czym przynosi korzyści nie tylko dla danego klastra, ale dla całego regionu. Zadania klastrów turystycznych zależą w dużej mierze od ich specyfi­ kacji i są spersonalizowane dla każdego z nich. Opierają się jednak na kilku podstawo­wych zasadach. Przede wszystkim głównym zadaniem każdego z klastrów jest wytworzenie produktu markowego związanego z turystyka i właściwe nim zarzą­dzanie. Ponad to klastry mają przynosić zyski podmio­tom je tworzącym ale rów­nież korzyści dla regionu, na którego terytorium działają, np. promocja na skalę krajową i międzynarodową, poprawa jakości życia mieszkańców, zmniejszenie bezrobocia, itp. Korzyści jakie płyną z pojawienia się struktur klastrowych w turystyce to głównie zwrócenie uwagi na zjawisko jakim jest współpraca w sektorze tury­styki- jak ogromne ma znaczenie i jaką pełni rolę. Klastering ma też przekonać do tworzenia markowych produktów turystycznych wykorzystują­cych i promujących atrybuty regionu, na którym działają. Ponad to klastry uświadamiają jak istotne znaczenie ma dyfuzja wiedzy, innowacji, nowocze­snych technologii informacyj­nych i komunikacyjnych, 3 Aleksandrova A.Y, Klastry Turystyczne w Rosji i za granicą. Turyzm, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2007, s. 15. 118 Maciej Łuczak Ocena rozwoju klastrów w turystyce polskiej 119 współpraca z całą sfera nauki i wykorzystywania naj­nowszych badań. Tego typu działania na pewno przyczynia się do rozwoju tury­styki. Biorąc pod uwagę, że turystyka jest jedną z najbardziej dynamicznie roz­wijających się branży gospodarki- przedsiębiorstwa, które chcą utrzymać się na rynku muszą nieustannie szukać innowacyjnych, konkurencyjnych rozwiązań, tworzyć unikatową ofertę. Dla wielu przedsiębiorstw turystycz­nych ważne stało się nie tylko sprzedanie własnego produktu turystycznego, ale również promowa­nie regionu by turysta do niego wrócił. W związku z tym przedsiębiorstwa łączą się w struktury sieciowe by stworzyć wyjątkowy, unikatowy produkt turystyczny, dostępny jedynie na tym obszarze. Współ­cześnie to właśnie innowacyjność stała się jednym z głównych czynników decydującym o konkurencyjności przedsię­biorstw i regionów. Z kolei korzyści płynące z istnienia klastrów w turystyce można połą­ czyć w pewien łańcuch.4 Podmioty tworzące strukturę klastrową osiągają korzyści w postaci zysków, poszerzenia swojej oferty, wykorzystania inno­ wacyjnych roz­wiązań, co z kolei można przełożyć na wzrost liczny poten­ cjalnych klientów, za­trudnienia jak i obrotów i korzyści finansowych. To z kolei sprawia, że do re­gionu przyjeżdża co raz więcej turystów- ciekawa, bogata oferta turystyczna staje się promocją regionu i jego wizytówką. Im więcej osób odwiedzających ten ob­szar tym sytuacja gospodarcza w regionie również się poprawia- większe wpływy z podatków od turystów, ale i przed­siębiorstw, zwiększenie zatrudnienia a tym samym zmniejszenie bezrobocia w danym regionie. Rozwój regionu i wzrost jego atrakcyjności turystycznej przyczynia się również do wzrostu zainteresowania innymi regionami. Turysta podró­ żujący do danego regionu, może po drodze zatrzymywać się i odwiedzać także inne miej­scowości. Na następnej stronie znajduję się Schemat 1, przedstawiający powiąza­nia korzyści wynikające z funkcjonowania klastra dla przedsiębiorstw i regionów. Ze względu na wymienione wyżej atrybuty klastrów zjawisko klaster­ ingu stało się bardzo ważnym elementem polityki regionalnej. Proces ten uważany jest za skuteczny aparat wspierania rozwoju obszarów, na którym funkcjonują klastry, przyczyniając się jednocześnie do trwałego podniesie­ nia konkurencji oraz inno­wacyjności gospodarki lokalnej. Ponad to struktura przemysłu turystycznego charakteryzuje się dużym zróż­nicowaniem i rozdrobnieniem- składa się w większości z małych i śred­nich przed­siębiorstw. Poniekąd przedsiębiorstwa turystyczne „skazane” są więc na pewnego rodzaju kooperację z innymi podmiotami i wzajemną współpracę. Aktualnie istniejące na polskim rynku turystycznym klastry są w większo­ści w fazie początkowej. Brakuje im jeszcze odpowiedniej budowy, masy krytycz­nej by w pełni mogły wykorzystywać swoje możliwości i osią­gać tym samym zy­ski, korzyści jakie umożliwia współpraca biznesu z nauką, jak i bliskością współ­pracujących podmiotów. Peszko A., Kusa R., Klastry jako stymulatory konkurencyjności przedsiębiorstw i regionów turystycznych. Praca naukowa finansowana ze środków Komitetu Badań Naukowych w latach 2004-2005, s. 286. Źródło: Peszko A., Kusa R., Klastry jako stymulatory konkurencyjności przedsiębiorstw i regionów turystycznych. Praca naukowa finansowana ze środków Komitetu Badań Naukowych w latach 2004-2005, s. 287. 4 Schemat 1. Powiązania korzyści wynikające z funkcjonowania klastra dla przedsiębiorstw i regionów 120 Maciej Łuczak Głównym zadaniem klastra turystycznego jest wytworzenie w danym regio­nie markowego produktu turystycznego-obszar, który ma za zadanie stać się wi­zytówką, symbolem wiązanym właśnie z tym regionem. Produkt ten musi być oryginalny i niepowtarzalny i ma spowodować by przeciętny turysta zastanawia­jący się nad wyborem kierunku wyjazdu , nie brał pod uwagę określonej usługi np. hotel, gastronomia, ale całościowy produkt tu­rystyczny - ofertę miejsca wypo­czynku. Główna wytyczną inicjowania pro­cesu klasteringu jest właśnie zachęcenie regio­nów do konkurencji na polu realizacji unikalnych produktów turystycznych. Jest to pewien spo­sób by zapobiec stagnacji na rynku turystycznym i zachęcić podmioty działające w tej branży do nieustannego rozwoju i wykorzystywania rozwiązań stosowa­nych w innych krajach Unii Europejskiej ale również na całym świecie. Według mnie Polska jest krajem bardzo atrakcyjnym turystycznie i ma po­tencjał by na jej terytorium w branży turystycznej powstało wiele kla­ strów. Kla­stry, które pojawiły się do tej pory opierają się w głównej mierze na ciekawych pomysłach i założeniach, natomiast na pomysłach na ogół się kończy. Uważam, że największą barierą w zawiązywaniu kontaktów, współ­pracy z innymi firmami jest nieufność polaków, obawa, żeby nie zostać oszukanym i ogromny brak zaufania. Barierę stanowi również niechęć do podejmowania ryzyka orz niewystarczająca wiedza. Uważam, że ogromną szansą byłoby gdyby osoby chcące stworzyć strukturę klastrową oprócz suchych faktów- szkoleń, programów innowacyj­nych- miały możliwość zobaczenia jak taka struktura funkcjonuje w rzeczy­wistości. Niezwykle pomocne by były również rady od osób, które faktycz­nie tworzyły już takie sieci i mają o nich ogromną wiedzę- nie tylko tzw. „książkową”. Kolejnym minusem, który powoduje, że struktury klastrowe powstałe na rynku turystycznym Polski nie rozwijają się jest często niechęć do wyło­nienia lidera z pośród wielu firm tworzących strukturę i względnym podpo­rządkowaniu się jemu. Lider lub tzw. broker klastra znacznie ułatwia proces zarządzania i kie­rowania całą strukturą, nadaje jej kształt i kontroluje pod­czas całego etapu roz­woju i na każdym stopniu działalności. Ocena rozwoju klastrów w turystyce polskiej 121 Wykorzystanie struktur klastrowych powinno jednak być kontrolo­ wane przez instytucje państwowe oraz organy wspierające tego typu inicja­tywy by uniknąć negatywnych efektów funkcjonowania tego typu struktur w turystyce. Do tego typu efektów należy m.in. nadmierna kumulacja ruchu tury­ stycz­nego tylko w kilku określonych obszarach powodując zanik przemysłu turystycz­nego w innych, również atrakcyjnych miejscach. Ponad to w wy­niku łączenia się podmiotów w struktury powstają bardzo silne grupy, które mogą przyczynić się do dyskryminacji słabszych podmiotów i regionów. Zagrożenie jakie może wyniknąć z nieumiejętnego wykorzystania kla­ ster­ingu to także powstanie różnic na terenie całego terytorium Polski. Po­ dzielenie kraju na regiony bogate i biedne. Mimo barier, które wymieniłem powyżej istnieje znacznie więcej ko­ rzyści z istnienia struktur jakimi są klastry, dlatego też uważam że klaster­ ing jest szansą na rozwój turystyki w Polsce i dążeniem do osiągnięcia euro­pejskich standardów. Bibliografia: 1. Aleksandrova A.Y, Klastry Turystyczne w Rosji i za granicą. Turyzm, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2007. 2. Baron M., Przewodnik dla animatorów inicjatyw klastrowych w Polsce, Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2008. 3. Borras S., Polityki klastrowe w Europie Przedsiębiorstwa, instytucje i zarządzanie, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2011. 4. Daszkiewicz N., Strategie internacjonalizacji małych i średnich przedsiębiorstw we współczesnej gospodarce, Scientific Publishing Group, Gdańsk 2004. 5. Dzierżanowski M. , Rola klastrów w budowaniu gospodarki opartej na wiedz, Gdańsk, Szczecin 2011. 6. Figiel Sz., Analiza uwarunkowań i stanu rozwoju klastrów rolno-żywnościowych w Polsce, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa 2011. 7. Figura J., Dystrykty przemysłowe. Małe i średnie firmy włoskie w dobie globalizacji, Dolnośląska Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i techniki w Polkowicach, Polkowice 2008. 8. Gorynia M,, Jankowska B, Klastry a międzynarodowa konkurencyjność i internacjonalizacji przedsiębiorstwa, Difin, Warszawa 2008. 122 Maciej Łuczak 9. Gorynia M., Jankowska B., Koncepcje klasterów jako sposób regulacji zachowań podmiotów gospodarczych, „Ekonomista” 2007 nr 3. 10.Peszko A., Kusa R., Klastry jako stymulatory konkurencyjności przedsiębiorstw i regionów turystycznych. Praca naukowa finansowana ze środków Komitetu Badań Naukowych w latach 2004-2005. 11. Stasiak A., Włodarczyk B., Produkt turystyczny- miejsce. Turyzm, Wyd. UŁ, Łódź 2003, z.1. 12.Staszewska J., Klaster perspektywą dla przedsiębiorców na polskim rynku turystycznym, Difin, Warszawa 2009. STRESZCZENIE Przedmiotowy artykuł poświecony jest opisowi procesu rozwoju klastrów turystycz­nych w Polsce z uwagi na ich znaczenie jako stymulatorów rozwoju nie tylko turystyki jako takiej a przede wszystkim produktów turystycznych o charakterze regionalnym. W dalszej części artykułu przedstawiono klastry jako jedną z szans nie tylko na roz­wój, ale na sukces działających w takich sieciach przedsiębiorstw turystycznych. W końcowej części analizy problemu znalazła się ocena zjawiska klasteringu jako no­wego podejścia do rozwoju turystyki w Polsce. Słowa kluczowe: Klaster, powiązania klastrowe, sieci. Zeszyty Naukowe UW MSC nr 37 123 Marek Dembowski Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie PRZEGLĄD NOWYCH FORM I KIERUNKÓW ZMIAN TURYSTYKI WYPOCZYNKOWEJ, AKTYWNEJ, KWALIFIKOWANEJ I EKSTREMALNEJ Znaczącym osiągnięciem cywilizacyjnym człowieka jest przejście od prymitywnych i prostych form aktywności w różnych dziedzinach życia do usankcjonowanych zasadami, złożonych i skomplikowanych działań opartych na intelekcie, coraz wyższej sprawności fizycznej i technicznej. Zasób zróżnicowanych aktywności, w tym również fizycznych może być wyznacznikiem poziomu kultury poszczególnych grup społecznych. Obok zdrowia, aktywności zawodowej, zasobności majątkowej, stanu środowiska oraz kontaktów społecznych, to właśnie różne formy rekreacji i turystyki stają się powodem naszego szczęścia i zadowolenia. Motywy do działania wynikają z chęci powtórzenia już kiedyś przeżytych sytuacji / potrzeba recepcji/, lub z potrzeby odnalezienia wartości nowych /potrzeba innowacji/. Drugi rodzaj potrzeb stanowi jedną z przyczyn powstawania wciąż nowych form uatrakcyjniających wypoczynek. Kierunki rozwoju turystyki są uwarunkowane i generowane w zależności od wielu czynników indywidualnych człowieka, takich jak spontaniczność, kreatywność, poziom emocjonalny, a także czynników wynikających z poziomu życia społecznego. Dzięki tym zjawiskom mamy do czynienia z nowymi standardami aktywności ludzkiej. Turystyka się zmienia, a wraz z nią jej rodzaje i formy. Obecnie wyróżniamy cztery podstawowe rodzaje turystyki: wypoczynkową /bierną/, aktywną /rekreacyjną/, kwalifikowaną i ekstremalną /sportową/. Podstawowa definicja turystyki według Światowej Organizacji Turystyki /UN WTO/ mówiąca o tym, iż „turystyka obejmuje ogół czynności osób, które podróżują i przebywają w celach wypoczynkowych, służbowych lub innych nie dłużej niż rok bez przerwy poza swoim codziennym 124 Marek Dembowski otoczeniem”, już nie wystarcza. Aktywność turystyczna człowieka może mieć bardzo różnoraki charakter. Począwszy od turystyki biernej, masowej, preferującej wzór 3 X S – sun, sea, sand /słońce, morze, piasek/ , przez turystykę rekreacyjną, uprawianą czynnie, często samodzielnie, bez specjalnego przygotowania, ze znacznym nakładem własnych sił, zgodnie z zasadą 3 X E – entertainment, excitement, education /rozrywka, emocje nauka/, po turystykę wymagającą odpowiedniego przygotowania psycho-fizycznego, umiejętności i specjalistycznego sprzętu, kończąc na turystyce dla osób posiadających predyspozycje w postaci wysokiego poziomu sprawności fizycznej i najwyższych umiejętności technicznych, pragnących podnieść, możliwie ekstremalnie, próg przeżyć emocjonalnych, poprzez wykonywanie czynności trudnych i skomplikowanych, często w ramach współzawodnictwa. Poszczególne rodzaje turystyki, można realizować, uprawiając różnorodne jej formy: pieszą, jeździecką, żeglarską, podwodną, rowerową, narciarską, motorową, motorowodną, kajakową, wspinaczkową, lecz na różnym poziomie trudności. Tak więc to samo narciarstwo można traktować jako działanie a/czysto rekreacyjne, b/ związane z celowym działaniem np. narciarstwo biegowe łączące wysiłek fizyczny ze zwiedzaniem okolicy, c/ jako ekstremalny sposób pokonywania nowych, niezdobytych dotąd tras zjazdowych tzw. freeride. W przypadku turystyki pieszej możemy mówić również o różnych poziomach wysiłku i konieczności przygotowania organizmu i sprzętu technicznego. Będą to zwykłe spacery i wędrówki w turystyce aktywnej, nordic walking, czyli marsz z kijkami w turystyce kwalifikowanej /w tej formie ruchu niezbędne są umiejętności techniczne/, oraz ekstremalne rajdy przygodowe wymagające od ich uczestników żelaznej kondycji fizycznej i nieprzeciętnej odporności psychicznej. Formy turystyki aktywnej o charakterze poznawczym Wśród nowych form turystyki, przeważają propozycje aktywnego wypoczynku, ponieważ uczestnictwo w tego rodzaju imprezach nie wymaga specjalnego przygotowania fizycznego i drogiego sprzętu a może mieć szeroki oddźwięk społeczny. Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze to najstarsze w Polsce stowarzyszenie skupiające turystów i krajoznawców. Powstało z połą- Przegląd nowych form i kierunków zmian turystyki... 125 czenia Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego oraz Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego i jest spadkobiercą ich tradycji. Zrzesza ponad 78000 członków działających w 2800 kołach i klubach. Przez najatrakcyjniejsze tereny Polski przebiega ponad 63 000 km szlaków pieszych /nizinnych i górskich/, rowerowych, narciarskich, wodnych i konnych wytyczonych przez PTTK. Obejmują one parki narodowe i krajobrazowe, najpiękniejsze puszcze, piaszczyste plaże, pojezierza, a także malownicze góry. Jest to organizacja propagująca połączenie aktywności fizycznej z intelektualną czyli wędrówki z poznawaniem. PTTK tworzy bazę turystyki aktywnej w Polsce dostępną dla wszystkich. Są to hotele, domy wycieczkowe, schroniska górskie, ośrodki kempingowe, pola namiotowe o zróżnicowanym standardzie./Wiadomości Turystyczne nr 6, 16-31 marzec 2009, s. 14/. Jedną z prężniej rozwijających się współcześnie w Polsce i na świecie form wypoczynku, jest turystyka kulturowa. Obejmuje ona bardzo szeroki zakres tematyczny, co stwarza możliwość wyboru zgodnie z własnymi upodobaniami. Do tego typu aktywności można zaliczyć turystykę miejską, muzealną, eventową, studyjną, religijną, etniczną, industrialną, literacką, filmowa, kulinarną, historyczno-militarną, zjawisk paranormalnych, przyrodniczo-kulturową, sztuki walki, tanaturystykę i enoturystykę. Ciekawą propozycją może być turystyka w parkach etnograficznych, czyli muzea na wolnym powietrzu. Najstarsza na świecie tego typu placówka powstała na przedmieściach Sztokholmu. Znajdowały się tam szańce nazywane w języku szwedzkim skansenami. W Polsce jest to zjawisko stosunkowo nowe, coraz bardziej doceniane, intensywnie rozwijające się w ostatnim okresie, głównie w celu promocji regionu i przyciągnięcia jak największej liczby turystów. W naszym kraju prekursorem muzealnictwa na wolnym powietrzu był Izydor Guglowski, który nabył chałupę kaszubską we Wdzydzach Kiszewskich koło Kościerzyny, wyposażył ją obiektami codziennego użytku i tym samym zapoczątkował muzeum Kaszubskiego Parku Etnograficznego. Obecnie istnieje ponad trzydzieści takich placówek oraz kilkadziesiąt punktów ochrony zabytkowej architektury wiejskiej w jej pierwotnym miejscu posadowienia./Ravel Trade Gazetce, nr 206, luty 2009, s. 14/. 126 Marek Dembowski Muzea na wolnym powietrzu stały się swoistymi rezerwatami kulturowego pejzażu wsi polskiej, a często także małych miasteczek. Parki etnograficzne umożliwiają refleksyjną podróż w czasie, a jednocześnie uczą i stanowią idealne miejsce rodzinnego wypoczynku, swoją formą przemawiając do przedstawicieli wszystkich pokoleń. Obiekty te stają się coraz bardziej docenianymi atrakcjami turystycznymi. Do najciekawszych i najbardziej znanych parków etnograficznych w Polsce można zaliczyć: Muzeum Kurpiowskie w Nowogrodzie – malowniczo usytuowane na skarpie doliny Narwi, park etnograficzny w Olsztynku położony na pograniczy Warmii i Mazur organizujący liczne imprezy /Targi Chłopskie, Zielone Świątki, Dni Olsztynka, Olsztyńskie Festiwale Folkloru, Jarmark Pszczelarski/, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku – największy park etnograficzny pod względem liczby eksponatów, uchodzi też za jeden z najładniejszych z uwagi na malownicze położenie na prawym brzegu Sanu u podnóża Gór Sanocko-Turczańskich, a ponadto szereg innych / Białostockie Muzeum Wsi, Górnośląski Park Etnograficzny, Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu, Wielkopolski Park Etnograficzny, Muzeum Wsi Słowińskiej w Klukach, Muzeum Kultury ludowej w Kolbuszowej, Muzeum Wsi Lubelskiej, Sądecki Park Etnograficzny, Muzeum Etnograficzne w Ochli koło Zielonej Góry, Muzeum Wsi Opolskiej, Muzeum Kultury Ludowej w Osieku nad Notecią, Muzeum Wsi Radomskiej, Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu, Muzeum Wsi Kieleckiej w Tokarni, Nadwiślański Park Etnograficzny w Wygiełzowie koło Chrzanowa, Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej./ J. P. Piotrowski, 2009 s. 14/. Oryginalne formy turystyki Nowością, a jednocześnie atrakcją turystyczną w Polsce mają być rekordy świata notowane w Księdze Rekordów Guinnesa. W ilości pobitych osobliwych rekordów świata przodują Hindusi, zresztą Indie mają własną księgę rekordów, stosunkowo dużo rekordów bije się w Republice Południowej Afryki, lecz w Europie na dwóch pierwszych miejscach są Czesi i Polacy. W liczbie rekordów przodują województwa: śląskie, pomorskie, podkarpackie i małopolskie. /Dziadul J.,2011, ss 82-84/. W maju 2011 roku Olsztyn postanowił rozpocząć sezon turystyczny od bicia rekordu świata w kategorii: największa liczba osób jednocześnie pra- Przegląd nowych form i kierunków zmian turystyki... 127 sujących pod wodą. Dotychczasowy rekord wynosił 86-ciu prasowaczy. Nad jeziorem Ukiel zjawiło się 130 nurków z deskami do prasowania i żelazkami. Prasowali od 3 do 5 metrów pod wodą i pobili rekord. Najbardziej znaną wsią w Polsce jest Wilkowo koło Lęborka, której mieszkańcy pobili cztery uznane rekordy świata, wpisane do Księgi Guinnesa: na najdłuższą deskę ręcznie ciętą /40 m i 81,5 cm/, najdłuższy stół biesiadny na 200 osób /36,80 m/, najdłuższą cegłę ręcznie formowaną /73 cm/ i najdłuższą hulajnogę /20,185 m/. Sołtys Wilkowa jest dumny z osiągnięć mieszkańców, ale najbardziej cieszy się z licznych odwiedzin turystów pędzących nad morze do Łeby. Polskie miejscowości coraz częściej otwierają sezon turystyczny albo go uświetniają rekordami kulinarnymi. W maju 2011 roku Teatr Kulinarny na zlecenie władz Raciborza /śląskie/ ugotował rekordowa ilość bigosu /ważył 1880 kg/. W lipcu 2006 roku w Ząbkowicach Śląskich usmażono jajecznicę z 3600 jaj, odbierając rekord Czechom /Dziadul, 2011, ss 82-84/. Turystyka niszowa stale zyskuje na popularności. Biuro Turystyki Aktywnej „Wagabunda” proponuje swoim klientom zwiedzanie Krakowa na segwayach /dwukołowe pojazdy elektryczne/. Korzystają z niej w głównej mierze turyści zagraniczni /90%/. Biuro Podróży „Joytrip” oferuje aktywny sposób zwiedzania Trójmiasta na rowerze oraz w kajaku. Uczestniczą w tych formach wypoczynku najczęściej różne mniej i bardziej formalne grupy znajomych, rodzinne, z firm polskich i zagranicznych. Powodzeniem cieszą się również pakiety usług z grupy „extreme”, głównie jazda quadami łączona z paintballem, przejażdżki jeepami i gokartami. Biuro Podróży „Azymut” specjalizuje się w imprezach rowerowych. Organizuje obozy rowerowe zarówno w Polsce jak i w Austrii, Słowacji i w Niemczech. W programie jest doskonalenie jazdy w kilku dyscyplinach : downhill, trial, dirt. Od 2009 roku są również propozycje wyjazdów egzotycznych do Australii i Namibii. /Wiadomości Turystyczne nr 5, 1-15 marzec 2009, s. 18/. Formy turystyki promujące własny region W ofertach turystycznych coraz częściej można znaleźć propozycje aktywnego wypoczynku o charakterze regionalnym. Takim przykładem może być kampania promocyjna „Śląskie. Na wyciągnięcie ręki”, której 128 Marek Dembowski celem było zachęcenie mieszkańców województwa do podróżowania po swoim regionie. Działania miały przybliżyć istniejące atrakcje turystyczno-rekreacyjne Śląska oraz wyzwolić w ich mieszkańcach „pozytywną energię” w poznawaniu najbliższego otoczenia w atmosferze dobrej zabawy. Proponowanymi formami aktywności była turystyka kulturowa, sakralna i industrialna w połączeniu z rekreacją ruchową. Kampania trwała od 5 maja do 4 czerwca 2009 roku, a za jej realizacje odpowiadała firma Business Consulting Sp. z o.o. w Katowicach. Idea akcji polegała na odwiedzaniu atrakcji turystycznych i zbieraniu pieczątek z uprzednio wybranych trzydziestu miejsc. Lista tych atrakcji została umieszczona na mapce, którą wysłali organizatorzy do ponad miliona skrzynek pocztowych mieszkańców regionu. Dla najaktywniejszych zostały przewidziane nagrody. Akcja była wspierana przez regionalne stacje radiowe i telewizyjne, prasę, Miejskie Zakłady Komunikacyjne, stronę internetową Urzędu Marszałkowskiego. Przeprowadzono również konkurs fotograficzny oraz przygotowano specjalną grę komputerową będącą wirtualną wędrówką po atrakcjach turystycznych Śląska. Dotychczasowe działania promocyjne Województwa Śląskiego znalazły uznanie w oczach jurorów Festiwalu Promocji Miast i Regionów, zdobywając III miejsce w prestiżowej kategorii Grand Prix za całokształt działań promocyjnych / Materiał z kampanii, Województwo Śląskie, dokument on-line/. Podobne akcje promocyjne są przygotowywane przez Polską Agencję Rozwoju Turystyki na zlecenie władz Regionu Warmińsko-Mazurskiego. Prace nad dokumentem trwały prawie rok /2008/2009/, ze względu na liczne opinie i poprawki, głównie Urzędu Marszałkowskiego. Dwa hasła mają tworzyć podstawę marketingową promocji: „Warmia i Mazury leżą w naszej naturze” i „Warmia i Mazury – Wielkie Możliwości”. Oba slogany zostały opracowane po badaniach ankietowych wśród mieszkańców innych regionów Polski. Okazało się, iż jest to region zajmujący trzecie miejsce pod względem atrakcyjności turystycznej w Polsce, po Małopolsce i Pomorzu. Najcenniejsze atrakcje to piękna przyroda, czyste środowisko i jeziora, a także azyl i ucieczka przed stresem i codziennym pośpiechem. Autorzy pierwszego hasła nie pragnęli uciekać od wizerunku Polski B, tylko wykorzystać go jako atrakcyjny element kampanii. Drugie Przegląd nowych form i kierunków zmian turystyki... 129 hasło pragnie zaprzeczyć stereotypowemu myśleniu. Region stwarza potencjalne możliwości rozwoju przy zachowaniu nieskażonego środowiska. Duże dotacje unijne skierowane do Polski wschodniej tworzą takie szanse. Strategia przewiduje powstawanie niezbędnej infrastruktury w postaci lotnisk, dróg i rozwoju łączności, przy zachowaniu zrównoważonego rozwoju. Istotną imprezą promocyjną ma być festiwal „Dobrych Miast”, miejscowości należących do europejskiej sieci Cittaslow /zbitka słowa włoskiego i angielskiego oznaczająca „miasto powolne”/, czyli miejscowości do 50 tysięcy mieszkańców, pozbawione stresu i pośpiechu wymuszonego stylem życia. Aktualnie do sieci Cittaslow należą: Lidzbark Warmiński, Reszel, Bisztynek i Biskupiec. Festiwal ma promować wysoką jakość życia płynącą z natury, a także realizować programy kulturalne poprzez koncerty, wystawy, festyny uliczne, targi o charakterze regionalnym. Efektem ma być zmiana filozofii mieszkańców regionu, doceniająca posiadane walory. Wprawdzie autorzy strategii przewidują główne atrakcje w okresie letnim, lecz w dłuższym okresie wydaje się celowe przedłużanie sezonu na inne pory roku. /W.Grejcun, ,2009, Gazeta Wyborcza, Olsztyn /. Polacy zaczęli doceniać egzotyczne walory własnego kraju. Taką nową ofertą turystyczną jest „tatarska jurta” czyli dotychczas zapomniany „Tatarski Szlak”. W XVII wieku król Jan III Sobieski w uznaniu zasług Tatarów w wojnach z Turcją nadał im ziemie na Podlasiu w Bohonikach i Kruszynianach. Tam też do dzisiaj można spotkać stare tatarskie chaty, meczety i mizary. Dzięki dużemu zainteresowaniu turystów na tym terenie powstają gospodarstwa agroturystyczne z coraz bogatszą propozycją „tatarskiego jadła” oferującą kołduny tatarskie, babkę ziemniaczaną czy słodki pieriekaczewnik oraz noclegi w jurcie. Główną atrakcją w przyszłości ma być wioska z jurt./Wiadomości Turystyczne, 1-15.09.2005/95, s. 12/. Winiarska turystyka jest szansą na promocję turystyczną regionów. Wśród polskich winiarzy obserwuje się rosnące zainteresowanie tworzeniem szlaków winnych. Do najbardziej znanych, należy lubuski szlak wina i miodu. Szlaki winne to trasy turystyczne łączące winnice oraz inne obiekty i instytucje związane z winiarstwem lub historią danego regionu. 130 Marek Dembowski W Polsce powstaje coraz więcej winnic. Znajdują się one właściwie we wszystkich województwach, najwięcej jest ich w małopolskim /27%/, podkarpackim /23%/, a najmniej w kujawsko-pomorskim i zachodniopomorskim po 2%. Częstym motywem podróży enoturystów jest degustacja i chęć poznania nowych win, zakup wina, poznanie różnych tradycji kulinarnych i winiarskich, poszerzenie ogólnej wiedzy na temat wina, aktywny wypoczynek w naturalnym środowisku. Często właściciele winnic organizują spotkania lub kursy związane z uprawa winorośli, wytwarzaniem wina, jego właściwościami i kulturą picia. W Polsce jest około 200 winnic, a większość wśród nich jest otwarta na turystów. To dobry sposób promocji swoich wyrobów i wzbogacanie oferty agroturystycznej w Polsce/ www.instytutwina.pl.,2007, dokument on-line/. Dogotreking Nową formą zarówno turystyczną jak i rekreacyjną może być dogotreking. Zyskuje ona liczną rzeszę zwolenników również w Polsce. Wędrowanie z psem to bardzo popularny sposób podróżowania u naszych południowych sąsiadów w Republice Czeskiej. Ojcem tej nowoczesnej formy aktywności jest były alpinista i pisarz Jaroslav Monte Krasnica. W czasie wędrówki przewodnik jest przypięty za pomocą specjalnie skonstruowanej linki posiadającej amortyzator, a dystans pokonywany przez duet człowiek-pies potrafi sięgać nawet 50 km, bez względu na pogodę, dzikie zwierzęta, zmęczenie i liczne niebezpieczeństwa. Istnieje rekreacyjna i sportowa odmiana dogtrekingu. Z jednej strony jest to po prostu sposób życia i spędzania wolnego czasu z psem. Podstawowymi akcesoriami są: pas, linka z amortyzatorem i uprząż dla psa. Treścią aktywności stają się sobotnio-niedzielne wycieczki do lasu spiętych ze sobą partnerów, ich wspólne posiłki i napawanie się urokami okolicznej przyrody. W tym rodzaju aktywności sprawdza się właściwie każda rasa psa. Ułatwione zadanie mają właściciele psów „ciągnących” np. huski. W przypadku dużych psów konieczne jest ukończone dwa lata, w przypadku psów seniorów, pozwolenie weterynaryjne. Przegląd nowych form i kierunków zmian turystyki... 131 W sportowej odmianie dogtrekingu w Polsce organizuje się zawody w dwóch profilach: MID ok. 25 km i LONG ok. 50 km. Dla amatorów istnieją też trasy FITNES ok. 10 km. Występuje również podział na kategorię męską i żeńską oraz kategorię rodzinną, w której może startować cała rodzina z jednym psem. Każdy zawodnik dostaje mapę z zaznaczonym celem oraz obowiązkowymi punktami kontrolnymi. Zawodnik pokonujący najszybciej trasę wygrywa. Polska stolicą dogotrekingu jest Śląsk, gdzie w kwietniu 2011 roku odbyły się zawody o Puchar Polski w Pawełkach. Następne pucharowe zawody zostaną przeprowadzone w Złotym Stoku, Brennie i Przesiece. Współzawodnictwo w ramach dogotrekingu odbywa się także w Olsztynie, Toruniu, Kostrzynie, Koszęcinie, Lubieszowie, Beskidach, Bieszczadach, Górach Sowich, Świętokrzyskich i Tatrach. Jednym z ograniczeń w uprawianiu dogtrekingu są tereny parków narodowych, gdzie wprowadzanie psów jest ściśle określone przez regulaminy. Również nie zawsze oferty wyjazdów na wakacje przewidują możliwość zabrania psa. Z danych Ośrodka Szkolenia Psów wynika, że ok. 60% ośrodków na Mazurach i 30% nad morzem przyjmuje psy bez problemu /K. Niemiec, 2011, Turystyka Malopolska, dokument on-line/. Turystyka szkolna Od kilku lat w ofertach biur podróży można znaleźć propozycje zorganizowania wycieczek dla dzieci i młodzieży. To popularny sposób aktywnego wypoczynku, połączonego często z edukacją jeśli jest organizowany z inicjatywy placówki edukacyjnej. Tego typu imprezy, choć nie nowe, jednak ulegają znacznym przeobrażeniom formalnym i organizacyjnym. Wymagania są coraz wyższe, dlatego też obowiązuje organizatora pełen profesjonalizm w postaci zapewnienia atrakcyjnego programu, bezpieczeństwa i wygody, poza tym takie wyjazdy posiadają swoją specyfikę. Na rynku polskim działają wyspecjalizowane przedsiębiorstwa turystyczne w organizowaniu wycieczek w tym wycieczek szkolnych. Do nich można zaliczyć katowickie biuro Travel Exchange and Educatione /TEE/, które działa od 10 lat. Wykupiło w Internecie prawa do słów „wycieczki” i „szkolne”. W przeglądarce wyskakuje jako jedno z pierwszych. Szkoły rezerwują imprezy z rocznym wyprzedzeniem. 132 Marek Dembowski Biura podróży dzielą uczestników wycieczki według ich potrzeb. Najbardziej wymagające są renomowane szkoły średnie. Wiadomo z góry, że będą dużo pytać, mało będą pić alkoholu, a ich rodzice zechcą dokładnie sprawdzić stan autokaru. Mniej wymagający klienci, to gimnazja i podstawówki. Tu podstawą jest ładny i nowy autokar. Ważne też są przewidziane w programie atrakcje typu wspinaczka skałkowa czy jazda na skuterach wodnych. Każda wycieczka szkolna jest zgłaszana do Kuratorium Oświaty i musi zawierać elementy dydaktyczne, integrować klasę i realizować program nauczania. Często jednak teoria nie wiąże się z praktyką. Poziom intelektualno-emocjonalny niektórych grup ogranicza się do wypatrywania po drodze fastfoodów, przerw w przydrożnych lasach i parkingach, kieszonkowych grach elektronicznych, apatii i braku jakiegokolwiek zainteresowania programem edukacyjnym. Czasem tylko nauczyciele z wielkim autorytetem i wiedzą są w stanie zapanować nad rozbrykana młodzieżą. Wycieczki szkolne się „teoretyzują”. Przemysław Fenrych w wydawnictwie „Wycieczki szkolne” pisze, iż „wszystko co chcemy osiągnąć powinno dać się zmierzyć, ocenić, policzyć – krótko mówiąc sprawdzić, czyśmy się tylko przejechali i miło spędzili czas, czy istotnie osiągnęliśmy założone cele”. Prawda często wygląda bardziej przyziemnie. Opiekun wycieczki może jedynie dbać o bezpieczeństwo grupy. Szkoły zawodowe i profilowane coraz rzadziej jeżdżą na wycieczki, bo często pojawiają się problemy wychowawcze, a poza tym jest małe zainteresowanie. Istnieją obawy nauczycieli o odpowiedzialność za ekscesy alkoholowe i różnego rodzaju zajścia na tle obyczajowo-seksualnym, które często zdarzają się w trakcie wyjazdów. Perspektywy rozwojowe oferty wycieczek w tym wycieczek szkolnych w Polsce są niejednoznaczne. Z jednej strony nadchodzi niż demograficzny i wzrasta odpowiedzialność opiekunów przy zmniejszającej się dyscyplinie uczestników, z drugiej strony wzrastają ambicje i możliwości finansowe rodziców, pragnący uatrakcyjnić młodość swoim dzieciom, a ponadto biura podróży nie ponoszą odpowiedzialności za zachowanie wycieczkowiczów /M. Kołodziejczyk, 2009, ss 32-34/. Przegląd nowych form i kierunków zmian turystyki... 133 Turystyka sportowa Bardzo popularna na świecie staje się turystyka kibiców sportowych. Wyjazdy na wielkie imprezy sportowe są możliwe dzięki gościnności organizatorów i większej mobilności ludzi w przekraczaniu barier geograficznych, społecznych i psychicznych. Najliczniejszą grupę tego typu turystów stanowią kibice piłkarscy. Podróże na wyjazdowe mecze swojej drużyny to także okazja, by poznać odmienne kultury, zwyczaje czy atrakcje turystyczne danej miejscowości. Jednym z najatrakcyjniejszych państw w Europie dla turystów-kibiców jest Hiszpania, ojczyzna aktualnych mistrzów świata oraz dwóch największych klubów w historii piłki nożnej – Realu Madryt i Barcelony. W Barcelonie, stolicy Katalonii, wielu turystów odwiedzających to piękne miasto, pierwsze kroki kieruje na największy w Europie stadion Camp Nou. Znajduje się tu także muzeum klubu i dwupiętrowy sklep z pamiątkami – FC Botiga Megastore. Największy rywal Barcelony, Real rozgrywa swoje spotkania na Estadio Santiago Bernabeu, to obok muzeum Prado, Placa Mayor nazywanego „teatrem pod gołym niebem Madrytu” czy Pałacu Królewskiego, charakterystyczne miejsce w stolicy Hiszpanii. Królewscy są najbardziej utytułowaną drużyną na świecie, a na każdym spotkaniu w Madrycie, zasiada 80 tys. kibiców. W klubowym sklepiku można kupić koszulkę największych gwiazd drużyny. Anglia, ojczyzna futbolu, posiada również atrakcje turystyczne w postaci stadionów. W Londynie obok Big Bena czy Pałacu Buckingham, może zaprezentować okazały i nowoczesny Emiratem Stadion na którym rozgrywają swoje mecze piłkarze Arsenalu. Najsłynniejszym stadionem w Anglii jest bez wątpienia Wembley, miejsce tryumfu zarówno Anglików /mistrzostwo świata w piłce nożnej w 1966 roku/, jak i Polaków / remis dający prawo gry w MŚ w 1973 roku/. W 2003 roku zburzono nieco archaiczny obiekt i kilka lat później powstało nowe Wembley, które aktualnie jest jednym z największych obiektów sportowych świata. Kibice Manchesteru United powinni odwiedzić słynne Old Trafford nazywane Teatrem Marzeń. Na każdym spotkaniu „Czerwonych Diabłów” jest komplet kibiców wraz z niepowtarzalnym i żywiołowym dopingiem. W mieście 134 Marek Dembowski Beatlesów, Liverpoolu, na stadionie Anfield Road można usłyszeć hymn drużyny „You never walk alone” /nigdy nie zostaniesz sam/ odśpiewany przez 40-to tysięczną widownię. Wrażenia pozostaną na długie lata. Słoneczna Italia może być również atrakcyjnym celem turystyki sportowej ze względu na liczne znane obiekty i kluby piłkarskie. Chlubą wszystkich Sycylijczyków z Neapolu jest Socjeta Sportiva Caccio. Drużyna tego klubu rozgrywa swoje mecze na miejscowym stadionie Sao Paolo, znanym z „wybuchowej” atmosfery 80 tysięcznej widowni. Rzym jest siedzibą dwóch rywalizujących ze sobą drużyn: Lazio i AS Roma. Oba kluby maja wspólny stadion – Stadio Olimpio, lecz rywalizacja o prymat futbolowy w „Wietrznym Mieście” jest bardzo zacięta, szczególnie podczas derbów Rzymu. Także kluby w Mediolanie dzielą się legendarnym stadionem San Siro. To bardzo charakterystyczna budowla dla architektury miasta. Zarówno Inter jak i Milan są światowymi potęgami klubowego piłkarstwa. W siedzibie koncernu Fiata – Turynie, można zwiedzić Narodowe Muzeum Automobilizmu, jedno z największych tego typu obiektów, ale także siedzibę Juventusu, klubu-legendy zwanego „Starą Damą”, w którym grał jeden z najlepszych polskich graczy – Zbigniew Boniek. Włosi traktują futbol niemal jak religię, dlatego atmosfera w trakcie zawodów sportowych sprawia niepowtarzalną atmosferę./ K. Janik, 2011,Turystyka24h.pl, dokument on-line/. Miejmy nadzieję, iż organizowane przez Polskę Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej „EURO 2012” była impulsem do budowania przyjaznej atmosfery i tworzenia legend wokół nowo powstających stadionów. Piłka nożna to bez wątpienia najpopularniejsza dyscyplina sportu na świecie, a więc i areny na których rozgrywane są mecze, mogą stać się znaczącymi punktami na mapie turystów, sympatyków futbolu. Turystyka przygodowa Elitarną formą wypoczynku, cieszącą się coraz większym zainteresowaniem również wśród Polaków, jest turystyka przygodowa, czasami nazywana „wyprawami na koniec świata”. Uczestnikami są przeważnie osoby ponadprzeciętnie rozbudzone krajoznawczo, z kręgu inteligenckiego, którzy wolą być niż mieć. Ale powinny to być osoby zamożne, ponie- Przegląd nowych form i kierunków zmian turystyki... 135 waż takie wycieczki kosztują do 30 tysięcy złotych. Przykładem może być Biuro Podróży „Logos Travel” w Poznaniu. W swojej ofercie proponuje podróż dookoła świata i na siedem kontynentów. Można też zwiedzić cały Bhutan, nepalskie księstwo Mustang /niewiele grup turystycznych dostaje tam zezwolenie na wejście/. Podobnie wyspecjalizowane Biuro Turystyczne „Flugo” z Bydgoszczy proponuje wyjazdy do Ameryki Południowej w dorzecze Amazonki, Papuę Nową Gwineę. W programach „dla zagubionych w konsumpcji, aby mogli się odnaleźć w podróży” /tak reklamuje się te wyprawy/, można spotkać wyjazdy do Ameryki Północnej – wokół Gór Skalistych, Nepalu dla koneserów, Syberii – pobyt nad Bajkałem i bratanie się z miejscowymi przy okowicie . Podsumowanie Współcześnie, turystyka w swojej klasycznej formie już nie wystarcza. Aktywność człowieka w wielu wypadkach polega na zwiększeniu dawek wysiłku, zamierzonym podejmowaniu ryzykownych form czynności ruchowych prowadzących do skrajnych napięć emocjonalnych. Mamy tu do czynienia z silnie zindywidualizowanymi i nieraz zaskakującymi preferencjami społecznymi w zakresie poszukiwania nowych, bardziej ekscytujących form ekspresji ruchowej w myśl zasady „im niebezpieczniej i trudniej tym lepiej i przyjemniej”. Jest to swoista ewolucja w turystyce od konsumpcjonizmu przez aktywność do ekscytacji. Sprawdza się stwierdzenie amerykańskiego socjologa Deana MacCannella twierdzące, iż „uczestnictwo we współczesnej turystyce jest wyrafinowaną formą konsumpcji, najlepszym sposobem podkreślania własnego statusu społecznego i sukcesu życiowego; turysta kolekcjonuje wrażenia i wspomnienia jak zdjęcia w albumie”. /D. MacCannell, 2002/. Można sądzić, że u źródła opisanego zjawiska leżą mechanizmy motywacyjne określane jako parateliczne, które związane są z nastawieniem na samą aktywność, a nie jej instrumentalny charakter. /W. Kichler, 2002/. Metamorfoza form turystyki może zadziwić, mamy dziś biking zamiast jazdy na rowerze, kanioning w miejsce spływu kajakowego, freeriding zamiast jazdy w śnieżnym puchu. Nie chodzi tu tylko o sferę semantyczną, ale istotę problemu, poszukiwanie skrajnie wysokich pobudzeń związanych ze smakiem ekscytującego ryzyka. 136 Marek Dembowski Turystyka ekstremalna, w przeciwieństwie do sportów ekstremalnych cechuje się pierwiastkami outdoors, czyli formami aktywności w naturalnym środowisku, bez widowni i ściśle określonych regulaminów. Do najbardziej popularnych można zaliczyć kolarstwo grawitacyjne: downhill – zjazd rowerem z dużą prędkością z góry po trudnych leśnych trasach, free ride – odmiana downhill bez pomiaru czasu, trial – przejaz w warunkach naturalnych po torze przeszkód, kolarstwo BMX: dirt – skoki z akrobacjami, street – akrobatyczna jazda po mieście, flatland – wykonywanie tricków na płaskim terenie, cross-country – grupowy wyścig kolarski po trudnej i urozmaiconej trasie, jazda na dekach i rolkach: skateboarding – jazda na deskorolce, snowboard – jazda na desce po śniegu, mountainboard – letni snowboard na desce z kołami, wyczynowe spływy: rafting – spływy pontonami górską rzeką, hydrospeed – indywidualny spływ z prądem górskiej rzeki w kostiumie z pianki, w kasku, w kamizelce, z płetwami, survival – przetrwanie w trudnych, naturalnych warunkach, wspinaczka wysokogórska /alpinizm/ – wyprawy w niedostępne góry z użyciem specjalistycznego sprzętu, rajdy przygodowe – kilkudniowe wędrówki po trudnych i niedostępnych terenach z mapą, często ze współzawodnictwem drużyn po z góry określonych regulaminem trasach, istnieje też odmiana dla grup najbardziej zaawansowanych – adventure race trwający ok. 72 godzin składający się z marszobiegu, jazdy na rowerze, pokonywania trasy korytem rzeki z wodospadami, pływanie kajakiem i zadanie specjalne, często jest to wspinaczka po skałkach, kiting – są to sporty latawcowe czyli pokonywanie tras na desce z użyciem specjalnego spadochronu, który przy pomocy wiatru umożliwia przemieszczanie, klasyczna forma jest uprawiana na wodzie, jest również odmiana ślizgania się na desce ze spadochronem po śniegu i lodzie – speedriding, paralotniarstwo – szybowanie grawitacyjne w powietrzu na lotni lub specjalnym spadochronie w pofałdowanym górami środowisku, są też odmiany lotniarstwa zimowego w górach – speed flying, i odmiana lotniarstwa z użyciem silników spalinowych – paramotoring. Rozwijają się również wizje turystyki przyszłości w postaci pływających i latających hoteli, podwodnych restauracji, wypraw w przestrzeń kosmiczną. Wszystko to powstaje na razie w wyobraźni projektantów i na Przegląd nowych form i kierunków zmian turystyki... 137 wizualizacjach komputerowych. Jednak jeden projekt jest już możliwy do realizacji, chodzi o lot wokół księżyca. Firma Space Adventures, która 10 lat temu wysłała pierwszego turystę na Międzynarodową Stację Kosmiczną, zapowiedziała, że w 2015 roku chce przeprowadzić taką wyprawę. Sprzedała już pierwsze z dwóch miejsc. Gdy zostanie sprzedane drugie miejsce, firma pragnie w ciągu 4 lat wykonać prywatną misję księżycową. /PAP – Nauka w Polsce, 2011, dokument on-line/. Pod adresem Trial.pl startuje pierwsza kompleksowa baza szlaków turystycznych w Polsce. Baza będzie obejmować zarówno dobrze znane szlaki piesze i rowerowe, a także szlaki wodne, konne, nordic walking, ścieżki przyrodnicze i spacerowe oraz wszystkie inne wytyczone fizycznie w terenie. Planowane jest też uruchomienie działu poświęconego szlakom tematycznym. Każdy z użytkowników po zalogowaniu może samodzielnie dodawać lub komentować wybrane szlaki. Może także pobierać pliki zawierające ślady GPS, które można wgrać do własnego urządzenia. Projektowi patronuje Prezes Polskiej Organizacji Turystycznej. Zamierzeniem właścicieli serwisu jest zbudowanie najbardziej wyczerpującego źródła wiedzy o polskich szlakach turystycznych./Dziennik Turystyczny, 24.05.2011, dokument on-line/. Na zakończenie można przytoczyć wyniki badań Eurobarometru na temat stosunku Europejczyków do turystyki w 2011 roku /”The attitudes of Europeans towards tourism 2011, http://ec.europa.eu/public_opinion/ archives/flash_arch_329_315_en.htm/. Do najważniejszych wniosków nowego badania Eurobarometru należą: 1/ Najczęściej wymienianym celem podróży wakacyjnych w 2011 roku są Włochy /11,5%/, następnie Hiszpania /8,6%/, Francja /8,2%/. 2/ W 2011 roku 58% Europejczyków planuje spędzić urlop we własnym kraju lub innym państwie UE. 3/ Rośnie zainteresowanie podróżami. W 2010 roku 73 % obywateli UE podróżowało dla własnej przyjemności lub w sprawach zawodowych, w 2009 roku 69 %. Najwięcej podróżują mieszkańcy Finlandii /89 %/, Danii /87 %/, Holandii i Szwecji /po 87 %/, Luksemburga /85 %/ i Norwegii /84 %/. 138 Marek Dembowski 4/ Najważniejszym czynnikiem przy wyborze miejsca na urlop jest jego atrakcyjność /32 %/, następnie „dziedzictwo kulturowe” /27 %/ oraz możliwości rozrywki /14 %/. 5/ Głównym motywem wyjazdu jest przyjemność /36 %/, słońce i plaża /18 %/, odwiedziny u przyjaciół i krewnych /17 %/. 6/ Zdecydowanie przeważa samodzielne planowanie i realizacja urlopu /57 %/. Najwyższy odsetek indywidualnych wyjazdów jest w Turcji /80 %/, Islandii /79 %/ i Chorwacji /78 %/. Badaniami objęto 30 tysięcy osób w ponad 30 krajach europejskich. Sondaż przeprowadzany jest raz w roku od 2008 roku. W wyniku analizy powyższego tekstu wyłania się kilka uwag związanych z rozwojem ruchu turystycznego: - daje się zauważyć stały rozwój nowych form turystyki głównie o charakterze aktywnym, - rośnie znaczenie rozrywki i przyjemności wynikającej z uprawiania turystyki kosztem autentyczności, jako zasadniczego motywu podróży, - można zauważyć coraz wyższy poziom świadomości turystów co się wyraża w oczekiwaniach większej różnorodności i wyższego poziomu świadczonych usług samodzielnie wybieranych według własnego gustu, - dynamiczny rozwój regionalnego ruchu turystycznego jest uzależniony od poziomu zagospodarowania, aktywności i pomysłowości w promowaniu własnych atrakcji. Bibliografia: 1. 2. 3. 4. 5. 6. “Dziennik Turystyczny”, data dostępu 24.052011. „Wiadomości Turystyczne” nr 5, 1-15 marzec 2009, nr 6, 16-31 marzec 2009. Dziadul J., Żyć by bić, „Polityka” nr 34, 17-23.08.2011. ec.europa.eu.public opinion/archives/flash_arch_325_315_eu.htm flyaboveall.com Gaworecki W.W., Mroczyński Z., Turystyka i sport dla wszystkich w promocji zdrowego stylu życia, Wyższa Szkoła Turystyki i Hotelarstwa w Gdańsku, Gdańsk 2008. 7. Grejcun W., Warmia i Mazury leżą w naszej naturze, „Gazeta Wyborcza”, Olsztyn 21.04.2009. 8. Janik K., Turystyka sportowa – śladami europejskich stadionów, Turystyka24h.pl, dokument on-line. 9. Kichler W., Carving, Medica Press, 2002. Przegląd nowych form i kierunków zmian turystyki... 139 10.kiting.com 11. Kwilecki K., Turystyczne i relaksacyjne formy zdrowego stylu życia, Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa, Katowice 2012. 12.Lokalne dziedzictwo /wielo/kulturowe i walory przyrodnicze jako wartość promocyjno-turystyczna, pod red. E. Nycza, Wydawnictwo Instytut Śląski, Opole 2012. 13.MacCannell D., Turysta. Nowa teoria klasy próżniaczej, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA, Warszawa 2002. 14.Merski J., Warecka J., Turystyka kwalifikowana Turystyka aktywna, ALMAMER, Warszawa 2009. 15.Niemiec K., Nowa forma turystyki – Dogtrekking, „Turystyka Małopolska”, 10.04.2011. 16.Niezgoda A., Ekstremania, „Polityka” nr 27, 5 lipca 2003. 17.PAP – Nauka w Polsce, data dostępu 10.05.2011. 18.Piotrowski J. P., „Travel Trade Gazette” nr 206, luty 2009. 19.Speer-flying.com 20.turystykakulturowa.org , data dostępu 1.05.2009. 21.Z warsztatów mistrzów, pod red. W. Alejziaka, „Folia Turistca” nr 25/2/ - 2011, AWF – Kraków. Zeszyty Naukowe UW MSC nr 37 141 MATERIAŁY SZKOLENIOWODYDAKTYCZNE Jan Wąsik ALMAMER Szkoła Wyższa w Warszawie DZIAŁALNOŚĆ JEDNOSTEK BUDŻETOWYCH W SPRAWOZDANIACH FINANSOWYCH Wprowadzenie Państwo, jako zorganizowana wspólnota ludzi jest organizacją polityczną, terytorialną i przymusową działającą dla zagwarantowania rozwoju gospodarczego, suwerenności i zaspokojenia potrzeb społecznych. Państwo obejmuje władze szczebla centralnego i samorządowego wykonujące zadania publiczne. Realizacja zadań publicznych wymaga zorganizowania i utrzymania podmiotów o określonych formach prawnych, wypełniających aktywności i funkcje państwa. Wypełnianie tych funkcji jest obiektywną koniecznością wynikającą z istnienia społeczeństwa na określonym poziomie rozwoju cywilizacyjnego. Działalność państwa można sprowadzić do funkcji publicznych, społecznych i gospodarczych. Funkcje te realizowane są poprzez: - utrzymywanie organów i instytucji w obszarach takich jak administracja centralna, bezpieczeństwo publiczne, obrona narodowa, wymiar sprawiedliwości, reprezentowanie państwa na zewnątrz, utrzymanie urządzeń infrastruktury, ochrona sanitarna, ochrona zasobów naturalnych, - finansowanie za pomocą takich narzędzi jak dotacje, subwencje, emerytury, renty, zasiłki, dopłaty do leków, realizowane w obszarach edu- 142 Jan Wąsik kacji, kultury, zabezpieczenia socjalnego, zabezpieczenia emerytalno-rentowego, pomocy społecznej, opieki zdrowotnej, - oddziaływanie na przebieg procesów gospodarczych poprzez system podatkowy i aparat fiskalny oraz inne instytucje zaangażowane w alokację zasobów, kapitału, pracy i ziemi. Państwo, aby wypełnić powyższe funkcje tworzy system instytucji, organów i jednostek o różnej formie organizacyjnej i prawnej. Jednymi z najważniejszych i jednocześnie realizujących najszerszy zakres zadań publicznych są jednostki budżetowe. Jednostki te należą do sektora finansów publicznych, nieposiadające osobowości prawnej a wydatki pokrywają bezpośrednio z budżetu, a pobrane dochody odprowadzają na rachunek odpowiednio budżetu państwa albo na rachunek jednostki samorządu terytorialnego. Celem artykułu jest wykazanie, że formalna sprawozdawczość finansowa i budżetowa sporządzana w jednostkach budżetowych nie w pełni odzwierciedla działalność tych jednostek na rzecz społeczeństwa jak to jest w przypadku jednostek państwowych oraz na rzecz społeczności lokalnej jak to jest w przypadku jednostek samorządu terytorialnego. Rozważania w artykule zostały ograniczone do wybranych problemów takich jak; - zakres działalności jednostek budżetowych i zdolność do ich oceny, - cechy jakościowe formalnych sprawozdań finansowych, - potrzeby informacyjne użytkowników sprawozdawczości budżetowej i finansowej, - wpływ zasad rachunkowości na jakość sprawozdań finansowych. Analizę sprawozdawczości przeprowadzono w oparciu o aktualne przepisy prawa finansów publicznych i prawa bilansowego. 1. Jednostki budżetowe, jako podstawowy realizator zadań publicznych Całokształt zadań i funkcji realizowanych przez podmioty i jednostki sektora publicznego można podzielić na dwa obszary. Pierwszy obszar to zadania dotyczące funkcjonowania państwa: Działalność jednostek budżetowych w sprawozdaniach finansowych 143 - funkcjonowanie administracji, obejmującej naczelne organy władzy państwowej (Sejm, Senat, Prezydent), administrację rządową i podległe im wyspecjalizowane służby, (np. skarbowe), oraz administracje jednostek samorządu terytorialnego, - zapewnienie bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego państwa, - funkcjonowanie systemu kontroli przestrzegania prawa i wymiaru sprawiedliwości, - realizację nadzoru właścicielskiego wobec mienia Skarbu Państwa i mienia samorządowego, - obsługę zewnętrznych i wewnętrznych zobowiązań państwa i samorządów. Drugi obszar dotyczy zadań związanych z usługami świadczonymi przez samorządy terytorialne na rzecz społeczności lokalnych, a mianowicie: - ładu przestrzennego, gospodarki nieruchomościami, ochrony środowiska i przyrody oraz gospodarki wodnej, - infrastruktury komunikacyjnej i lokalnego transportu zbiorowego, - wodociągów i zaopatrzenia w wodę, gospodarki komunalnej, zaopatrzenia w energię elektryczną i cieplną oraz gaz, - ochrony zdrowia i pomocy społecznej, - gminnego budownictwa mieszkaniowego, - edukacji publicznej, kultury, ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, kultury fizycznej i turystyki, - porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli oraz ochrony przeciwpożarowej i przeciwpowodziowej, - utrzymania gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów administracyjnych. 1 Należy podkreślić, że powyższe wyliczenie nie ma charakteru zamkniętego. Zadania samorządom terytorialnym zależą od istniejącej infrastruktury technicznej i społecznej, ładu przestrzennego, ekologii i decydują o warunkach życia społeczności lokalnej. Podstawowym celem działalności zarówno podmiotów państwowych jak i samorządowych jest zaspokojenie zbiorowych potrzeb społeczeństwa i nie jest podyktowane celami zarobkowymi. Dzięki realizacji zadań i celów istnieją przesłanki Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym. Dz.U.2001.142.1591, art. 7 ust. 1. 1 144 Jan Wąsik Działalność jednostek budżetowych w sprawozdaniach finansowych 145 jednostkom samorządu terytorialnego udzielać pomocy, w tym pomocy finansowej3. System do lepszej organizacji i funkcjonowania lokalnego środowiska oraz życia mieszkańców gminy. Powiązanie rozwoju gospodarczego z potrzebami społecznymi lokalnego społeczeństwa oraz wykorzystanie na rzecz tego rozwoju lokalnych zasobów (w tym finansowych) sprawi, iż to będzie rozwój oparty na tzw. endogenicznych (wewnętrznych) czynnikach (lokalne potrzeby, lokalne zasoby, miejscowi ludzie, lokalne instytucje, organizacje społeczne i podmioty gospodarcze). Do zadań gminy, oprócz wynikających z zapisów ustawowych, winny należeć również zadania, do których zaliczyć należy kreowanie i stymulowanie rozwoju lokalnego, jako istniejącego czynnika wpływającego na poziom życia mieszkańców. Konieczność realizacji tych zadań wynika z natury samorządu gminnego i immanentnie związana jest z jego powinnością. Zadaniami użyteczności publicznej, w rozumieniu ustawy, są zadania własne gminy, których celem jest zaspokajanie zbiorowych potrzeb ludności w drodze świadczenia usług powszechnie dostępnych. Wykonywanie zadań publicznych przekraczających możliwości gminy następuje w drodze współdziałania międzykomunalnego. Jednostki samorządu terytorialnego, związki międzygminne (związki komunalne), stowarzyszenia gmin oraz sejmiki samorządowe mogą sobie wzajemnie udzielać pomocy, w tym finansowej w przypadku zaistnienia klęski żywiołowej, nadzwyczajnego zagrożenia środowiska, katastrof oraz innych zdarzeń losowych. W celu wspierania idei samorządu terytorialnego oraz obrony wspólnych interesów, gminy mogą tworzyć stowarzyszenia, zgodnie z przepisami ustawy. Zadaniami użyteczności publicznej, w rozumieniu ustawy, są zadania własne gminy, określone w art. 7 ust. 1, których celem jest bieżące i nieprzerwane zaspokajanie zbiorowych potrzeb ludności w drodze świadczenia usług powszechnie dostępnych.2 Wykonywanie zadań publicznych może być realizowane w drodze współdziałania między jednostkami samorządu terytorialnego. Gminy, związki międzygminne oraz stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego mogą sobie wzajemnie bądź innym jednostkom samorządu tery Tamże, art. 7. 2 3 rysunek 1. zadań realizowanych jednostki samorządu terytorialnego zawiera torialnego udzielaćprzez pomocy, w tym pomocy finansowej. System zadań realizowanych przez jednostki samorządu terytorialnego zawiera rysunek 1. Rysunek 1. Podział zadań jednostek samorządu terytorialnego Rysunek 1. Podział zadań jednostek samorządu terytorialnego Zadania jednostek samorządu terytorialnego Zadania własne Finansowane z własnych dochodów, subwencji i dotacji na zadania własne Kontrola pod względem zgodności z prawem Zadania zlecone Zadania zlecane ustawami Finansowane z dotacji celowych Zadania na podstawie zawartych porozumień Finansowane zgodnie z porozumieniem Kontrola pod względem celowości Źródło: opracowanie własne na podstawie: E. Ruśkowski, Finanse lokalne, Wyższa Szkoła Źródło: Opracowanie własne na podstawie: E. Ruśkowski, Finanse lokalne, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania i Zarządzania w Białymstoku, w Białymstoku, s.62. Finansów s.62. Kolejna grupa zadań jednostek samorządu terytorialnego to - zadania Kolejna grupa zadań jednostek samorządu terytorialnego to - zadania zlecone. Wynikają zlecone. Wynikają one z uzasadnionych potrzeb państwa. Na podstawie one z uzasadnionych potrzeb państwa. Na podstawie tych zadań jednostka powinna otrzymać tych zadań jednostka powinna otrzymać odpowiednie środki finansowe odpowiednie środki finansowedo w wysokości koniecznej do wykonania powierzonych zadań. w wysokości koniecznej wykonania powierzonych zadań. FinansowaFinansowanie zadań własnych odbywa się poprzez dochody,przychody, przychody, subwencje oraz nie zadań własnych odbywa się poprzez dochody, subwencje oraz dotacje na własne. zadaniaNatomiast własne.zadania Natomiast w formie po- są dotacje na zadania zleconezadania w formiezlecone porozumień, finansowane rozumień, finansowane są ze źródeł zawartych w tych porozumieniach. ze źródeł zawartych w tych porozumieniach. Zadnia zlecone w formie ustaw są finansowane Zadnia w formie ustaw sązadań finansowane z dotacjijakcelowych. Każda z dotacjizlecone celowych. Każda realizacja zarówno własnych i zleconych podlega realizacja zadań zarówno własnych jak i zleconych podlega nadzorowi. nadzorowi. Pierwsza grupa wydatków podlega nadzorowi z punktu widzenia ich zgodności Pierwsza grupa wydatków podlega nadzorowi z punktu widzenia ich zgodz prawem, druga z punktu widzenia celowości, rzetelności i gospodarności. ności z prawem, druga z punktu widzenia celowości, rzetelności i gospoZadania darności. realizowane przez gminne jednostki budżetowe wymagają racjonalnego systemu finansów tych realizowane jednostek, a jest to przede wszystkim system ich dochodów i wydatków Zadania przez gminne jednostki budżetowe wymagają rabudżetowych. To dochody, czyli zasoby pieniężne decydują o możliwościach rozwojowych cjonalnego systemu finansów tych jednostek, a jest to przede wszystkim jednostek, gdy ich wpływy finansowe okażą się niewystarczające na pokrycie zobowiązań nie Tamże, art. 9,10. mogą maksymalizować dochodów kosztem zaspokojenia potrzeb społecznych należących do 3 ich zadań4. 3 4 Tamże, art. 9,10. R. Stanek, D. Śmiałowski, Wieloletnie plany inwestycyjne, Minicipium, Warszawa 2001, s.74. 146 Jan Wąsik system ich dochodów i wydatków budżetowych. To dochody, czyli zasoby pieniężne decydują o możliwościach rozwojowych jednostek, gdy ich wpływy finansowe okażą się niewystarczające na pokrycie zobowiązań nie mogą maksymalizować dochodów kosztem zaspokojenia potrzeb społecznych należących do ich zadań.4 W celu wykonywania zadań gmina może tworzyć jednostki organizacyjne, a także zawierać umowy z innymi podmiotami, w tym z organizacjami pozarządowymi. Podstawowymi jednostkami organizacyjnymi realizującymi zadania publiczne są jednostki budżetowe. Historycznie najstarsze i powszechnie stosowane w sektorze państwowym i samorządowym formy gospodarki budżetowej. W ostatnim okresie mimo występujących tendencji centralizacyjnych, konsolidacyjnych i oszczędnościowych ich liczba maleje, ale i tak ocenia się na kilkadziesiąt tysięcy, a realizowane dochody i wydatki to 80% budżetu państwa i budżetów samorządów. Gospodarka finansowa oraz zadania gmin powinny opierać się na stabilnym systemie finansów lokalnych umożliwiających racjonalne planowanie dochodów i wydatków. Wtedy to władza samorządowa może realizować ustawowe zadania na przynajmniej podstawowym poziomie, powinna uzyskiwać odpowiedni poziom dochodów i efektywnie je wykorzystywać .5 Przepisy ustawy o finansach publicznych zdeterminowały zasady prowadzenia gospodarki finansowej. Generalną zasadą tej gospodarki jest to, że wydatki pokrywane są bezpośrednio z budżetu, a pobrane dochody odprowadzana są na rachunek odpowiednio dochodów budżetu państwa albo budżetu jednostki samorządu terytorialnego. Tylko niektóre jednostki na mocy ustawy o finansach publicznych6 mogą zatrzymywać uzyskiwane dochody przeznaczając je na realizację wydatków bieżących i majątkowych, za wyjątkiem wynagrodzeń osobowych. R. Stanek, D. Śmiałowski, Wieloletnie plany inwestycyjne, Minicipium, Warszawa 2001, s.74. 5 Tamże. 6 Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, Dz.U. nr 157, poz. 1240 z późn. zm. art. 11 i dalsze. 4 Działalność jednostek budżetowych w sprawozdaniach finansowych 147 Z prawnego punktu widzenia jednostki budżetowe można podzielić na trzy grupy: - stanowiące aparat wykonawczy organów władzy ustawodawczej i wykonawczej, - będące jednostkami organizacyjnymi podległymi lub nadzorowanymi przez organy państwowe lub samorządowe, - obsługujące sądy trybunały i organy kontroli państwowej i ochrony państwa. Jednostki budżetowe realizują różnorodne zadania, które należą do podmiotów o różnym statusie prawnym, przez to reżim prawno finansowy jednostek nie jest jednolity. 2. Zakres informacyjny sprawozdań finansowych Jednostki budżetowe państwowe i samorządowe zostały wyłączone z obowiązku sporządzania sprawozdań finansowych określonych przepisami przez art. 80 ustawy o rachunkowości.7 Zakres informacyjny oraz zasady sporządzania sprawozdań został sformułowany w prawie finansów publicznych.8 Dla tych form organizacyjnych sektora finansów publicznych zostały przewidziane szczególne zasady sporządzania sprawozdań zawarte w rozporządzeniach Ministra Finansów: 1) z dnia 5 lipca 2010 r. w sprawie szczególnych zasad rachunkowości oraz planów kont dla budżetu państwa, budżetów jednostek samorządu terytorialnego jednostek budżetowych, samorządowych zakładów budżetowych, państwowych funduszy celowych oraz państwowych jednostek budżetowych mających siedzibę poza granicami Rzeczpospolitej Polskiej, 9 2) z dnia 3 lutego 2010 r. w sprawie sprawozdawczości budżetowej, które obejmują sprawozdania budżetowe,10 3) z dnia 4 marca 2010 r. w sprawie sprawozdań jednostek sektora finansów publicznych w zakresie operacji finansowych, którym objęto ogół Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (Dz.U. Nr 152 poz.1223 z późn. zm.). 8 Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, … dz. cyt. 9 Dz.U. z 2010 r. nr 128, poz. 861. 10 Dz.U. z 2010 r. nr 20, poz. 103. 7 148 Jan Wąsik operacji finansowych a w szczególności w zakresie należności i zobowiązań oraz długu publicznego.11 4) z dnia 25 października 2010 r. w sprawie zasad rachunkowości i planu kont dla organów podatkowych jednostek samorządu terytorialnego.12 5) z dnia 28 grudnia 2011 r. w sprawie sprawozdawczości w układzie zadaniowym13 Prowadzenie rachunkowości w jednostkach podległych Ministrowi Finansów zostało uregulowane zarządzeniem nr 54 z dnia 23 grudnia 2010 r. w sprawie zasad rachunkowości i planów kont dla organów podatkowych podległych Ministrowi Finansów, w zakresie poboru i rozliczenia podatków, opłat, wpłat z zysku przedsiębiorstw państwowych i jednoosobowych spółek Skarbu Państwa oraz innych niepodatkowych należności budżetowych, do których ustalania lub określania są uprawnione organy podatkowe.14 Sprawozdania budżetowe dotyczą: - stanu środków pieniężnych na rachunkach bankowych budżetu, - wykonania planu dochodów budżetowych, - wykonania planu wydatków budżetowych, w tym zaangażowania, - wynik wykonania budżetu, - należności i zobowiązań budżetu, - wykonania planów finansowych, - finansowania deficytu, - wydatków strukturalnych, - zarządzania długiem publicznym, - zatrudnienia i wynagrodzeń. Na system sprawozdań budżetowych składa się wiele jednostkowych i zbiorczych sprawozdań dysponentów środków budżetowych wszystkich stopni, urzędów skarbowych, zarządów samorządów terytorialnych oraz D.zU. z 2010 r. nr 43, poz. 247. Dz.U. z 2010 r. nr 208, poz. 1375. 13 Dz.U. z 2011 r. nr 298, poz.1766. 14 Dziennik Urzędowy Ministra Finansów z 2010 r. nr 15, poz. 62. Działalność jednostek budżetowych w sprawozdaniach finansowych 149 Ministerstwa Finansów.15 Sprawozdawczość budżetowa jednostek budżetowych nie jest objęta oddziaływaniem przepisów ustawy o rachunkowości.16 Zasady sprawozdawczości budżetowej zostały określone w rozporządzeniu Ministra Finansów w sprawie sprawozdawczości budżetowej. Rozporządzenie to określa: - rodzaje, formy, terminy i zasady sporządzania sprawozdań budżetowych z wykonania budżetów jednostek samorządu terytorialnego oraz wykonania planów finansowych: jednostek budżetowych, samorządowych zakładów budżetowych, funduszy celowych, szkół wyższych będących jednostkami sektora finansów publicznych – w zakresie zatrudnienia i wynagrodzenia, - rodzaje i zasady sporządzania sprawozdań w zakresie państwowego długu publicznego oraz poręczeń i gwarancji sektora finansów publicznych, - jednostki zobowiązane do sporządzania poszczególnych rodzajów sprawozdań finansowych, w tym budżetowych, których mogą dotyczyć szczególne zasady rachunkowości, terminy sporządzania tych sprawozdań oraz odbiorców sprawozdań. W załącznikach do rozporządzenia zawarte są szczegółowe instrukcje sporządzania sprawozdań budżetowych w zakresie budżetu państwa, budżetów jednostek samorządu terytorialnego, terminy przekazywania sprawozdań oraz odbiorcy sprawozdań w zakresie budżetu oraz wzory poszczególnych rodzajów sprawozdań. Do sporządzania i przekazywania sprawozdań budżetowych zobowiązani są: - dysponenci środków budżetowych wszystkich stopni oraz rządowe i samorządowe jednostki budżetowe, samorządowe zakłady budżetowe, państwowe instytucje kultury, samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej, uczelnie publiczne i Polska Akademia Nauk, ZUS, KRUS, NFZ, - zarządy samorządów terytorialnych, 11 12 K. Winiarska, A. J. Wołoszyn, Rachunkowość budżetowa, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2006. 16 Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (Dz.U. Nr 152 poz.1223 z późn. zm). 15 lutego 2010 r. w sprawie sprawozdawczości budżetowej, Dz.U. z 2010 r., nr 20, poz. 103. 150 Jan Wąsik - agencje wykonawcze, - instytucje gospodarki budżetowej, - urzędy skarbowe, izby skarbowe, izby celne. Sprawozdania budżetowe mogą być sporządzane, jako: 1) sprawozdania jednostkowe – sporządzane przez poszczególne jednostki, na podstawie danych z ich ksiąg rachunkowych, 2) sprawozdania łączne sporządzane przez dysponentów środków budżetu państwa drugiego stopnia i dysponentów głównych na podstawie sprawozdań jednostkowych jednostek im podległych i własnego sprawozdania jednostkowego oraz przez izby skarbowe na podstawie sprawozdań jednostkowych urzędów skarbowych, jako organów podatkowych, 3) sprawozdania zbiorcze sporządzane przez zarządy jednostek samorządu terytorialnego na podstawie sprawozdań jednostkowych jednostek im podległych oraz sprawozdania jednostkowego jednostki samorządu terytorialnego, jako jednostki budżetowej i jako organu, 4) skonsolidowane sporządzane przez jednostki samorządu terytorialnego, dysponenci środków budżetu państwa, agencje wykonawcze, instytucje gospodarki budżetowej, dysponenci funduszy celowych, ZUS, KRUS, NFZ, uczelnie publiczne, PAN po wyeliminowaniu przepływów wewnętrznych i wewnątrz sektorowych. Kierunek przekazywania sprawozdań odbywa się od najniższego szczebla układu wykonawczego do dysponentów głównych, czyli w kierunku odwrotnym do przekazywania środków na wydatki. Taka organizacja systemu sprawozdawczego umożliwia sporządzenie sprawozdań zbiorczych (w jednostce samorządu terytorialnego) i łącznych (w budżecie państwa) z wykonania budżetu. Adresaci raportów budżetowych są zobowiązani do sprawdzenia sprawozdań pod względem kompletności, formalnym i rachunkowym oraz czy zostały przygotowane według obowiązujących przepisów i nie zawierają błędów rachunkowych. Przyjęcie sprawozdania dokonywane jest po wstępnej kontroli merytorycznej i formalno-rachunkowej. Rysunki 2 i 3 przedstawiają obieg sprawozdań budżetowych. Działalność jednostek budżetowych w sprawozdaniach finansowych 151 Rysunek 3. Obieg sprawozdań budżetowych jednostek budżetowych, samorządowych zakładów budżetowych, funduszy celowych jednostki samorządu terytorialnego Rysunek 3. Obieg sprawozdań budżetowych jednostek budżetowych, samorządowych zakładów budżetowych, funduszy celowych jednostki samorządu terytorialnego Regionalne izby obrachunkowe Dysponenci główni budżetu państwa Zarząd Jednostki samorządu terytorialnego Wojewódzkie Urzędy Statystyczne Urzędy skarbowe Jednostki budżetowe Fundusze celowe kopie sprawozdań Zakłady budżetowe oryginały sprawozdań Opracowanie własne na podstawie: A. Zysnarska, Rachunkowość sektora finansów publicznych, DOOK Gdańsk 122 i Rozporządzenia MinistraRachunkowość Finansów z dniasektora 3 lutego 2010 Opracowanie własne2004, na s podstawie: A. Zysnarska, finansów w sprawie sprawozdawczości budżetowej Dz.U. z 2005 r., nr 20, poz. 103. publicznych, DOOK Gdańsk 2004, s 122 i Rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 3 Rysunek 2. Obieg sprawozdań budżetowych jednostek budżetowych i funduszy celowych Rysunek 2. Obieg sprawozdań budżetowych jednostek budżetowych i funduszy celowych 9 budżetu budżetupaństwa państwa MINISTERSTWO FINANSÓW ZUS Izby Celne Izby skarbowe Dysponenci główni Sprawozdania łączne Urzędy skarbowe Dysponenci II stopnia Sprawozdania łączne Zarządy jednostek samorządu terytorialnego Dysponenci III stopnia Sprawozdania jednostkowe GUS Agencje Instytucje gospodarki budżetowej Fundusze celowe Źródło: napodstawie: podstawie:A.A.Zysnarska, Zysnarska, Rachunkowość sektora finansów Źródło:Opracowanie Opracowanie własne własne na Rachunkowość sektora finansów publicznych, DOOKDOOK Gdańsk 2004, s 121 i Rozporządzenia Ministra Finansów z 3dnia 3 publicznych, Gdańsk 2004, s 121 i Rozporządzenia Ministra Finansów z dnia lutego 2010 r. w sprawie sprawozdawczości budżetowej, Dz.U. z 2010 r., nr 20, poz. 103. lutego 2010 r. w sprawie sprawozdawczości budżetowej, Dz.U. z 2010 r., nr 20, poz. 103. Sprawozdania budżetowe składane są za różne okresy: miesięczne, kwartalne, półroczne i za cały rok. Sprawozdania z okresów krótszych Rysunek 3. Obieg sprawozdań budżetowych jednostek budżetowych, samorządowych zakładów budżetowych, funduszy celowych jednostki samorządu terytorialnego Regionalne izby obrachunkowe Dysponenci główni budżetu 152 Jan Wąsik niż rok budżetowy są źródłem informacji głównie o przebiegu wykonania budżetu, umożliwiającym organom wykonującym budżet podejmowanie operatywnych decyzji. Sprawozdania roczne są podstawą do sporządzenia sprawozdania z wykonania całego budżetu i przedstawienia go tym organom, które go uchwaliły, czyli Sejmowi RP, sejmikowi wojewódzkiemu, radzie gminy i radzie powiatu. Jednostki budżetowe zarówno państwowe i samorządowe będące dysponentami budżetu III stopnia sporządzają i przekazują dysponentom wyższego stopnia (głównym lub stopnia II) sprawozdania: - miesięczne (roczne) w zakresie wykonania planu finansowego (dochody i wydatki), stanu środków budżetowych na rachunkach bankowych i wydatków nie wygasających, - kwartalne w zakresie stanu zobowiązań i należności oraz o zatrudnieniu i wynagrodzeniach. Jednostki budżetowe uczestniczące w procesach planowania budżetów i ich realizacji poprzez system sprawozdań budżetowych przyczyniają się do wypełnienia wymogów określonych w zasadach budżetowych. I tak wskazują czy ujęto w budżetach wszystkie dochody i wydatki państwa czy jednostek samorządu terytorialnego. Porównanie zaplanowanych kwot dochodów i wydatków z faktycznie zrealizowanymi wskazuje na realność i jakość planowania budżetowego. Sprawozdania budżetowe mają podstawowe znaczenie w zarządzaniu finansami publicznymi stąd powinny posiadać odpowiednie cechy użytkowe i jakościowe. Powinny jasno i rzetelnie prezentować realizację budżetów, stan środków budżetowych oraz realizację planów finansowych. Szczególne znaczenie ma sprawozdawczość budżetowa dla zapewnienia jawności i przejrzystości budżetu. Udostępniane w sprawozdaniach informacje organom przedstawicielskim, a tym samym całemu społeczeństwu, wypełniają zasadę jawności. Natomiast spełnienie zasady przejrzystości realizowane jest przez prezentowanie w budżetach kwot dochodów i wydatków w odpowiedniej szczegółowości, pozwalającej wskazać źródła dochodów i kierunki wydatków, ocenić ich realizację w czasie i jednostki odpowiedzialne za tą realizację. Działalność jednostek budżetowych w sprawozdaniach finansowych 153 Sprawozdania budżetowe spełniają funkcję planistyczną i kontrolną, stanowiąc podstawę planowania budżetowego bez względu na przyjęte metody. Informacje zawarte w sprawozdaniach budżetowych sporządzanych przez jednostki budżetowe prezentowane są przy zastosowaniu zasady kasowej. Tylko niektóre sprawozdania budżetowe dotyczące realizacji budżetu państwa i jednostek samorządu terytorialnego z powodu obowiązywania procedur ostrożnościowych w zakresie długu są wykazywane przy zastosowaniu zasady memoriałowej. Należy również zaznaczyć, że wprowadzenie jednolitego systemu sprawozdawczości budżetowej dla wszystkich jednostek samorządu terytorialnego - wspartego systemem informatycznym, pozwala na sprawne i szybkie zbieranie oraz przekazywanie informacji o sytuacji tych jednostek w pełnej szczegółowości, tj. dział, rozdział, paragraf i w efekcie bieżące kompleksowe monitorowanie sytuacji finansowej samorządowego sektora finansów publicznych. Sprawozdania budżetowe mimo wykazania powyżej szeregu zalet nie mówią nic o dokonaniach jednostek, które je sporządziły. Społeczność na podstawie danych wykazanych w sprawozdaniach nie jest zorientowana o sprawności i celowości zaplanowanych i realizowanych dochodów i wydatków budżetowych. Sprawozdania finansowe jednostek budżetowych obejmują: bilans, rachunek zysków i strat (w wariancie porównawczym), zestawienie zmian w funduszu jednostki. Sporządzanie tych sprawozdań dokonuje się z uwzględnieniem zasad określonych w ustawie o rachunkowości, ale z wyłączeniem przepisów zawartych w rozdziałach 5, 6 i 7 tej ustawy. Przyjęte rozwiązania prawne związane z uwzględnieniem z jednej strony zasad rachunkowości określonych w ustawie o rachunkowości oraz z drugiej strony wymogów określonych w ustawie o finansach publicznych powodują, że w bilansie skupione są dwa ujęcia aktywów i pasywów wg zasady memoriałowej i zasady kasowej. Można powiedzieć, że rachunkowość jednostek budżetowych wymaga specyficznego potraktowania.17 B. Bakalarska, Problemy i tendencje w polskiej rachunkowości budżetowej, „Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej SKwP”, Zeszyt nr 39 Warszawa 1997 s. 5. 17 154 Jan Wąsik Począwszy od roku budżetowego 2002 r., na mocy przepisów rozporządzenia Ministra Finansów18 jednostki samorządu terytorialnego zobowiązane są do sporządzania skonsolidowanego bilansu. W zakresie braku szczegółowych uregulowań wspomniane rozporządzenie odsyłało do stosowania odpowiednio zasad sporządzania sprawozdań finansowych jednostek powiązanych określonych w ustawie o rachunkowości19 przy jednoczesnym założeniu, że jednostką dominującą jest jednostka samorządu terytorialnego. Jest to znaczące rozwiązanie pojawiające się w praktyce rachunkowości budżetowej i stanowi znaczący krok na drodze ku pełnej przejrzystości kondycji majątkowej i finansowej jednostek samorządu terytorialnego, a jest to warunek wstępny do otwartości i jawności oraz zwiększenia odpowiedzialności władz samorządowych wobec społeczności lokalnych. Konsolidacja bilansów jednostek samorządu terytorialnego jest ze wszech miar korzystna dla transparentności finansów publicznych jednak niesie szereg problemów i wątpliwości. Ogólnie można powiedzieć, że konsolidacja dotyczy jednostek budżetowych prowadzących księgi rachunkowe zgodnie z szczególnymi zasadami określonymi przez Ministra Finansów,20 ale i innych jednostek prowadzących księgi rachunkowe bez żadnych ograniczeń, zgodnie z ustawą o rachunkowości. Problemy konsolidacji można ująć w następujących obszarach: - podstawy prawnej; w ustawie o rachunkowości21 jednostki samorządu terytorialnego zostały wyłączone z obowiązku sporządzania sprawozdawczości, jednak rozporządzenie Ministra Finansów odwołuje się do proceduralnych zasad ich sporządzania ujętych w rozdziale 6 ustawy o rachunkowości, Rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 18 grudnia 2001 roku w sprawie szczególnych zasad rachunkowości oraz planów kont dla budżetu państwa, budżetów jednostek samorządu terytorialnego jednostek budżetowych, samorządowych zakładów budżetowych, państwowych funduszy celowych oraz państwowych jednostek budżetowych mających siedzibę poza granicami Rzeczpospolitej Polskiej. 19 Ustawa z dnia 29 września 1994 roku, o rachunkowości …, dz. cyt., rozdział 6. 20 Rozporządzenie Ministra Finansów z 18 grudnia 2001 r. w sprawie szczególnych zasad…, dz. cyt. 21 Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości…, dz. cyt., art. 80, ust. 1 i 3. 18 Działalność jednostek budżetowych w sprawozdaniach finansowych 155 - możliwości zwolnienia ze sporządzania sprawozdania zgodnie z art. 56 ustawy o rachunkowości przy spełnieniu dwóch z trzech warunków nie przekroczenia: łącznej sumy bilansowej 7,5 mln euro, łącznych przychodów 15 mln euro i łącznego zatrudnienia 250 osób. Wobec jednoznacznych sformułowań rozporządzenia należy stwierdzić, że jednostki samorządu terytorialnego nie mogą skorzystać z tego typu zwolnień, - typów i charakteru jednostek podporządkowanych, szczególnie jednostek współzależnych i stowarzyszonych, poprzez uznanie jednostki samorządu terytorialnego nie tylko za jednostkę dominującą, ale także znaczącego inwestora, - ograniczenie odwołania się tylko do rozdziału 6 ustawy o rachunkowości, jako podstawy sporządzania sprawozdania skonsolidowanego, a nie innych regulacji dotyczących tego obszaru rachunkowości, chociażby innych rozporządzeń Ministra Finansów,22 czy do Międzynarodowych Standardów Rachunkowości Sektora Publicznego, - pojęć i definicji zawierających różne treści i znaczenia, a występujących w przepisach prawa finansów publicznych i rachunkowości budżetowej oraz prawa bilansowego. Wobec powyższych wątpliwości należałoby rozważyć wydanie odrębnego przepisu regulującego ten trudny, a zarazem istotny obszar rachunkowości budżetowej. Kolejne elementy sprawozdania finansowego to: - bilans z wykonania budżetu, sporządzany przez wykonawców budżetów: państwa i budżetów jednostek samorządu terytorialnego, - bilans jednostki budżetowej, - rachunek zysków i strat, - zestawienie zmian w funduszu jednostki. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 12 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowych zasad sporządzania przez jednostki inne niż banki i zakłady ubezpieczeń sprawozdania finansowego jednostek powiązanych Dz. U. nr 152, poz. 1729, i Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 14 czerwca 1995 r. w sprawie szczegółowych zasad sporządzania przez jednostki inne niż banki skonsolidowanych sprawozdań finansowych Dz. U. nr 71 poz. 355. 22 156 Jan Wąsik Sprawozdania sporządzane przez jednostki budżetowe niezależnie od zakresu i rodzaju prowadzonej działalności powinny być podstawowym źródłem informacji gospodarczej, ich dokonaniach i sytuacji majątkowej i finansowej. A przyjęte zasady sporządzania i cechy jakościowe powinny uwzględniać potrzeby różnych zainteresowanych podmiotów, ze szczególnym naciskiem na potrzeby społeczeństwa w obszarze jednostek państwowych i potrzeby społeczności lokalnej w obszarze jednostek samorządu terytorialnego. Sprawozdania jednostek budżetowych dotyczące realizacji procesów związanych z gromadzeniem środków publicznych i ich rozdysponowaniem oraz alokacji zasobów majątkowych i efektywności ich wykorzystania powinny wypełniać wszystkie wymogi jakościowe stawiane sprawozdaniom finansowym sektora komercyjnego. Wypełnienie tych wymogów powinno przejawiać się w: - spełnieniu wymogów prawa bilansowego a przede wszystkim zasady wiernego i rzetelnego obrazu sytuacji majątkowej i finansowej, - ukierunkowaniu na użytkowników, ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb społecznych, - neutralności i obiektywności, - ekonomiczności – prezentacji tylko informacji niezbędnych do zarządzania zasobami publicznymi, - ujmowaniu w sprawozdaniach informacji pochodzących z ewidencji księgowej. Przeprowadzona analiza cech jakościowych sprawozdań wskazuje, że powyższe postulaty i uwarunkowania są realizowane w niezadowalającym zakresie Działalność jednostek budżetowych w sprawozdaniach finansowych - dostarczyciele środków budżetowych: pożyczkodawcy, inwestorzy, - organypodatnicy, kontrolne: darczyńcy, Najwyższa Izba Kontroli, regionalne izby obrachunkowe, urzędy - organy kontrolne: Najwyższa Izba Kontroli, regionalne izby obrachunskarbowe, Zakład Ubezpieczeń Społecznych, kowe, urzędy skarbowe, Zakład Ubezpieczeń Społecznych, - użytkownicy usług publicznych dostarczanych przez jednostki budżetowe, - użytkownicy usług publicznych dostarczanych przez jednostki budżetowe, jednostek współpracujących z jednostkami budżetowymi, - menedżerowie - menedżerowie jednostek współpracujących z jednostkami budżetowy- społeczeństwo. mi, Strukturę użytkowników przedstawia rysunek 4. - społeczeństwo. Strukturę użytkowników przedstawia rysunek 4. Rysunek 4. Użytkownicy sprawozdań finansowych i budżetowych Rysunek 4. Użytkownicy sprawozdań finansowych i budżetowych Grupy użytkowników sprawozdań Użytkownicy zewnętrzni Użytkownicy wewnętrzni Ministerstwo Finansów Zarząd jednostki (kierownictwo) Jednostki nadrzędne (dysponenci II stopnia i dysponenci główni) Pracownicy Związki zawodowe Organy kontrolne (RIO, NIK) GUS Inwestorzy Kredytodawcy Kontrahenci 3. Użytkownicy sprawozdawczości budżetowej i finansowej Formalne sprawozdania budżetowe i finansowe jednostek budżetowych są sporządzane przede wszystkim dla użytkowników zewnętrznych. Poszczególni użytkownicy są zainteresowani ich zawartością informacyjną, którą wykorzystują do zarządzania celów Przedstawionych powyżej użytkowników sprawozdań można podzielić na kategorie: 157 Społeczeństwo Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 3 lutego Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 3 2010 r. w sprawie sprawozdawczości budżetowej, Dz.U. z 2010 r., nrr.,20, poz.poz. 103. lutego 2010 r. w sprawie sprawozdawczości budżetowej, Dz.U. z 2010 nr 20, 103. Użytkowników można też podzielić na następujące kategorie: Użytkowników można teżdziałalność podzielić na następujące - finansujących publiczną kategorie: (podatnicy, kredytodawcy, pracownicy sektora publicznego, - finansujących działalność publiczną (podatnicy, kredytodawcy, pracownicy sektora publicznego, - konsumenci produktów publicznych, - organy władzy państwowej i samorządowej, 158 - - - - Jan Wąsik konsumenci produktów publicznych, organy władzy państwowej i samorządowej, organy kontrolne, podmioty współpracujące z jednostkami sektora publicznego. Można stwierdzić, że użytkownicy informacji pochodzących ze sprawozdań potrzebują ich do oceny prawidłowości gospodarowania zasobami publicznymi oraz do wspomagania podejmowanych decyzji o charakterze politycznym, społecznym i ekonomicznym. I przejawiają się w informacjach o: - rodzajach, strukturze i wielkości oraz zużyciu składników majątku publicznego, - istniejących zobowiązaniach, w tym długu publicznego państwa i samorządu terytorialnego oraz możliwości jego spłaty, - zrealizowanych programach społecznych np. emerytalnych, przeciwdziałaniu bezrobociu, - realizacji budżetu państwa i budżetów samorządu terytorialnego, - inflacji, - zobowiązaniach podatkowych, - zapotrzebowaniu na środki finansowe zewnętrzne. W dobie istniejącej ogólnoświatowej sytuacji kryzysu finansów publicznych informacje dotyczące efektywności wykorzystania zasobów publicznych zgodnie z przepisami prawa oraz kontroli ich stanu i utrzymania, mają szczególne znaczenie dla społeczeństwa. Istotne są informacje w zakresie stanu finansów, a w szczególności: - określenie źródeł i rodzaje dochodów budżetowych, - określenie kierunków i zasad wydatkowania środków publicznych, - oszacowania potrzeb pożyczkowych państwa i samorządu terytorialnego, - oceny zdolności do regulacji zobowiązań bieżących i długoterminowych, - oceny kondycji finansowej jednostek sektora publicznego, - kosztów działalności państwa i jednostek samorządu terytorialnego oraz poszczególnych jednostek budżetowych, Działalność jednostek budżetowych w sprawozdaniach finansowych 159 - dokonań zrealizowanych z zasobów publicznych w kontekście realizacji celów, oraz gospodarności, efektywności, - oraz wpływu działalności gospodarczej prowadzonej przez podmioty publiczne na gospodarkę. Wymieniony zbiór informacji dotyczy tylko ogólnych uwarunkowań, ale odmiennie należy traktować konkretne podmioty sektora publicznego. W tym przypadku należy zwrócić uwagę na realizowaną misję i wykonywane zadania, posiadane zasoby, relacje odpowiedzialności kierownictwa oraz miejsce tego podmiotu w społeczności lokalnej. Bardzo istotną grupą odbiorców informacji użytkowników pochodzących ze sprawozdań jest lokalne społeczeństwo w stosunku do jednostek budżetowych samorządu terytorialnego, które jest z racji monopolu zmuszone do korzystania z usług publicznych świadczonych przez konkretne jednostki. Sprawozdania finansowe i budżetowe stanowią podstawę do przeprowadzenia analizy finansowej, która jest podstawowym instrumentem kierowania gospodarką finansową jednostek budżetowych oraz umożliwia wykrycie nieprawidłowości w realizacji planów finansowych w zakresie dochodów i wydatków budżetowych, ponoszonych kosztów wykonania zadań rzeczowych i gospodarki zasobami majątkowymi. Sprawozdania finansowe, a w szczególności: bilans, rachunek zysków i strat oraz zestawienie zmian w funduszu jednostki mają istotne znaczenie w planowaniu budżetu na lata następne, a także są wykorzystywane przez organy kontroli finansowej. 4. Zasady rachunkowości a cechy jakościowe sprawozdań finansowych Rachunkowość w praktycznym znaczeniu jest systemem ewidencji zdarzeń gospodarczych, a więc zorganizowanym układem wzorów i sposobów oraz reguł określonych przez teorię. W ramach rachunkowości dokonywana jest wycena, ewidencja, grupowanie, prezentacja i analiza zdarzeń gospodarczych. Podstawą prowadzenia rachunkowości są zasady dokładnie określone przez prawo, naukę i zwyczaj. 160 Jan Wąsik System rachunkowości stanowią metody i procedury oraz środki techniczne i zasoby ludzkie systematycznie stosowane do tworzenia kwantyfikowanej informacji finansowej. Podstawową funkcją tego systemu jest dokonywanie ewidencji danych pochodzących z bieżącej działalności jednostki, z zastosowaniem kategorii wartości kosztu i pieniądza. Ewidencji podlegają operacje gospodarcze, których źródłem są zdarzenia zachodzące w każdej jednostce. Celem systemu rachunkowości jest: – umożliwienie jednostce gospodarującej prezentacji swojej sytuacji majątkowej oraz efektów działalności gospodarczej, – klasyfikowanie i agregowanie zdarzeń gospodarczych w celu przygotowania informacji w użytecznej i prostej formie, – synteza i prezentowanie informacji w formie właściwych raportów na potrzeby użytkowników i decydentów. Można także powiedzieć, że system rachunkowości jest zbiorem metod i technik identyfikowania mierzenia i komunikowania informacji ekonomicznych tak, aby decydenci mogli dokonywać prawidłowych, racjonalnych ocen przy podejmowaniu decyzji.23. Na system rachunkowości budżetowej wpływają specyficzne cechy gospodarki finansowej organów państwowych i samorządowych, do których można zaliczyć: - cel gospodarki, tj. zaspokajanie potrzeb społeczeństwa w dziedzinie usług publicznych, - nieprodukcyjny charakter usług publicznych, - niekiedy brak konkretnego odbiorcy, a tym samym rynku, na którym mogłaby się dokonać wycena generowanych usług publicznych, - znaczna rozpiętość czasu między poniesionymi nakładani a uzyskanymi efektami, - brak możliwości rynkowej wyceny działalności oraz zweryfikowania ewentualnych przyszłych korzyści ekonomicznych z utrzymania administracji publicznej, 23 Organizacja rachunkowości, M. Dobja (red. nauk.), Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1999. Działalność jednostek budżetowych w sprawozdaniach finansowych 161 - finansowanie usług publicznych z budżetu państwa i z budżetów jednostek samorządu terytorialnego. Przedstawione wyżej argumenty uzasadniające zastosowanie odmiennych od powszechnie obowiązujących zasad i rozwiązań rachunkowości wpłynęły na ostateczny kształt przepisów wykonawczych do ustawy o finansach publicznych. Ustawa o finansach publicznych24 w zakresie rachunkowości budżetowej wyraźnie odwołuje się do zasad określonych w ustawie o rachunkowości, przy czym plany kont dla budżetu państwa, budżetów jednostek samorządu terytorialnego, jednostek budżetowych, samorządowych zakładów budżetowych, państwowych funduszy celowych oraz jednostek budżetowych mających siedzibę poza granicami kraju z uwzględnieniem następujących uwarunkowań: - dochody i wydatki ujmuje się w terminach ich zapłaty, niezależnie od rocznego budżetu którego dotyczą, - ujmuje się również wszelkie etapy rozliczeń poprzedzające płatności dochodów i wydatków, a w zakresie wydatków i kosztów – także zaangażowanie środków, - odsetki od nieterminowych płatności nalicza się i ewidencjonuje nie później niż na koniec każdego kwartału, - wyceny składników aktywów i pasywów wyrażonych w walutach obcych dokonuje się nie później niż na koniec kwartału25. Można jednocześnie stwierdzić, że istnieje szereg różnic pomiędzy regulacjami występującymi w ustawie o rachunkowości i rozporządzeniu Ministra Finansów, różnice te w zasadniczy sposób wpływają, na jakość generowanych przez jednostki budżetowe sprawozdań finansowych, a dotyczą następujących obszarów: - definicji środków trwałych, - umorzenia i amortyzacji środków trwałych, - aktualizacji wyceny środków trwałych, - wyceny środków trwałych, - aktualizacji należności, - amortyzacji i wyceny wartości niematerialnych i trwałych, Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, … dz. cyt, art. 37. Tamże. 24 25 162 Jan Wąsik - planów kont, - sprawozdawczości finansowej. Sprawozdania stanowią końcowy etap tworzenia informacji w systemie rachunkowości każdej jednostki. Są w praktyce zakończeniem i ukoronowaniem prac działu finansowo-księgowego za dany rok obrotowy. Zasadniczym celem sprawozdań finansowych generowanych przez jednostki budżetowe jest zaspokojenie podstawowych potrzeb informacyjnych szerokiego kręgu użytkowników wewnętrznych i zewnętrznych ze szczególnym uwzględnieniem ogółu społeczeństwa. Istotne znaczenie sprawozdania te mają dla kierownictwa jednostek. Stanowią, bowiem ważne źródło informacji o sytuacji majątkowej, finansowej i wynikach działalności i są podstawą do oceny dokonań kierownictwa jednostki, wywiązywania się z roli zarządczej, ochrony i przysparzania majątku, dbałości o interesy społeczności Na podstawie tych wyników społeczeństwo może podejmować decyzje wyborcze. System rachunkowości budżetowej jest pochodną zadań sprawozdawczych realizowanych przez jednostki budżetowe w zakresie planowania i wykonania planów finansowych. Zakres sprawozdań budżetowych obejmuje całokształt działań jednostek budżetowych, ale dotyczy też rozbudowanego zbioru informacji, jaki w ramach tego systemu jest tworzony i przekazywany na różnych poziomach, zarówno w zakresie budżetu państwa, jak i budżetów jednostek samorządu terytorialnego. Sprzyja to prowadzeniu pełnej kontroli w zakresie planowania i wykonywania zadań budżetowych, a tym samym są ważnym instrumentem w ocenie wykonywaniu działań kontrolnych jednostek. Sprawozdania budżetowe zawierają informacje będące podstawą do oceny kształtowania się poziomu dochodów i wydatków w różnych okresach sprawozdawczych. Ponadto stanowią podstawowe źródło informacji do prawidłowego sporządzania budżetu jednostki na okresy przyszłe. Wykonanie budżetu tj. kształtowanie się określonych trendów tak po stronie dochodów, jak i wydatków może mieć stabilny charakter. Doświadczenia z praktyki pozwalają na skonstruowanie takiego budżetu, który pozwoli na optymalne funkcjonowanie jednostek. Działalność jednostek budżetowych w sprawozdaniach finansowych 163 Uogólniając interpretacje wiedzy z zakresu sprawozdawczości, można stwierdzić, że sprawozdania zawierają uporządkowaną prezentację sytuacji i pozycji rynkowej jednostki. Są też podstawowym „wynikiem” rachunkowości finansowej, a zarazem głównym celem funkcjonowania rachunkowości, jako systemu informacyjnego jednostki budżetowej. Są one także wyjściem informacyjnym systemu rachunkowości finansowej, użytecznym zwłaszcza przy planowaniu przyszłych budżetów. Sprawozdanie powinno być traktowane, jako formalne, zalegalizowane przepisami prawa bilansowego, zestawienie szczegółowych danych zaczerpniętych z ksiąg rachunkowych. Przedstawiona charakterystyka sprawozdań finansowych ukazuje założenia koncepcyjne oraz składniki charakterystyczne dla sprawozdań finansowych sporządzanych w sektorze budżetowym, a mianowicie: - obrazują sytuację ekonomiczną jednostek budżetowych, ich dokonania, ale już nie prezentują realizowanych zadań i funkcji na rzecz społeczeństwa. Informacje opisujące zrealizowane zadania publiczne przekazywane są poza systemem informacji finansowej. - obejmują zarówno stan finansowy na koniec danego okresu sprawozdawczego, ale także zmiany zachodzące w strukturze kapitałów własnych w całym okresie sprawozdawczym. - są dokumentem opartym na regulacjach prawnych i mają charakter ogólnego przeznaczenia. Prawidłowemu prowadzeniu polityki rachunkowości służy zrozumienie ważnej roli informacyjnej, jaką posiada sprawozdanie. Uzyskiwanie przez poszczególne podmioty i jednostki budżetowe wyniki gospodarowania środkami publicznymi są w dużej mierze zależne, od jakości procesów zarządzania. A jakość zarządzania zależy przede wszystkim od cech jakościowych sprawozdań finansowych będących wynikiem rozwiązań konceptualnych rachunkowości budżetowej. Podsumowanie System sprawozdań jednostek budżetowych wynika ze struktury organizacyjnej budżetu. Naczelną zasadą jest, że dysponenci niższego stopnia przekazują sprawozdania dysponentom wyższego stopnia, odwrotnie do kierunku przepływu środków budżetowych. Zestawienie danych za- 164 Jan Wąsik wartych w sprawozdaniach jednostek budżetowych najniższego szczebla objętych budżetem samorządu terytorialnego składa się na zbiorcze sprawozdanie z wykonania budżetu tego samorządu. Natomiast zestawienie danych, wykazanych w sprawozdaniach państwowych jednostek, objętych budżetem państwa, a więc podległym ministerstwom i innym naczelnym organom składającym się łącznie na sprawozdanie z wykonania budżetu państwa. Głównym celem sprawozdawczości jest zobrazowanie rzetelnego i prawdziwego obrazu sytuacji finansowej i majątkowej jednostki oraz też prezentowanie w wierny sposób efektywności wykorzystania majątku publicznego. Zgodnie z tym rozwiązaniem, aby informacje były rzetelne i wiarygodne, muszą wynikać z prawidłowo prowadzonej rachunkowości i być wykazane w sprawozdaniu finansowym. Jednak sprawozdania zarówno finansowe i budżetowe nie są w pełni zrozumiałe i przydatne dla ogółu społeczeństwa w kontekście prezentowania zrealizowanych zadań przez różnego rodzaju szczeble władzy państwowej i samorządowej na rzecz społeczeństwa. W opracowaniu podjęto próbę oceny systemu sprawozdawczości finansowej i budżetowej w informowaniu społeczeństwa w zakresie zarządzania majątkiem narodowym i komunalnym. Rozważania przeprowadzono przy wykorzystaniu analizy systemu prawa finansów publicznych i prawa bilansowego w obszarze sprawozdawczości. Decydującym czynnikiem kształtującym zawartość informacyjną sprawozdań są uwarunkowania prawne zawarte w ustawie o finansach publicznych wskazujące na jawność i przejrzystość finansów publicznych a w szczególności gromadzenia dochodów i przychodów publicznych, wydatkowania środków publicznych oraz zarządzania środkami publicznymi. Teoria i praktyka rachunkowości wypracowała zasadę prezentacji prawdziwego i rzetelnego obrazu sytuacji majątkowej i finansowej oraz płynności finansowej podmiotu gospodarczego, którą w pełni akceptują i stosują jednostki sektora komercyjnego, stanowiąc podstawę do podejmowania decyzji zarządczych przez właścicieli. Z rozważań autora wynika, że ta zasada nie jest w pełni akceptowana w przepisach regulujących prowadzenie rachunkowości budżetowej, koncentrując się na realizacji podstawowego zadania, jakim jest ujecie ewi- Działalność jednostek budżetowych w sprawozdaniach finansowych 165 dencyjne budżetu, a w przypadku jednostek budżetowych wykonanie planu finansowego oraz dostarczenie informacji do planowania budżetowego. Zbyt wąski zakres ujawnianych w sprawozdaniach informacji uniemożliwia właściwą kontrolę działalności organów władzy przez społeczeństwo. Wraz z rozwojem gospodarki rynkowej oraz decentralizacją władzy państwowej i umacnianiem się lokalnej samorządności, a ponadto pojawieniem się nowoczesnych metod zarządzania zasobami publicznymi, zachodzi potrzeba przekierowania systemu rachunkowości budżetowej na rozwiązania występujące w rachunkowości sektora komercyjnego, co za tym idzie na zmianę dotychczasowego sposobu prezentowania informacji o dokonaniach władzy publicznej. O ile prezentacja informacji o wykonaniu budżetu (planu finansowego) praktycznie nie może być zmieniona z uwagi na istniejące podejście kasowe realizacji budżetu, to informacje o sytuacji majątkowej i finansowej oraz dokonaniach organów władzy publicznej i wchodzących w jej skład jednostkach organizacyjnych powinno być przekształcone w sposób obowiązujący jednostki komercyjne. Bibliografia: 1. Bakalarska B., Problemy i tendencje w polskiej rachunkowości budżetowej, „Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej SKwP”, nr 39, Warszawa 1997. 2. Organizacja rachunkowości, M. Dobja (red. nauk.), Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1999. 3. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 12 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowych zasad sporządzania przez jednostki inne niż banki i zakłady ubezpieczeń sprawozdania finansowego jednostek powiązanych Dz. U. nr 152, poz. 1729, 4. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 14 czerwca 1995 r. w sprawie szczegółowych zasad sporządzania przez jednostki inne niż banki skonsolidowanych sprawozdań finansowych Dz. U. nr 71 poz. 355. 5. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 18 grudnia 2001 roku w sprawie szczególnych zasad rachunkowości oraz planów kont dla budżetu państwa, budżetów jednostek samorządu terytorialnego jednostek budżetowych, samorządowych zakładów budżetowych, państwowych funduszy celowych oraz państwowych jednostek budżetowych mających siedzibę poza granicami Rzeczpospolitej Polskiej. 6. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 25 października 2010 r. w sprawie zasad rachunkowości i planu kont dla organów podatkowych jednostek samorządu terytorialnego, Dz.U. z 2010 r. nr 208, poz. 1375. 7. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 3 lutego 2010 r. w sprawie sprawozdawczości budżetowej, Dz.U. z 2010 r. nr 20, poz. 103 166 Jan Wąsik 8. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 4 marca 2010 r. w sprawie sprawozdań jednostek sektora finansów publicznych w zakresie operacji finansowych, Dz.U. z 2010 r. nr 43, poz. 247. 9. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 5 lipca 2010 r. w sprawie szczególnych zasad rachunkowości oraz planów kont dla budżetu państwa, budżetów jednostek samorządu terytorialnego jednostek budżetowych, samorządowych zakładów budżetowych, państwowych funduszy celowych oraz państwowych jednostek budżetowych mających siedzibę poza granicami Rzeczpospolitej Polskiej, Dz.U. z 2010 r. nr 128, poz. 861. 10.Ruśkowski E., Finanse lokalne, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 2001. 11. Stanek R., D. Śmiałowski, Wieloletnie plany inwestycyjne, Minicipium, Warszawa 2001. 12.Ustawa z 8 marca 1990 roku o samorządzie gminnym Dz. U. z 2001 r nr 142 poz. 1551 z późn. zm. 13.Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, Dz. U. nr 157, poz. 1240. 14.Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości tj. DzU z 2009 r. nr 152, poz. 1223. 15.Winiarska K, Wołoszyn A. J., Rachunkowość budżetowa. Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2006 r., 16.Zarządzenie Ministra Finansów nr 54 z dnia 23 grudnia 2010 r. w sprawie zasad rachunkowości i planów kont dla organów podatkowych podległych Ministrowi Finansów, w zakresie poboru i rozliczenia podatków, opłat, wpłat z zysku przedsiębiorstw państwowych i jednoosobowych spółek Skarbu Państwa oraz innych niepodatkowych należności budżetowych, Dz.U. Ministra Finansów z 2010 r. nr 15, poz. 62. 17.Zysnarska A., Rachunkowość sektora finansów publicznych, DOOK, Gdańsk 2004. STRESZCZENIE Sprawozdawczość finansowa i budżetowa będąca podstawowym produktem rachunkowości jednostek budżetowych wykonywana jest na podstawie przepisów prawa finansów publicznych i ustawy o rachunkowości i wypełnia wewnętrzne potrzeby informacyjne organów administracji. Umożliwia właściwą ocenę realizacji budżetów wszystkich szczebli w zakresie dokonywanych wydatków i rozchodów oraz uzyskiwanych dochodów przychodów budżetowych, a ponadto informuje o sytuacji majątkowej i finansowej jednostek budżetowych. Całkowicie poza system sprawozdań pozostają dokonania organów władzy na rzecz społeczeństwa. Zeszyty Naukowe UW MSC nr 37 167 Jerzy Berdychowski Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie OPROGRAMOWANIE DLA FIRM Z SEKTORA MŚP – KOMERCYJNE CZY BEZPŁATNE? 1. Wprowadzenie Wieloletnie kontakty (prowadzenie zajęć, konsultacje, kierowanie pracami dyplomowymi) z pracującymi w różnych firmach i przedsiębiorstwach studentami niestacjonarnych studiów kierunków ekonomia oraz turystyka i rekreacja, zainspirowały mnie do próby odpowiedzi na pytanie, czy jest obecnie możliwe, i w jakim zakresie, wykorzystanie w bieżącej działalności przedsiębiorstwa (lub firmy) z tzw. sektora MŚP, bezpłatnego, legalnego oprogramowania, które zapewniając odpowiedni poziom oferowanych funkcjonalności oraz bezpieczeństwa, pozwalałoby na zaspokojenie typowych potrzeb informatycznego wspomagania bieżącej działalności takiej firmy? Sformułowane pytanie jest zasadne, głównie ze względu na to, że rozpoczynająca działalność gospodarczą organizacja z wymienionego sektora, z reguły nie dysponuje zasobami finansowymi, pozwalającymi na zakup komercyjnego oprogramowania, które gwarantowałyby zaspokojenie jej potrzeb w zakresie informatycznego wsparcia bieżącej działalności. Uzyskana przeze mnie wiedza pozwala na sformułowanie następujących obszarów potrzeb organizacji gospodarczej z sektora MŚP, w zakresie oprogramowania wspomagającego bieżącą działalność: - kompleksowe wspomaganie zarządzania firmą, - praca biurowa, - tworzenie i administrowanie witryną internetową firmy, - bezpieczeństwo pracy w sieci, - ochrona ważnych danych firmy, - przygotowywanie materiałów informacyjnych (reklamowych) i szkoleniowych. Zawarty w materiale krótki przegląd oferowanego bezpłatnego oprogramowania wykorzystuje opinie specjalistów publikowane w krajowych Jerzy Berdychowski 168 czasopismach komputerowych, opinie użytkowników oraz informacje podawane na stronach internetowych producentów, a częściowo także prywatne doświadczenia autora wynikające z eksploatacji bezpłatnego oprogramowania na potrzeby prowadzonych zajęć oraz własne. 2. Wybrane propozycje bezpłatnego oprogramowania wspomagającego kompleksowe zarządzanie firmą W zakresie kompleksowego wspomagania zarządzania firmą najkorzystniej jest wykorzystać zintegrowany pakiet klasy ERP, najlepiej posiadający odpowiednie moduły lub współpracujący z innymi systemami wykorzystywanymi w przedsiębiorstwie, jak np. CRM, czy WMS. Pojawia się jednak wspomniany wcześniej problem znacznych kosztów zakupu i wdrożenia takiego rozwiązania, jeśli weźmiemy pod uwagę rozwiązania komercyjne. Koszty te mogą wielokrotnie przekraczać możliwości finansowe firmy małej lub nawet średniej wielkości. Można w pewnym zakresie wykorzystując możliwości edytora tekstów, arkusza kalkulacyjnego i bazy danych opracować własny zestaw umożliwiający tworzenie dokumentów, prowadzenie niezbędnej ewidencji i rozliczeń. Rozwiązanie takie ma jednak swoje wady, ponieważ obecnie niezależnie od wielkości firma wykorzystuje w swojej działalności sieć Internet i za jej pomocą komunikuje się z klientami i kooperantami, dlatego najlepiej było by dysponować oprogramowaniem, które jest zgodne z aktualnymi wymaganiami rynku i pozwoli na poprawę wizerunku i efektywności gospodarowania firmy. Może wydawać się to dziwne, ale taki, najdroższy (w rozwiązaniu komercyjnym) pakiet oprogramowania, który może nam zapewniać kompleksowe wspomaganie zarządzania organizacją jest dostępny bezpłatnie i według podawanych w literaturze1 kryteriów, został zaliczony zgodnie z jego nazwą do klasy ERP (ang. Enterpise Resource Planning), czyli do najpopularniejszej obecnie klasy zintegrowanych systemów wspomagających zarządzanie przedsiębiorstwem. Piszę tutaj o pakiecie OpenERP 6.1.x oferującym w zakresie wspomagania zarządzania organizacją gospodarczą, funkcjonalności porównywalne z dostarczanymi przez zaawansowane oprogramowanie komercyjnyne. Wymienię za materiałami informa [5], s. 180 - 201 1 Oprogramowanie dla firm z sektora MŚP... 169 cyjnymi tego projektu tylko z nazwy najważniejsze obszary działalności przedsiębiorstwa, które wspomaga opisywany pakiet, a są to: system CRM, obsługa sprzedaży i zakupów, obsługa magazynu, planowanie materiałowe (MRP), księgowość z obsługą kasy, automatycznym obliczaniem podatków VAT i przypisywaniem ich do rejestrów podatkowych, rozliczenia w wielu walutach z możliwością automatycznego pobierania kursów walut ze strony NBP, itp., zarządzanie finansami (w przygotowaniu są narzędzia do tworzenie raportów OLAP), zarządzanie projektami (np. przy sprzedaży usług), obsługa działu kadr mamy także możliwość integracji ze sklepami internetowymi oraz połączenie do systemów EDI. Uzupełnieniem wymienionych funkcjonalności są moduły branżowe: Hotel i restauracja, Biblioteka, Księgarnia, Szpital, Zarządzanie flotą samochodową oraz Produkcja chemiczna. Nie jestem w stanie w krótkim materiale opisać bardziej szczegółowo oferowanych możliwości. Warto dodać, że pakiet zapewnia obsługę wielu firm i wielojęzyczność, instaluje także serwer bazy danych „Server OpenERP” oparty na cieszącym się dobrą opinią i bezpłatnym rozwiązaniu PostgreSQL. Projekt jest rozwijany od ponad ośmiu lat i w jego rozwój jest zaangażowana coraz większa społeczność, a także różne firmy (w Polsce OpenGlobe i Cirrus). Ze strony projektu2 można pobrać pakiet instalacyjny oraz materiał umożliwiający instalację i konfigurację metodą „krok po kroku”, a jej przeprowadzenie nie jest trudniejsze od instalacji typowego oprogramowania pracującego pod nadzorem systemu Windows. Opisywane rozwiązanie z serwerem daje możliwość obsługi użytkownika przez dwa rodzaje programów klientów autonomicznego oraz sieciowego „OpenERP Web”. Dla ułatwienia zapoznania się z możliwościami oprogramowania mamy do dyspozycji przykładową bazę danych o nazwie Demo oraz materiały opisujące przykładowe działania. Opisy pakietu są stopniowo tłumaczone na inne języki – standard oferuje opisy w językach angielskim i francuskim. Dla małej firmy wystarczającym rozwiązaniem w zakresie ewidencjonowania rozliczeń z kontrahentami może być program o nazwie „FIT Faktura” jest to uproszczona wersja programów Fama z polskim opisem, opracowana przez firmę „Programer Sp. z o. o”. Program pracuje pod nad2 www.openerp.com/downloads/ 170 Jerzy Berdychowski zorem systemu Windows, oferuje kartotekę kontrahentów, obsługę sprzedaży i zakupów, współpracuje z programami księgowymi, daje możliwość samodzielnej modyfikacji wielu parametrów i formatowania dokumentów, pozwala także na uzyskiwanie własnych zestawień za pomocą zapytań SQL. Bardziej szczegółowe informacje o programie można znaleźć na stronie producenta3. Informacje zawarte na tej stronie mówią także o ponad 200 tys. pobrań tego programu ze strony dobreprogramy.pl oraz o wystawionej przez użytkowników ocenie 9,4/10. Innym rozwiązaniem może być dostępny na licencji Freeware program o nazwie „Księga Express STD” opracowany przez firmę TG Soft. Jest to według informacji ze strony producenta4 podatkowa księga przychodów i rozchodów z rejestrami VAT i deklaracjami podatkowymi. Oferowana w chwili pisania tego materiału wersja 5.1.01 umożliwia sporządzanie deklaracji podatkowych: PIT5, PIT5L, VAT7, VAT7K i VAT. W ofercie tej firmy jest także bezpłatny program o nazwie „!Super Druk” umożliwiający przygotowanie i wydruk poleceń przelewów bankowych: Standard, ZUS, Podatki, Przelewy zwrotne i Wpłaty na konto. Firma Vatowiec oferuje na warunkach licencji Freeware program o nazwie Vatowiec. Wersja 3.81 według informacji ze strony5 pozwala na obsługę takich form działalności jak: ryczałt, PKPiR, MP, VAT oraz uproszczoną i pełną rachunkowość. Pozwala prowadzić rejestry VAT sprzedaży i zakupów, umożliwia dodatkowo przeprowadzanie symulacji przyszłych wyników: przychodów, kosztów, zysków i podatków, analizowanie danych finansowych i definiowanie własnych zestawień. Dodatkowo obsługuje także kadry i płace. 3. Wybrane przykłady bezpłatnego oprogramowania wspomagającego pracę biurową Najczęściej wymieniane programy, uważane za niezbędne w każdym biurze, to edytor tekstu, arkusz kalkulacyjny i program umożliwiający zmianę formatu dokumentów do PDF. Do tego można dodać pomocniczą www.programer.pl/Oferta/Programy/Mozliwosci/Faktura.aspx www.tgsoft.pl/Programy-Bezplatne.aspx 5 www.download.komputerswiat.pl/biuro-i-praca/kompleksowa-obsluga-firmy/vatowiec 3 4 Oprogramowanie dla firm z sektora MŚP... 171 bazę danych i program umożliwiający konwersję zeskanowanego tekstu do postaci edytowalnej. Oferta bezpłatnego oprogramowania wspomagającego pracę biurową jest dość obszerna i można ją rozpatrywać z dwóch punktów widzenia. Można wybrać bezpłatny pakiet biurowy zawierający składniki podobne do popularnego pakietu Microsoft Office, lub mając mniejsze potrzeby w zakresie pracy biurowej, wybrać jako oddzielne programy: edytor tekstu, arkusz kalkulacyjny i program umożliwiający konwersję dokumentów do formatu PDF. Na liście bezpłatnych pakietów biurowych konkurują ze sobą LibreOffice oraz OpenOffice. Mniej popularny jest pakiet IBM Lotus Symphony. Wśród samodzielnych edytorów tekstu najwyżej notowany jest AbiWord, a jako samodzielny arkusz kalkulacyjny można wykorzystać Gnumeric. Do konwersji dokumentów na format PDF jako oddzielne programy polecane są „do PDF” oraz „PDF Creator”. Jeśli z zakupionym skanerem lub drukarką wielofunkcyjną nie otrzymamy pakietu konwertującego zeskanowany tekst do postaci edytowalnej, to możemy użyć programu „Free OCR to Word”. LibreOffice to bezpłatny pakiet oprogramowania biurowego zawierający podobne do Microsoft Office składniki: edytor tekstu Writer, arkusz kalkulacyjny Calc, program do tworzenia prezentacji Impress, edytor grafiki rastrowej Draw, bazę danych Base oraz edytor wzorów matematycznych Math. Każdy z wymienionych składników oferuje jednolity moduł do korekty pisowni oraz Tezaurus, umożliwiający odnalezienie synonimów. Aktualnie LibreOffice wiernie odzwierciedla funkcjonalność pakietu OpenOffice.org (w obu pakietach składniki mają te same nazwy), ale rozwój obu pakietów biurowych następuje niezależnie od siebie, co pozwala oczekiwać w przyszłości różnic w zakresie dostępnych opcji. Ciekawą możliwością wykorzystywania pakietu LibreOffice jest jego wersja portable, umożliwiająca zainstalowanie pełnej wersji oprogramowania na nośniku wymiennym (np. pendrive) i wykorzystywania go na wielu komputerach bez konieczności instalowania – wyniki pracy pakietu możemy zapisywać na dowolnie wybranym przez nas nośniku. Domyślnym formatem zapisu wyników pracy edytora tekstu pakietu LibreOffice jest OpenDocument – otwarty standard ISO opracowany na podstawie XML. Pakiet LibreOffice pozwala na otwieranie i zapisywanie wyników w formacie Microsoft Of- 172 Jerzy Berdychowski Oprogramowanie dla firm z sektora MŚP... 173 fice (niezależnie od wersji) oraz innych popularnych formatach, bardzo ciekawa jest także możliwość zapisywania plików tekstowych w formacie PDF (z opcją zabezpieczenia przed zmianami za pomocą hasła). Tekst tego artykułu został utworzony za pomocą edytora Writer pakietu LibreOffice 3.5.4 w wersji portable i zapisany w formacie Microsoft Office ze względu na wymagania wydawcy. Według opinii specjalistów z krajowych czasopism komputerowych, którzy dokonywali porównań i testów wymienionych bezpłatnych pakietów biurowych, oferowane przez nie możliwości są zbliżone do oferowanych przez pakiet Microsoft Office. Bardziej szczegółowe informacje o pakiecie OpenOffice można znaleźć pod adresem6. Opisy możliwości, warunków licencji oraz dodatkowe informacje o pakiecie LibreOffice 3.5.4 można znaleźć pod adresem7. IBM Lotus Symphony jest pakietem biurowym z kategorii OpenSource oferującym podobne możliwości wykorzystania, jak opisane powyżej pakiety. Więcej szczegółów na jego temat można znaleźć pod adresem8. Na koniec warto dodać, że opisane pakiety można pobrać w wersjach dostosowanych do różnych platform (Windows, Mac OS X oraz najpopularniejsze wersje systemu Linuks), nie jesteśmy zatem ograniczeni do jednej platformy, jak w przypadku pakietu Microsoft Office. Zawarte w opisanych pakietach moduły do tworzenia prezentacji powinny w pełni zaspokoić potrzeby w zakresie przygotowywania materiałów informacyjnych, reklamowych, czy szkoleniowych, gdyż z moich doświadczeń wynika, że zarówno sposób tworzenia prezentacji z wykorzystaniem modułu o nazwie Impress, jak też końcowy efekt pracy w niczym nie ustępuje prezentacji opracowanej za pomocą programu Power Point wchodzącego w skład pakietu Microsoft Office. Przechodząc do oddzielnych bezpłatnych aplikacji wspomagających pracę biurową możemy spotkać trochę więcej ograniczeń. Wymieniany przez wielu jako bardzo szybki i polecany do tworzenia dokumentów o niezbyt złożonej strukturze, edytor tekstu AbiWord ma nieco inną filozofię działania, niż opisane wcześniej pakiety. Ma on swój własny format plików AbiWord, ale pozwala na odczytywanie i zapisywanie plików w wielu formatach, przy czym do otwierania i zapisywania plików wykorzystuje moduły-wtyczki, dzięki czemu można zainstalować tylko te, które są w danej sytuacji potrzebne, a jeśli pojawią się nowe nieobsługiwane formaty, to zainstalowany zestaw modułów można będzie uzupełnić. Jest on edytorem tekstu na licencji GNU GPL, zaliczanym do GNOME Office. Interfejs programu przypomina interfejs edytora Microsoft Word, AbiWord posiada wszystkie niezbędne funkcje do tworzenia dokumentów, takie jak: wstawianie grafiki, stopek i nagłówków stron, kolumn, tabel, przypisów; pozwala także na automatyczne numerowanie/punktowanie. Obsługuje formaty: doc, dot, rtf, wri, wdp, html i inne. Podobnie jak opisywane wcześniej pakiety może pracować na różnych platformach. Ze strony9 można pobrać zarówno wersje instalacyjne, jak również kod źródłowy programu. Program Gnumeric, to samodzielny arkusz kalkulacyjny stanowiący część pakietu GNOME Office. Według zamierzeń opisanych przez autorów ma stanowić zamiennik dla zastrzeżonych programów takich jak Microsoft Excel (na którym jest wzorowany). Może importować i eksportować dane w wielu różnych formatach, m. in.: Excel, XML, HTML, StarOffice/OpenOffice.org i Lotus 1-2-3. Obok typowych funkcji arkusza kalkulacyjnego posiada bogaty zestaw funkcji związanych z prezentowaniem i obróbką danych statystycznych. Podobnie jak program Excel posiada dodatek o nazwie Solver umożliwiający rozwiązywanie zadań programowania liniowego oraz całkowitoliczbowego. Może pracować pod nadzorem systemu Windows oraz Linuks. Głównymi autorami są Jody Goldberg i Miguel de Icaza, a można go pobrać ze strony projektu GNOME10. Wysoko oceniane przez specjalistów programy „do PDF” oraz „PDF Creator” – umożliwiają konwersję dokumentów do formatu PDF, w którym najczęściej przesyłamy dokumenty w sieci. Pierwszy z wymienionych jest programem na licencji Freeware i działa pod nadzorem systemu operacyjnego Windows 2000/XP/Vista/7. Bardziej szczegółowe informacje na temat możliwości programu „do PDF” można znaleźć pod adresem11. Drugi z wymienionych programów „PDF Creator” można legalnie pobrać za 6 docs.oracle.com/cd/E19957-01/821-1808/ggjym/index/html libreoffice.org/download/release-notes 8 www-142.ibm.com/software/products/pl/pl/lotusymp 9 7 10 www.abisource.com/download www.projects,gnome.org/gnumeric/downloads.shtml 11 www.softmania.pl/program-1577-dopdf.html 174 Jerzy Berdychowski darmo lub zakupić jego bardziej rozbudowaną wersję „PDF Creator PRO”, więcej szczegółów można znaleźć pod adresem12. Program o nazwie „Free OCR to Word” umożliwia konwersję zeskanowanego tekstu do postaci, którą można poddawać edycji. Jest programem na licencji Freeware, został przetestowany przez Softonic i otrzymał pięć punktów. Jego aktualna wersja 5.0.1 może pracować pod nadzorem systemu Windows XP, a z użytkownikiem komunikuje się w języku angiel. skim. Można pobrać go przykładowo ze strony13 4. Wybrane propozycje bezpłatnego oprogramowania do tworzenia i administrowania internetową witryną firmy Jeśli umiejętności pracowników pozwalają na samodzielne stworzenie witryny internetowej firmy, to specjaliści z krajowych czasopism komputerowych polecają darmową wersję programu o nazwie Jimdo, za pomocą którego według informacji ze strony producenta14 w bardzo krótkim czasie, wykorzystując oferowane przez program szablony i dysponując materiałami informacyjnymi, można nie mając fachowego przygotowania stworzyć własną stronę internetową. Podobne możliwości oferuje darmowy kreator stron o nazwie zafriko.pl,15 przy czym, ja osobiście traktowałbym takie rozwiązanie jako naukę i poznanie sposobu działania współczesnych narzędzi. Moim zdaniem większe możliwości, w zakresie tworzenia i administrowania stroną małej/średniej firmy, dają darmowe systemy CMS (ang. Contens Managenent Systems), takie jak Joomla16. Warto dodać, że istnieje Polskie Centrum Joomla,17 ze strony którego można pobrać wersję instalacyjną oraz materiały ułatwiające opracowanie witryny internetowej. Projekt ten jest nadal rozwijany i w styczniu 2012 doczekał się nowej wersji 2.5.x i nowej polityki wydawania i numerowania kolejnych wersji. Według informacji ze strony:18 „Joomla! jest czymś więcej niż tylko potężnym www.PDFCreator.com www.free-ocr-to-word.softonic.pl 14 www.pl.jimdo.com 15 www.zafriko.pl 16 www.joomla.org 17 www.joomla.pl/ 18 www.joomla.pl/index.php/wlasciwosci-joomla.html 12 13 Oprogramowanie dla firm z sektora MŚP... 175 systemem obsługi witryn internetowych. Jest gotową do publikacji i wypełniania treścią witryną internetową oraz szkieletem projektowym”. Na tej samej stronie wymienione są następujące podstawowe cechy i składniki standardowego wydania pakietu: „Zarządzanie użytkownikami, Biblioteka mediów, Wielojęzyczność, Reklamy, Kontakty, Sondy (ankiety pozwalające uzyskać opinie użytkowników na dowolny temat), Wyszukiwarka, Zakładki, Artykuły, Kolporter i spinacz RSS, Projektant menu, Szablony, Wbudowana pomoc, Usługi sieciowe (nowoczesna wymiana informacji między różnymi platformami) oraz Nieograniczona rozbudowa”. Do przygotowania materiałów stanowiących fragmenty treści strony (tabele, wykresy zdjęcia, itd.) można wykorzystać opisane wcześniej edytory i arkusz kalkulacyjny, a do modyfikacji zdjęć polecam GIMP’a lub Picasę. Gdyby była potrzebna prostsza od GIMP’a aplikacja pozwalająca na bezstratne zmniejszanie zdjęć, specjaliści polecają program o nazwie Coaesius, oferowany przez firmę Lymphatus na licencji Free (GPL). Pracuje pod nadzorem systemu Windows 2000/XP/Vista/7, obsługuje formaty: JPG, PNG, BMP, WMF oraz GIF. Z użytkownikiem komunikuje się w języku angielskim, a przekraczająca (w momencie pisania tego tekstu) 36 tysięcy liczba pobrań tego programu ze strony19 świadczy o dużej popularności tego programu. Jeśli wynik pracy edytora nad jakimś bardziej złożonym schematem nie jest zadowalający, rysunki w grafice wektorowej, z możliwością zapisania w różnych formatach, bardzo łatwo można wykonać za pomocą programu Inkscape – jego opanowanie jest na tyle łatwe, że moi Dyplomanci byli w stanie już za dwa dni przesyłać do mnie poprawione rysunki i schematy, stanowiące części ich prac dyplomowych. Jest to program na licencji GNU GPL, a jego dodatkową zaletą jest obsługa utworzonego przez W3C formatu SVG (statyczny jak i animacje), niektórzy porównują jego możliwości ze znanym programem Corel Draw. Komunikującą się z użytkownikiem w języku polskim wersję tego programu, można przykładowo pobrać ze strony,20 na której w momencie pisania tego tekstu liczba pobrań przekraczała 27 tysięcy. www.coaesium.softonic.pl/download www.download.chip.eu/pl/Inkscape_127165.html 19 20 176 Jerzy Berdychowski 5. Propozycje bezpłatnych programów zwiększających bezpieczeństwo pracy w sieci Dla zapewnienia bezpieczeństwa pracy w sieci, specjaliści z krajowych czasopism poświęconych problematyce informatycznej, polecają połączenie programu antywirusowego oraz zapory firewall, do tego warto dodatkowo pomyśleć o szyfrowaniu ważnych plików i poczty elektronicznej, a niektórzy doradzają jeszcze program wykrywający i unieszkodliwiający oprogramowanie szpiegujące i wykradające dane oraz nadzorowanie danych, przesyłanych w sieci organizacji. Wśród bezpłatnych programów antywirusowych mamy wielu kandydatów – wymienię tylko propozycje podane przez przeprowadzających testy skuteczności specjalistów z dwóch krajowych czasopism CHIIP’a oraz PC WORLD’a, proponowane w wydaniach z czerwca i lipca bieżącego roku. Trudno tutaj zaproponować jakiś ranking, dlatego wymienię te programy w alfabetycznej kolejności według nazw. W kategorii ochrony antywirusowej polecane są następujące programy: avast! Free Antivirus, AVG Antivirus 2012 Free Edition, Bit Defender Free Edition, Comodo Antivirus oraz PC Tools Antivirus, w przypadku dwóch ostatnich licencje pozwalają na bezpłatne zastosowania komercyjne. Oferta bezpłatnych zapór firewall nie jest tak obszerna, polecane są dwa programy: Comodo Firewall oraz PC Tools Firewall. Niektórzy specjaliści polecają uzupełnienie programu antywirusowego programem wykrywającym i usuwającym oprogramowanie szpiegujące i wykradające dane – tutaj polecany jest program o nazwie Spybot Search & Destroy, który można pobrać ze strony.21 Jest to projekt rozwijany od kilku lat i cieszy się dużym uznaniem. Uzupełnieniem opisywanych programów ochrony, podczas pracy w sieci, może być program zapewniający szyfrowanie ważnych danych. W tym zakresie polecany jest zestaw programów o nazwie Gpg4win, dostępny na warunkach bezpłatnej licencji, działający pod nadzorem systemów Windows 2000/XP/Vista/7. Według informacji z popularnej strony dobreprogramy.pl:22 „Gpg4win to zestaw zaawansowanych narzędzi do szyfrowania danych. Umożliwia zabezpieczenie przed niepowołanym do21 22 www.safer-networking.org/pl/download/index.html www.dobreprogramy.pl/Gpg4win,Program,Windows,23900.html Oprogramowanie dla firm z sektora MŚP... 177 stępem plików i folderów oraz poczty elektronicznej. Praca z Gpg4win odbywa się w oparciu o 2 klucze – prywatny i publiczny. ...”. Mamy zatem do czynienia z bezpłatnym narzędziem, dostarczającym współczesny mechanizm ochrony zasobów oraz poczty elektronicznej przed niepowołanym dostępem. Projekt ten jest nadal rozwijany. Dla zwiększenia skuteczności nadzoru nad siecią lokalną specjaliści z czasopisma CHIP polecają program o nazwie The Dude, dostępny aktualnie w wersji 3.6, na warunkach bezpłatnej licencji. Można go pobrać np. ze strony,23 a podane tam informacje polecają instalację tego programu w tych przypadkach: „Jeśli zawsze chcemy wiedzieć, kto i jakie dane transferuje w naszej sieci lokalnej, powinniśmy zainstalować The Dude. Wówczas uzyskamy mapę naszej sieci, na której wyszczególnione są urządzenia i komputery wraz z ich adresami IP. Aplikacja ułatwia diagnozowanie problemów oraz precyzyjne określanie zależności pomiędzy poszczególnymi klientami i serwerami”. Z podanych informacji wynika, że zainstalowanie programu The Dude, to nie tylko kontrola ruchu sieciowego i ustalanie zależności, lecz także pomoc w przypadkach poszukiwania przyczyn niesprawnego działania sieci. 6. Wybrane przykłady bezpłatnego oprogramowania do ochrony ważnych danych firmy Jednym z kluczowych problemów dla każdej organizacji gospodarczej, niezależnie od jej wielkości jest zadbanie o bezpieczeństwo ważnych danych. W tym zakresie pojawia się ponownie problem ochrony danych przed niepowołanym dostępem, tym razem ze strony pracowników, tworzenie kopii bezpieczeństwa krytycznych danych oraz synchronizowanie danych na nośniku zewnętrznym lub na innym komputerze, sprawdzanie integralności posiadanych i przesyłanych plików, archiwizowanie skompresowanych danych, bezpowrotne usuwanie danych z nośników wycofywanych z eksploatacji oraz odzyskiwanie danych po ich awarii nośników. Jednym z najprostszych sposobów na zablokowanie możliwości automatycznego lub ręcznego uruchomienia wybranych programów jest dostępny na licencji Freeware, opracowany przez Sordum program o nazwie www.chip.pl/download/narzedzia-systemowe/narzedzia-sieciowe/the-dude-3.6?full=1 23 178 Jerzy Berdychowski Appadmin. Programu nie trzeba instalować. Plik pobrany np. ze strony24 wystarczy uruchomić z dysku lub pamięci zewnętrznej, a po uruchomieniu posługując się przyciskiem „Add button” dodawać do widocznej na ekranie listy programy, których wykorzystujący ten komputer pracownik nie powinien uruchamiać. Gdy ważne dane umieszczone są na laptopie, polecany jest dostępny również na licencji Freeware program o nazwie LAlarm, który zabezpiecza dane zapisane na nośniku komputera przed kradzieżą. W przypadku, gdy chronione przez program dane ktoś nie będący użytkownikiem będzie próbował skopiować (np. po kradzieży sprzętu), dane te są kasowane. Według informacji podanej na stronie,25 z której można go pobrać, program korzysta ze standardów wykorzystywanych przez amerykańskie Ministerstwo Obrony. Uzupełnieniem blokady możliwości uruchamiania wybranych programów może być ochrona haseł dostępu do ważnych danych. Wspominani specjaliści polecają w tym zakresie przenośną wersję bezpiecznego menedżera haseł dostępu – program o nazwie „KeePass 2 Portable”. Z informacji podanych na stronie26 (w moim przekładzie) wynika że: „Za pomocą KeePass 2 Portable możesz zabrać wszystkie swoje hasła ze sobą na dowolnym urządzeniu przenośnym, gdy jesteś w podróży. Najlepszą rzeczą w tym narzędziu jest to, że nie zostawisz żadnych osobistych danych na PC, którego używałeś”. Program jest dostępny na licencji Freeware i pracuje pod nadzorem systemu Windows w wersjach od 98 aż do Vista. Ważną częścią strategii ochrony danych jest odpowiednio częste, dostosowane do zmian w danych, wykonywanie kopii bezpieczeństwa ważnych danych oraz kontrola, czy nie uległy one nieautoryzowanej zmianie lub uszkodzeniu. W tym obszarze najczęściej polecane są następujące programy: Create Synchronicity Portable oraz Cobian Backup, a do sprawdzania integralności program o nazwie File Verifier++. Pierwszy z wymienionych programów, według informacji podanych na stronie,27 z której www.sciagnij.pl/programy/p/Windows-Narzedzia-Blokowanie_WindowsAppadmin/14355 25 www.sciagnij.pl/programy/p/Windows-Narzedzia-Blokowanie_Windows-LAlarm/9454 26 www.download.chip.eu/pl/KeePass-2-Portable_6021855 27 www.download.komputerswiat.pl/akcesoria-i-narzedzia/programy-na-pendrive/createsynchronicity-portable 24 Oprogramowanie dla firm z sektora MŚP... 179 można ten program pobrać, to narzędzie OpenSource niewielkie i łatwe w obsłudze, umożliwiające synchronizację plików i folderów, a także wykonywanie kopii bezpieczeństwa na nośnikach typu pendrive lub dyskach zewnętrznych. Można dostosowywać dużą liczbę parametrów pracy tej aplikacji; wykorzystuje ona trzy metody synchronizacji (lustrzaną, przyrostową i dwustronną przyrostową). Program komunikuje się z użytkownikiem w języku polskim, wspiera wszystkie rodzaje systemów plików. Pracuje pod nadzorem systemów Windows XP/Vista/7 i jest dostępny na licencji GNU GPL. Drugi z opisywanych programów w aktualnej wersji „Cobian Backup 11.2.0.578 Gravity” można pobrać ze strony,28 jest dostępny na licencji Freeware i może wykonywać kopie całego dysku, katalogu lub pojedynczego pliku. Wyniki jego pracy możemy zapisać na dysku lokalnym, sieciowym lub na serwerze FTP. Pracuje pod nadzorem systemów Windows 2003/XP/Vista/7/8 zarówno w wersji 32 jak też 64 bitowej. Wśród jego zalet wymieniane są wykorzystywane silne algorytmy szyfrowania danych oraz możliwość tworzenia harmonogramu tworzenia kopii. Kontrolę integralności plików zawierających ważne dane może zapewnić polecany przez specjalistów program o nazwie File Verifier++. Według informacji podanych na stronie29 (w moim przekładzie) ”File Verifier++ jest oprogramowaniem OpenSource dla systemu Windows, które tworzy i zapamiętuje wartości funkcji haszujących dla wybranych plików i sprawdza integralność tych plików wtedy, kiedy jest to potrzebne”. Możemy zatem na bieżąco sprawdzać, czy ważne dane nie zostały uszkodzone lub bez naszej wiedzy zmodyfikowane. Oferta programów przeznaczonych do kompresji danych jest dość obszerna. W tej kategorii wśród specjalistów i użytkowników wysoko oceniane są 7Zip oraz ZipGenius. Pierwsze rozwiązanie dostępne na warunkach licencji GPL można zainstalować lub umieścić na przenośnym nośniku (wersja portable). Obie wersje można pobrać ze strony,30 programy te mają własny format kompresji o nazwie 7z, w którym uzyskują najwyższy stopień upakowania, obsługują także większość popularnych formatów: www.cobiansoft.com/cobianbackup.htm www.ghacks.net/2010/12/14/file-verifier-windows-file-integrity-checker/ 30 www.7-zip.org/download.html 28 29 180 Jerzy Berdychowski ZIP, CAB, RAR, ARJ, GZIP, BZIP2, TAR, CPIO, RPM i DEB. Pozwalają także na tworzenie tzw. samorozpakowujących się archiwów. Komunikują się z użytkownikiem w 40 językach, w tym także po polsku, pracują pod nadzorem systemów Windows XP/Vista/Vista 64bit/7/7 64bit. Program o nazwie ZipGenius według informacji ze strony,31 z której można go także pobrać, to: „... bezpłatny program do kompresji danych. Aplikacja doskonale zastępuje popularne narzędzia WinRAR i WinZip. Obsługuje wiele różnych formatów archiwizacji (w tym pozwalające na szyfrowanie danych) i oferuje mechanizmy ułatwiające tworzenie kopii zapasowych najważniejszych danych systemowych i użytkownika. … Dopracowane zostały mechanizmy ZipGeniusa umożliwiające zabezpieczanie kompresowanych plików. … Kompresor daje możliwość stworzenia samoblokujących i samokasujących się plików reagujących automatycznie na nieautoryzowane próby sprawdzenia zawartości”. Bardzo ważnym elementem ochrony danych jest trwałe ich usunięcie z nośnika, który jest wycofywany z eksploatacji (o ile nie jest fizycznie niszczony) lub przekazywany innemu pracownikowi. Wiele osób uważa, że do trwałego usunięcia zawartości dysku wystarczy jego ponowne sformatowanie. Istnieją jednak narzędzia i metody pozwalające na podstawie pozostawionych śladów namagnesowania ścieżek dysku, na udane odtworzenie, w wielu przypadkach, całej, poprzednio zapisanej na nim i usuniętej treści. Do trwałego usuwania plików w sposób uniemożliwiający ich późniejsze odzyskanie polecane są najczęściej dwa bezpłatne programy Eraser oraz DiskWipe. Program o nazwie Eraser jest dostępny na zasadach licencji GPL, z informacji podanych na stronie32 wynika, że „... program udostępnia następujące metody usuwania plików: Gutmanna, DoD 5220.22-M(8-306./E i 8-306./E, C i E), nadpisywania liczbami pseudolosowymi i nadpisywania 2 KB z początku i końca pliku”. DiskWipe to bezpłatny program zapewniający również nieodwracalne usunięcie danych z dysku. W celu usunięcia danych należy wskazać dysk, określić system plików, a następnie wybrać jeden z algorytmów usuwania danych. Program pracuje pod nadzorem systemów Windows XP/Vista/7; komunikuje 31 32 www.pcworld.pl/news/369108//ZipGenius.632.prawie.idealny.archiwizator.plikow.html www.tmds.ovh.org/Eraser_info.html Oprogramowanie dla firm z sektora MŚP... 181 się z użytkownikiem w języku polskim, a dodatkowe szczegóły można znaleźć na stronie33. 7. Zakończenie Mam nadzieję, że dokonany w treści artykułu krótki przegląd wybranych bezpłatnych aplikacji wspomagających ważne obszary bieżącej działalności firmy z sektora MŚP pozwala na stwierdzenie, że szczególnie w początkowym okresie działalności, kiedy potrzeby są duże, a zasoby finansowe odwrotnie, można zdecydować się na wykorzystywanie w opisanych obszarach bezpłatnego oprogramowania. Nie sposób opisać całej dostępnej oferty, dlatego starałem się opierać wybór na opiniach specjalistów, znanych mi użytkowników oraz własnych doświadczeniach. Wykorzystywanie w czasie prowadzonych zajęć ze studentami komercyjnych odpowiedników większości opisanego oprogramowania pozwala mnie jako informatykowi porównać i właściwie ocenić możliwości i sposób pracy bezpłatnego oprogramowania. Dla kadry zarządzającej firmą, w sytuacji, gdy mowa jest o bezpłatnym oprogramowaniu, pojawiają się co najmniej dwa problemy przeszkolenie pracowników oraz dokładne sprawdzenie warunków licencji, aby nie spowodować kłopotów podczas kontroli działalności firmy. Bezpłatne oprogramowanie rzadko jest opisywane w książkach. Do nielicznych wyjątków należą np. GIMP [2], OpenOffice [4] oraz Joomla [1] [3], ale i tutaj pojawia się pewien problem - książki ukazują się z pewnym opóźnieniem, a bezpłatne oprogramowanie jest cały czas rozwijane, zatem zawarty wksiążce opis wykorzystania takiej aplikacji będzie najczęściej dotyczył starszej wersji. Nie jest to jednak bardzo duży kłopot - każdy z pakietów jest wyposażony w system pomocy działający na bieżąco, w sieci Internet można znaleźć często bardzo dobrze przygotowane materiały opisujące (bądź pokazujące za pomocą animacji, czy też filmu) rozwiązania pewnych problemów związanych z wykorzystywaniem bezpłatnego oprogramowania. Mając komputer dołączony do sieci można skorzystać z pomocy wyszukiwarki, która potrafi znaleźć potrzebny materiał lub przenieść nas na stronę forum poświęconego rozwiązywaniu naszego problemu. Jeśli www.diskwipe.org 33 182 Jerzy Berdychowski czytanie zapisów ograniczeń licencyjnych budzi nasze obawy, to polecam skorzystanie z artykułu zamieszczonego w lipcowym numerze czasopisma PC WORLD34, gdzie jego Autor na pięciu stronach tekstu zawarł moim zdaniem bardzo udany skrótowy opis najważniejszych uprawnień i ograniczeń licencji oprogramowania. Zeszyty Naukowe UW MSC nr 37 183 RECENZJE, POLEMIKI I SPRAWOZDANIA Bibliografia: 1. Frankowski P, Szumański M., Joomla! Podręcznik administratora systemu, HELION, Gliwice 2008. 2. Gajda W., GIMP Praktyczne projekty, Wydanie II, HELION, Gliwice 2011. 3. Graf H., Joomla! System zarządzania treścią, HELION, Gliwice 2006. 4. Haugland S., Jones F., OpenOffice.org, HELION, Gliwice 2004. 5. Januszewski A., Funkcjonalność informatycznych systemów zarządzania, Tom 1, PWN, Warszawa 2008. 6. „CHIP”, 7/2012, „CHIP”, 6/2012. 7. „PC WORLD”, 7/2012. STRESZCZENIE W artykule przedstawiono krótki przegląd możliwości wykorzystania bezpłatnego oprogramowania, dostępnego na warunkach różnych licencji, do informatycznego wspomagania bieżącej działalności organizacji gospodarczej z sektora Małych i Średnich Przedsiębiorstw. Podano najważniejsze zalety oraz najistotniejsze ograniczenia opisywanych aplikacji oraz możliwości pobrania z sieci Internet oprogramowania i materiałów ułatwiających jego instalację, konfigurację i użytkowanie. 34 R. Szyszka, „PC WORLD”, nr 7/2012, s. 110 – 115. Ireneusz Michałków Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie RECENZJA KSIĄŻKI W. MAŁACHOWSKI: SPOŁECZNA GOSPODARKA RYNKOWA WSPÓŁCZESNYCH NIEMIEC, OFICYNA WYDAWNICZA SZKOŁA GŁÓWNA HANDLOWA W WARSZAWIE, WARSZAWA 2011 Recenzowana książka to interesująca monografia na temat społecznej gospodarki rynkowej. W pozycji tej skoncentrowano się na Niemczech, ale zamieszczono też obszerne odniesienia do doświadczeń brytyjskich i szwedzkich. W opracowaniu przedstawiono funkcjonowanie modelu społecznej gospodarki rynkowej w aspekcie globalizacji i kryzysu gospodarczego. Autorem książki jest Witold Małachowski – wybitny znawca problematyki niemieckiej gospodarki. Nie jest to jego jedyna tego typu pozycja. Jako autor i współautor opublikował kilka książek i kilkadziesiąt artyku- 184 Ireneusz Michałków łów w krajowych i zagranicznych czasopismach fachowych. W większości dotyczyły one zagadnień gospodarczych Niemiec.1 Omawiana książka ma charakter akademicki. Nie dominuje w niej jednak aparat naukowy i dlatego czyta się ją bardzo dobrze. Autor przyjął strukturę merytoryczno-chronologiczną. W sposób przystępny, krok po kroku, opisał genezę i podstawy teoretyczne społecznej gospodarki rynkowej, zwrócił też uwagę na jej uwarunkowania i ewolucję funkcjonowania w okresie dwóch państw niemieckich oraz po zjednoczeniu Niemiec. Pod względem konstrukcyjnym recenzowana książka składa się z sześciu rozdziałów. Zatytułowano je następująco: I. Geneza, cele i zasady społecznej gospodarki rynkowej w Niemczech II. Społeczna gospodarka rynkowa w ideologii i polityce gospodarczej niemieckiej chadecji III.Rola małych i średnich przedsiębiorstw w społecznej gospodarce rynkowej w Niemczech IV. Społeczna gospodarka rynkowa w Niemczech wobec światowego kryzysu gospodarczego V. Stan i perspektywy funkcjonowania społecznej gospodarki rynkowej w Niemczech VI.Model społecznej gospodarki rynkowej w innych państwach W rozdziale pierwszym omówiono korzenie społecznej gospodarki rynkowej. Ukazano również jej cele i zasady. Wiele miejsca poświęcono efektom wprowadzenia społecznej gospodarki rynkowej. Analizie poddane też zostały warunki zapewnienia bezpieczeństwa socjalnego. Zaakcentowano również rolę państwa w gospodarce spełniającej funkcje socjalne. Zob. zwłaszcza: Polska-Niemcy a gospodarka rynkowa, W. Małachowski (red.), Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 1999; Tenże (red.), Gegenwärtige soziale Marktwirtschaft. Erfahrugen in Deutschland. Implikationen für Polen, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2001; Tenże, Pół wieku społecznej gospodarki rynkowej w Niemczech, „Wiadomości Gospodarcze” 1999, nr 5; Tenże, Ewolucja modelu społecznej gospodarki rynkowej a globalizacja, [w:] Modele rozwoju społeczno-gospodarczego w erze globalizacji, Wydawnictwo LAM, Warszawa 2009. 1 Recenzja książki W. Małachowski... 185 Rozdział drugi poświęcono niemieckiej chadecji, czyli Unii Chrześcijańsko-Demokratycznej (Christlich-Demokratische Union – CDU), uznanej za twórcę i realizatora społecznej gospodarki rynkowej w Niemczech. Dokonano analizy ideologii i polityki CDU w odniesieniu do społecznej gospodarki rynkowej. W rozdziale przyjęto chronologiczny sposób prezentacji. Najpierw omówiono realizację społecznej gospodarki rynkowej w latach 1949-1966, później skoncentrowano się na polityce chadecji w okresie rządów kanclerza Helmuta Kohla, a następnie rozwinięto programy niemieckiej chadecji obowiązujące w procesie zjednoczenia i po zjednoczeniu Niemiec. Rozdział trzeci to najbardziej rozbudowany fragment pracy. Zwrócono w nim uwagę na znaczenie małych i średnich przedsiębiorstw w społecznej gospodarce rynkowej w Niemczech. W pierwszej części rozdziału dokonano ogólnej prezentacji małych i średnich przedsiębiorstw. Omówiono między innymi ich istotę i pozycję w wybranych sektorach niemieckiej gospodarki. W dalszej części rozdziału przedstawiono politykę gospodarczą wobec tego sektora. Zwrócono uwagę na działania państwa na rzecz zakładania nowych przedsiębiorstw, organizacji i prowadzenia szkoleń oraz dokształcania zawodowego, udzielania poręczeń kredytowych, wspierania inwestycji, prac badawczo-rozwojowych, ochrony środowiska oraz umiędzynarodowienia i promocji małych i średnich przedsiębiorstw. W rozdziale czwartym autor książki podjął próbę odpowiedzi na pytania dotyczące konsekwencji światowego kryzysu finansowego dla gospodarki niemieckiej, podejmowanych działań antykryzysowych oraz charakteru korekt w dotychczasowym modelu społecznej gospodarki rynkowej. W pierwszej części rozdziału przeprowadzono analizę społecznej gospodarki rynkowej Niemiec przed kryzysem. Następnie przedstawiono skutki światowego kryzysu gospodarczego. Ważnym wątkiem rozważań była charakterystyka działań antykryzysowych w gospodarce Niemiec i ocena ich skuteczności. W rozdziale piątym zaprezentowano zagadnienia odnoszące się do stanu i kondycji gospodarki niemieckiej oraz jej międzynarodowej konkurencyjności. Uwagę zwrócono na rolę państwa w gospodarce oraz znaczenie niemieckiej gospodarki we współczesnym świecie. Można zgodzić się 186 Ireneusz Michałków z autorem, który zauważył, że gospodarka niemiecka jest jedną z przodujących nie tylko w Europie, ale i na świecie. Wydaje się jednak, że dominująca rola Niemiec w Europie powinna zobowiązywać ten kraj do większej gotowości do gospodarczego i politycznego przywództwa. Przemawiają za tym przede wszystkim uwarunkowania ekonomiczne. Warto podkreślić, że powojenne Niemcy nigdy nie miały tak silnej gospodarki, jak dziś. Mimo to trudno zauważyć, aby politycy niemieccy ubiegali się o przywództwo w Europie. Widoczna jest raczej duża powściągliwość w tym zakresie.2 Rozdział szósty poświęcono funkcjonowaniu modelu społecznej gospodarki rynkowej w innych państwach europejskich. Autor odniósł swoje rozważania do doświadczeń brytyjskich i skandynawskich. Słusznie podkreślił, że Szwecja i inne kraje skandynawskie miały przez cały okres powojenny – w porównaniu z Wielką Brytanią – znacznie bardziej rozbudowane świadczenia w ramach społecznej gospodarki rynkowej. Za utrzymaniem społecznej gospodarki rynkowej najbardziej konsekwentnie opowiadają się Szwedzi. Nie zrezygnowali oni z tego modelu gospodarki mimo kryzysu gospodarczego i osłabienia koniunktury gospodarczej. Tam też najsilniej rozwinięty jest model państwa opiekuńczego. Niewątpliwą zaletą prezentowanej publikacji jest zwięzłość. Książka wyróżnia się również przejrzystością. Uznanie budzą zwłaszcza liczne ilustracje graficzne. Nie są one nadmiernie przeładowane informacjami, co zwiększa ich czytelność i ułatwia przyswajanie wiedzy. Zasadne są wywody autora wskazujące na humanitarny charakter, jaki nadaje model społecznej gospodarki rynkowej gospodarce kapitalistycznej. Model taki, z określonymi modyfikacjami, funkcjonuje obecnie w wielu państwach. Ich doświadczenia gospodarcze wyraźnie pokazują, że Różne są przyczyny braku konsekwencji w ubieganiu się o przywództwo Niemiec w Europie. Timothy Garton Ash – jeden z najwybitniejszych historyków z Uniwersytetu Oksfordzkiego uznał, że z jednej strony – niemieckie elity nie są przyzwyczajone do przywództwa, z drugiej zaś – brakuje im silnego wsparcia ze strony sprzymierzeńców, w tym szczególnie Wielkiej Brytanii i Francji. Zob. T.G. Ash, Oporny sternik, „Forum” 2012, nr 11, s. 23 (na podstawie „Der Spiegel” z 13.02.2012). 2 Recenzja książki W. Małachowski... 187 na ekonomię nie można patrzeć bez uwzględniania tzw. dobra wspólnego. W przeciwnym razie trudno mówić o wyrównywaniu nierówności społecznych i połączeniu rozwoju gospodarczego ze wzrostem poziomu życia całego społeczeństwa.3 Powyższe spostrzeżenia znajdują potwierdzenie w niemieckiej praktyce gospodarczej, gdzie bardzo widoczne jest połączenie gospodarki rynkowej z zabezpieczeniem socjalnym obywateli i interwencją państwa w przypadku nierówności społecznych. Obywatele niemieccy mają duże wymagania wobec państwa. Potwierdzają to między innymi badania przeprowadzone w 2011 r. na zlecenie Fundacji Bertelsmanna. Wynika z nich, że Niemcy opowiadają się za utrzymaniem ingerencji państwa w gospodarkę oraz zapewnieniem gwarancji socjalnych. Działania w tym zakresie traktowane są jako najlepszy sposób na zmniejszanie różnic dochodowych i zwiększanie szans na karierę dla wszystkich obywateli.4 Warto podkreślić, że między innymi dzięki modelowi społecznej gospodarki rynkowej Niemcy są wolnym, cywilizowanym państwem prawa o sprawnie działającym systemie socjalnym. Gospodarka niemiecka jest jedną z przodujących w świecie i wraz z USA zajmuje drugie miejsce pod względem udziału w międzynarodowej wymianie handlowej (8,1% w 2011 r.), tuż za Chinami (10,4%). Niemcy zajmują też pierwsze miejsce w Europie pod względem wytwarzanego produktu krajowego, zakresu udziału w międzynarodowym podziale pracy oraz prestiżu i zaufania do produktów eksportowych. Mają również największy udział w budżecie UE, najlepiej sobie radzą z kryzysem zadłużenia w strefie euro i są największym propagatorem proekologicznej polityki. Ponadto w Niemczech Z widocznym w różnych krajach przeświadczeniem o podporządkowaniu polityki mechanizmom ekonomicznym bardzo przekonująco rozprawia się czeski ekonomista młodego pokolenia, były doradca prezydenta Vaclava Havla – Tomas Sedláček w swym bestselerze pt. Ekonomia dobra i zła. Książka wydana została przez Oxford University Press, a w Polsce swoje wydanie przygotowało Studio Emka w 2011 r. Fragmenty tej książki zaprezentowano też w: F. Memches, Odkłamać niewidzialną rękę rynku, „Uważam Rze” 2012, nr 14, s. 52. 4 Wyniki badań przeprowadzonych na zlecenie Fundacji Bertelsmanna opublikowano w „Rzeczpospolitej” z 8 kwietnia 2011. 3 188 Ireneusz Michałków notowane są najniższe wskaźniki bezrobocia od zjednoczenia kraju (5,7% w 2011 r.), a państwo aktywnie pomaga bezrobotnym w szukaniu pracy. Biorąc powyższe pod uwagę, można powiedzieć, ze niemieckie państwo opiekuńcze stanowi wzór do naśladowania. Oczywiście kluczowe znaczenie miały głębokie reformy strukturalne, które zainicjował socjaldemokratyczny kanclerz Gerhard Schrőder w latach 2003-2004. Sprowadzały się one między innymi do zwiększenia oszczędności i dyscypliny finansowej, a zarazem przebudowania systemu pomocy społecznej. W dużej mierze dzięki wprowadzonym zmianom strukturalnym skutki kryzysu gospodarczego są w Niemczech znacznie łagodniejsze niż w innych krajach. Oznacza to, że losy zjednoczonej, silnej i socjalnej Europy w dużej mierze zależą od doświadczeń niemieckich.5 Z kondycją niemieckiej gospodarki silnie powiązane są możliwości rozwojowe polskich podmiotów gospodarczych. Firmy zza Odry kupują ponad jedną czwartą (26%) polskiego eksportu, a Polska znalazła się w pierwszej dziesiątce partnerów handlowych Niemiec. W opinii ekspertów w najbliższych latach oczekiwać należy wzrostu popytu na wszelkiego rodzaju maszyny i urządzenia przemysłowe z Niemiec. Oznacza to, że pojawią się też nowe szanse rozwojowe dla polskich przedsiębiorstw dostarczających części i podzespoły do bardziej zaawansowanej technologicznie produkcji w Niemczech.6 Powyższe uwagi w mniejszym stopniu odnoszą się do kwestii zaprezentowanych w pracy, w większym zaś do tych, których autor w ogóle nie poruszył, albo które omówił w sposób zbyt wąski. Chodzi tu zwłaszcza o konieczność szerszego zaprezentowania i wyjaśnienia różnorodnych uwarunkowań rozwoju społecznej gospodarki rynkowej. Szczególnie ważną kwestią, którą należałoby dokładniej zaprezentować jest też problematyka nieuniknionej sprzeczności występującej pomiędzy zasadami Warto podkreślić, że gorącym zwolennikiem społecznej gospodarki rynkowej w Niemczech i innych krajach Europy jest nawet Jeffrey Sachs – znany ekonomista amerykański i inspirator radykalnych reform gospodarczych w Europie Wschodniej oraz innych częściach świata (np. Ameryce Południowej), a zarazem dyrektor Instytutu Ziemi przy Uniwersytecie Columbia. Zob. S. Geyer, Sachs na saksach, „Forum” 2012, nr 17/18, s. 14-16 (na podstawie „Frankfurter Rundschau” z 19.03.2012) 6 Zob. W. Smoczyński, Ile Niemca w Polaku, „Polityka” 2012, nr 16, s. 20-22. Recenzja książki W. Małachowski... 189 społecznej gospodarki rynkowej a warunkami wolnego rynku. Dogłębnej analizy wymaga zwłaszcza odpowiedź na pytanie, jak w ramach społecznej gospodarki rynkowej trwale utrzymać syntezę swobody działalności gospodarczej z wyrównywaniem różnic społecznych. Autor książki podjął próbę ustosunkowania się do tych zagadnień, ale, zdając sobie sprawę z złożoności zagadnień, zgłosił postulat kontynuacji badań nad funkcjonowaniem społecznej gospodarki rynkowej. Zasygnalizowane powyżej kwestie są ważne, gdyż – jak pokazują doświadczenia wielu krajów – nadmierna rozbudowa opieki socjalnej może hamować wzrost gospodarczy. Z kolei zbyt duże obciążenie podatkami tej części społeczeństwa, która tworzy najwięcej bogactwa, zniechęcać może do podnoszenia efektywności pracy, oszczędzania i inwestowania. W efekcie prowadzi to do niskiej stopy zatrudnienia i zwiększania poziomu wydatków publicznych. Stąd też gospodarki oparte na rozlicznych formach uprawnień socjalnych często rozwijają się wolniej niż te, w których jest więcej wolnego rynku.7 Niezależnie od zaprezentowanych uwag i uzupełnień można z całą pewnością powiedzieć, ze książka Witolda Małachowskiego jest cenną i wartościową pozycją. Została ona przygotowana z myślą o studentach wyższych uczelni ekonomicznych, zwłaszcza tych specjalności, które związane są z funkcjonowaniem przedsiębiorstw na rynkach międzynarodowych. Można ją polecić także specjalistom zainteresowanym systemami gospodarczymi i międzynarodowymi stosunkami politycznymi. Ważną grupą jej czytelników mogą być politycy, przedsiębiorcy, doradcy oraz pracownicy sfery administracji i innych instytucji. Powinna ona również być pomocna dla wszystkich tych, których interesują problemy społecznej gospodarki rynkowej i chcą poszerzyć swą wiedzę na temat doświadczeń niemieckich w tym zakresie. 5 7 Zob. J. Winiecki, Śmierć socjalu. Państwo opiekuńcze to nie państwo dobrobytu!, „Newsweek Polska” 2012, nr 7, s. 53. Zeszyty Naukowe UW MSC nr 37 191 Zenon Ślusarczyk Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach RECENZJA KSIĄŻKI CEZAREGO TOMASZA SZYJKI PT.: JAK DODAĆ GAZU – UWARUNKOWANIA PRAWNO-EKONOMICZNE ROZWOJU RYNKU GAZU W POLSCE, WYDAWNICTWO SZKOŁY WYŻSZEJ JAŃSKIEGO, WARSZAWA 2012 Recenzowana książka jest silnym głosem w odbywającej się dyskusji na temat globalnego runku energii. Gaz to jedno z najważniejszych zagadnień w gospodarce globalnej jak i w Polsce. Analiza zjawisk jest przedstawiona na tle działań podejmowanych przez Unię Europejską. Na europejskim rynku paliwowym nastąpiły diametralne zmiany. Niepewność cen oraz względy ekologiczne zmuszają do zastanowienia się nad wyborem najbardziej racjonalnego rodzaju paliwa. Gaz jest paliwem przyjaznym dla środowiska a dzięki wprowadzaniu coraz to nowych technologii, łatwości obsługi z punktu widzenia użytkownika oraz jego ogólnej dostępności może trafić do każdego odbiorcy. Prezentowana publikacja jest znaczącym wydarzeniem wydawniczym. Została przygotowana przez kompetentnego autora młodej generacji pracującego pod kierunkiem wybitnych znawców współczesnych zagadnień energetycznych w Instytucie Stosunków Międzynarodowych UJK. Otrzymaliśmy więc dojrzałe naukowo dzieło wypełniające lukę w nauce polskiej. Czytelnik dostaje do ręki solidną „encyklopedię” rynku gazu w okresie od czasów pierwszych pionierów gazownictwa po dzień dzisiejszy. Będzie ona dobrze służyć tym wszystkim, którzy szukają pogłębionej wiedzy o polityce bezpieczeństwa dostaw paliw, problemach bezpieczeństwa energetycznego wszystkich regionów i całego świata. Oceniam ją bardzo wysoko. 192 Zenon Ślusarczyk Energetyka jest służebna w stosunku do całej gospodarki, a więc zmiany w sektorze będą miały wpływ na uwarunkowania makroekonomiczne. Zmiany w sektorze energetycznym wiążą się oczywiście z ryzykami ekonomiczno-technologicznymi. O konkurencyjności branży energii decydują dwa elementy poprawiające konkurencyjność: zmniejszenie kosztów, w tym kosztów sieci oraz poziom obsługi klienta, a więc konkurencyjność sprzedaży i jakości usług. Energetyka przyszłości będzie wywierać coraz większy wpływ na klienta. Z punktu widzenia regulatora URE, technologie inteligentne przełamują asymetrię informacyjną i będą musiały być dostarczone regulatorowi online, co obniży globalne koszty, poprawiając narzędzia regulacji. Wzrost danych wymusza na firmach energetycznych wdrażanie nowych rozwiązań teleinformatycznych. Możliwości sieci są nie do ocenienia. Aby skutecznie zarządzać sektorem i sprawnie analizować dane, konieczne są inteligentne systemy, dające możliwość skutecznego zarządzania infrastrukturą, w oparciu o lokalne rozproszone źródła, co będzie przemianą rewolucyjną np. w przypadku potencjalnego black out-u. Wypadnięcie źródła rozproszonego nie ma znaczenia dla funkcjonowania całej sieci i wyklucza ryzyko black out-u. W energetyce najważniejsze są koszty i stałość zasilania, bowiem jego zachwianie ma wpływ na kondycję gospodarki. Recenzowana praca jest jednym z nielicznych w Polsce podręcznikiem do przedmiotu bezpieczeństwo międzynarodowe, wykładanego w szkołach wyższych na kierunkach stosunki międzynarodowe, europeistyka i politologia. Celem głównym podręcznika jest opisanie i analiza całokształtu zjawisk, składających się na bezpieczeństwo energetyczne i ekonomiczne, z uwzględnieniem specyfiki UE. Natomiast celem szczegółowym jest przedstawienie zagrożeń i wyzwań, głównych obszarów niestabilności i konfliktów oraz działań podejmowanych przez główne państwa i instytucje międzynarodowe na rzecz umacniania bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego w najważniejszych regionach świata Lektura podręcznika pozwała na zapoznanie się z najważniejszymi tendencjami i ewolucją modelowania rynku gazu w UE. Największych zalet podręcznika upatruję w tym, że jego lektura pozwala na zaznajomienie Recenzja książki Cezarego Tomasza Szyjko... 193 czytelnika z uwarunkowaniami, koncepcjami, praktycznymi działaniami, głównymi etapami i kierunkami rozwoju rynku gazu. Praca jest udaną syntezą centralnego dla praktyki każdego etapu rozwoju ekonomicznych stosunków międzynarodowych zagadnienia związanego z działaniami głównych podmiotów na rzecz utrzymania i wzmacniania bezpieczeństwa dostaw i liberalizacji rynku UE. Autor słusznie zauważa, że Nowe Prawo Gazowe zmienia reguły rządzące sektorem, dostosowuje polskie regulacje do wymagań Trzeciego Pakietu Energetycznego i rozporządzenia o bezpieczeństwie dostaw oraz tworzy ramy prawne dla procesu uwolnienia rynku gazu. Nowa ustawa likwiduje koncesje na obrót gazem i wprowadza nowy system koncesji na sprzedaż gazu. Wprowadza możliwość handlu gazem ziemnym w tzw. wirtualnym punkcie, tworząc ramy prawne dla rynku tradingu gazowego i handlu nadwyżkami gazu. Zmienia modele głównych umów, stosowanych na rynku gazowniczym, uelastycznia zasady kształtowania taryf, wprowadza system upustów cenowych dla odbiorców wrażliwych, nakłada nowe obowiązki na operatorów systemowych i na nowo rozdziela uprawnienia nadzorcze i regulacyjne nad rynkiem gazu. W dalszej części książki opisano działania związane z przyjmowaniem i wdrażaniem Pakietu klimatyczno-energetycznego. Zwrócono szczególną uwagę na koszty, jakie ze względu na specyficzną sytuację Polski – dominującą energetykę węglową, poniesie nasz kraj. Zagadnienia omawiane w książce są powiązane z dokumentami prawnymi – dyrektywami, ustawami lub projektami ustaw. Sprawia to, że książka stanowi jednocześnie przewodnik po aktualnych, najważniejszych aktach legislacyjnych dotyczących energetyki i rynku gazu. Ze względu na aktualność i wagę zagadnień omawianych w książce jest ona godna polecenia nie tylko dla specjalistów, ale dla wszystkich, którzy chcą uporządkować swoją wiedzę w zakresie współczesnych tendencji na rynku energetycznym Europy. UE potrzebuje w pełni funkcjonującego, połączonego i zintegrowanego wewnętrznego rynku energii. Rynek gazu zarówno w Polsce, jak i w Unii Europejskiej czeka gruntowna przebudowa. Jednym z podstawowych celów tych zmian jest pełna liberalizacja sektora energetycznego. W związku z przyspieszonym rozwojem gospodarki światowej szybko wzrasta zapo- 194 Zenon Ślusarczyk trzebowanie na energię, ale równocześnie trwa walka ze wzrostem emisji gazów cieplarnianych. To sprzyja wzrostowi zapotrzebowania na stary, dobry gaz ziemny jako z jednej strony ekologiczne paliwo, a z drugiej, jako doskonały surowiec do produkcji energii elektrycznej. Struktura polskiego rynku gazu ziemnego będzie odgrywała coraz większą rolę dla rozwoju prac, związanych z gazem niekonwencjonalnym, z którym Polska wiąże wielkie nadzieje. Zastanawiając się nad stanem gazownictwa w Europie i konsekwencjami, wynikającymi z tego dla europejskiej energetyki teraz i w przyszłości, analizujemy tło historyczne narodzin światowego gazownictwa oraz w szczególności omawiamy strukturę polskiego gazownictwa w okresie jego narodzin. Bez wątpienia pokłosiem ponad 100 letniego okresu zaborów (czasu ważnych przemian przemysłowych) są różne problemy, związane z kształtowaniem modelu rynku gazu w Europie Środkowo-Wschodniej. Omawiana pozycja świadczy o niezwykłej pracowitości autora, który zebrał olbrzymią ilość danych i interesującej grafiki o wysokich wartościach poznawczych. Jest to bardzo pożyteczna książka i za jej napisanie należą się autorowi gratulacje. Reasumując, omawiany podręcznik oceniam bardzo wysoko. Jest to wartościowa i bardzo potrzebna publikacja. Jestem przekonany, że będzie ona przydatna dla badaczy stosunków międzynarodowych, a przede wszystkim dla potrzeb dydaktyki akademickiej, szczególnie dla studentów kierunków: stosunki międzynarodowe, europeistyka, dziennikarstwo, politologia, historia najnowsza. Będzie ona także użyteczna dla dziennikarzy, polityków realizujących polską politykę gospodarczą oraz każdego, kto chce wzbogacić swoją wiedzę na temat głównych tendencji występujących w UE na początku XXI wieku. Uważam, że ze względu na wysoki poziom merytoryczny omawianego zbioru, klarowny styl, strukturę i sposób opracowania, w tym zwięzłą formę poszczególnych rozdziałów, w pełni spełnia on kryteria wartościowego podręcznika akademickiego. Zeszyty Naukowe UW MSC nr 37 195 Wojciech Pomykało Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie W POSZUKIWANIU „KLUCZA” DO ZROZUMIENIA WSPÓŁCZESNOŚCI I WSPÓŁKSZTAŁTOWANIA PRZYSZŁOŚCI (NA MARGINESIE OSTATNIEJ KSIĄŻKI PROFESORA ADAMA SCHAFFA1) Osobiste wyznanie. Nie jestem przypadkowym, okazjonalnym recenzentem ostatniej książki prof. Adama Schaffa. Już pod koniec 1949 roku (czyli 63 lata temu) po przeprowadzce prof. A. Schaffa z Łodzi do Warszawy i rozpoczęciu przez niego pracy w państwowej uczelni Akademia Nauk Politycznych wygrałem konkurs na jego asystenta. Zostałem młodszym asystentem w jego Katedrze Materializmu Dialektycznego i Historycznego tej uczelni. Po roku pracy profesor zabrał mnie jako jedynego z tej Katedry do nowo utworzonej Katedry Filozofii na Uniwersytecie Warszawskim. Miałem wtedy 18 lat i byłem studentem I roku ANP, delegowany jako sierota na studia przez wojsko. W nowej Katedrze znalazłem się od razu w cieniu wielu innych asystentów a wśród nich głównie: Leszka Kołakowskiego i Tadka Jaroszewskiego (mojego od tego czasu długoletniego przyjaciela). W Katedrze aż wrzało w tym czasie od wielkich intelektualno-filozoficznych debat i sporów. Z różnych pozycji atakowali mistrza jego asystenci a mianowicie; Leszek Kołakowski i Tadek Jaroszewski. W tych debatach i sporach głównie krytykowano naszego wspólnego mistrza za to, iż jego wykładnia filozofii marksistowskiej była zbyt scjentystyczna a za mało antropologiczna. Więcej uwagi poświęcała klasom i warstwom społecznym, państwu a zbyt mało egzystencji jednostki ludzkiej. Ja też starałem się – mimo dystansu wykształceniowego i intelektualnego dzielącego mnie od innych asystentów tej katedry – wnieść do tego sporu swoje „trzy grosze”. Opowiadałem się za zwróceniem większej uwagi filozofii marksistowskiej na problemy jednostki ludzkiej (co zgodnie choć z róż Adam Schaff, Humanizm ekumeniczny, Wydawnictwo „Kto jest Kim”, Warszawa 2012. 1 196 Wojciech Pomykało nych pozycji proponowali równolegle L. Kołakowski i T. Jaroszewski), ale uważałem, że powinno się zwracać szczególną uwagę na wielkie problemy jej uspołecznienia. Bez skrępowania, ale też bez wiedzy o ówczesnych uwarunkowaniach ustrojowych buńtucznie głosiłem oryginalną dla tego środowiska, tezę, że głównym i najważniejszym elementem niezbędnego mechanizmem uspołecznienia jednostki ludzkiej powinna być jej integracja z narodową wspólnotą. Wywołało to prawdziwą burzę. Cała grupa asystentów tej Katedry (H. Holland, R. Zimand, A. Osiadacz, W. Jedlicki) uznała zwłaszcza mój pogląd o roli wspólnoty narodowej w uspołecznieniu jednostki ludzkiej za wyraz mojego krańcowego nacjonalizmu. Przypominam, że był to okres, w którym w PZPR walczono głównie z prawicowo-nacjonalistycznym odchyleniem Władysława Gomułki. Wspomniana grupa na zebraniu katedry zawnioskowała wyrzucenie mnie z niej. Mój wielki mistrz Adam Schaff łagodził ataki na mnie, ale ode mnie zarządzał samokrytyki. Nie zgodziłem się. Odszedłem z pracy we wspomnianej Katedrze. Potem przez wiele lat utrzymywałem mimo to, sporadyczne, ale bardzo dobre stosunki ze swoim byłym mistrzem. Nawet zaproponował mi pracę w charakterze jego zastępcy w swoim ośrodku badawczym w Wiedniu. Nasze drogi rozeszły się jednak też pod względem ideowo-politycznym i naukowym. Nie zgodziłem się na tą atrakcyjną propozycję. Już pod koniec lat osiemdziesiątych. Wystawiając mi zaświadczenie, że byłem jego pracownikiem w ANP i UW dla potrzeb emerytalnych napisał, że byłem jego jednym z najzdolniejszych asystentów. Jak więc z tego wszystkiego wynika mam pewien tytuł i prawo do zaprezentowania oczywiście mojej subiektywnej ale opartej na znajomości faktów, opinii o ostatniej książce mojego wielkiego mistrza. Potwierdzenia wielkości. Ostatnia książka Adama Schaffa, którą wydało słusznie i z pożytkiem dla nas wszystkich wydawnictwo „Kto jest Kim” z ogromnym staraniem red. Andrzeja Ziemskiego potwierdza intelektualną i naukową wielkość mojego mistrza. Przejawia się ona przede wszystkim w tym, że Adam Schaff w przeciwieństwie do wielu innych uczonych nie okazał się w sprawach fundamentalnych z zakresu metodologii naukowo-intelektualną chorągiewką. W czasach wyraźnego i zbyt W poszukiwaniu klucza do zrozumienia współczesności... 197 jednostronnego uprzywilejowania marksizmu ale też w czasach totalnego odrzucania go w III Rzeczpospolitej jasno i wyraźnie przyznawał się do marksizmu i bez zażenowania wielokrotnie mówił i pisał, że jest marksistą. Podobnie było też z jego ateizmem. Przy tym nie były to tylko deklaracje a dawanie wyrazu głębokiego przyswojenia sobie marksistowskiej ideologii i metodologii i ponawianych licznych prób ich zastosowania do analizy nowych zjawisk, które wystąpiły w świecie pod koniec XX i na początku XXI wieku. Na podstawie stosowania takiej metodologii Adam Schaff we wspomnianej książce słusznie oceniał, że kapitalizm w nowej fazie rozwoju wszedł w głęboki, ale zarazem nieodwracalny kryzys. Innym elementem potwierdzającym jego wielkość jest to, iż nowatorsko podjął w omawianej książce analizę istoty światopoglądu religijnego w jego rzymsko-katolickiej wersji słusznie uważając, że sojusz reprezentantów wspomnianego prometejskiego rzymsko-katolickiego światopoglądu i równie prometejskiego światopoglądu materialistycznego w marksistowskim wydaniu to wielka szansa dalszego pomyślnego rozwoju coraz bardziej pogrążonego w kryzysie współczesnego, globalnego świata. Za fakt potwierdzający jego wielkości występujący w cytowanej książce uważam też jego zainteresowania procesami zmiany w charakterze pracy globalnego społeczeństwa XXI wieku zwłaszcza związane z automatyzacją i robotyzacją. Jednak w tej sprawie jego wielkość potwierdza jedynie zwrócenie uwagi na ten fundamentalny problem a nie jego filozoficzne i społeczne wnioski, które autor książki wyciągał z tych procesów a zwłaszcza wnioski dotyczące dalszych losów kapitalizmu w efekcie upowszechnienia automatyzacji i robotyzacji procesu pracy. Nie potwierdziła się bowiem jego wizja upadku kapitalizmu w wyniku upowszechnienia automatyzacji i robotyzacji. Wątpliwości i zastrzeżenia. We wspomnianej książce mój wielki mistrz broniąc wielkiego znaczenia marksizmu w całokształcie dorobku ludzkiego poznania stanowczo odciął się od marksizmu-leninizmu. Ta jego metodologiczna orientacja została zresztą mocno wsparta przez prof. Jerzego Wiatra byłego zresztą dyrektora Instytutu Marksizmu–Leninizmu działającego w czasach PRL. W taki sposób rozprawienie się z leninizmem w omawianej książce A. Schaffa mocno popartej przez J. Wiatra, uważam 198 Wojciech Pomykało za wątpliwe. Nie podzielam poglądu Adama Schaffa, że W. I. Lenin i bolszewicy popełnili błąd przejmując w 1917 roku władzę i rozpoczynając budowę innego niż kapitalistyczny ustrój społeczno-gospodarczy na terenie dotychczasowego imperium rosyjskich carów. Nie podzielam tego poglądu, mimo, że prof. A. Schaff powtarza go za większością wielkich socjaldemokratów początku XX wieku. Błąd W. I. Lenina i bolszewików nie polegał na przejęciu władzy a ostatecznym sposobie jej spożytkowania. W. I. Lenin szybko zorientował się, że łatwiej jest przejąć władzę niż spożytkować ją skutecznie dla pomyślnego zrealizowania takiego nowego ustroju, który byłby ustrojem zadawalającym ludzi pracy w byłym carskim imperium i który odpowiednio by również błyszczał sukcesami w całym ówczesnym świecie. Przede wszystkim niepokoiło go, że w ramach tego ustroju bolszewicy nie potrafią osiągnąć odpowiednio wysokiego poziomu wydajności pracy, rozwijać powszechnej przedsiębiorczości i wynalazczości. Doszedł na tej podstawie do radykalnego wniosku, że jednostronne oparcie rozwoju społeczno-ekonomicznego kraju w ramach budowanego ustroju o własne państwo z jednoczesną likwidacją rynku jest głównym źródłem niepowodzeń w dziedzinie osiągnięcia odpowiedniego poziomu wydajności pracy oraz postępu technicznego i rozwoju przedsiębiorczości. Niepowodzeń śmiertelnie niebezpiecznych dla generalnych losów nowego ustroju. Stąd jego orientacja na NEP (Nową Ekonomiczną Politykę) w ramach, której miał zamiar uruchomić rynek jako siłę sprawczą rozwiązania dotąd nierozwiązywalnych problemów bolszewickiej władzy. Propozycja odwołania się do rynku było większą herezją W. I. Lenina z punktu widzenia fundamentalnych tez K. Marksa i F. Engelsa niż przejęcie władzy przez bolszewików w zacofanym i na dodatek odosobnionym kraju. A jednak Lenin wyraźnie się na to zdecydował. Natomiast jakie mogły być tego skutki można przekonać się jeśli prześledzi się doświadczenia Chińskiej Partii Komunistycznej realizowane wiele lat później pod kierownictwem Denga Xiaopinga. W.I. Lenin nie zdołał jednak zrealizować swoich nowych pomysłów a władzę po nim przejął szybko Józef Stalin, który nie miał żadnych wątpliwości czy poglądu K. Marksa, dotyczący tego, że rynek tylko wyzwala demony egoizmu jest do końca słuszny i czy kreując nowy ustrój trzeba rozpalonym żelazem zlikwidować wszelkie W poszukiwaniu klucza do zrozumienia współczesności... 199 przejawy rynku, oraz klasy kapitalistów a nawet chłopów jako posiadaczy ziemskich i wszystkie elementy związane z rzeczywistym funkcjonowaniem rynku. Wręcz można stwierdzić, że J. Stalin miał w większym stopniu mentalność dogmatyka niż osoby zdolnej do twórczego skorygowania w świetle doświadczeń zdobytych w realizowaniu nowego i bezprecedensowego ustroju w dotychczasowych dziejach ludzkości teorii K. Marksa dotyczących roli rynku. Dlatego J. Stalin poszedł inną drogą niż proponował W. I. Lenin w końcowym zresztą okresie swojego życia. Oparł rozwój nowego ustroju, zwłaszcza już w ZSRR, na dominującej roli państwa i pełnym skupieniu w jego rękach całej gospodarki. Rynek i jego podstawy zlikwidował w pełni i konsekwentnie. Odpowiadało to jego cechom osobistym satrapy dążącego bezwzględnie do koncentrowania w swoich rękach maksimum wszelakiej władzy w tym też ekonomicznej. J. Stalin w pewnym sensie był bardziej ortodoksyjnym marksistą niż W.I. Lenin, ale marksistą prymitywnie pojmującym dorobek K. Marksa i F. Engelsa, którym kierował się, ale bez uważnego śledzenia doświadczeń budowy nowego ustroju i wyciągania z tych doświadczeń odpowiednich, głębokich wniosków w tym też wniosków intelektualno-naukowych. Miał też dość jednostronny punkt widzenia na pożądaną strukturę warstwowo-klasową nowego społeczeństwa dopatrując się głównych źródeł w niepowodzeniach nowej władzy, w spiskach prowadzonych przez niedobitki dotychczasowych klas posiadających. Wyolbrzymiając rolę walki klasowej J. Stalin w przeciwieństwie do W. I. Lenina nie był w stanie dostrzec, że nowy ustrój społeczny nie sprosta współzawodnictwu z kapitalizmem, dlatego, iż nie posiada on wśród mechanizmów inspirujących rozwój takich sił napędowych, którymi dysponował ówczesny kapitalizm. Tych mechanizmów, których pozytywnej roli nie dostrzegł K. Marks jako głównej siły napędowej kapitalistycznego ustroju była kreatywna funkcja rynku w inspirowaniu w kapitalizmie powszechnej orientacji ludzi kapitalistycznego ustroju w stronę coraz większej wydajności pracy, dynamicznie rozwijającej się wynalazczości oraz powszechnej przedsiębiorczości. W rezultacie w jednostronnej stalinowskiej orientacji na uruchomienie specyficznych mechanizmy rozwoju 200 Wojciech Pomykało ZSRR, bez wykorzystania w tym inspiracyjnej roli rynku co spowodowało, że poza skutecznym podbojem kosmosu przygotowywanym jeszcze za życia Stalina, we wszystkich innych dziedzinach technicznego postępu, kapitalizm w kreowaniu człowieka zdolnego do fundamentalnych odkryć technicznych dominował nad nowym ustrojem. Działo się to niezależnie od tego czy był to komputer, internet, telefonia bezprzewodowa, radar i wiele innych produktów tego postępu, które zrodziły się z innowacyjnych orientacji ludzi ówczesnego społeczeństwa kapitalistycznego. W współzawodnictwie w tym zakresie obu ustrojów dysproporcje w zakresie wydajności pracy i organizacji wytwarzania oraz uzyskiwanych kosztów produkcji i jakości produktów ujawniły się coraz bardziej w efekcie funkcjonowania strukturalnej wady nowego ustroju, które kosztowały go ostateczne przegranie współzawodnictwa z kapitalizmem. W tym świetle formuła A. Schaffa, zakładająca, że marksizm „tak” – ale marksizm – leninizm „nie” nie wydaje się być słuszna, a nawet wręcz stanowi uproszczenie, które wymaga przezwyciężenia jeśli chce się dopracować dobrego klucza do zrozumienia historii, a w pewnym sensie też i współczesności, ale zwłaszcza efektów współzawodnictwa kapitalizmu ze stalinowskim socjalizmem. Mimo poparcia wspomnianej oceny marksizmu dokonanej przez mojego mistrza przez prof. J. Wiatra nierekomenduje poparcia tej koncepcji albowiem prowadzi to w ślepy zaułek, do którego zresztą doszła współczesna polska i nie tylko polska socjaldemokracja. Ale to już opowieść z innej bajki. Wykraczająca poza recenzję ostatniej książki A. Schaffa. Pod znakiem orientacji w przyszłość. W swojej ostatniej książce Adam Schaff słusznie przewidywał niedługi zmierz współczesnego kapitalizmu. Nie słusznie natomiast uważał, że będzie do efektem upowszechnienia automatyzacji i robotyzacji pracy. Kapitalizmu rzeczywiście wszedł obecnie w ostatnie stadium swojego funkcjonowania. Nie dlatego, że nie poradził sobie z automatyzacją i robotyzacją, bo świetnie sobie z tym poradził i nie dlatego, że targają jego podstawami już tym razem w globalnych wymiarach nasilające się kryzysy gospodarcze. Natomiast na skutek funkcjonowania zupełnie innych, często ciągle mało powszechnie dostrzeganych przyczyn. Kapitalizm wygrał współzawodnictwo ze stalinowskim socjalizmem dlatego, że miał na swoim koncie osiągnięcia które często W poszukiwaniu klucza do zrozumienia współczesności... 201 były i nadal są niedostatecznie widoczne jako efekt jego strukturalnych właściwości ustrojowych. Tym fundamentalnym sukcesem kapitalizmu był ukształtowany przez niego model człowieka, którego głównie kapitalistyczny rynek wykreował na twórcę coraz większego postępu naukowo-technicznego, coraz wyższego poziomu wydajności pracy, coraz lepszej jej organizacji, coraz niższych kosztów wytwarzania, coraz bardziej nowoczesnych i estetycznych posiadających wysoką jakość towarów. Wspomniany rynek kreował nie tylko takie cechy modelu człowieka, które już we wczesnych fazach kapitalizmu, które były źródłem rozwoju jego sił napędowych, ale też przewidziane przez K. Marksa demony egoizmu, które w modelu tego człowieka też ostro ujawniły się w tym dążenia do maksymalizacji zysków oraz w zagrożeniu jego uspołecznienia. We wczesnych fazach rozwoju kapitalizmu wspomniane deformacje osobowościowe też będące efektem funkcjonowania rynku przewidziane przez K. Marksa jako występujące jako efekt jego oddziaływania na cechy człowieka w dużej mierze były jednak niwelowane przez kapitalistyczne państwa narodowe, które przy pomocy wielu instytucji narodowych wspomniany egoizm i aspołeczność niwelowały realnym uspołecznieniem potężnych rzeszy ludzi. Było to uzupełniania skuteczne i trwające przez długie wieki. Efekt ogólny omawianych procesów osobowych i osobowościowych inspirowanych przez kapitalizm prowadził do ostatecznej kreacji przewagi kapitalizmu nad stalinowskim socjalizmem. I to zadecydowało o ostatecznym zwycięstwie kapitalizmu w tym współzawodnictwie. Po obaleniu przez kapitalizm stalinowskiego socjalizmu i postępującej globalizacji ekonomii współczesnego świata realizowanej monopolistyczne przez kapitalizm, pod dyktando decydującego coraz bardziej w tym ustroju kapitału finansowego oraz ponadnarodowych korporacji i ponadnarodowych środków masowego przekazu kapitalizm wytracił ostatecznie zdolność kreowania człowieka łączącego w sobie rozbudzone zdolności dynamicznego rozwijania postępu naukowo-technicznego, wydajności pracy z niezbędnym jego uspołecznieniem. Kapitalizm rozpoczął na szeroką skalę inspirowanie nowej fazy ewolucji człowieka w ramach globalnego kapitalistycznego społeczeństwa konsumpcyjnego, w którym wszystkie cechy tego człowieka zostały coraz bardziej zdominowane przez 202 Wojciech Pomykało rozwój tych jego właściwości, których rozkwit już dawno przewidywał stary K. Marks. Mianowicie występowała zmasowana kreacja potężnych demonów egoizmu, traktowania indywidualnych interesów jako naczelnych, wszechogarniające dążenia do maksymalizacji zysków. Wszystko to spowodowało, że kapitalizm unicestwił swoje główne walory w dziedzinie kreacji człowieka zastępując je procesami przyczyniającymi się do takiej ewolucji człowieka, która tworzy zagrożenie dla losów ludzkości oraz kapitalizmu jako określonego modelu ustroju społeczno-gospodarczego. Dotyczy to nie tylko powszechnego egoizmu, ale modelu życia człowieka zorientowanego jednostronnie na dzień dzisiejszy, pozbawionego zdolności i myślenia na rzecz i o przyszłości swojej, swojego kraju, świata. Przy tym to ideowo-moralne oddziaływanie kapitalizmu na człowieka nowej epoki zostało skutecznie skoncentrowane zwłaszcza na młodym pokoleniu większości krajów współczesnego globalnego świata, co pogłębia negatywną ewolucję osobową i osobowościową całych społeczeństw kapitalistycznych zarówno obecnych jak zwłaszcza przyszłych. W tej sytuacji musi rodzić się coraz większy protest przeciwko groźnej dla losów świata ewolucji rodzaju ludzkiego w obecnym okresie historycznym. Budzi też ta sytuacja ze swoistego, celowo kreowanego przez kapitalizm letargu młodego pokolenia współczesnego, globalnego świata. Czynnikiem stymulującym po części to pobudzenie są współczesne sukcesy społeczeństwa chińskiego, które odrabiając wiekowego zacofanie swojej ojczyzny nie podlega głębiej takim procesom osobowym i osobowościowym i dewiacją w tej dziedzinie jak to ma miejsce zwłaszcza w USA i Wielkiej Brytanii. Chodzi o dewiacje osobowe i osobowościowe, które rozlały się szeroką falą po całym globalnym kapitalistycznym świecie oczywiście z różnym natężeniem wśród poszczególnych jego narodów. Profesor Adam Schaff miałby w dzisiejszym świecie znaczną satysfakcję widząc jak ewolucja człowieka już w dużym stopniu pozbawiła hegemona kapitalistycznego świata – Stany Zjednoczone Ameryki Północnej – dominacji w globalnym świecie. Przy tym dotychczasowe efekty występujące w procesie pozbawiania dominacji globalnej w świecie tego kraju tylko zapowiadają o wiele większe, bardziej radykalne jej natężenie w nadchodzącej epoce. Był by prof. A. Schaff zachwycony też tym, że W poszukiwaniu klucza do zrozumienia współczesności... 203 jego ulubiony marksizm współcześnie, wyraźnie odradza się, że występuje na niego duża moda zwłaszcza w licznych kręgach uczonych i studentów całego świata. Jednocześnie w marksizmie występują też próby większego zdynamizowania rozwoju nowego spojrzenia na otaczający nas współczesny świat. Eliminacja tych jego koncepcji i ocen, które nie tylko nie potwierdziły dzieje rodzaju ludzkiego, ale które w pewnym stopniu były źródłem wielu klęsk ponoszonych przez nowy przeciwstawny kapitalizmowi ustrój społeczno-gospodarczy. Książka profesora Adama Schaffa jest ważnym bodźcem dla rozkwitu tych procesów. Dlatego zachęcam w pełni do jej uważnego studiowania. Naprawdę warto. Zeszyty Naukowe UW MSC nr 37 205 Wskazówki dla autorów W Zeszytach Naukowych UW MSC publikowane są prace przeglądowe, artykuły, sprawozdania z konferencji naukowych, recenzje dotyczące najnowszych osiągnięć w różnych dziedzinach naukowych. Praca powinna być przesłana w formie elektronicznej za pośrednictwem poczty elektronicznej lub dostarczona na płycie CD lub nośniku typu pendrive (nie na dyskietce), przygotowana do druku pod względem merytorycznym i stylistycznym. Tabele i materiał ilustracyjny powinny być ograniczone do niezbędnego minimum. Wszystkie ilustracje (rysunki, schematy, wykresy), łącznie z fotografiami, traktowane są jako rysunki i powinny mieć numerację ciągłą. Materiał ilustracyjny, w tym odbitki fotograficzne powinny nadawać się do reprodukcji (duża kontrastowość). Pierwsza strona powinna zawierać kolejno: imię (pełne) i nazwisko autora (autorów), tytuł pracy, podstawowe miejsce pracy, krótkie streszczenie oraz zestaw słów kluczowych. W artykułach publikowanych w Zeszytach Naukowych UWMSC stosuje się przypisy na dole strony. Przypisy odnoszące się do bilbliografii również należy umieszczać na dole strony. Nie stosuje się hiperłącz itp. Na końcu artykułu pod nagłówkiem „Bibliografia” zamieszcza się wyłącznie pozycje niezbędne, cytowane w tekście, maksimum 50 pozycji. Bibliografię zestawia się alfabetycznie według nazwisk autorów. Każda pozycja powinna zawierać: nazwisko i inicjał(y) imienia autora, tytuł pracy, nazwę czasopisma, tom, wydawnictwo, miejscowość i rok wydania. Dane liczbowe powinno się podawać zgodnie z układem SI. Komitet redakcyjny zastrzega sobie prawo dokonywania skrótów i poprawek bez omawiania ich z autorem. Prace wysyłane są do recenzji bez zgody autorów. Recenzje załączone przez autorów nie muszą być brane pod uwagę. Autora obowiązuje przeprowadzenie jednej korekty. Poprawki w stosunku do tekstu pierwotnego nieprzekraczające 3% kosztu składu nie obciążają autora; gdy przekraczają 10% kosztów – praca zostaje wycofana. Zeszyty Naukowe UW MSC nr 37 207 Recenzenci: 1. prof. Karl Gratzer, PhD, School of Business Studies, Sodertorn University, Stockholm 2. prof. Besrat Tesfaye, School of Business Studies, Sodertorn University, Stockholm 3. prof. dr hab. Walery Nowikow Instytut Demografii i Badań Społecznych Narodowej Akademii Nauk Ukrainy 4. dr hab. Alica Petrasova, University of Presov, Presov 5. prof. Rudolf Dupkala, University of Presov, Presov 6. prof. dr Jurij Kariagin, Narodowy Uniwersytet Kultury i Sztuki w Kijowie 7. prof. dr hab. Wojciech Słomski, Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości Międzynarodowej, Presov 8. prof. dr hab. Elżbieta Weiss, Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości Międzynarodowej, Presov 9. dr Janusz Tanaś, PhD, Swinburne University of Technology, Melbourne 10.dr hab. Eugeniusz Sobczak, Politechnika Warszawska, Warszawa 11.prof. dr hab. Wojciech Maciejewski, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 12.prof. dr hab. Hanna Markiewicz, Akademia Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 13.prof. dr hab. Paweł Czarnecki, Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi 14.prof. dr hab. Jerzy Sikorski, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Suwałkach 15.prof. dr hab. Henryk Kirschner, Warszawski Uniwersytet Medyczny, Warszawa 16.prof. dr hab. Stefan Kwiatkowski, Akademia Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 17.prof. dr hab. Wiesław Kowalczewski, Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle “Orgmasz” Wydawnictwa UW MSC 209 Wydawnictwa Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie do nabycia w Bibliotece (Pl. Żelaznej Bramy 10, tel. 022 654 31 39, e-mail: [email protected]) oraz w Informacji (ul. Łabiszyńska 25, tel. 022 675 88 65, e-mail: [email protected]): 1. 2. 3. 4. 5. Zeszyt Naukowy nr 1: Materiały z Pierwszego Seminarium Integracji Europejskiej 2 zł Zeszyt Naukowy nr 2: Materiały z Seminarium p.t. „Rozwój zrównoważony jako wyzwanie dla polskiej gospodarki” 2 zł Zeszyt Naukowy nr 3: Aktualne problemy geografii ekonomicznej – Ireneusz Michałków 2 zł Zeszyt Naukowy nr 4: Międzynarodowe uwarunkowania rozwoju polskiej gospodarki 2 zł Zeszyt Naukowy nr 5: Wielokryterialne wspomaganie wyboru wariantu gospodarowania odpadami w procesie produkcji – Tadeusz Truchanowicz 2 zł 210 6. 7. 8. 9. Wydawnictwa UW MSC Wydawnictwa UW MSC 211 16. Zeszyt Naukowy nr 16: Czynniki sprawnego funkcjonowania przedsiębiorstw 2 zł 17. Zeszyt Naukowy nr 17: Wybrane zagadnienia współczesnej gospodarki polskiej 2 zł 18. Zeszyt Naukowy nr 18: Gospodarka światowa – gospodarka unijna – gospodarka polska 2 zł Zeszyt Naukowy nr 6: Związek struktur poznawczych i emocjonalno-motywacyjnych w procesach regulacji człowieka z otoczeniem – Maria Jankowska 2 zł Zeszyt Naukowy nr 7: Problemy konkurencyjności przedsiębiorstw w warunkach gospodarki rynkowej 2 zł Zeszyt Naukowy nr 8: Zarządzanie, ekonomia, marketing 2 zł Zeszyt Naukowy nr 9: Przedsiębiorstwa, finanse, bankowość 19. Zeszyt Naukowy nr 19: Kapitał społeczny. Istota – funkcje – zarządzanie 10 zł 2 zł 20. Zeszyt Naukowy nr 20: Organizacyjno-techniczne i prawne zagadnienia funkcjonowania gospodarki 10 zł 10. Zeszyt Naukowy nr 10: Problemy budowania strategii marketingowych 2 zł 11. Zeszyt Naukowy nr 11 2 zł 21. Zeszyt Naukowy nr 21: Z zagadnień działalności inwestycyjnej 10 zł 12. Zeszyt Naukowy nr 12: Przedsiębiorczość jako instrument rozwoju gospodarczego 2 zł 22. Zeszyt Naukowy nr 22: Turystyka jako dział nowoczesnej gospodarki 10 zł 23. Zeszyt Naukowy nr 23: Psychologiczne uwarunkowania czynnika ludzkiego 10 zł 24. Zeszyt Naukowy nr 24: Z zagadnień bezpieczeństwa energetycznego Polski 10 zł 25. Zeszyt Naukowy nr 25: Ekonomiczno-medyczne problemy ochrony zdrowia 10 zł 26. Zeszyt Naukowy nr 26: Z zagadnień rozwoju turystyki 10 zł 13. Zeszyt Naukowy nr 13: Konkurencyjność jako wyzwanie dla polskiej gospodarki w warunkach uczestnictwa w UE 2 zł 14. Zeszyt Naukowy nr 14: Z zagadnień wzrostu i równowagi makroekonomicznej 2 zł 15. Zeszyt Naukowy nr 15: Z zagadnień jakości w nowoczesnej gospodarce 2 zł 212 Wydawnictwa UW MSC 27. Zeszyt Naukowy nr 27: Problemy polityki fiskalnej 10 zł 28. Zeszyt Naukowy nr 28: Gospodarka w dobie kryzysu 10 zł 29. Zeszyt Naukowy nr 29: Społeczno-ekonomiczne wyzwania edukacji 10 zł 30. Zeszyt Naukowy nr 30: Empiryczna analiza funkcjonowania przedsiębiorstwa 31. Zeszyt Naukowy nr 31: Gospodarka i Społeczeństwo 32. Zeszyt Naukowy nr 32: Społeczeństwo polskie wczoraj i dziś 33. Zeszyt Naukowy nr 33: Z okazji sześćdziesięciolecia pracy naukowej Profesorów Brunona Góreckiego, Zbigniewa Landaua i Aleksandra Müllera 34. Zeszyt Naukowy nr 34: Z zagadnień funkcjonowania gospodarki polskiej 10 zł 10 zł 10 zł 10 zł 10 zł 35. Zeszyt Naukowy nr 35: Internet jako przestrzeń komunikacji społecznej i źródło zagrożeń 10 zł 35. Zeszyt Naukowy nr 36: OŚWIATA – WYCHOWANIE – ZDROWIE SPOŁECZNE 10 zł 36. Studenckie Zeszyty Naukowe Nr 1 (1) 2006 2 zł Wydawnictwa UW MSC 213 37. Studenckie Zeszyty Naukowe Nr 1 (2) 2007 2 zł 38. Studenckie Zeszyty Naukowe Nr 1 (3) 2008 10 zł 39. Studenckie Zeszyty Naukowe Nr 1 (4) 2009 10 zł 40. Studenckie Zeszyty Naukowe Nr 1 (5) 2010 10 zł 41. Studenckie Zeszyty Naukowe Nr 1 (6) 2012 10 zł 42. Zarys historii gospodarczej – Zdzisław Sirojć 10 zł 43. Podstawy psychologii – Maria Jankowska 23 zł 44. Zarządzanie współczesnym przedsiębiorstwem. Podstawy teoretyczne – Wojciech Werpachowski 25 zł 45. Metody algebry liniowej w badaniach ekonometrycznych – Michał Kolupa 5 zł 46. Polski Przemysł Zbrojeniowy w latach 1945-1955 – Zygmunt Kazimierski 5 zł 47. Zapomniani Ministrowie Skarbu Drugiej Rzeczypospolitej – Zbigniew Landau 5 zł 48. Materiały z konferencji „System bankowy w Polsce” 10 zł 49. Materiały z konferencji „Globalizacja. Szansa czy iluzja?” 10 zł 50. Redystrybucja budżetowa w edukacji na przykładzie programu stypendiów szkolnych – Iwona Kowalska 5 zł 214 Wydawnictwa UW MSC 51. Materiały z konferencji „Procesy demograficzne a kapitał społeczny” 10 zł 52. Podstawy obliczeń geodezyjnych – Aleksander Skórczyński 25 zł 53. Problemy transformacji w Polsce i na Ukrainie 10 zł 54. Geodezja wyższa i astronomia geodezyjna. część I – Jerzy B. Rogowski, Magdalena Kłęk 16 zł 55. Sektory usługowe krajów Grupy Wyszehradzkiej. Studium porównawcze – Ewa Kępka 10 zł 56. Zmiany w strukturze organizacyjnej turystyki w Polsce – Hanna Zawistowska 10 zł 57. Geodezja satelitarna – Jerzy Rogowski, Magdalena Kłęk 20 zł 58. Technika pisania pracy dyplomowej – Zdzisław Sirojć 5 zł 59. Zachowanie ciągłości zatrudnienia a zwalczanie bazrobocia 10 zł – Jerzy Telep, Ireneusz Michałków, Bogdan Ćwik 60.Potrzeby i metody aktualizacji gleboznawczej klasyfikacji gruntów – Piotr Skłodowski, Anna Bielska 10 zł 61. Ekonomiczne i społeczne aspekty organizacji EURO 2012 – Ireneusz Michałków, Jurij Kariagin 10 zł Wydawnictwa UW MSC 215 61. Basic Surveying Theory and Practice terminologia zawodowa z miernictwa geodezyjnego w języku angielskim 30 zł 62. Społeczne i rekreacyjno-zdrowotne aspekty edukacji – Ireneusz Michałków 10 z 64. Współpraca polsko-ukraińska (gospodarka – oświata – zdrowie – turystyka) – Ireneusz Michałków 10 zł 65. Turystyka młodzieżowa w wybranych krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Uwarunkowania ekonomiczne i pedagogiczno-zdrowotne – Ireneusz Michałków 10 zł
