Archiwalia wojskowych misji zagranicznych 33 z lat 1918-1939

advertisement
Danuta Skrzypczak
ARCHIWALIA WOJSKOWYCH MISJI ZAGRANICZNYCH
Z LAT 1918—1939
Przedmiotem niniejszego artykułu jest omówienie zasadniczych zadań i zmian
strukturalnych wojskowych misji zagranicznych oraz akt, przez nie wytworzonych.
Zespoły akt tych instytucji zostały ostatecznie opracowane, zaś ich wytwór
kancelaryjny otrzymał układ rzeczowo-chronologiczny.
Stan zachowania akt w poszczególnych zespołach przedstawia tabela:
Lp.
Nazwa zespołu
Ilość j.a.
Akta z lat
1
Francuska Misja Wojskowa w Polsce
34
1918—1932
2
Polska Wojskowa Komisja Likwidacyjna
31
1918—1920
w Wiedniu
3
Polska Wojskowa Misja Zakupów w
Paryżu
28
1919—1921
4
Polska Misja Wojskowa na Wschodzie
1
1918—1919
Francuska Misja Wojskowa w Polsce
Pod koniec 1918 roku Komitet Narodowy Polski w Paryżu, polityczny
reprezentant organizowanej Armii Polskiej we Francji, prowadził z władzami
francuskimi rozmowy w sprawie skierowania do Polski grupy doradców wojskowych.
W pierwszych dniach stycznia 1919 roku proponował on wysłanie Francuskiej Misji
Wojskowej, złożonej z oficerów-specjalistów, reprezentujących wszystkie rodzaje
broni, jako doradców władz polskich przy opracowywaniu ustaw i regulaminów
wojskowych1. Sporządzony w tym czasie przez stronę francuską projekt porozumienia
przewidywał m.in., że Misja zajmie się organizacją Ministerstwa Spraw Wojskowych,
Sztabu Generalnego i szkół wojskowych różnego typu. W tej sprawie wypowiedział
się również gen. Józef Haller, dowódca Armii Polskiej we Francji. Opracował on
odpowiednie poprawki oraz uzupełnienia do projektu przedstawionego przez stronę
francuską. Propozycja jego sprowadzała się do traktowania Misji jako organu
współpracującego z rządem polskim w zakresie wyszkolenia armii, utworzenia
właściwych władz wojskowych i ukształtowania struktury sił zbrojnych.
Ostatecznie
25
kwietnia
1919
roku
podpisano
umowę
zgodnie
z
porozumieniami zawartymi w połowie stycznia i lutego tego roku2.
Na czele przybyłej do Polski Francuskiej Misji Wojskowej stał wówczas gen.
Paul Prosper Henrys3. Personel francuski przydzielony do oddziałów polskich miał za
zadanie pomóc w sformowaniu i szkoleniu wojska. Członkowie Misji podlegali
wyłącznie zwierzchnikom francuskim, a szef tej placówki — bezpośrednio
francuskiemu Ministerstwu Wojny.
W 1919 roku w skład sztabu Misji wchodziło 429 oficerów, a przejściowo
grupa specjalistów liczyła nawet ponad 1.000 osób4. Opracowanie planów właściwej
organizacji wojska miało się odbywać przy pomocy technicznej i doradczej
Francuskiej Misji Wojskowej w Polsce.
Pod koniec 1920 roku w związku z zakończeniem działań wojennych
przystąpiono do opracowania nowych projektów organizacji władz wojskowych. W
pracach tych korzystano z pomocy oficerów Francuskiej Misji Wojskowej, którzy
wnosili poprawki zarówno co do kompetencji, jak i samej nazwy poszczególnych
1
B. W o s z c z y ń s k i, Ministerstwo Spraw Wojskowych 1918—1921. Zarys organizacji i
działalności, Warszawa 1972, i. 98—99.
2
Tamże, s. 100.
3
Stanowisko szefa misji zajmowali kolejno: gen. dyw. Paul Henrys od 28.03.1919 r., gen. dyw. Henri
Niessel od 16.10.1920 r., gen. dyw. Charles Dupont od 16.12.1921 r., gen. dyw. Charles Charpy od 9.06.1926 r.,
gen. bryg. Victor Denain od 1.08.1928 r. i płk dypl. Rene Prioux od 1.10.1931 r. do 30.07.1932 r.
4
CAW, Sztab Główny — Oddział V, t. 1.
organów władzy5.
W związku z przejściem armii polskiej na stan pokojowy6 nastąpiło
podpisanie przez oba rządy nowej umowy w dniu 22 grudnia 1921 roku7. Oficjalny,
zredagowany w języku francuskim w dniu 1 grudnia 1921 roku tekst umowy składał
się z 12 artykułów i 2 aneksów. Artykuł 1 określał ogólnie organizację Misji w Polsce,
podając skład jej biura (generał — szef Misji, szef sztabu i jego zastępca, kontroler
generalny, dyrektorzy wyszkolenia, delegacja w Gdańsku, personel biurowy oraz
pomocniczy). Wejście w życie tej umowy zapoczątkowało jeden z etapów
zmniejszenia personelu Misji do 200 osób8. Na skutek redukcji Francuskiej Misji
Wojskowej w Polsce odwołani zostali z poszczególnych okręgów wojskowych
oficerowie francuscy — instruktorzy, zaś z pozostałych w Polsce oficerów francuskich
została utworzona rezerwa instruktorów zależna bezpośrednio od Dyrekcji
Wyszkolenia Wojskowej Misji Francuskiej w ilości 14 oficerów (7 piechoty, 5
artylerii, 2 jazdy)9. Kontrakt z dnia 1 maja 1924 roku zmodyfikował statut Francuskiej
Misji Wojskowej w Polsce za wspólną zgodą rządów francuskiego i polskiego. Misja
uległa reorganizacji według następujących zasad: 1) Dowództwo Misji: generał —
szef Misji, gabinet generała szefa Misji, szef Sztabu Generalnego, 2) Oficerowie
współpracujący w wyszkoleniu — kierownictwo wyszkolenia (kierownik i sztab).
Szkoły: — Centrum Wyższych Studiów Wojskowych, Wyższa Szkoła Wojenna,
Centrum w Rembertowie, Centrum Artylerii w Toruniu, Szkoła Kawalerii w
Grudziądzu, Służba łączności, 3) Organizacja — Biuro, służba artylerii, służba
lotnictwa, służba przemysłu wojennego, służba samochodowa, 4) Służba francuska —
kadry administracyjne dla nadzoru personelem francuskim, 5) Misja Morska10 —
kontradmirał — szef Misji, zastępca szefa.
Tak zreorganizowana Misja miała na celu współpracę z ministrem Spraw
Wojskowych oraz innymi organami wojskowymi w opracowaniu projektów ustaw
dotyczących organizacji, poboru i administracji armii polskiej, w redagowaniu
5
CAW, Sztab Główny — Kancelaria Szefa, t. 55.
Dz. Rozk. Tjn. nr 3, poz. 26 z 26.02.1921 r.
7
J. C i a ł o w i c z, Polsko-Francuski sojusz wojskowy 1921—1939, Warszawa 1970.
8
Tamże.
9
CAW, Szef Sztabu Głównego, t. 5.
10
Od 5.03.1923 r. w składzie Francuskiej Misji Wojskowej znajdowała się Francuska Misja Morska.
6
regulaminów wojskowych, w szkoleniu kadr i jednostek armii polskiej.
Zgodnie z obustronnym porozumieniem dokonano dalszej redukcji personelu
Misji; również korespondencja ministra spraw wojskowych Józefa Piłsudskiego z gen.
Karolem Charpy — szefem Francuskiej Misji Wojskowej w Polsce z czerwca 1927
roku, dotyczyła podobnego problemu11.
Francuska Misja Wojskowa istniała w latach 1919—1932. Jej działalność
przyczyniła się znacznie do osiągnięcia przez armię polską gotowości bojowej. W
szkolnictwie wyższym, jak np.: w Wyższej Szkole Wojennej, Wyższej Szkole
Intendentury i w utworzonym w 1923 roku Centrum Wyższych Studiów Wojskowych
wykładowcami byli wybitni oficerowie francuscy. Tak samo w oficerskich szkołach
zawodowych piechoty, artylerii, kawalerii, lotnictwa, wojsk inżynieryjnych i łączności
oraz na specjalnych kursach organizowanych dla poszczególnych broni —
najważniejsze przedmioty wykładali Francuzi. Poza tym oficerowie polscy odbywali
staże w armii francuskiej.
*
*
*
Omawiany zespół zawiera niewiele przekazów źródłowych wiążących się z
powstaniem oraz działalnością Francuskiej Misji Wojskowej. Do nich zaliczyć należy:
zarządzenia, rozkazy, umowy określające organizację wewnętrzną Misji oraz program
jej działania w Polsce. Traktują jednak one bardzo ogólnie o tych zagadnieniach;
dokumenty występują w języku francuskim. Zachowały się też, zresztą bardzo
nieliczne, biuletyny i raporty informacyjne, które zawierają wiele interesujących
faktów i naświetleń wydarzeń, zachodzących. na terenie działalności Misji. Również
poważna część tych materiałów występuje w języku francuskim. Interesujące
materiały dotyczą szkolenia kadr Armii Polskiej. Zachowały się skrypty wykładów
oficerów Francuskiej Misji Wojskowej z zakresu organizacji armii, taktyki ogólnej
broni i służb oraz ćwiczeń aplikacyjnych. Pozostała, obszerna dokumentacja obejmuje
listy uposażeń oficerów, podoficerów, szeregowych i personelu cywilnego Misji.
11
CAW, Sztab Główny — Kancelaria Szefa, t. 17.
Omawiając ten zespół należy zaznaczyć, że wiele interesujących przekazów
źródłowych, dotyczących tej tematyki znajduje odbicie w innych zespołach
archiwalnych, przechowywanych w CAW. Na uwagę zasługuje dokumentacja aktowa
zawarta w grupie zespołów akt armii gen. Hallera oraz w zespołach akt: Gabinetu
Ministra Spraw Wojskowych, Szefa Sztabu Głównego, Kancelarii Szefa Sztabu
Głównego oraz Wyższej Szkole Wojennej i Centrum Wyższych Studiów
Wojskowych. Bogaty materiał źródłowy dotyczący działalności Francuskiej Misji
Wojskowej w Polsce znajduje się w zbiorze pod nazwą Teki Teslara.
Polska Wojskowa Komisja Likwidacyjna w Wiedniu
Powstanie Polskiej Wojskowej Komisji Likwidacyjnej w Wiedniu datuje się
na pierwsze dni listopada 1918 roku i wiąże się z upadkiem Austro-Węgier12.
Konieczne w tym czasie było utworzenie takiej instytucji, której zadaniem byłaby
likwidacja majątku wojskowego byłej monarchii, bowiem inne państwa sukcesyjne
ustanowiły już wcześniej swoje placówki likwidacyjne13, wyzyskując sytuację na
własną korzyść. Brak danych na podstawie jakiego i czyjego rozkazu powstała ta
instytucja — wskazuje na samorzutne jej zorganizowanie. Kierownictwo Komisji
objął gen. Alojzy Prus Przeździecki, ówczesny zastępca do spraw wojskowych przy
poselstwie polskim w Wiedniu14.
Pierwsi członkowie Komisji zostali wybrani z oficerów Polaków tam
przebywających; rozwinęli oni działalność z własnej inicjatywy. Centralne władze
państwowe wprawdzie nie wypowiedziały się co do aprobaty samorzutnie powstałej
PWKL, ale wydając jej rozkazy, zarządzenia, uwzględniając jej potrzeby personalne i
budżetowe — uznały potrzebę jej istnienia.
Początkowo PWKL podlegała bezpośrednio Pełnomocnikowi Wojskowemu
Państwa Polskiego w Wiedniu i Poselstwu Polskiemu w Wiedniu. Wobec utworzenia
w 1919 roku Głównego Urzędu Likwidacyjnego w Warszawie, ponownie stanęła
12
CAW, I.305.2.3.
Tamże.
14
CAW, I.305.2.3.
13
kwestia podporządkowania PWKL. W wyniku konferencji ustalono podległość w
sprawach likwidacyjnych Głównemu Urzędowi Likwidacyjnemu w Warszawie,
względnie jego pełnomocnikowi w Wiedniu, zaś w sprawach wojskowych, m.in.
personalnych — MSWojsk.
Polska Wojskowa Komisja Likwidacyjna w Wiedniu zmieniała kilkakrotnie
swych szefów; wśród nich za głównych jej organizatorów uważani byli: ppłk Józef
Rybak oraz płk Edward Pöschek.
Zakres działania PWKL obejmował obronę interesów polskich przeciw
dawnemu austro-węgierskiemu zarządowi wojskowemu. W tym celu instytucja ta
przejęła wszelkie sprawy dotyczące likwidacji rzeczowej, które w szczególności
dotyczyły: kolejnictwa, materiału taborowego, weterynarii, leśnictwa i szkolnictwa
wojskowego (budynki, szpitale). W kompetencji tej instytucji było również
przeprowadzenie dochodzeń w celu udowodnienia roszczeń oficerów Polaków (w
służbie czynnej), emerytów, wdów i sierot, ustalenie szkód i świadczeń wojennych,
poniesionych przez obywateli polskich, ich pretensji do skarbu byłej monarchii.
Do zadań PWKL należało uregulowanie kwestii Banku Austro-Węgier w
przedmiocie jego likwidacji, jak również przygotowanie materiałów i wniosków,
wynikających z toku prac likwidacyjnych w Wiedniu dla GUL i jego delegacji w
Paryżu, a także w sprawie ostatecznego uregulowania tych spraw na kongresie
pokojowym wraz z całkowitym rozwiązaniem wszelkiej wspólnoty, łączącej ziemie
należące do Polski z krajami byłej monarchii.
PWKL prowadziła — począwszy od kwietnia 1919 roku — na polecenie
różnych departamentów MSWojsk. akcję zakupu materiałów wojskowych15.
W połowie lipca 1919 roku utworzono w Wiedniu jako organ dla
uskutecznienia zakupów i transportów zagranicznych Misję Gospodarczo-Handlową w
Wiedniu16. Kierownictwo tej grupy wojskowej powierzono szefowi PWKL. Ponadto
w skład tej grupy weszli: członkowie stali — referenci PWKL oraz wysłani z
MSWojsk. fachowcy i aparat pomocniczy17. Cała grupa wojskowa była podległa
15
CAW, I.305.2.3.
CAW, I.305.2.2.
17
Tamże.
16
MSWojsk.18. Od początku urzędowania personel PWKL był równocześnie
zatrudniony przy grupie wojskowej MIGOHA19, zajmując się wyłącznie odbiorem i
wysyłką zakupionych materiałów wojskowych do kraju20.
Na mocy porozumienia MSWojsk. i Naczelnego Dowództwa WP z 21 lipca
1919 roku21 rozwiązano dotychczasową placówkę Pełnomocnika Wojskowego
Państwa Polskiego w Wiedniu, tworząc równocześnie nową placówkę Attache
Wojskowego przy Przedstawicielstwie Polskim w Wiedniu.
Rozkaz MSWojsk. z 2 kwietnia 1920 roku zapowiadał rozwiązanie Polskiej
Wojskowej Komisji Likwidacyjnej w Wiedniu z dniem 1 maja 1920 roku22.
W Wiedniu prócz Attache Wojskowego pozostała m.in. Grupa WojskowoLikwidacyjna przy Pełnomocniku GUL, łącznie z Komisją Gospodarczą. Rozkaz ten
normował funkcjonowanie innych grup wojskowych23, nie objętych tematem
niniejszego artykułu.
*
Polska Wojskowa Komisja Likwidacyjna w Wiedniu powstała jako placówka
służąca obronie interesów skarbu polskiego i w związku z tym wytworzyła
charakterystyczne dla tego rodzaju instytucji akta.
Z istotnych materiałów dotyczących organizacji i zasad działalności tej
instytucji zachowały się rozkazy, raporty, sprawozdania, uzupełnione korespondencją,
które to jednak dotyczą określonych spraw i raczej ogólnie przedstawiają zarys
działalności i nie uwzględniają szczegółowej struktury organizacyjnej urzędu. W
kwestii
sposobu
organizacji
zakupów
przez
PWKL
informują
ogólnikowo
zarządzenia, instrukcje i protokoły (3 j.a.), z tym, że częściowo odnosi się to do
zakupionego sprzętu sanitarnego.
Prawie połowę zachowanych akt reprezentują podania, prośby, wykazy i
18
Tamże.
Skrót ten oznacza Misję Gospodarczo-Handlową.
20
CAW, I.305.2.3.
21
Rozk. podof. z 21.07.1919 r. CAW, I.305.2.3.
22
Rozk. nr 52 z 14.04.1920 r. CAW, I.305.2.4.
23
Tamże.
19
korespondencja instytucji, właścicieli majątków, firm, osób prywatnych w sprawie
uzyskania odszkodowań i wynagrodzeń z tytułu świadczeń na terenie b. okupacji
austro-węgierskiej.
Ciekawe archiwalia orientujące badacza o rodzaju i ilości mającego ulec
likwidacji materiału przedstawiają wykazy i opisy dotyczące w szczególności
wyposażenia bojowego, technicznego, szkolnictwa i szpitalnictwa wojskowego na
terytorium b. monarchii austro-węgierskiej.
W aktach Komisji znajdują się również listy płac oficerów, podoficerów i
pracowników cywilnych.
Informując o zawartości aktowej zespołu należy wskazać na akta Misji
Gospodarczo-Handlowej
w
Wiedniu.
Zachowana
dokumentacja
to
głównie
zamówienia, protokoły i korespondencja dotycząca dostaw określonych towarów m.in.
do wyrobu amunicji. Zamówienia były realizowane u znanych firm wiedeńskich, jak:
„Joachim Siegel”, „Kurz, Rietschel, Henneberg”. Spora część tych materiałów
występuje w języku niemieckim.
Polska Wojskowa Misja Zakupów w Paryżu
Utworzenie Misji zostało zainicjowane listem Leopolda Kronenberga z 3
lutego 1919 roku do Banku Handlowego w Warszawie24. Informował w nim o
możliwości odstąpienia rządowi polskiemu materiałów demobilizacyjnych po armii
amerykańskiej na korzystnych warunkach. List został odesłany do MSWojsk.
Konieczność nabycia niezbędnych materiałów uzbrojenia i wyekwipowania dla
wojska, stwarzała potrzebę wysłania do Paryża Misji.
Dekretem z 1 kwietnia 1919 roku25 Naczelnik Państwa mianował zespół
członków Misji (jako pełnomocników Rządu Polskiego) — zorganizowany z
przedstawicieli poszczególnych ministerstw oraz poszczególnych departamentów
MSWojsk. Prezesem Misji został mianowany gen. Jan Romer. Tak zorganizowaną
24
25
CAW, I.305.3.1.
CAW, I.305.3.1.; I.305.3.12.
ekipę wysłano do Francji jako Polską Wojskową Misję Zakupów. W skład Misji
weszli następujący delegaci: wiceprezes — płk Wacław Bieczyński, ppłk Stanisław
Niewiarowski, ppłk dr Edward Loth, urzędnik wojskowy — inż. Stefan Antosiewicz,
por. Karol Hugo-Bader, por. Zygmunt Leppert, por. Michał Brunon Tłuchowski.
Ponadto poszczególne ministerstwa reprezentowali: Antoni Wieniawski, Zygmunt
Chamieć, Olgierd Markowski, Artur Benis, Józef Wielowieyski, Cezary Łoziński,
Józef Starorypiński. Członkowie Misji otrzymali pełnomocnictwa od rządu polskiego
na dokonywanie wszelkich zakupów, niezbędnych dla zaopatrzenia państwa
polskiego. W tym celu mieli prawo do zawierania umów i zobowiązań finansowych z
rządami państw zagranicznych, jak również z osobami i instytucjami prywatnymi26.
6 marca 1919 roku została wydana przez MSWojsk. Instrukcja dla Polskiej
Misji Wojskowej27, w myśl której w celu wypełnienia swoich zadań Misja utworzyła
cztery podkomisje: Zakupów i Odbiorczą (prezes, przedstawiciele ministerstw: Skarbu
oraz Przemysłu i Handlu oraz przedstawiciele zainteresowanych departamentów
MSWojsk.), Rozrachunków (o podobnym składzie organizacyjnym), Przewozową
(prezes i przedstawiciele ministerstw: Skarbu i Spraw Zagranicznych), Kasową
(prezes, przedstawiciel Ministerstwa Skarbu i oficer rachunkowy). Wspomniany
wariant
Instrukcji
ustanowił
tylko
w
ogólnych
zarysach
zakres
działania
poszczególnych podkomisji, nie określając jednak dostatecznie ściśle ich praw i
obowiązków28. Instrukcja określała również w ogólnych zarysach plan organizacji i
zakres działania Misji. Organizacyjnie składała się z 4 sekcji.
Sekcja
I
—
Organizacyjno-Administracyjna
z
Wydziałem
Spraw
Personalnych obejmowała referaty: personelu oficerów i urzędników, personelu
szeregowych, Batalionu Wartowniczego, Administracji, Prawny, Kancelarii głównej.
Sekcja ta miała za zadanie załatwiać sprawy organizacyjne, administracyjne i
reprezentacyjne Misji łącznie ze sprawami Podkomisji, Ekspozytur, Baz i Batalionu
Wartowniczego29.
Sekcję II — Zakupów stanowiły następujące Wydziały: Artylerii i Uzbrojenia,
26
CAW, I.305.3.1.
Tamże.
28
CAW, I.305.3.13.
29
Powstanie, cele i zadania tych instytucji zostaną wyjaśnione w dalszej części artykułu.
27
Automobilowy, Awiacji, Intendentury, Sanitarny, Wojsk Kolejowych i Saperów. W
gestii Sekcji II leżało prowadzenie zakupów i ich odbiór.
W składzie Sekcji III — Finansowej był Wydział Obrachunkowy z referatami:
ogólnym i książkowości właściwej, kontroli wykonania zakupów oraz wydatków
pozazakupowych. Ponadto wchodziły tam referaty: Kasy, likwidatury, Komisji
kasowo-rewizyjnej oraz Komisji zakupów. Sekcja ta prowadziła nadzór gospodarki
finansowej, gotówkowej i kredytowej Misji.
Sekcję IV — Transportową tworzyły następujące referaty: ruchu kolejowego,
baz ładunkowych i łączności z Sekcją Zakupów, dokumentów przewozowych, opłat
taryfowych i łączności z Sekcją Finansową, baz kolejowych i transportów morskich.
Zadaniem Sekcji było prowadzenie wszystkich spraw związanych z transportem,
uzyskaniem wagonów i formowaniem pociągów.
Personel Misji mianował szef. Głównym źródłem, z którego Misja tworzyła
swój personel były początkowo formacje Armii Polskiej we Francji. Z chwilą
opuszczenia przez nią terytorium Francji Misji zabrakło personelu do pracy, wobec
czego zmuszona była z obozów kadrowych pozostałych jeszcze we Francji stworzyć
Batalion Wartowniczy30, który został oddany na jej usługi. Po rozpoczęciu
działalności w Paryżu Misja zajęła się przede wszystkim uzyskaniem jak
największych ilości materiału wojennego, a więc amunicji, broni, taborów, artykułów
umundurowania oraz kwestią transportu jego do kraju. Misja przed odjazdem
otrzymała instrukcje, które ogólnie określały rodzaj materiału, jaki należało zakupić.
Niezależnie od zakupu artykułów gotowych zadaniem Misji był zakup surowców dla
produkcji na cele wojenne, po uprzednim uzyskaniu w tej sprawie decyzji MSWojsk.
Obowiązkiem Misji była cotygodniowa wysyłka raportów do MSWojsk. z informacją
o swojej działalności, z uwzględnieniem ilości, miejsca, a także ceny zakupionych
artykułów. W celu dokonania zakupów Misja miała prawo delegować swoich
przedstawicieli do innych państw. W ten sposób powstały submisje, bazy odbiorcze
(załadunkowe), kolejowe i morskie31.
W listopadzie 1919 roku została utworzona submisja w Londynie, zaś w
30
31
CAW, I.305.3.1.
Tamże.
marcu 1920 roku submisja w Salonikach. Obie pracowały jako placówki pomocnicze
Misji. Podobne przeznaczenie miały bazy. Z ważniejszych baz kolejowych należy
wymienić: w Ambronay — została zlikwidowana w maju 1919 roku; w St. Dizier —
zlikwidowana w sierpniu 1919 roku; w Is-Sur-Tille — utworzona w listopadzie i
czynna bez przerwy, podobnie w Koblencji. Do znanych baz morskich czynnych
należały: w Montoire (port Saint-Nazaire) oraz w Cherbourgu. Przejściowych baz
załadowczych w różnym okresie czasu było stosunkowo dużo. Dla przykładu — baz
samochodowych było około 6. Do bardziej aktywnych należały: w Romorantin, Bourg
i Verneuil. Innym organem Misji była założona w dniu 2 maja 1919 roku z inicjatywy
gen. Jana Romera „Polska Spółka Pomocy i Dostaw”32 przeznaczona wyłącznie do
nabywania wszelkiego rodzaju materiałów od rządów Stanów Zjednoczonych
Ameryki Północnej.
Dekretem z 23 grudnia 1919 roku został mianowany przez Naczelnika
Państwa szefem PWMZ gen. Józef Pomiankowski33. Powierzono mu wszelkie
związane z tym stanowiskiem pełnomocnictwa i obowiązki — które były sprawowane
do końca listopada 1919 roku przez gen. Jana Romera. Na mocy pisemnego
zarządzenia z dnia 26 listopada 1920 roku34 oraz stosownie do wskazówek ministra
spraw wojskowych gen. Kazimierza Sosnkowskiego polecono gen. Józefowi
Pomiankowskiemu redukcję personelu Misji, uwzględniając również — w razie
potrzeby — ewentualne jej rozszerzenie. W wykonaniu tych zarządzeń polecono
zniesienie urzędu zastępcy szefa Misji z dniem 14 grudnia 1920 roku. Przewidywano
również likwidację submisji w Londynie i Macedonii oraz bazy w Saint-Nazaire, a
także nakazano zmniejszenie personelu sekcji I, II, III i IV. Redukcja obejmowała
również konwojerów i Batalion Wartowniczy. W myśl tego zarządzenia pozostała we
Francji jedna kompania, obejmująca ogółem 250 podoficerów, otrzymując nazwę — 5
kompanii Batalionu Wartowniczego, z tym że do 31 grudnia 1920 roku utrzymała
swoją starą nazwę — 6 kompania Batalionu Wartowniczego.
Uwzględniając konieczność oszczędzenia skarbowi państwa wydatków na
utrzymanie Misji, na posiedzeniu Komisji Rewizyjnej 2 lutego 1921 roku uchwalono
32
CAW, I.305.3.1.
Tamże.
34
Tamże.
33
wniosek o dalszej reorganizacji Polskiej Wojskowej Misji Zakupów w Paryżu35. W
Centrali w Paryżu zlikwidowano wszystkie cztery istniejące w Misji sekcje, a w
zamian utworzono Wydziały i samodzielne referaty.
Rozkazem ministra spraw wojskowych z 29 lipca 1921 roku kierownictwo
PWMZ objął gen. Jan Jacyna36. Nastąpiło to z dniem 10 sierpnia, 1921 roku. W
wykonaniu rozkazu ministra spraw wojskowych z 2 sierpnia 1921 roku37 o redukcji
personelu PWMZ, szef Misji zarządził m.in. skreślenie z etatu Misji referatu
sanitarnego oraz etatu referenta dla spraw ogólnych, personalnych, a także pomocnika
referenta.
Z dniem 5 listopada 1921 roku kierownictwo Misji zostało przekazane płk
Aleksandrowi Łoyko-Radziejowskiemu.
*
Całość dokumentacji aktowej, związanej z działalnością Polskiej Wojskowej
Misji Zakupów we Francji, w większości dotyczy spraw zakupów, dostawy i
ekspedycji materiałów przemysłowych, uzbrojenia i wyekwipowania dla wojska.
Misję upoważniono do zawierania odpowiednich umów i zobowiązań finansowych z
rządami Francji i Stanów Zjednoczonych Ameryki. Z tego też względu tematyka
rozliczeń finansowych znajduje szersze odzwierciedlenie w prezentowanym zasobie
aktowym. Najbardziej wartościowe dokumenty, określające wewnętrzną organizację,
program i zadania Misji oraz podległych jej agend (baz, submisji) zachowały się w
postaci instrukcji, zarządzeń, protokołów i raportów. Wiele interesujących faktów i
informacji uzupełniających zawierają sprawozdania ż działalności poszczególnych
sekcji i wydziałów, m.in. Sekcji Zakupów i Wydziału Obrachunkowego. Zachowane
rozkazy dzienne, chociaż nie w komplecie, pozwalają również na prześledzenie
głównych kierunków działalności kierownictwa, a także zmian organizacyjnych i
personalnych. Tylko niewielka ilość innych przekazów źródłowych traktuje o
sprawach personalnych. Przeważnie dotyczą one ogólnych spraw oficerskich i
35
Tamże.
Rozk. dz. nr 120 z 11.08.1921 r. CAW, I.305.3.5.
37
Rozk. dz. nr 129 z 23.08.1921 r. Tamże.
36
podoficerskich, a mianowicie przydziałów, przeniesień. Do bardziej interesujących
należą
niewątpliwie
szczegółowe
spisy
imienne
personelu
oficerskiego
i
podoficerskiego w bazach Cherbourg i Saint-Nazaire.
Głównym przedmiotem zainteresowania Misji była realizacja zakupów
zgodna z zapotrzebowaniami polskich jednostek bojowych. Obejmowały one m.in.
broń, amunicję, ekwipunek, wyposażenie specjalne (zależne od rodzaju wojska),
wyposażenie taborowe i środki konserwacyjne. Ważną kwestią była przy tym
właściwa organizacja odbioru i transportu materiałów do kraju. Reprezentują ją
zachowane
zarządzenia,
raporty,
zestawienia
i
transakcje,
uzupełnione
korespondencją. Na uwagę zasługują szczegółowe opisy dotyczące organizacji
zakupów we Francji. Rząd francuski od kwietnia 1919 roku był dostawcą dużej ilości
materiału artyleryjskiego, lotniczego i sanitarnego. Przejęcie tych materiałów
odbywało się na stacji przez podpisanie dokumentów wysyłkowych przez konwój
francuski i szefa odpowiedniej bazy, gdzie dostarczano materiał. Sprawy zakupów
były ściśle związane z finansami.
Następna grupa akt dotyczy dokumentacji finansowej. Wśród niej na uwagę
zasługują w pierwszym rzędzie raporty i korespondencja w sprawie uzyskania
dalszego kredytu dla działalności handlowej Misji. Znajdują tu odzwierciedlenie m.in.
rozliczenia finansowe submisji w Macedonii i Londynie oraz w niektórych bazach
samochodowych. W grupie tej występują również zarządzenia dotyczące ujednolicenia
uposażeń oficerów Misji. Zachowały się także listy personelu pobierającego
należności finansowe w ramach przyznanych diet. Zaledwie 3 j.a. zgrupowane w tym
zespole mają materiał dotyczący spraw technicznych uzbrojenia, głównie artylerii. Są
to instrukcje, katalogi oraz rysunki techniczne sprzętu artyleryjskiego, obejmujące lata
wydania do 1932 roku.
Polska Misja Wojskowa na Wschodzie
Powstanie tej instytucji datuje się na 25 listopada 1918 roku, kiedy to
Naczelnik Państwa Józef Piłsudski podpisał nominację gen. Gustawa Ostapowicza na
stanowisko szefa Polskiej Misji Wojskowej na Wschodzie38. Od połowy grudnia 1918
roku urzędował on stale w Kijowie używając blankietów z nadrukiem: „Polska Misja
Wojskowa na Ukrainie”39.
Ostapowicz pełnił funkcję szefa Misji do końca maja 1919 roku, przebywając
kolejno w Kijowie, Odessie i Bukareszcie. Jego głównymi zadaniami było: 1)
organizowanie werbunku do IV Dywizji Strzelców Polskich gen. Lucjana
Żeligowskiego na ogromnych przestrzeniach od Kubania i Kaukazu do Rumunii
włącznie; 2) wysyłanie oficerów specjalistów do dyspozycji Sztabu Generalnego w
Warszawie. Do obowiązków gen. Ostapowicza należało również kontrolowanie
działalności funkcjonującego w Odessie urzędu zaciągu. Ponadto jego zadaniem było
nadzorowanie działalności wojskowej Poselstwa Polskiego w Odessie40. Personel
Misji tworzyło kilku oficerów i szeregowych.
*
W zespole akt Polskiej Misji Wojskowej na Wschodzie zachowała się tylko
jedna jednostka archiwalna zawierająca listy płac personelu za okres od listopada 1918
roku do maja 1919 roku.
Przekazy źródłowe dotyczące działalności misji gen. Ostapowicza występują
jednak również w innych zespołach Centralnego Archiwum Wojskowego. Na uwagę
zasługują zwłaszcza akta Formacji Wschodnich (zespół 4 dywizji strzelców), Armii
gen. Hallera oraz Oddziału II Naczelnego Dowództwa WP. Informacje o Polskiej
Misji Wojskowej znaleźć można także w zespołach akt Komitetu Narodowego
Polskiego w Paryżu i Prezydium Rady Ministrów znajdujących się w Archiwum Akt
38
Działalność Polskiej Misji Wojskowej na Wschodzie omawiają m.in.: A. D e r u g a, Polityka
wschodnia Polski wobec ziem Litwy, Białorusi i Ukrainy (1918—1919), Warszawa 1969; A. J u z w e n k o,
Polska a „biała” Rosja (od listopada 1918 do kwietnia 1920 r.), Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk
1978.
39
Do czasu przybycia gen. Ostapowicza do Kijowa całokształtem spraw wojskowych polskich na
terytorium Ukrainy kierował mianowany przez Radę Regencyjną attache wojskowy mjr Juliusz Kleeberg. Po
przyjeździe Ostapowicza mjr Kleeberg objął w jego misji funkcję szefa sztabu i pełnił ją do wyjazdu misji z
Kijowa do Odessy (29.01.1919 r.). W Odessie pełniącym obowiązki szefa sztabu został kpt. Witold Daszkowski.
A. J u z w e n k o, op. cit., s. 59.
40
CAW, I.122.81.8 i 23. Por. także: A. D e r u g a, op. cit., s. 230—231; A. J u z w e n k o, op. cit.,
s. 73.
Nowych w Warszawie.
*
*
*
Przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym akta wojskowych
misji zagranicznych zawierają interesujące dane dotyczące ich organizacji oraz zasad i
głównych kierunków działalności. Należy jednak podkreślić, że nie wszystkie
archiwalia stanowią pierwszorzędny materiał do poznania omawianej problematyki.
Cennym uzupełnieniem przekazów źródłowych znajdujących się w zespołach akt
samych misji są dokumenty zachowane w innych zespołach Centralnego Archiwum
Wojskowego, a w pewnym stopniu również w Archiwum Akt Nowych. Dotyczy to w
szczególności akt Francuskiej Misji Wojskowej w Polsce oraz Polskiej Misji
Wojskowej na Wschodzie.
Download