Skrypt do lekcji 5 Plik
advertisement
Zróżnicowanie społeczne • Przyczyny zróżnicowania społecznego leżą w rywalizacji; • Trzy zasadnicze czynniki różnicujące to pieniądze, władza i prestiż; • Każdy z czynników jest dobrem rzadkim i wysoko cenionym; • Członkowie społeczeństwa starają się zająć jak najwyższą pozycję w hierarchii. Przyczyny zróżnicowania społecznego leżą w rywalizacji między ludźmi, która przyczynia się do powstawania podziałów. Rywalizacja ta nadaje społeczeństwu dynamikę i powoduje, że ludzie zmotywowani są do wspinania się po szczeblach drabiny społecznej Można wyróżnić trzy zasadnicze czynniki, różnicujące ludzi: pieniądze, władza i prestiż. Prestiż rozumiany jest jako poważanie lub szacunek wśród innych osób. Każdy z tych czynników jest dobrem rzadkim i ze względu na swoją trudną dostępność jest dobrem wysoko cenionym. Członkowie społeczeństwa starają się zająć jak najwyższą pozycję w hierarchii i posiąść jak najwięcej pożądanych dóbr. Powyższe czynniki - pieniądze, władza i prestiż składają się na status społeczny, czyli pozycję zajmowaną przez jednostkę w społeczeństwie. Zróżnicowanie społeczne • Każdy z czynników statusu może otworzyć drogę do zdobycia pozostałych • pieniądze do prestiżu • Pieniądze do władzy • Władza do sławy, także do bogactwa • prestiż do pieniędzy i do udziału we władzy Każdy z powyższych czynników statusu może otworzyć drogę do zdobycia pozostałych: pieniądze mogą utorować drogę do prestiżu - ludzie zamożni, o ile zdobyli pieniądze w sposób uczciwy, często budzą szacunek otoczenia. Pieniądze mogą także otworzyć drogę do władzy: zamożny przedsiębiorca, który odniósł sukces w swojej branży, może zająć się polityką i finansować swoją kampanię wyborczą (za przykład może posłużyć premier Włoch Silvio Berlusconi). Władza może utorować drogę do sławy - to los, który spotyka popularnych polityków, może także przyczynić się do zdobycia bogactwa materialnego: pomijając patologię korupcji, nierzadko zdarza się, że byli politycy sprawujący różne urzędy zapewniają sobie bardzo wysoki standard materialny. Mogą to robić np. publikując wspomnienia, prowadząc wykłady (jak byli polscy prezydenci) lub oferując usługi doradcze potężnym grupom lobbingowym, które chcąc wywierać nacisk na przedstawicieli aparatu władzy poszukują kogoś ze znajomością zakulisowych reguł podejmowania decyzji. Wreszcie prestiż może utorować drogę do pieniędzy (za przykład mogą posłużyć popularne postaci, decydujące się na udział w reklamach), niekiedy może też przyczynić się do udziału we władzy (np. aktor Ronald Reagan sięgnął najpierw po stanowisko gubernatora Kalifornii, a następnie po prezydenturę Stanów Zjednoczonych. Zróżnicowanie społeczne • czynniki statusu mogą się wspierać (zbieżność czynników statusu) lub występować niezależnie (rozbieżność czynników statusu) – bogaci nie zyskują aprobaty lub nie mają władzy; – ludzie obdarzeni prestiżem mogą być ubodzy i dalecy od wypływu na władzę; – sprawujący władzę mogą być niezamożni i pozbawieni prestiżu; Omówione powyżej czynniki statusu mogą się wspierać wzajemnie - mówimy o zbieżności czynników statusu (osoby jednocześnie bogate, wpływowe i cieszące się szacunkiem) lub też być rozbieżne: ludzie bogaci mogą dysponować ogromnymi fortunami, ale nie zyskają większej społecznej aprobaty, jeśli nie towarzyszy im szacunek, wypływający np. z ich pracowitości i uczciwości. Mogą też nie mieć żadnej władzy ani wpływu na nią. Ludzie obdarzeni prestiżem mogą być ubodzy i dalecy od wypływu na władzę. Ludzie sprawujący władzę mogą być niezamożni i pozbawieni prestiżu, jak policjanci, którzy w Polsce nie cieszą się wysokimi zarobkami ani powszechnym szacunkiem. . Z róż nic owanie s połec z ne • S połec z eńs twa s ą z róż nic owane wg róż nyc h c ec h, jak płeć , wiek, s tatus materialny, poc hodzenie etnic z ne, wyks z tałc enie • K aż da z tyc h c ec h przekłada s ię na poz yc ję s połec z ną • Układ poz yc ji s połec znyc h s kłada s ię na s trukturę s połec zną • A utorz y klas yc z nyc h prac rozc iąg ali ten termin na pojęc ie „s połec z eńs twa”. Społeczeństwa są bardzo zróżnicowane wewnętrznie, na co wpływa wiele czynników – takich jak płeć, wiek, status materialny, pochodzenie etniczne, wykształcenie, itd. Każda z tych cech przekłada się na pozycję społeczną jednostek, ale i całych grup społecznych. Układ całości pozycji społecznych występujących w danym społeczeństwie składa się na strukturę społeczną. Różni socjologowie definiują ją w odmienny sposób. Autorzy klasycznych prac z dziedziny socjologii, analizując strukturę społeczną rozciągali ten termin na pojęcie „społeczeństwa”, niemal utożsamiając je ze sobą. Struktura społeczna • Pojęcie struktury podkreśla stałość, niezmienność • określone miejsca w strukturze są niezależne od konkretnych jednostek; • pozycja społeczna: – Z każdą pozycją wiąże się władza, przywileje, prestiż dostęp do informacji, wiedza czy majątek – dostępność tych dóbr jest różna dla różnych pozycji – Najwyższe pozycje dają dostęp o najbardziej cenionych dóbr Pojęcie struktury społecznej podkreśla stałość, niezmienność pewnych aspektów czy wymiarów funkcjonowania społeczeństwa. Kiedy mówimy o pozycjach społecznych, mamy na myśli określone miejsca w strukturze społecznej, niezależne od zajmujących je konkretnych jednostek – pozycja społeczna króla, związane z nią przywileje i władza jest niezależna od tego, kto aktualnie jest królem i jakim jest władcą. Z każdą pozycją społeczną wiąże się władza, przywileje, prestiż społeczny, dostęp do informacji, wiedza czy majątek; dostępność tych ważnych społecznie dóbr jest różna dla różnych pozycji społecznych. Najwyższe pozycje dają zwiększony dostęp do najbardziej cenionych dóbr, materialnych lub niematerialnych, których jest za mało, aby mogły być dostępne dla każdego. Hierarchia społeczna • Zróżnicowanie pozycji tworzy hierarchię społeczną. • Poszczególne pozycje znajdują się „wyżej” lub „niżej”; • na dole najniższe pozycje, których jest najwięcej, • na szczycie najwyższe których jest niewiele; • Struktura zapewnia porządek, ład, czyni rzeczywistość przewidywalną • Częścią ładu są wzorce działania; Zróżnicowanie pozycji społecznych w obrębie struktury społecznej tworzy hierarchię społeczną. Poszczególne pozycje społeczne znajdują się „wyżej” lub „niżej” w hierarchii. Jeśli wyobrazimy sobie strukturę społeczną jako piramidę, to na dole znajdą się najniższe pozycje, których jest najwięcej, na szczycie zaś pozycje najwyższe, których jest stosunkowo niewiele. Struktura społeczna występuje w każdym znanym typie społeczeństwa; bez niej panowałby chaos. Struktura zapewnia porządek, ład, i czyni rzeczywistość społeczną przewidywalną. Częścią owego ładu są wzorce działania, na przykład osiągania określonych pozycji społecznych ("robienia kariery”). Dzięki temu ludzie wiedzą co i jak mają zrobić, jak planować swoje życie. Ład społeczny, oparty na hierarchii, jest oparciem i sposobem porządkowania rzeczywistości i odnajdywania w niej swojego miejsca, sprzyja orientacji w mechanizmach życia społecznego. Teoria klas Marksa • filozof i działacz komunistyczny Karol stworzył teorię klas społecznych; • Marks uznał ekonomię za centralną dziedzinę życia społecznego; • w ramach pracy ludzie zaspokajają potrzeby; • praca przekłada się na status społeczny oraz tożsamość jednostki • Najważniejszą rolę odgrywa własność kapitału, dzięki któremu można pomnażać majątek. Dziewiętnastowieczny niemiecki filozof i działacz komunistyczny, Karol Marks, nie wymyślił pojęcia klasy społecznej, gdyż używano go wcześniej, m.in. na gruncie filozofii, stworzył jednakże teorię klas społecznych, uważaną do dziś za inspirującą. Marks uważał, że czynnikiem odróżniającym ludzi od zwierząt jest praca, uznał tym samym ekonomię za centralną dziedzinę życia społecznego. W ramach pracy ludzie zaspokajają swoje potrzeby, nawiązują stosunki społeczne, praca kształtuje ich interesy, co więcej, przekłada się na status społeczny oraz tożsamość jednostki. Praca i podział jej efektów wyznaczają, zdaniem Marksa, podstawowe cechy społeczeństwa. Najważniejszą rolę w ekonomii odgrywa własność, przede wszystkim własność środków produkcji, kapitału, dzięki któremu można pomnażać dochody i majątek, a więc ziemi, surowców, fabryk itd. Teoria klas Marksa • Stosunek do środków produkcji tworzy najważniejszy podział społeczny na dwie klasy: – posiadającą środki produkcji – burżuazja’ – nie posiadającą środków produkcji - proletariat’ • nierówny podział prowadził do wyzysku: – kapitaliści dyktowali warunki pracy i wynagrodzenie; – robotnikom zależało na najwyższych płacach; • Interesy klas są przeciwstawne co prowadzi do konfliktu Stosunek do środków produkcji, posiadanie tychże lub nie, tworzy najważniejszy podział społeczny, podział na dwie klasy społeczne. W dziewiętnastowiecznym społeczeństwie europejskim klasą posiadająca środki produkcji była burżuazja, kapitaliści, zaś klasą nie posiadającą środków produkcji, zmuszoną w związku z tym do wynajmowania pracy swoich rąk, był proletariat. Taki nierówny podział dóbr w społeczeństwie prowadził do wyzysku proletariatu przez burżuazję. Kapitaliści dyktowali nie tylko warunki pracy, ale także wynagrodzenie, minimalizując przy tym koszty własne. Robotnikom zależało na jak najkorzystniejszych warunkach pracy oraz jak najwyższych płacach. Interesy obu klas są przeciwstawne, co prowadzi do konfliktu; jednakże stroną „wygrywającą”, narzucająca warunki, byli w tej sytuacji pracodawcy. Teoria klas Marksa • Różnice pomiędzy klasami przekładają się na sposób życia, światopogląd, postawy polityczne, dostęp do władzy czy wykształcenie; • Marks wyróżniał klasy na podstawie czynników ekonomicznych; • Klasy rozumiane jako zbiory jednostek to „klasy w sobie”; • zbiorowości mające poczucie klasowej tożsamości to „klasy dla siebie”. Różnice pomiędzy klasami dotyczą nie tylko pozycji ekonomicznych oraz zaspokajania potrzeb, ale przekładają się także na sposób życia, światopogląd, postawy polityczne, dostęp do władzy czy wykształcenie. We wszystkich tych sferach Marks dostrzegał skrajne odmienności pomiędzy burżuazją i proletariatem. Marks wyróżniał klasy na podstawie czynników ekonomicznych, zauważał jednak, że w pewnych sytuacjach mogą przekształcić się w grupy społeczne, połączone więzią społeczną. Klasy rozumiane jako zbiory jednostek o takim samym położeniu społecznoekonomicznym to „klasy w sobie”, nie zdające sobie sprawy ze swojego miejsca w społeczeństwie. Natomiast zbiorowości mające poczucie klasowej tożsamości oraz „świadomości klasowej” to zdaniem Marksa „klasy dla siebie”, trafnie rozpoznające swoją pozycje w społeczeństwie i skutecznie zabiegające o swoje interesy. Teoria klas Marksa • Marks przekonany o misji proletariatu: – wszystkie formy społeczne: wspólnota pierwotna, formacja azjatycka, feudalizm, kapitalizm są etapami rozwoju; – Proletariat miał doprowadzić do rewolucji i utworzyć społeczeństwo komunistyczne – Środki produkcji miały przejść w ręce robotników – podziały klasowe i wyzysk ekonomiczny miały być zniesione. • Teoria Marksa ma współczesnie tylko znaczenie historyczne Marks był przekonany o misji dziejowej proletariatu. Zdaniem Marksa wszystkie wcześniejsze historycznie formy społeczne: wspólnota pierwotna, formacja azjatycka, feudalizm, po kapitalizm, były etapami rozwoju społecznego. Proletariat, świadomy swoich interesów, miał doprowadzić do rewolucji i utworzyć nowe społeczeństwo komunistyczne, zdaniem Marksa najwyższe stadium rozwoju społecznego. Środki produkcji miały przejść w ręce robotników, podziały klasowe i wyzysk ekonomiczny miały być zniesione. Teoria klas społecznych Marksa ma obecnie już tylko znaczenie historyczne, nie wykorzystuje się jej już do analizy nowoczesnych i ponowoczesnych społeczeństw. Teoria klas Marksa • Uwspółcześnioną wersją teorii Marksa jest neomarksizm • nowoczesne społeczeństwa wykraczają poza przewidywania Marksa • kategoria klasy nie wystarcza do opisania nierówności społecznych (teza o „śmierci klas”) na zróżnicowanie społeczeństw ponowoczesnych wpływają nowe trendy technologiczne • Słabnie zapotrzebowanie na prace fizyczne, wzrasta na prace wymagające wyższych kwalifikacji Uwspółcześnioną formą teorii klasowej Marksa jest neomarksizm. Zmiany cywilizacyjnotechnologiczne, a także gospodarcze, społeczne i kulturowe, które ukształtowały nowoczesne społeczeństwa, wykraczają daleko poza koncepcje i przewidywania rozwoju społecznego oraz konfliktu klasowego zaproponowane przez Marksa. Po pierwsze badacze zauważają, że marksowska kategoria klasy społecznej nie wystarcza już do opisania i wytłumaczenia występujących współcześnie nierówności społecznych (teza o „śmierci klas”). Ponadto na zróżnicowanie społeczne społeczeństw ponowoczesnych, takich jak społeczeństwa Europy zachodniej czy Ameryki Północnej, wpływają nowe trendy technologiczne i związane z nimi przemiany cywilizacyjne. Nowe zjawiska społeczne a teoria klas – Słabnie zapotrzebowanie na prace fizyczne, wzrasta na prace wymagające wyższych kwalifikacji – Upowszechnienie komputera zamazuje granice miedzy praca fizyczną a umysłową – procesy oddzielania się własności od zarządzania – różnicowanie się kategorii społecznozawodowych – W krajach wysoko rozwiniętych rynek ulega przekształceniom – elastyczna polityka zatrudnienia Wyróżnić tutaj można kilka procesów: Słabnie zapotrzebowanie na proste prace fizyczne, wzrasta na prace wymagające wyższych kwalifikacji i poziomu wiedzy Upowszechnienie się komputera jako narzędzia pracy zamazuje granice miedzy praca fizyczną a umysłową (w wielu fabrykach czy zakładach przemysłowych praca rąk ludzkich zastępowana jest przez automaty i roboty sterowane komputerowo) Nasiliły się procesy oddzielania się własności (na przykład środków produkcji) od procesu zarządzania, z czym wiąże się rozrost społeczno-zawodowej kategorii menedżerów Następuje różnicowanie się wszystkich kategorii społeczno-zawodowych W krajach wysoko rozwiniętych rynek dóbr i usług ulega szybkim przekształceniom (w szybkim tempie zmieniają się popularne towary, pojawiają się nowe mody), z czym wiąże się elastyczna polityka zatrudnienia i płynność kadr. Nowe zjawiska społeczne a teoria klas • nowe formy własności produkcji: – akcje – obligacje – zakład często nie jest własnością jednej osoby czy rodziny – właścicielami są udziałowcy ; – zarządzanie powierza się menedżerom nie będącym właścicielami; – Nowe formy stosunku pracy: zatrudnienie na pół etatu, umowę zlecenie, kontrakt czy umowę o dzieło, na więcej niż jednym etacie - stosunek między pracownikiem a pracodawcą nie tak prosty jak sądził Marks Po drugie pojawiły się nowe formy własności produkcji, takie jak akcje czy obligacje rządowe, zakład przemysłowy czy firma usługowa nie musi i często nie jest własnością jednej osoby czy rodziny, ale jej właścicielami są wszyscy udziałowcy. Nadzorowanie, organizowanie i zarządzanie nowoczesnymi firmami powierza się specjalistom – menedżerom, nie będącym właścicielami. Zmieniły się także formy stosunku pracy – obecnie wiele osób jest zatrudnionych na pół etatu, umowę zlecenie, kontrakt czy umowę o dzieło. Wiele osób jest także zatrudnionych na więcej niż jednym etacie. Sprawia to, że stosunek między pracownikiem a pracodawcą, między właścicielem środków produkcji a pracownikiem utrzymującym się z pracy najemnej jest bardziej skomplikowany i nie tak jednoznaczny i prosty, jak sądził Marks. Koncepcja klas Maksa Webera • wyjaśnianie za pomocą jednego czynnika może być niewystarczające • znaczenie czynników gospodarczych • wspólny element determinujący szanse określany przez interesy wiążące się z posiadaniem dóbr oraz interesy zarobkowe w warunkach rynku • warunek zaistnienia klasy społecznej - tylko na rynku dóbr lub pracy, tylko w kapitalistycznym typie gospodarki; Max Weber cenił prace Marksa, uważał jednak, że wyjaśnianie różnorodności życia społecznego za pomocą jednego czynnika, w tym przypadku środków produkcji, może być niewystarczające. Sam doceniał znaczenie czynników gospodarczych i ich wpływ na funkcjonowanie społeczeństwa. Weber zaproponował inne ujecie klasy społecznej, które do dziś nie straciło na aktualności. „O klasie mówimy tam, gdzie: (i) wielu ludziom wspólny jest swoisty element determinujący ich szanse życiowe, o ile (ii) element ów określany jest wyłącznie przez ekonomiczne interesy wiążące się z posiadaniem dóbr oraz interesy zarobkowe, i to (iii) w warunkach rynku – dóbr lub pracy” (Weber 2002; 671). Socjolog niemiecki zakładał warunek zaistnienia klasy społecznej – występują one tylko na rynku dóbr lub pracy, przypisując tym samym kategorie klasy do społeczeństw o kapitalistycznym typie gospodarki. Koncepcja klas Maksa Webera • własność - nie tylko posiadane dobra, ale także kwalifikacje, doświadczenie oraz inne umiejętności znajdujące zastosowanie na rynku; • Weber nie zakładał wyzysku ani konfliktu w relacjach pomiędzy klasami • Weber traktował klasę jako zbiorowość, a nie wspólnotę Weber inaczej niż Marks określał własność, obejmując tym pojęciem nie tylko posiadane dobra, ale także specjalistyczne kwalifikacje zawodowe, doświadczenie oraz inne umiejętności znajdujące zastosowanie na rynku. Od Marksa różni go także neutralny język, Weber nie zakładał wyzysku ani konfliktu w relacjach pomiędzy klasami społecznymi. Podobnie do Marksa Weber traktował klasę społeczną jako zbiorowość, kategorię, a nie wspólnotę. Koncepcja nowej klasy średniej • Na przełomie XIX i XX wieku wzrost liczby pracowników umysłowych • tezy o powstaniu „nowej klasy średniej” Schmollera • stara klasa średnia: kupcy, rzemieślnicy, właściciele firm; • „nowa klasę średnią” - pracownicy handlu i usług, urzędnicy, wysoko wykwalifikowani specjaliści, a także kadry kierownicze; Na przełomie XIX i XX wieku w społeczeństwach Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych nastąpił znaczący wzrost liczby pracowników umysłowych reprezentujących różne zawody. Zjawisko to zaowocowało wysunięciem tezy o powstaniu „nowej klasy średniej”, autorstwa Gustawa Schmollera. Do „starej klasy średniej” zaliczał on kupców, rzemieślników, właścicieli firm, generalnie ludzi pracujących na własny rachunek, którzy zaczęli wyodrębniać się w wiekach średnich, jako nowy segment struktury społecznej. Natomiast „nowa klasę średnią” tworzą pracownicy handlu i usług, urzędnicy, wysoko wykwalifikowani specjaliści, a także kadry kierownicze firm i instytucji państwowych. Cechy klasy średniej • czynnikiem wyróżniającym klasę średnią jest miejsce pomiędzy klasa niższą a wyższą; • wspólnym elementem jest własność (nie tylko zasoby materialne i pieniężne, ale także umiejętności i kwalifikacje); • Posiadanie kapitału wpływa na postawy i życie codzienne; Zwykle przyjmuje się, że czynnikiem wyróżniającym klasę średnią jest miejsce w hierarchii społecznej, pomiędzy klasa niższą a wyższą. W jej skład wchodzi wiele różnych kategorii, także zawodowych, dla których wspólnym elementem jest własność. Własność jest rozumiana nie tylko jako zasoby materialne i pieniężne, ale także umiejętności i kwalifikacje eksperckie. Posiadanie kapitału w znaczący sposób wpływa na postawy, wiarę we własne siły, pewność siebie i chęć samodzielnego kierowania własnym życiem. Cechy klasy średniej • Granice pomiędzy robotnikami a klasą średnią nie jest dochód, ale wykonywanie pracy umysłowej lub praca na własny rachunek; • Zamożność • Poziom wykształcenia • Styl życia • przedsiębiorczość, aktywność, dążenie do sukcesu, ambicje zawodowe, aspiracje • Indywidualizm Inne cechy klasy średniej to: Granice pomiędzy robotnikami a klasą średnią nie jest dochód, który może być bardzo zróżnicowany, ale wykonywanie pracy umysłowej, stosunkowo samodzielnej i niezależnej lub praca na własny rachunek; Zamożność i wysoka stopa życiowa; Poziom wykształcenia i związane z zawodem szanse na rynku; Styl życia – klasę średnią cechuje przedsiębiorczość, aktywność, dążenie do sukcesu, ambicje zawodowe, aspiracje dotyczące kształcenia siebie i dzieci; Indywidualizm; Cechy klasy średniej • Przynależność do klasy średniej mobilizuje do rozwoju, doskonalenia zawodowego, gromadzenia majątku. • Klasa średnia pełni funkcje stymulatora i stabilizatora gospodarki • Znajdując się pomiędzy innymi klasami pełni funkcje stabilizatora systemu politycznego, łagodząc konflikt pomiędzy klasami • Klasa średnia jest stymulatorem aktywności obywatelskiej. Przynależność do klasy średniej mobilizuje do nieustannego rozwoju, doskonalenia zawodowego, gromadzenia majątku. Klasa średnia ze względu na swoją liczebność oraz możliwości konsumpcyjne pełni funkcje stymulatora, a jednocześnie stabilizatora gospodarki. Znajdując się na pozycji pomiędzy innymi klasami pełni także funkcje stabilizatora systemu politycznego, łagodząc konflikt pomiędzy klasami wyższą i niższą. Klasa średnia jest także stymulatorem aktywności obywatelskiej. Cechy klasy średniej • na rynku pracy cenniejszy jest dyplom uniwersytecki i specjalistyczne kwalifikacje niż średnia i drobna własność • Przykładem tradycyjnego przedsiębiorcy może być sklepikarz. • przedstawicielem nowej klasy średniej będzie właściciel formy oferującej usługi informatyczne Nowa i stara klasa średnia mogą współistnieć w tym samym czasie, nie jest tak, że stara klasa średnia zanikła, a zastąpiła ją nowa. Tym, co różni je od siebie to skupianie się w odmiennych zawodach, inne orientacje życiowe oraz różne funkcje w systemie społecznym. Współcześnie na rynku pracy cenniejszy jest dyplom uniwersytecki i specjalistyczne kwalifikacje niż średnia i drobna własność. Małe przedsiębiorstwa przeważnie działają na peryferiach rynku, opierając się na tradycyjnych technologiach. Ich pozycja rynkowa jest niestabilna, co może się wiązać z niechęcią wobec wielkich korporacji, zaciągania kredytów bankowych czy inwestowania w nowoczesne technologie. Generalnie unikają ryzyka. Przykładem takiego tradycyjnego drobnego przedsiębiorcy może być sklepikarz. Z kolei przedstawicielem nowej klasy średniej będzie właściciel formy oferującej usługi informatyczne i internetowe, na przykład projektowanie stron internetowych.
