Katarzyna Kasprzyk-Wybrańska

x60Katarzyna KasprzykWybrańska
ROK I , socjologia – zaoczna
Grupa III a
ELEMENTY FILOZOFII
„MATERIALIZM HISTORYCZNY
MARKSIZMU"
Karol Marks urodził się 5 maja 1818 roku w Trewirze (Pruska Nadrenia). Rodzina jego
była zamożna , kulturalna , ale nie rewolucyjna. Po ukończeniu gimnazjum w Trewirze Marks
wstąpił na uniwersytet , najpierw w Bonn , a potem w Berlinie , studiował nauki prawnicze ,
głównie jednak historię i filozofię. Ukończył studia w 1841 roku złożywszy dysertację
doktorską o filozofii Epikura. Jeśli chodzi poglądy Marksa , to był on wówczas heglistąidealistą.
Po ukończeniu uniwersytetu Marks przeniósł się do Bonn licząc na to , że zostanie
profesorem. Ale na skutek reakcyjnej polityki rządu , który w 1832 roku odebrał katedrę
Ludwikowi Feuerbachowi i w 1836 roku odmówił dopuszczenia go na uniwersytet pozbawił
2
młodego profesora Brunona Bauera prawa wykładania w Bonn , Marks musiał wyrzec się
kariery naukowej. Rozwój poglądów szkoły młodoheglowskiej (Marks w Berlinie należał do
kółka „lewicowych heglistów” (Bauer i in.) w Niemczech posuwał się w tym czasie bardzo
szybka na przód. Ludwik Feuerbach , zwłaszcza począwszy od 1836 roku , zaczyna
krytykować teologię i zwracać się ku materializmowi , który zaczyna całkowicie u niego
przeważać. Napisał : „ Istotę chrześcijaństwa” i „Podstawowe założenia filozofii przyszłości”.
Marks pod wpływem tych książek w jednej chwili stał się z lewicowego heglisty
feuerbachistom. W 1842 roku Marks został redaktorem naczelnym „Gazety Reńskiej” i
przeniósł się do Kolonii. Praca dziennikarska przekonała Marksa , że nie jest wystarczająco
obeznany z ekonomią polityczną , wziął się więc do jej studiowania.
W roku 1843 Karol Marks ożenił się z Jenny von Westphalen , przyjaciółką z lat
dziecinnych. Jesienią 1843 roku przyjechał do Paryża , aby razem z Arnoldem Rugem
wydawać za granicą radykalne pismo. W swych artykułach Marks występuje już jako
rewolucjonista głoszący „nieubłaganą krytykę wszystkiego , co istnieje” , a w szczególności
„krytykę oręża” , odwołujący się do mas i proletariatu.
W 1844 roku do Paryża przyjechał na kilka dni Fryderyk Engels , który odtąd stał się
najbliższym przyjacielem Marksa. Obydwaj żywo uczestniczyli w życiu rewolucyjnych grup
Paryża , walcząc z doktrynami drobnomieszczańskiego socjalizmu , stworzyli teorię i taktykę
rewolucyjnego socjalizmu proletariackiego , czyli komunizmu(marksizmu). Marks pod
naciskiem rządu pruskiego został wydalony z Paryża jako niebezpieczny rewolucjonista.
Przeniósł się do Brukseli. Opracował wraz z Engelsem „Manifest partii komunistycznej”,
który ukazał się w lutym 1848 roku. W dziele tym został nakreślony nowy światopogląd ,
konsekwentny materializm , ogarniający również dziedzinę życia społecznego , dialektyka
jako najbardziej wszechstronna i głęboka nauka o rozwoju , teoria walki klasowej oraz
powszechno historycznej rewolucyjnej roli proletariatu – twórcy nowego , komunistycznego
społeczeństwa.
Marksizm- to system poglądów i nauki Marksa. Marks kontynuował i genialnie
doprowadził do końca trzy główne nurty ideowe XIX wieku , należące do trzech najbardziej
przodujących krajów ludzkości: klasyczną filozofię niemiecką , klasyczną ekonomię
polityczną i francuski socjalizm wespół z francuskimi rewolucyjnymi w ogóle. Uznawana
nawet przez przeciwników niezwykła konsekwencja i jednolitość jego poglądów ,
stanowiących razem współczesny materializm i współczesny socjalizm naukowy jako teorię i
program ruchu robotniczego wszystkich cywilizowanych krajów świata [...]1
Dialektykę heglowską , jako najbardziej wszechstronną , bogatą w treść i głęboką
naukę o rozwoju , Marks uważał za ogromne osiągnięcie klasycznej filozofii niemieckiej.
Inne zasady rozwoju , ewolucji , uważał za jednostronne , ubogie w treść , kaleczące
prawdziwy bieg rozwoju w przyrodzie i społeczeństwie.
Na rozwój społeczeństwa ludzkiego składają się trzy procesy dialektyczne. Pierwszy
to powstawanie sprzeczności we wzajemnym oddziaływaniu człowieka i przyrody , owej
dokonującej się w społecznym procesie pracy „wymiany materii człowieka z przyrodą”
Kształtując swoje sztuczne środowisko materialne , człowiek stwarza sprzeczności między
dotychczasowym postępowaniem a bodźcami , które rodzi to środowisko. Sprzeczność zanika
na skutek zmiany postępowania , tj. zmiany sił wytwórczych , co jednak wywołuje nowe
bodźce , a więc nową sprzeczność itd. Drugi proces dialektyczny , to powstawanie
sprzeczności między nowymi siłami wytwórczymi a starymi stosunkami produkcji.
Sprzeczność ta , która zrazu hamuje nowe siły wytwórcze , zanika po przystosowaniu
11
W.I. Lenin , Dzieła, tom 21
3
stosunków produkcji do nowych sił wytwórczych. Trzeci proces dialektyczny , to
powstawanie sprzeczności między nowymi stosunkami produkcji , tj. nową bazą
ekonomiczną a starą nadbudową. Sprzeczność ta , która zrazu hamuje powstawanie nowej
bazy ekonomicznej , zanika po przystosowaniu nadbudowy do nowej bazy ekonomicznej[...]2
Opisana prawidłowość procesu rozwoju społecznego działa we wszystkich
formacjach społecznych. Źródłem tej prawidłowości jest konserwatywny charakter bazy
ekonomicznej oraz nadbudowy , przy jednoczesnym nieustannym postępie sił wytwórczych.
W formacjach społecznych opartych na antagonistycznych stosunkach produkcji działa
czynnik , który umacnia konserwatywny charakter stosunków produkcji i nadbudowy. Jest to
interes klasy – której panujące stosunki produkcji zapewniają przywilej własności środków
produkcji. Klasa ta więcej lub mniej świadomie utrzymuje w swoim interesie istniejącą , z
natury swej już konserwatywną bazę ekonomiczną i nadbudowę , wzmacnia ich
konserwatyzm swoją działalnością , zwłaszcza za pomocą władzy państwowej i związanych z
nią stosunków prawnych. Powoduje to , że klasa lub klasy , których interes jest związany
postępem sił wytwórczych , przeciwstawiają się dalszemu trwaniu przywileju społecznego ,
charakteryzującego istniejące stosunki produkcji i przeciw stawiają się odpowiadającej tym
stosunkom nadbudowie.
W tych warunkach sprzeczność powstająca między nowymi siłami wytwórczymi a
starymi stosunkami produkcji oraz sprzeczność między wymaganiami nowych stosunków
produkcji , odpowiadającym wymogom nowych sił wytwórczych , a starą nadbudową –
prowadzi do walki klas. Do usunięcia tych sprzeczności dochodzi drogą złamania przywileju
społecznego klasy , która opiera się na dawnych stosunkach własności produkcji , tzn. drogą
rewolucji socjalnej. Dokonuje się to drogą mniej lub więcej burzliwych przewrotów ,
zwłaszcza w nadbudowie politycznej i prawnej , chroniącej dawne stosunki własności
środków produkcji.
Wobec oporu klasy zainteresowanej w utrzymaniu dawnych stosunków produkcji
przeciwko zmianie istniejącego stanu rzeczy – klasa lub klasy zainteresowane w nowym
sposobie produkcji tworzą własne idee społeczne , własne postawy społeczno-psychologiczne
a w razie sprzyjających warunków także własne organizacje polityczne. Następuje
rozdwojenie świadomości społecznej. Obok nadbudowy istniejącej bazy ekonomicznej i
pozostałości nadbudowy dawniejszych formacji społecznych , w świadomości społecznej
wyrasta zalążek nadbudowy przyszłej formacji społecznej. Nosicielem jego jest klasa lub
klasy walczące o nowe stosunki produkcji.
Klasie korzystającej z przywileju starych stosunków produkcji z reguły udaje się ,
za pomocą władzy państwowej , stosunków prawnych , ideologii i korzystnych dla siebie
postaw społeczno-psychologicznych , przedłużać na pewien czas życie dawnej formacji
społecznej ; w yniku czego , przejście z jednej formacji społecznej do następnej następuje z
opóźnieniem , co prowadzi do „wybuchowego” charakteru tego przejścia. „Wybuch”
następuje , wtedy gdy narastające nowe siły społeczne rozrywają „tamę” , jaką stanowi dawna
formacja społeczna. Dialektyczny proces rozwoju społecznego przyjmuje postać walki klas i
rewolucji socjalnych.
Do tego obrazu należy dodać , że konserwatyzm stosunków produkcji oraz
nadbudowy podtrzymywany jest nie tylko przez klasę , której przywilej społeczny jest
związany z istniejącymi stosunkami własności środków produkcji , ale także przez te warstwy
społeczne , których pozycja ekonomiczna i społeczna wynika z nadbudowy istniejącej
formacji społecznej. Przez warstwę społeczną , w odróżnieniu do klasy społecznej ,
„Materializm historyczny , Etyka. Wybór tekstów pod redakcją Aleksandra Ochockiego i Stefana
Sarnowskiego. W-wa 1969 Państwowe wydawnictwo naukowe. Oscar Lange. Fragmenty książki Ekonomia
polityczna. T.I. W-wa 1959 , s. 23-47;50-82
2
4
rozumiemy grupę członków społeczeństwa , których ekonomiczna i społeczna pozycja nie
wynika ze stosunków własności produkcji , natomiast wynika ze specyficznych cech
określonej nadbudowy. Warstwy takie jak np. urzędnicy , będący wykonawcami władzy
państwowej , lub kapłani religii , stanowiącej część składową nadbudowy danej formacji
społecznej , mogą być również zainteresowane w utrzymaniu dawnej formacji społecznej.
Takie zjawisko konserwatywnych warstw społecznych , czerpiących swoją pozycję społeczną
z istniejącej formy nad budowy , może mieć miejsce także w formacjach społecznych
nieantagonistycznych. Rezultatem tego może być burzliwość rozwoju społecznego. Jednakże
przeszkody wynikające dla rozwoju społecznego są usuwane , nie bez walki , ale bez
rewolucji socjalnej. Usunięcie ich wymaga przystosowania nadbudowy do wymogów bazy
ekonomicznej , nie wymaga zaś zmiany charakteru stosunków produkcji.
Teoria , wyrażająca wyłożoną prawidłowość rozwoju społecznego , nazywa się
materialistycznym pojmowaniem dziejów , albo krócej – materializmem historycznym.
Ujmuje ona całokształt rozwoju społeczeństw ludzkich jako proces dialektyczny , którego
pierwotnym , stale powtarzającym się bodźcem jest wzajemne oddziaływanie człowieka i
otaczającego go świata materialnego w społecznym procesie produkcji. Odkrycie tej
prawidłowości przez Marksa i dalsze zbadanie jej zasadniczych konsekwencji przez Engelsa
stworzyło podstawę naukowej analizy rozwoju społeczeństw ludzkich. Historyczne znaczenie
tego odkrycia Engels ocenił w następujących słowach : „Podobnie jak Darwin odkrył prawo
rozwoju świata organicznego , tak Marks odkrył prawo rozwoju dziejów ludzkich[...]3
Marks zgadza się z poglądem Milla , że zjawiska społeczne należałoby wyjaśniać
historycznie oraz że każdy okres historyczny należy rozumieć jako historyczny skutek
wydarzeń , które zdarzyły się wcześniej.
O materializmie Marksa powiedziano wiele rzeczy , których absolutnie nie da się
utrzymać. Często powtarzane twierdzenie , że Marks nie uznawał niczego poza „niższymi”
czy „materialnymi” aspektami życia ludzkiego , jest szczególnie śmiesznym wypaczeniem
jego poglądów [...]. Albowiem w tym znaczeniu Marksa w ogóle nie można nazwać
materialistą , mimo że pozostał pod silnym wpływem materialistów francuskich XVIII wieku
i sam często nazywał się materialistą , co zresztą jest słuszne w odniesieniu do znacznej
liczby jego tez. Jednakże są u Marksa ważne sformułowania , których za materialistyczne
uznać nie można. Myślę , że naprawdę nie interesował się on także bardzo kwestiami czysto
filozoficznymi (w każdym razie mniej niż np. Engels lub Lenin) i że interesował się raczej
socjologicznym i metodologicznym aspektem problemów , które poruszał4
Dobrze znany jest cytat z Kapitału , gdzie Marks mówi , że „ u Hegla dialektyka
stała na głowie ; trzeba ją teraz postawić na nogi”. Tendencja jest jasna. Marks pragnął
pokazać , że „głowa” , tzn. myśl ludzka sama w sobie , nie jest bazą życia ludzkiego , lecz
raczej czymś w rodzaju nadbudowy wyrastającej na bazie fizycznej. Wyrazem podobnej
tendencji jest następujący cytat: „Idea jest niczym innym , jak tylko materią przekształconą i
przełożoną wewnątrz głowy”. Nie dostrzeżono , że cytaty te nie wyrażają radykalnej formy
materializmu , lecz są raczej wyrazem pewnej skłonności do dualizmu ducha i ciała. Jest to ,
można by powiedzieć , dualizm praktyczny. Chociaż teoretycznie myślenie było dla Marksa
pozornie tylko inną formą (czy też innym aspektem lub być może epifenomenem materii), w
praktyce różni się ono od materii , skoro jest inną formą. Cytowane fragmenty wskazują , że
„Materializm historyczny, Etyka. Wybór tekstów pod redakcją Aleksandra Ochockiego i Stefana
Sarnowskiego. W-wa 1969 Państwowe wydawnictwo naukowe. Oscar Lange Fragmenty książki Ekonomia
plityczna T. I. W-wa, s.23-47; 50-82
4
Karl P. Popper „Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie” 2 Hegel , Marks ; s.110
3
5
chociaż nasze nogi jak gdyby trzymają się mocnego gruntu świata materialnego , nasze
głowy-a Marks wysoko cenił ludzkie głowy-mają do czynienia z myślami i ideami. Moim
zdaniem , nie można oceniać marksizmu i wpływu , jaki wywarł , jeśli się nie dostrzega tego
dualizmu[...]5
Marks trafnie opisał aspekt materialny życia społecznego , a w szczególności jego
ekonomiczny aspekt , spożycie i wytwórczość jako poszerzenie ludzkiego metabolizmu , tj.
dokonywaną przez człowieka wymiany materii z przyrodą. Stwierdza , że nasza wolność
ograniczona jest przez konieczności metabolizmu.
Marks sądził , że wolność jest celem rozwoju historycznego. Twierdził też , że
człowiek nie jest istotą czysto duchową , nie jest w pełni wolny , ani nie potrafi osiągnąć
pełnej wolności , tak jak nie potrafi wyzwolić się całkowicie spod kontroli metabolizmu , nie
może bowiem zaprzestać ciężkiej pracy produkcyjnej. W przeciwieństwie do Hegla
utrzymywał , że klucz do zrozumienia historii , w tym także historii idei , tkwi w rozwoju
stosunków między ludźmi a ich naturalnym otoczeniem , w świecie materialnym , tj. w
ekonomicznym , a nie duchowym życiu ludzi. Dlatego możemy nazwać marksowską odmianę
historycyzmu ekonomizmem. Naukowa historia , która jest dla Marksa tym samym , co nauki
społeczne , powinna jako całość badać prawa , na mocy których przebiega wymiana
człowieka z naturą. Jej głównym celem powinno być wyjaśnienie rozwoju warunków
produkcji. Stosunki społeczne mają naukowe i historyczne znaczenie wtedy tylko , gdy
pozostają w związku z procesem produkcyjnym tzn. gdy wpływają na ten proces lub kiedy ten
proces wpływa na nie. Marks rozumiał termin „produkcja” szeroko tzn. odnosił go wszelkich
czynności ekonomicznych , łącznie z dystrybucją i spożyciem.
Popper oceniając materializm historyczny Marksa , podzielił go na dwie sprawy:
1- Historycyzm , pogląd , że dziedzina nauk społecznych zbiega się z metodą historyczną
czy też ewolucyjną , a w szczególności z proroctwem historycznym.
Jego zdaniem ta teza powinna być uchylona.
2- Ekonomizm (czyli „materializm”), tj. pogląd , że ekonomiczna organizacja
społeczeństwa , organizacja wymiany materii człowieka z przyrodą , jest sprawą
podstawową dla wszelkich instytucji społecznych , a zwłaszcza dla ich historycznego
rozwoju.
Ten pogląd zdaniem Poppera jest całkowicie racjonalny , pod warunkiem , że terminu
„podstawowy” używać się będzie w potocznym , nieprecyzyjnym znaczeniu , nie kładąc nań
zbytniego nacisku.
Innymi słowy , nie ma wątpliwości , że praktycznie biorąc wszelkie badania
społeczne , zarówno instytucjonalne , jak i historyczne , mogą przynieść korzyści tylko wtedy,
kiedy będą zwracały uwagę na „ekonomiczne warunki” społeczeństwa. Nawet historia nauk
abstrakcyjnych , takich jak matematyka , nie jest wyjątkiem ; w tym znaczeniu ekonomizm
Marksa stanowi niezwykle wartościowy wkład do metod nauk społecznych[...]6
Wg Karla Poppera „materializmu pojmowania dziejów” Karola Marksa nie należy
traktować zbyt poważnie , powinno się go raczej uważać za cenną sugestię , ażeby
rozpatrywać rzeczy w powiązaniu z ich ekonomicznym podłożem.
5
6
Karl P. Popper „Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie” 2 Hegel , Marks ; s.110-111
Karl P. Popper „Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie” 2 Hegel , Marks ; s.115
6
PODSUMOWANIE
„Materializm historyczny”. Materializm dialektyczny nie ograniczał się do zjawisk
przyrody , obejmował też zjawiska społeczne. Była to jedna z jego odrębności , tym właśnie
wybiegał poza dotychczasowe ramy materializmu. Marks uważał , że nie tylko przyroda , ale i
ludzkie dzieje mają swoją osnowę materialną , która podlega prawom koniecznym. Jeśli
wydaje się inaczej , to tylko tym którzy rozważają w oderwaniu od dziejów poszczególnych
ludzi. Należy je rozważać w zespole społecznym , nikt przecież nie żyje sam , wszyscy żyją
społecznie. Żyjąc społecznie , ludzie wchodzą w konieczne i niezależne od ich woli stosunki.
Pogląd ten otrzymał nazwę materializmu historycznego. „Historycznego”, bo dotyczył
stosunków ludzkich i ich rozwoju historycznego , a „materializmu”- bo stosunki te tłumaczył
materialistycznie. Był zastosowaniem materializmu dialektycznego do stosunków
społecznych , ale zastosowaniem samodzielnym.
Marks odkrył – mówiąc słowami Engelsa – „ukryty dotychczas pod ideologicznymi
nawarstwieniami prosty fakt , że ludzie muszą przede wszystkim jeść , pić , mieć mieszkanie i
odzież , zanim będą mogli się zajmować polityką , nauką , sztuką , religią itd.[...]7
Według Karola Marksa jednostki chcąc czy nie chcąc , muszą się podporządkować
czynnikom społecznym. Wśród czynników społecznych pierwsze miejsce zajmują czynniki
materialne , a wśród materialnych także gospodarcze. One to decydują o formach życia
duchowego. Wyklucza to subiektywistyczny , idealistyczny pogląd na proces historii.
Subiektywna świadomość gra tu niewątpliwie swoją rolę , ale sama jest też uwarunkowana
obiektywnie i gospodarczo.
BIBLOGRAFIA:
1- W.I. LENIN DZIEŁA , T. 21
KSIĄŻKA I WIEDZA , WARRZAWA 1951
7
Włodzimierz Tatarkiewicz „Historia filozofii” Tom III
7
2-„MATERIALIZM HISTORYCZNY
ETYKA”
WYBÓR TEKSTÓW POD REDAKCJĄ ALEKSANDRA OCHOCKIEGO I
STEFANA SARNOWSKIEGO
WARSZAWA 1969 PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE
3-KARL R. POPPER „SPOŁECZEŃSTWO OTWARTE I JEGO WROGOWIE „ 2
HEGEL , MARKS
4-WŁODZIMIERZ TATARKIEWICZ „HISTORIA FILOZOFII” TOM III
8