Jacques Le Goff Kultura średniowiecznej Europy

Kultura średniowiecznej Europy
Wczesne średniowiecze.
Pomiędzy śmiercią Teodozjusza 395 a koronacją Karola W ukształtowało się zachodnie średniowiecze
powstałe z połączenia świata rzymskiego z barbarzyńskim.
Upadek miast nawet leżących na skrzyżowaniach szlaków na rzecz miast nad morzem, przewaga transportu
wodnego nad lądowym.
Ludność wraca do pogaństwa Anglia V?VI w.
Prawo salickie – jest kodyfikacją zwyczajów Franków Salickich, spisana przez Klodwiga po łacinie. Kobieta,
która poślubiła niewolnika przestaje być wolną.
Regres techniczny zubaża średniowieczny Zachód. Obróbka kamienia znika, wraca drewno.
Regres smaków i obyczajów. Taryfy kar stosowane do różnego rodzaju grzechów. Wyrafinowanie tortur.
Spadek demograficzny, 543 dżuma przez ponad 50 lat pustoszy Italię. Ruina dróg, dzieł sztuki, warsztatów.
Król frankijski zamiast berła czy korony ma włócznię i długie włosy, które go wyróżniają od reszty.
Intronizowany przez podniesienie go na tarczy.
Kościół również zbarbaryzowany, albo dba tylko o własny interes. Kościół usiłuje rządzić państwem, a
państwo kościołem (s.51). Biskupi występują jako doradcy we wszystkich dziedzinach.
Dekadencja francuskiego duchowieństwa w okresie władzy merowińskiej w Galii, sekularyzacja, Karol Młot
konfiskuje włości kościelne. Powrót pogaństwa. Klerykalizm – wprowadzenie duchowieństwa w dziedziny
życia świeckiego, podporządkowanie się inwigilacji i indoktrynacji rel, wpływ na wszystkie dziedziny życia.
Początek odrodzenia karolińskiego dzięki Bonifacemu. Po nawróceniu Franków dopiero wyruszył nawracać
Germanów.
Bonifacy, właściwie Winfryd, święty (między 672 a 675 - 754), apostoł ludów germańskich. Pochodził z Anglii. 716 podjął
przerwaną przez walki Fryzów z Frankami misję we Fryzji. 718, kiedy papież Grzegorz II powierzył mu zadanie ewangelizacji pogan,
przybrał imię Bonifacy. 719-722 działał ponownie we Fryzji, od 722 (gdy został biskupem) - w Hesji, 725-732 - w Turyngii. Od 732
metropolita Niemiec. Od 738 legat papieski. Przy poparciu miejscowych władców tworzył zręby organizacji kościelnej, ustanawiając
wiele biskupstw, zakładając klasztory (m.in. 744 w Fuldzie) i zwołując reformatorskie synody. 753 udał się do Fryzji z kolejną misją,
podczas której zginął. Ośrodkiem kultu Bonifacego jest Fulda, gdzie znajdują się jego relikwie. Pozostawił listy (wydane 1916).
Fryzja – ujście Renu (obecnie w granicach Holandii i Niemiec).
Germańska próba organizacji VIII-X w
Pepin Mały, Krótki – w porozumieniu z pp detronizuje Chilperyka III i mianuje się królem Franków 751
ujarzmia Longobardów trybutem i zwrotem ziem pp. Dzieli państwo miedzy Karola i Karolmana.
Karol W – 768 król, ces 800 – Podbija Sasów, anektuje państwo Longobardów, podbija kraj Awarów.
Represyjne wyprawy przeciwko Słowianom.
Leon III koronuje go w 800 czego nie uznaje Bizancjum prowadzi to do wojny. Obrazoburstwo – ikonoklazm,
zakaz oddawania czci obrazom wprowadzony 730 zakończony 843 r.
Dzięki Karolowi, Leon III przywraca autorytet pp i przyznaje mu supremację nad całym kościołem co pozwala
mu na walkę z herezją ikonokastyków.
Karol nie miał floty więc nie mógł zawładnąć ani Brytanią, ani nawiązać równorzędnej walki z Bizancjum.
Po zajęciu Wenecji i oddaniu jej tuż przed śmiercią Karol został uznany przez Basileusa cesarzem.
Raz w roku pod koniec zimy zebranie arystokracji świeckiej i kościelnej co miało podkreślać władzę i autorytet
Karola, później przyczynił się owy parlament do osłabienia jego następców – narzucaniu woli możnych. Dbał o
wykształcenie swojej administracji, o to aby jego władza i zarządzanie docierały wszędzie w państwie stąd
liczne grono wykształconych urzędników.
Upadek gigantycznej konstrukcji karolińskiej w wyniku:
- najeźdźców ze wszystkich stron
- wewnętrzne czynniki rozkładu
Płn – Normanowie lub Wikingowie 859 docierają aż do Italii – łupią Pizę, 845 Hamburg, Paryż. 881
Akwizgran – gdzie spalili grobowiec KW.
W 1066 ostatecznie podbijają Anglię gdzie już wcześniej się usadowili 878. 1029 Sycylia i płd Italia.
Płd - Arabowie – 827 rozpoczynają podbój Sycylii, 846 łupią kościół św Piotra w Rzymie.
Wsch - Węgrzy.
Frankowie rozporządzają państwem jak ruchomościami.
W średniowieczu podstawą władzy coraz bardziej stawać się będzie posiadanie ziemi.
Człowiek starożytny był sprawiedliwy albo prawy – w średniowieczu ma być wierny.
Cnoty zastąpiono wiarą.
Poczucie państwowości nie istnieje.
Powolne rozszerzanie się trójpolówki – odpoczywa tylko 1/3 gruntu, nie połowa. Stosowanie zbóż jarych,
kiedy ozime nie obrodziły i odwrotnie.
Jare – nie wymagają poddaniu nasion działaniu niskiej temperatury. Owies, proso, pszenica, kukurydza,
strączkowe rośl.
Ozime – do zakwitania wymagają okresu przechłodzenia, muszą więc być siane jesienią. Żyto odmiany
pszenicy, jęczmienia, rzepak. Można siać wiosną po poddaniu ich procesowi jarowizacji – umieszczenie na
kilka tygodni w niskiej temp.
Używanie metalowych narzędzi.
W konsekwencji między X a XIV ludność Europy zach podwaja się, z 14, 7 w 600 roku, 22,6 w 950 roku i 54,4
przed wielką zaraza 1348.
Dla całej Europy: 27 mln w 700r, 42 mln w 1000, 73 w 1300.
Ok. 1000 silny rozwój chrześcijaństwa w Europie:
- 966 Polska Mieszka I
- 985 Węgry Stefana
- 986 Dania Haralda Sinozębego
- 1000 Norwegia Olafa Tryggvasona
- Szwecja Olafa Skotkonunga
Ekspansja niemiecka, skandynawska – Normanowie w 1066 w jednej Bitwie pod Hastings zdobywa Anglię
Wilhelm, na pocz XI w powstają pierwsze księstwa na płd Włoch. Kampania 1059 i Sycylia odebrana Arabom
1060 Robert Guiscard, wypędza Bizantyjczyków.
Rekonkwista – odzyskiwanie Hiszpanii, proces długofalowy, zakończona zdobyciem Grenady w 1492.
Krucjaty – przeludnienie zachodu i żądza ziemi i bogactw. 1204 zdobycie Konstantynopola przez krzyżowców,
rzeź, wcześniej 1099 w Jerozolimie.
VIII krucjat.
Krucjaty, wyprawy krzyżowe, wojny ogłaszane przez papieży i prowadzone w imię Jezusa Chrystusa w celu odzyskania
chrześcijańskiego dziedzictwa lub w obronie chrześcijaństwa przed wewnętrznymi i zewnętrznymi wrogami. W węższym znaczeniu
wyprawy wojenne podejmowane w XI-XIII w. przez chrześcijańskie rycerstwo Europy Zachodniej w celu wyzwolenia Ziemi Świętej
spod panowania muzułmańskiego. "Święta wojna" przez dłuższy czas stanowiła pojęcie obce chrześcijaństwu.
Przyjęło je w IX w. kościelne i możnowładcze środowisko bizantyjskie, stosując hasło walki o wiarę w starciach z emiratami
arabskimi w Syrii i Mezopotamii. Ideologia ta rozwijała się równocześnie w królestwach północnej Hiszpanii, które od VIII w. stale
toczyły walkę z Arabami - początkowo o własne istnienie, a następnie o odebranie niewiernym (Saraceni) okupowanych części
Półwyspu Pirenejskiego. W 1063 papież Aleksander II ogłosił apel do wszystkich narodów chrześcijańskich, by wspierały Hiszpanów
w walce z wrogami chrześcijaństwa.
Krucjaty prowadzone przeciwko muzułmanom w Hiszpanii i na Sycylii, pozostające pod dużym wpływem idei św. Augustyna
z Hippony o przemocy za przyzwoleniem Boskim, stały się impulsem do podjęcia walki o odzyskanie Ziemi Świętej, znajdującej się
od połowy XI w. pod panowaniem Turków seldżuckich (Seldżucy). Jako pierwszy ideę takiej krucjaty podjął w 1074 Grzegorz VII,
do jej realizacji doprowadził jednak dopiero Urban II, wzywając na synodzie w Clermont (1095) do odebrania grobu Chrystusa z rąk
niewiernych.
Hasło to znalazło szeroki oddźwięk wśród niemal wszystkich warstw społecznych. Prócz aspektów religijnych, silnym bodźcem
skłaniającym do udziału w wyprawie były czynniki ekonomiczne, m.in.: chęć wzbogacenia się (młodsi synowie, pozbawieni na mocy
zwyczaju lennego możliwości dziedziczenia ojcowizny, pragnęli zdobyć nowe ziemie i łupy), nadzieja chłopów na zmianę stosunków
społecznych (utworzenie królestwa sprawiedliwości w Palestynie), obawa przed głodem zagrażającym Europie na przednówku 1096
czy wreszcie chęć złamania przez miasta włoskie hegemonii handlu bizantyjskiego i arabskiego. Uczestnicy wypraw krzyżowych
(nazywani przez muzułmanów Frankami) korzystali ze specjalnych przywilejów, m.in. odpustów oraz opieki Kościoła nad
pozostawionymi w kraju rodzinami i majątkami.
I krucjata
Podczas I krucjaty (1096-1099) krzyżowcy zdobyli Niceę (1097), przeszli przez Anatolię zajmując stolicę sułtanatu - Ikonium
i odnosząc zwycięstwo pod Herakleą (1097), zajęli 1098 Edessę (gdzie Baldwin z Bouillon utworzył pierwsze łacińskie państwo na
Wschodzie - hrabstwo Edessy), Syrię i Antiochię, docierając w liczbie zaledwie ok. 20 tys. (wg obliczeń samego Urbana II na
wyprawę wyruszyło 300 tys. ludzi) do Jerozolimy, w lipcu 1099 zdobyto ją (dzięki pomocy floty genueńskiej, która wylądowała
w Jaffie, dostarczając krzyżowcom żywności i drewna niezbędnego do budowy machin oblężniczych), dokonując masakry ludności.
Na zdobytych ziemiach utworzono tzw. Królestwo Jerozolimskie, podległe władzy papieża, którego reprezentantem był patriarcha
jerozolimski. Pierwszym świeckim władcą został Godfryd z Bouillon, tytułujący się advocatus Sancti Sepulchri ("obrońca Grobu
Świętego"). Jego brat i następca Baldwin I przyjął tytuł królewski (1100) i w ciągu kilkunastu lat panowania (do 1118) narzucił
zwierzchnią władzę Królestwa innym państewkom łacińskim - hrabstwu Edessy, Trypolisu oraz księstwu Antiochii. Stałe
niebezpieczeństwo odwetu ze strony muzułmanów spowodowało konieczność stworzenia siły militarnej bardziej sprawnej niż
pospolite ruszenie - zaczęły powstawać zakony rycerskie
(kawalerowie maltańscy, templariusze).
II i III krucjata
Upadek hrabstwa Edessy (1144) stał się przyczyną zorganizowania II krucjaty (1147-1149), na czele której stanęli, rywalizujący ze
sobą (co doprowadziło do klęski), Konrad III niemiecki i Ludwik VII francuski. W następnych latach sułtan Salah ad-Din podbił
niemal cały obszar Królestwa Jerozolimskiego (krzyżowcy ponieśli dotkliwą klęskę pod Hattin w 1187), przejmując ponownie
kontrolę nad sanktuarium chrześcijaństwa, co stało się bodźcem do zorganizowania III wyprawy krzyżowej (1189-1192), dowodzonej
przez cesarza Fryderyka I Barbarossę, króla francuskiego Filipa II Augusta oraz króla angielskiego Ryszarda I Lwie Serce.
Krzyżowcy odzyskali jedynie pas wybrzeża od Tyru do Jaffy, tolerancyjny sułtan zapewnił jednak chrześcijanom swobodny dostęp
do miejsc kultu w Jerozolimie i innych miastach. W czasie krucjaty we władanie łacińskie przeszedł także Cypr (do 1571). Osiągnięte
rezultaty nie zadowoliły opinii chrześcijańskiej, tym bardziej że po śmierci Salah ad-Dina (1193) stosunki z jego następcami uległy
zaostrzeniu.
IV krucjata
IV krucjata (1202-1204) za główny cel przyjęła uderzenie na Egipt. Uczestnikom zabrakło już jednak entuzjazmu pierwszych
krzyżowców, na wyprawę wyruszyli głównie poszukiwacze łupów i zysków, którzy zrezygnowali z ataku w Egipcie i interweniowali,
za namową Wenecji, na wybrzeżu dalmatyńskim, a następnie na prośbę Aleksego III Angelosa - w Bizancjum. Efektem wyprawy
było zdobycie Konstantynopola (1204) i utworzenie cesarstwa łacińskiego. Niepowodzenia IV krucjaty zrodziły pogląd, że rycerstwo
nie jest godne odzyskania Ziemi Świętej, a dokonać tego mogą jedynie istoty niewinne - dzieci. Rezultatem tej teorii była tzw.
krucjata dziecięca (1212), podczas której większość uczestników zginęła, a reszta została sprzedana w niewolę.
V i VI krucjata
V krucjata (1217-1221), zorganizowana przez króla węgierskiego Andrzeja II i księcia austriackiego Leopolda VI, przejęła nie
zrealizowany plan uderzenia na w Egipt. Po przejściowym opanowaniu Damietty (1218), zakończyła się ostatecznie klęską. W latach
1228-1229 miała miejsce VI, krucjata - bezkrwawa wyprawa Fryderyka II (niektórzy historycy odmawiają jej miana krucjaty),
podczas której na mocy układów odzyskano część Królestwa Jerozolimskiego z Jerozolimą (utracona ponownie w 1244), Betlejem
i Nazaretem.
VII i VIII krucjata
Dwie ostatnie wyprawy zorganizował król francuski Ludwik IX Święty - celem VII (1248-1254) było opanowanie Egiptu, podczas
VIII (1270) krzyżowcy skierowali się do Tunisu. Obie zakończyły się klęską. Plany nowych krucjat podejmował TKarol II
Andegaweński, który w 1277 przyjął tytuł króla jerozolimskiego, jednak posiadłości łacińskie na Wschodzie zmniejszyły się - 1289
Mamelucy zdobyli Trypolis, a w 1292 padł ostatni bastion krzyżowców - Akka.
Niedobitki "łacinników" wycofały się na Cypr, który stał się głównym punktem oparcia chrześcijan we wschodniej części Morza
Śródziemnego (królowie cypryjscy przyjęli tytuł królów jerozolimskich i wielokrotnie w ciągu XV w. wysuwali projekty krucjat).
Wyprawy krzyżowe nie osiągnęły zamierzonego celu, wszystkie zdobycze okazały się efemeryczne, jednocześnie krzyżowcy rozbili
cesarstwo bizantyjskie stanowiące główną osłonę Europy przed Turkami. Najwięcej korzyści z ruchu krucjatowego wyniosły miasta
włoskie, przejmując od Arabów i Bizancjum handel ze Wschodem.
Rekonkwista
Oprócz krucjat do Ziemi Świętej papiestwo popierało wyprawy przeciwko Maurom w Hiszpanii (rekonkwista), a także przeciwko
Słowianom połabskim (m.in. wyprawę 1147 pod wodzą
Henryka Lwa i Albrechta Niedźwiedzia) oraz Prusom. Na wezwanie
papiestwa podejmowano także w XIII-XV w. krucjaty przeciwko heretykom, m.in. albigensom, katarom, husytom.
Rozbija koalicję książąt w Andernach 939, podporządkowuje Lotaryngię 944, rozstrzyga jako arbiter sprawę
tronu Francji między Robertyngiem i Karolingiem na zjeździe w Ingelheim 948, każe się uznać królem Italii
951 i po Lechowym Polu – zwycięstwie nad Węgrami i nad Słowianami na brzegu Regnicy 955 zostaje 2 II
962 koronowany na ces przez Jana XII.
Podejmuje politykę karolińską – odnawia stosunki między pp a ces.
Cesarz ponownie gwarantuje władzę świecką pp nad patrymonium św Piotra, ale żadą by żaden pp nie został
wybrany bez zgody ces.
Prowadzi wojnę z Bizancjum chce jedynie uznania swego tytułu, co staje się w 972, w trakcie
przypieczętowanym małżeństwem najstarszego syna z ks bizantyjską Teofano.
Respektuje niezależność królestwa zachodniego.
Inwazje IX wieku spowodowały cofnięcie się czy zwykłe opóźnienie gospodarcze – postęp wyraxnie daje się
zauważyć w X stuleciu. Wiele nowości w dziedzinie uprawy i odżywiania. Masowe użycie bogatych w białko
warzyw jak bób, soczewica, groch dało jakby ludności zachodu siłę, która pozwoliła jej budować katedry i
karczować wielkie przestrzenie (Le Goff, s 64 - kongres mediewistów amerykańskich, Lynn White). Rozwija
się handel skandynawski, gospodarkę słowiańską stymulują 2 bodźce handel normański i żydowsko arabski
wzdłuż drogi łączącej Europę środkową z Kijowem.
Pług koleśny z odkładnicą, trójpolówka pozwalająca wprowadzenie bogatych w proteiny roślin,
rozpowszechnieniu się nowoczesnego zaprzęgu, który powiększa powierzchnie uprawne i ich wydajność,
postępowi w dziedzinie militarnej, w której wprowadzenie strzemienia pozwala lepiej kierować koniem.
Traktat z Verdun mógł być nie tylko podziałem na pasy upraw ale i odcinków dróg.
Masowa produkcja surowców kamienia żelaza i drzewa stawała się coraz większa dopiero w XI w.
Udoskonalano techniki wytwarzania sprzętu, wydobywania i transportu, finansowanie robót pozwalało na
budowę dróg mostów, spichlerzów, hal handlowych oraz domostw ludzi bogatych co raz częściej z kamienia.
Nie jest to zjawisko samorodne, jest to odpowiedź na potrzeby, liczniejszej ludności.