Handel międzynarodowy
advertisement
eduglob.zrodla.org Postaw na rozwój. Zrównoważony! Handel międzynarodowy: jak to działa? Justyna Szambelan Projekt „Postaw na rozwój. Zrównoważony! – 2. edycja” jest współfinansowany w ramach programu polskiej współpracy rozwojowej Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP w 2014 r. Zawartość prezentacji wyraża wyłącznie poglądy Ośrodka Działań Ekologicznych „Źródła” i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem MSZ. Treść szkolenia jest dostępna na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska. Pewne prawa zastrzeżone na rzecz Ośrodka Działań Ekologicznych „Źródła”. Utwór powstał w ramach programu polskiej współpracy rozwojowej realizowanej za pośrednictwem MSZ RP w roku 2013 i w roku 2014. Zezwala się na dowolne wykorzystanie pod warunkiem zachowania ww. informacji, w tym informacji o stosowanej licencji, o posiadaczach praw oraz o programie polskiej współpracy rozwojowej. . eduglob.zrodla.org Nierówności na świecie – bogactwo i ubóstwo 20% mieszkańców świata w bogatych krajach konsumuje ok. 80% światowych zasobów, podczas gdy 80% mieszkańców świata z krajów uboższych konsumuje pozostałe 20%. Obrazuje to wykres obok. źródło: UNDP 1989 Nierówności na świecie – bogactwo i ubóstwo eduglob.zrodla.org Na mapie świata przedstawionej poniżej wielkość państw odpowiada wielkości ich PKB (produktu krajowego brutto, czyli powszechnie używanej miary bogactwa). Jak widać, większość światowego bogactwa koncentruje się w Stanach Zjednoczonych, Europie i Japonii, tzw. krajach rozwiniętych lub krajach Globalnej Północy. źródło: worldmapper.org eduglob.zrodla.org Światowe targowisko Ilustracja obok pokazuje światowe przepływy handlowe między regionami świata. Jak widać, kto dużo produkuje, ten dużo handluje – większość handlu ma miejsce między państwami bogatymi. Międzynarodowy handel w każdej minucie generuje 10 mln dolarów zysku. Udział krajów ubogich w światowym handlu to tylko 0,4% - dwa razy mniejszy, niż jeszcze w latach 80. Z każdych 100 dolarów zysku tylko 60 centów przyczynia się do redukcji ubóstwa na świecie tam, gdzie ludzie zarabiają poniżej 1 dolara dziennie. źródło: World Bank eduglob.zrodla.org Czym handluje świat? $ Cena Poziom rozwoju Kraje najbiedniejsze, zwłaszcza afrykańskie, często nie mają na eksport nic poza takimi dobrami. $$$$$ $$$$ $$$ Eksportuje je wiele krajów rozwijających się, ponieważ Ich produkcja wymaga nieskomplikowanego sprzętu i niewykwalifikowanej siły roboczej. Kraje na drodze do rozwoju starają się przejść od produkcji bardziej zaawansowanych dóbr. W tym celu potrzebują wiedzy, kształcenia pracowników oraz kapitału. Prawo własności do większości wartościowych wynalazków oraz popularnych produktów rozrywkowych należy do firm z krajów rozwiniętych. Pracownicy z krajów rozwijających się mogą świadczyć różne usługi, zależnie od swoich kwalifikacji. Wielu z nich migruje w tym celu do krajów, gdzie zarobki są większe. Kraje na drodze do rozwoju niechętnie patrzą na ograniczenia w dostępie do wiedzy i kultury, takie jak prawo własności intelektualnej. Dobra nieprzetworzone produkty rolne (np. zboża, mięso, bawełna) oraz surowce (np. drewno, ropa, minerały) Dobra niskoprzetworzone żywność (np. cukier, przetwory, oleje, konserwy) oraz tekstylia, np. odzież, buty, meble, sprzęty AGD, cement etc. Dobra wysokoprzetworzone samochody, maszyny, komputery, leki, kosmetyki, produkty chemiczne Dobra niematerialne Usługi: finansowe, komunikacyjne, transportowe, opieki zdrowotnej, szkoleniowe, turystyczne etc. Własność intelektualna: oprogramowanie, filmy, muzyka, wzory, projekty, technologie etc. Surowce eksportują oczywiście te kraje, które je mają. Są to zarówno kraje biedne, jak i bogate. Zarówno kraje nowouprzemysłowione jak i rozwinięte eksportują produkty rolne, często na wielką skalę. Produkcja takich dóbr w krajach rozwiniętych często jest nieopłacalna. Jednak nie chcąc tracić miejsc pracy w tych sektorach, kraje rozwinięte zamykają granice przed produktami z krajów uboższych. Do ich produkcji potrzebne są skomplikowane linie produkcyjne oraz wysoko wykwalifikowani pracownicy. Dlatego powstają głównie w krajach rozwiniętych. Firmy z krajów rozwiniętych świadczą usługi na całym świecie, zwłaszcza w sektorze finansów i telekomunikacji. Prawo własności do większości wartościowych wynalazków oraz popularnych produktów rozrywkowych należy do firm z krajów rozwiniętych. eduglob.zrodla.org Eksport Import eduglob.zrodla.org Eksport Eksport może być trampoliną do rozwoju, lecz nie zawsze. Dotychczas kraje wykorzystujące strategie gospodarcze oparte na eksporcie odniosły największe sukcesy w rozwoju. o o Najpierw Japonia, następnie „azjatyckie tygrysy” takie jak Taiwan, Singapur, Korea Pd., a ostatnio Chiny. Strategie te opierały się na wykorzystaniu względnej przewagi cenowej w produkcji dóbr. Jednak w wielu krajach Globalnego Południa eksport nie przyczynia się do rozwoju gospodarczego, mimo że stanowi znaczną część gospodarki. o Np. gospodarka Wenezueli opiera się na eksporcie ropy, a mimo to od dwudziestu lat kraj ten tkwi na podobnym poziomie dochodów. Malawi, jedno z najuboższych państw świata, czerpie prawie 1/5 swojego dochodu narodowego z eksportu tytoniu. Łatwo zauważyć, że kraje mniej rozwinięte eksportują głównie towary nieprzetworzone. o o o Tymczasem ceny surowców i produktów rolnych są najbardziej podatne na wahania, a więc są to bardzo niestabilne źródła dochodu narodowego. Poza tym konsumpcja produktów rolnych w krajach bogatych utrzymuje się na podobnym poziomie, podczas gdy konsumpcja sprzętów przemysłowych stale rośnie. Natomiast w krajach eksportujących surowce mineralne górnictwo często rozwija się kosztem pozostałych gałęzi gospodarki, co na dłuższą metę uzależnia gospodarkę od tej działalności. W przypadku, gdy kraj jest zbyt zależny od eksportu, zakłócenia w handlu lub wahania cen mogą doprowadzić do załamania gospodarki. eduglob.zrodla.org Import Import jest w pewnych przypadkach nieodzowny. Zazwyczaj jednak przynosi korzyści niektórym grupom osób, innym zaś straty. Strategie radykalnego ograniczania importu jak dotychczas przynosiły ograniczone lub złe wyniki. Stosowała je Argentyna i liczne kraje Ameryki Łacińskiej, w skrajnej formie zaś Kuba i Korea Pn. Import pozwala pozyskiwać dobra, które nie są dostępne lokalnie. o o W przypadku krajów rozwiniętych, będą to produkty, których same nie mogą wytwarzać, np. ananasy albo kawa. Ale też produkty po prostu odmienne od lokalnych, np. japońskie samochody i amerykańskie filmy. Większość handlu toczy się między krajami bogatymi! Kraje mniej rozwinięte mogą importować technologie – dzięki temu nie muszą „na nowo wynajdywać koła” – a wraz z nimi dobra inwestycyjne, jak np. wyposażenie fabryk albo maszyny rolnicze. Mogą importować zaawansowane dobra konsumpcyjne, takie jak leki czy komputery, aby poprawić jakość życia i możliwości rozwoju swoich mieszkańców. Dzięki importowi można sprowadzać produkty stamtąd, gdzie są one najtańsze. Import jest korzystny dla konsumentów, ponieważ daje im dostęp do tańszych produktów. Jednocześnie jest on niekorzystny dla producentów, gdyż muszą oni zmagać się z większą konkurencją. o Np. w Zambii mieszkańcy kupują ryż – podstawę swojego pożywienia – produkcji chińskiej, ze względu na jego korzystną cenę. To prowadzi jednak do bankructwa lokalnych rolników, co na dłuższą metę podkopuje lokalną gospodarkę. eduglob.zrodla.org Nadwyżki Deficyty eduglob.zrodla.org Nadwyżki Jeśli kraj więcej eksportuje niż importuje, ma nadwyżkę handlową. • Największe nadwyżki handlowe mają Arabia Saudyjska (oraz inne kraje eksportujące ropę), Niemcy, Rosja i Chiny. UWAGA! Nadwyżka handlowa Państwa, które mają nadwyżki handlowe, zyskują – gromadzą rezerwy walutowe, a ich własna waluta się wzmacnia, dzięki czemu import zagranicznych dóbr robi się dla nich tańszy. Nadwyżka jednego państwa jest jednak zawsze deficytem innego państwa – światowy bilans eksportu i importu musi równać się zeru. Dlatego dążenie do stałych nadwyżek handlowych szkodzi partnerom handlowym. eduglob.zrodla.org Deficyty Jeśli kraj więcej importuje niż eksportuje, ma deficyt handlowy. • Krajów z deficytem handlowym jest więcej niż krajów z nadwyżkami. Należy do nich większość krajów Globalnego Południa. Wprawdzie największe deficyty handlowe na świecie mają USA i kilka innych krajów bogatych, ale dla krajów o słabej gospodarce nawet mniejsze deficyty stanowią duży problem. UWAGA! Deficyt handlowy Państwa, które mają deficyt handlowy, muszą jakoś go finansować – w końcu za import trzeba płacić w zagranicznej walucie, np. w dolarach. Kraje, które mogą płacić za import we własnej walucie, np. USA albo państwa UE, są nieliczne. Inne kraje muszą sięgać do rezerw walutowych, które kiedyś się kończą. Jeśli takie państwo nie może pozyskać obcej waluty eksportując swoje dobra albo ściągając zagranicznych inwestorów, popada w problemy. Może nastąpić spadek albo nawet załamanie kursu jego waluty, co sprawi że wszelki import stanie się niemożliwie drogi. W krajach, które są zależne od importu np. żywności może to oznaczać klęskę głodu. Aby tego uniknąć państwa zaciągają pożyczki w obcej walucie. Mogą ubiegać się o nie w Banku Światowym, IMF, u innych rządów albo w prywatnych bankach. Pożyczki muszą być jednak kiedyś spłacone, razem z odsetkami. eduglob.zrodla.org Liberalizacja Liberalizacja oznacza, że państwo zmniejsza bariery dla handlu zagranicznego takie jak cła, ilościowe ograniczenia w imporcie i eksporcie lub związaną z nimi biurokrację. Odwrotność liberalizacji, czyli ochronę swojego rynku przez produktami zagranicznymi, nazywa się protekcjonizmem (obecnie jest to w żargonie ekonomicznym dość brzydkie słowo). Przymusowa liberalizacja? • • Od lat 70. dominował pogląd, że liberalizacja przyczynia się do rozwoju kraju. Dlatego Bank Światowy oraz IMF udzielały wsparcia krajom rozwijającym się tylko pod warunkiem, że te bardziej otworzą się na handel międzynarodowy. Obecnie obie instytucje przyznają, że ta polityka nie przyniosła dobrych efektów. Kraje europejskie, Stany Zjednoczone, Japonia i Korea bardzo długo stosowały praktyki protekcjonistyczne, dopóki nie osiągnęły mocnej pozycji gospodarczej. Teraz jednak naciskają na kraje rozwijające się, aby te szybko otwierały swoje rynki. Silne gospodarki korzystają na liberalizacji, ponieważ daje im ona nowe rynki zbytu. Słabe gospodarki, które nie wytwarzają konkurencyjnych produktów, tracą na liberalizacji. • Zwłaszcza słabo rozwinięte gałęzie gospodarki, które nie są gotowe na silną konkurencję, wymagają ochrony. Produkcja wielu dóbr staje się tańsza, jeśli produkuje się je na dużą skalę. Dopóki odpowiednia skala nie jest osiągnięta, sektor taki musi być chroniony przez państwo. eduglob.zrodla.org Bank Światowy (World Bank, WB) jest wyspecjalizowaną agendą ONZ. Udziela krajom rozwijającym się nisko oprocentowanych pożyczek oraz grantów na projekty rozwojowe, a także wsparcia technicznego i doradztwa. IMF (International Monetary Fund, Międzynarodowy Fundusz Walutowy) również jest wyspecjalizowaną agendą ONZ. Pożycza twardą walutę krajom dotkniętym przez wahania kursów walutowych lub problemami z bilansem handlowym. Umowy handlowe eduglob.zrodla.org Wszystkie kraje negocjują i zawierają umowy handlowe. Określają one, na jakich zasadach będzie prowadzony między nimi handel (jak wysokie będą cła, czy będą jakieś ograniczenia etc.). • Umowy mogą być dwustronne (między dwoma krajami) lub wielostronne (między kilkoma krajami). Najwięcej krajów obejmują umowy podpisane na forum WTO. • Liczne obowiązujące umowy handlowe na świecie nakładają się na siebie, a zobowiązania państw są tak poplątane, że ekonomiści określają je „globalną miską spaghetti”. źródło: UNCTAD eduglob.zrodla.org WTO (World Trade Organization) WTO (World Trade Organization, Światowa Organizacja Handlu) to forum, na którym negocjowane są ogólnoświatowe porozumienia handlowe. Organizacji tej przyświeca idea, że handel powiększa bogactwo, należy więc go promować. Opowiada się ona za swobodnymi przepływami handlowymi, a więc: liberalizacją. Porozumienia zawarte w ramach Światowej Organizacji Handlu (WTO) obejmują 160 krajów członkowskich tej organizacji, a więc prawie wszystkie państwa świata. Krótka historia Spory handlowe Obszary negocjacji Główne zasady WTO: krótka historia eduglob.zrodla.org źródło zdjęcia: WTO • Od końca II wojny światowej podejmowano wysiłki, aby otworzyć państwa na wzajemny handel i ujednolicić zasady handlu światowego. W tym celu prowadzono rundy negocjacyjne, a każda runda kończyła się zawarciem poprawionego lub nowego porozumienia handlowego. • W początkowych rundach brały udział wyłącznie kraje uprzemysłowione, potem stopniowo dołączały kraje rozwijające się. Jak dotychczas kształt systemu wciąż bardziej odpowiada jednak potrzebom krajów bogatych. • Każda kolejna runda trwała dłużej. Obecnie trwa runda dohijska, która ciągnie się już 11 lat. Po tym, jak w rundzie urugwajskiej kraje rozwijające się dużo straciły, runda dohijska miała być poświęcona ich problemom. Jednak osiągnięcie porozumienia między krajami rozwiniętymi i rozwijającymi na razie wydaje się niemożliwe. Nazwa rundy Początek Okres Kraje Genewska kwiecień 1947 7 miesięcy 23 z Annecy kwiecień 1949 5 miesięcy 13 z Torquay wrzesień 1950 8 miesięcy 38 Genewska II styczeń 1956 5 miesięcy 26 Dillona wrzesień 1960 11 miesięcy 26 Kennedy'ego maj 1964 37 miesięcy 62 Tokijska wrzesień 1973 74 miesięcy 102 Urugwajska wrzesień 1986 87 miesięcy 123 Doha listopad 2001 ? 160 eduglob.zrodla.org WTO: obszary negocjacji Najważniejsze porozumienia WTO dotyczą: • Handlu ogółem (General Agreement on Tariffs and Trade, GATT) • Handlu usługami (General Agreement on Trade in Services, GATS) • Handlu prawami do własności intelektualnej (Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights, TRIPS) • Inwestycji zagranicznych (Agreement on Trade Related Investment Measures , TRIMS) eduglob.zrodla.org WTO: najważniejsze zasady Najważniejsze zasady WTO to niedyskryminacja i wzajemność: • Klauzula najwyższego uprzywilejowania (most favoured nation clause, MFN) – co do zasady wszelkie preferencje przyznane innemu krajowi muszą być rozszerzone na wszystkich członków WTO. • Zasada traktowania narodowego – produkty, które weszły na rynek w danym kraju, muszą być traktowane na równi z krajowymi. eduglob.zrodla.org Umowy handlowe: bloki gospodarcze Od zasad WTO jest jednak dużo wyjątków. Najważniejszy wyjątek od zasad WTO to możliwość zakładania przez grupy państw bloków gospodarczych. W ramach bloku gospodarczego mogą one przyznawać sobie wzajemne daleko idące preferencje handlowe, nie rozszerzając ich na pozostałych członków WTO. UWAGA: blok handlowy mogą założyć nawet kraje odległe od siebie geograficznie! UWAGA: W praktyce możliwość zakładania bloków handlowych pozwala całkowicie obejść klauzulę najwyższego uprzywilejowania! Więcej o blokach handlowych: http://en.wikipedia.org/wiki/Trade_bloc eduglob.zrodla.org Umowy handlowe: bloki gospodarcze Najważniejsze bloki handlowe świata eduglob.zrodla.org WTO: spory handlowe Oprócz ustalania zasad WTO zajmuje się rozsądzaniem sporów. Jeśli trybunał WTO uzna, że jakieś państwo złamało porozumienie, państwa oskarżające dostają pozwolenie na akcję odwetową, np. podniesienie ceł wobec niego. WTO ma opinię organizacji służącej interesom krajów bogatych. Dzieje się tak ponieważ kraje rozwinięte mają z reguły więcej środków na negocjacje, lepszych negocjatorów i większą siłę przetargową, dlatego korzyści z zawieranych umów nie są równe. • Np. siedziba WTO mieści się w Genewie, jednym z najdroższych miast świata. Bogate kraje wynajmują tam biura i utrzymują stałe przedstawicielstwa – kraje biedniejsze nie mogą sobie na to pozwolić. • Np. mimo że Burkina Faso długo ponosiło znaczne straty przez nielegalne subsydia dla amerykańskiej bawełny, wycofało się z pozwu do trybunału arbitrażowego WTO, aby nie zadrażniać stosunków z USA. Dopiero Brazylia odważyła się wystąpić z pozwem, ale mimo iż wygrała sprawę w 2009 r., USA nadal ociągają się z podjęciem zaleconych środków zaradczych. eduglob.zrodla.org Umowy handlowe: bloki gospodarcze Ponieważ obecnie ogólnoświatowe negocjacje na forum WTO utknęły, na znaczeniu nabierają negocjacje prowadzone dwustronnie i w podgrupach. Kraje rozwinięte proponują krajom rozwijającym się wchodzenie we wspólne bloki handlowe (np. UE i kraje afrykańskie) Na forum WTO kraje rozwijające się miały „przewagę liczebną” – natomiast w negocjacjach dwustronnych kraje rozwinięte mogą rozgrywać je przeciwko sobie, według zasady „dziel i rządź”. eduglob.zrodla.org Umowy handlowe: EPAs Economic Partnership Agreements (EPAs) to umowy handlowe negocjowane przez Unię Europejską z krajami Afryki, Karaibów i Pacyfiku, w większości byłymi koloniami państw europejskich. • • • UE domaga się symetrii, tj. wzajemnego otwarcia rynków. Kraje rozwijające się domagają się jednak asymetrii, czyli aby rynek europejski był otwarty dla ich produktów, ale ich rynki mogły pozostać chronione. UE chciała podpisać tylko pięć EPAs, po jednej z całym blokiem krajów Afryki zachodniej, środkowej, południowej i wschodniej, Karaibami oraz państwami Pacyfiku. Tymczasem kraje te prowadzą skomplikowane negocjacje między sobą i taki prosty podział okazał się niemożliwy. Naciski UE doprowadziły do pogorszenia stosunków między wieloma z tych krajów. Więcej o EPAs: www.traidcraft.co.uk oraz ec.europa.eu/trade/ Na szczęście dla krajów rozwijających się, nie tylko EPAs regulują handel z UE. • • Kraje najbiedniejsze korzystają z programu UE „Wszystko oprócz broni” („Everything but arms”). Mogą eksportować na rynek europejski bez cła wszystko – oprócz broni. Dla krajów, które ratyfikują określoną listę konwencji dotyczących praw człowieka, praw pracowniczych, ochrony środowiska oraz dobrego rządzenia, UE proponuje specjalne przywileje handlowe w ramach programu GSP+. eduglob.zrodla.org Handel towarami Obowiązujące porozumienie dotyczące ceł i innych warunków przepływu dóbr to GATT (General Agreement on Tariffs and Trade) Negocjacje dotyczą m.in. stosunkowo wysokich ceł na przetworzone produkty spożywcze i tekstylia, których eksport jest dla krajów rozwijających się pierwszym szczeblem uprzemysłowienia. Poza tym spory toczą się o innego typu ograniczenia w handlu (np. obostrzenia sanitarne) oraz subsydia zakłócające konkurencję na rynku światowym. eduglob.zrodla.org Handel towarami Problem: nieuczciwa konkurencja Przykład: Subwencje dla rolnictwa w krajach bogatych stanowią problem dla rolników w krajach ubogich. • Kraje najbiedniejsze nie posiadają rozwiniętego przemysłu, więc na wymianę na rynku światowym pozostają im produkty rolnictwa oraz surowce. Siła robocza jest tam tania, dlatego ich produkty mogły by mieć względnie niskie ceny i dużą sprzedaż. Jednakże… • Zarówno Unia Europejska jak i Stany Zjednoczone dopłacają do eksportu swoich produktów rolnych. To oznacza, że rolnicy z UE i USA mogą sprzedawać swoje produkty za granicę po zaniżonej cenie, ponieważ subwencje rekompensują im straty. • Dlatego produkty rolne z krajów ubogich nie są konkurencyjne na rynku światowym. Rządy tych krajów nie mają pieniędzy, aby subwencjonować swoich rolników. • Co gorsza, np. mleko z UE czy zboże z USA są w Afryce tańsze, niż te same produkty wytwarzane lokalnie. W efekcie lokalni rolnicy nie są w stanie utrzymać się na rynku i popadają w ubóstwo. eduglob.zrodla.org Handel usługami Obowiązujące porozumienie dotyczące Handlu usługami to GATS (General Agreement on Trade in Services). W interesie krajów rozwijających się jest eksport usług poprzez migrację ich mieszkańców do krajów rozwiniętych. Te jednak stawiają migracji zarobkowej liczne bariery. Z kolei firmy z krajów rozwiniętych zainteresowane są świadczeniem na rynkach krajów rozwijających się. Te zaś z jednej strony bardzo ich potrzebują, z drugiej mają uzasadnione obawy, że zagraniczne firmy całkowicie opanują ich rynek. Usługi stanowią 2/3 światowej gospodarki, 1/3 światowego zatrudnienia, prawie 20% światowego handlu, a zapotrzebowanie na nie wciąż rośnie. eduglob.zrodla.org Handel usługami Problem: rozbieżne interesy Przykład: usługi można eksportować na cztery sposoby: 1. Dostarczać je ponad granicami (np. europejskie call-centers w Indiach). 2. Świadczyć je zagranicznym nabywcom we własnym kraju (np. obsługa hotelowa w Egipcie) . 3. Firma usługowa może założyć filię za granicą (np. filia zagranicznego banku) . 4. Indywidualne osoby mogą pracować w sektorze usług za granicą (np. meksykańscy imigranci zatrudnieni na budowach w USA). Firmy z krajów rozwiniętych są najbardziej zainteresowane sposobem 3. Pracownicy z krajów rozwijających się są najbardziej zainteresowani sposobem 4. eduglob.zrodla.org Handel usługami Jak widać na wykresie obok, przekazy pieniężne wysyłane przez migrantów do swoich krajów pochodzenia (remittances) stanowią ponad dwukrotność oficjalne pomocy rozwojowej (ODA) przekazywanej przez rządy. Np. w Tadżykistanie przekazy z zagranicy stanowią 47% PKB! źródło: World Bank Jakie są zalety migracji? • Przekazy pieniężne od migrantów trafiają bezpośrednio do obywateli krajów rozwijających się, a więc są mniej podatne na rozpłynięcie się w korupcyjnych okolicznościach lub roztrwonienie na źle przeprowadzone projekty. • Migranci mogą zdobywać za granicą wartościowe doświadczenie zawodowe i nowe umiejętności. Jak są wady migracji? • Kraje rozwijające tracą swoich młodych, wykształconych i produktywnych obywateli. • Migracje rozdzielają rodziny, a w rezultacie np. dzieci zbyt rzadko widują rodziców. eduglob.zrodla.org Własność intelektualna Obowiązujące porozumienie dotyczące handlu prawami do własności intelektualnej to TRIPS (Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights) Kraje rozwinięte domagają się restrykcyjnej ochrony własności intelektualnej, zaś kraje rozwijające się wolały by swobodniej czerpać z zasobów wiedzy i kultury. Poza tym mają ograniczone możliwości realizacji ochrony, jakiej domagają się państwa rozwinięte. Co to jest własność intelektualna? To prawo własności do dóbr niematerialnych, takich jak wynalazki, receptury, wzory kształtów i obrazów, oprogramowanie, muzyka, filmy etc. Własność intelektualna chroniona jest patentami. Uzasadnienie istnienia patentów: dzięki nim autorzy wynalazków lub artyści mogą czerpać zyski z efektów swojej pracy. Gdyby nie było szansy na czerpanie odpowiednich zysków z działalności badawczej i artystycznej, mało kto inwestowałby w te sektory. Zyski z własności intelektualnej czerpią głównie kraje, które wytwarzają innowacyjne produkty, czyli kraje rozwinięte. eduglob.zrodla.org Własność intelektualna Problem: Tajne receptury leków ratujących życie Przykład: Przemysł farmaceutyczny jest bardziej rozwinięty w krajach bogatych – zaawansowane laboratoria są przecież drogie i wymagają wysoko wykwalifikowanych naukowców. Leki opracowane przez zachodnie firmy są też odpowiednio drogie, dlatego potrzebujący ludzie w krajach biedniejszych często nie mogą sobie na nie pozwolić. Jednocześnie są chronione patentami, więc firmy w krajach rozwijających się nie mogą produkować leków o tej samej recepturze (tzw. leków generycznych) i sprzedawać ich taniej. 1/3 ludzi na świecie nie ma dostępu do potrzebnych im leków. Przy tym tylko 10% światowych wydatków na badania nad lekami przeznaczane jest na choroby nękające 90% światowej populacji (np. malarię, AIDS, gruźlicę), pozostałe wydatki na badania koncentrują się na chorobach dotykających ludzi w krajach bogatych. eduglob.zrodla.org Inwestycje zagraniczne Obowiązujące porozumienie dotyczące inwestycji zagranicznych to TRIMS (Agreement on Trade Related Investment Measures) Kraje, z których wywodzą się firmy znacząco zaangażowane w inwestycje zagraniczne (międzynarodowe korporacje), starają się maksymalnie ograniczać restrykcje, jakie państwa goszczące mogą nakładać na inwestorów. W interesie państw rozwijających się jest zachowanie możliwości ograniczania lub sterowania działań zagranicznych inwestorów na ich terytorium. eduglob.zrodla.org Inwestycje zagraniczne Zasadniczo państwa zyskują na inwestycjach dokonywanych przez zagranicznych inwestorów na ich terytorium. Diabeł jednak tkwi w szczegółach. Inwestycje w przedsiębiorstwa w innych krajach dzielą się na: Bezpośrednie inwestycje zagraniczne (foreign direct investment, FDI) Pośrednie inwestycje zagraniczne (foreign indirect investment, FII) W przypadku inwestycji bezpośrednich inwestor osobiście sprawuje kontrolę nad przedsiębiorstwem, np. buduje fabrykę za granicą albo wykupuje firmę w innym kraju. W przypadku inwestycji pośrednich inwestor kupuje tylko trochę akcji albo obligacji zagranicznych firm. Z inwestycji bezpośrednich nie można się zbyt łatwo i szybko wycofać. Akcje albo obligacje inwestorzy mogą zaś szybko sprzedać, gdy tracą zaufanie do gospodarki danego kraju. Inwestycje zagraniczne eduglob.zrodla.org Jak widać na wykresie obok, FDI (bezpośrednie inwestycje zagraniczne) stanowią wielokrotnie większe sumy, niż oficjalna pomoc rozwojowa (ODA) przekazywana przez rządy. źródło: World Bank Inwestycje zagraniczne eduglob.zrodla.org Bezpośrednie inwestycje zagraniczne mogą przyczyniać się do rozwoju lub wręcz odwrotnie. Jasny scenariusz: • • • • FDI przyczynia się do transferu technologii. FDI stymuluje konkurencję i rozwój wśród miejscowych dostawców. Pracownicy zatrudnieni w przedsiębiorstwach FDI zyskują zatrudnienie, nowe umiejętności i wiedzę. Przedsiębiorstwa FDI płacą podatki w państwie goszczącym. Ciemny scenariusz: • Inwestor zagraniczny wykorzystuje słabość państwa goszczącego: • • • • • korzysta z wszelkich udogodnień, zwolnień podatkowych i wynajduje luki w prawie wnosić jak najmniej do budżetu państwa korzysta z niskich standardów ochrony środowiska, ochrony pracowników oraz słabej egzekucji prawa Inwestor szantażuje pracowników i władze, że jeśli upomną się o standardy pracy lub podniosą normy ochrony środowiska, przeniesie swoje przedsiębiorstwo do innego kraju. FDI wysyła wszystkie wypracowane zyski za granicę, do firmy-matki. Zagraniczni inwestorzy wykupują lokalne przedsiębiorstwa i przejmują kontrolę nad sposobem ich działania. eduglob.zrodla.org Inwestycje zagraniczne To, co jest w interesie państwa, nie zawsze jest w interesie jego mieszkańców. Aby zachęcić do inwestycji zagranicznych w ich państwie, rządy zakładają Specjalne Strefy Ekonomiczne, rezygnując z części wpływów z podatków i ograniczając ochronę pracowników. • Specjalna Strefa Ekonomiczna (Special Economic Zone, SEZ) to wydzielony w państwie obszar, na którym zagranicznych inwestorów obowiązują inne, bardziej korzystne zasady niż w reszcie kraju. Zazwyczaj są to niższe podatki, opłaty skarbowe, cła, brak ograniczeń importu i eksportu. Często także niektóre prawa pracownicze są zawieszone na terenie SSE, np. prawo do strajku. o o • Więcej o SEZ (na przykładzie Indii): http://www.europe-solidaire.org/spip.php?article11799 Raport Banku Światowego o SEZ: http://issuu.com/world.bank.publications/docs/9780821387634 Inwestycje zagraniczne mogą się wiązać z zawłaszczaniem ziemi (landgrabbing), które ma miejsce, gdy prawa własności mieszkańców krajów rozwijających się często nie są dobrze chronione. o Tradycyjne społeczności użytkują często ziemię nie mając do niej formalnych praw. Coraz więcej jest przypadków, gdy rządy ich krajów wyprzedają tę ziemię zagranicznym inwestorom, a ludzie zamieszkujący ją od pokoleń są przesiedlani w mniej przyjazne regiony lub po prostu wypędzani. eduglob.zrodla.org Czy prawami pracowników można handlować? Inwestorzy i zleceniodawcy najchętniej lokują produkcję tam, gdzie płace i inne wydatki na pracowników są niskie. Niestety najczęściej przekłada się to na gorsze warunki zatrudnienia dla mieszkańców krajów rozwijających się. Ponieważ koszty życia w różnych krajach różnią się, pewne różnice w wynagrodzeniach są uzasadnione. Niestety, w krajach rozwijających się pracownicy często otrzymują wynagrodzenia poniżej poziomu wystarczającego na godne życie. Jeśli pracodawcy mają taką możliwość, często oszczędzają na środkach bezpieczeństwa i higieny pracy, ubezpieczeniach zdrowotnych i społecznych. eduglob.zrodla.org Czy prawami pracowników można handlować? ILO to wyspecjalizowana agenda ONZ zajmująca się prawami pracowników. Na forum tej organizacji dyskutowane i przyjmowane są międzynarodowe konwencje dotyczące ochrony pracowników w różnych dziedzinach. Jednakże od rządów poszczególnych państw zależy, które konwencje ratyfikują! Np. Chiny nie ratyfikowały konwencji o prawie do zakładania związków zawodowych. ILO nie ma mocy, aby egzekwować swoje konwencje w przypadku, gdy w jakimś kraju są łamane. Państwa słabiej rozwinięte, nawet jeśli przyjmą odpowiednie prawo, często nie są w stanie wyegzekwować obowiązujących przepisów. W światowych negocjacjach handlowych kraje rozwinięte proponowały możliwość ograniczenia handlu ze względu na łamanie praw człowieka i złe standardy pracy. Kraje rozwijające się uznają to za zawoalowany protekcjonizm. Dlaczego? Bo kraje bogate prawie automatycznie spełniałyby wszystkie standardy i wyłącznie kraje rozwijające się byłyby ofiarą takich ograniczeń, być może arbitralnie i nawet niezależnie od swoich starań. Poza tym dyskryminacja produkcji z całego kraju ze względu na postępowanie tylko części działających w nim przedsiębiorstw nie byłaby fair. Korporacje międzynarodowe eduglob.zrodla.org Oczywiście w handlu światowym rolę odgrywają nie tylko państwa, ale też firmy, a zwłaszcza korporacje międzynarodowe. Dochody wielu korporacji międzynarodowych przekraczają dochody niektórych państw, np. Shell ma większy dochód niż cała Austria, BP większy niż Dania, Carrefour większy niż Bangladesz. • • Pełna lista: dstevenwhite.com/ Więcej: www.oxfamblogs.org/ Większość korporacji międzynarodowych pochodzi z krajów rozwiniętych. eduglob.zrodla.org Korporacje międzynarodowe Firmy z krajów rozwijających się i korporacje nie są równymi partnerami. Dostawcy z krajów rozwijających są uzależnieni od handlu z korporacjami międzynarodowymi i często muszą się dostosować do ich żądań. • • Rynki niektórych produktów rolnych są zdominowane przez garstkę korporacji. Producenci produktów rolnych z krajów rozwijających się w wielu przypadkach mają tylko kilku dużych nabywców dla swoich produktów, np. w przypadku kakao – Cargill lub AMD, tytoniu – Philipp Morris, bawełny – Cargill, bananów – Chiqita lub Dole. Często w danym regionie operuje tylko jeden nabywca, dzięki czemu może dyktować producentom ceny. Globalne firmy odzieżowe, zabawkarskie i z innych branży lekkiego przemysłu mają bardzo wielu potencjalnych dostawców w takich krajach jak Chiny, Indie, Bangladesz czy Meksyk. Właścicielom fabryk w tych krajach zależy na współpracy z korporacjami, ponieważ są to duże i pewne zlecenia. Jednak korporacje mogą zawsze postawić ich przed wyborem: godzicie się na nasze warunki lub zlecamy produkcję waszej konkurencji. eduglob.zrodla.org Korporacje międzynarodowe Rządy krajów rozwijających się i korporacje nie są równymi partnerami. Rządy krajów rozwijających się zabiegają, aby korporacje inwestowały i zlecały produkcję w ich krajach. Tym samym są zmuszone konkurować między sobą. W odpowiedzi na wyższe podatki, standardy pracy albo ochrony środowiska korporacje mogą przenieść się do innego kraju. Korporacje wywierają naciski na rządy krajów rozwiniętych. Korporacje mają dużo środków, aby lobbować wśród przedstawicieli rządów państw rozwiniętych na rzecz korzystnej dla siebie polityki. eduglob.zrodla.org Dowiedz się więcej Jeśli publikacje, to: • UNCTAD: http://unctad.org/en/Pages/Publications.aspx Jeśli bazy danych, to: • Bank Światowy: http://data.worldbank.org/ • Albo WTO: http://www.wto.org/english/res_e/statis_e/statis_e.htm Jeśli głosy krytyk,i to: • Oxfam: http://www.oxfam.org/en/campaigns/trade • Trade Justice Movement: http://www.tjm.org.uk/ • War on Want: http://www.waronwant.org/past-campaigns/trade-justice • Make Poverty History: http://www.makepovertyhistory.org/whatwewant/trade.shtml • Kupuj odpowiedzialnie: http://ekonsument.pl • Instytut Globalnej Odpowiedzialności: http://igo.org.pl A jeśli coś zupełnie innego to… http://www.nobelprize.org/educational/economic-sciences/trade/game/ruler.html
