METODOLOGIA

Opracowanie wykładów prof. Henryka Groszyka ze wstępu do prawoznawstwa
PRAWO UMCS
U.P
METODOLOGIA
O NAUCE
1. Pojęcie nauki
NAUKA → proces badawczy (dochodzenie do wiedzy) i wyniki tego procesu (zespół twierdzeń
spełniających kryteria poznawcze)
Ujęcie instytucjonalno-organizacyjne zależy od ustroju państwa. Naukę uprawia się w strukturach
państwowych, społecznych lub prywatnych.
[np. Budżet państwa –nauka jako zespół instytucji wymagających sfinansowania – aspekt ekonomiczny np.
PAN, uniwersytety]
Ujęcie teoretyczne wiąże się z procesem poznawczym – tworzy się określona wiedza
Nauka w języku potocznym – uczenie się, nabywanie umiejętności
Science – z łac. scientia – wiedza sprawdzalna
Nie ma dostatecznej definicji nauki. W różnych kulturach termin ten posiada różne znaczenia.
W teoretycznym ujęciu naukę można definiować na 2 sposoby:
1.) Dynamicznie (pojmowanie nauki związane z fazą jej tworzenia)
→ nieustające czynności badawcze, wciąż podejmowane działania
2.) Statycznie (pojmowanie nauki związane z rezultatami, wynikami)
→ rezultaty, wyniki –twierdzenia usystematyzowane, względnie trwałe, uznawane za prawdziwe do czasu,
gdy nie obalą ich nowe twierdzenia.
NAUKA → zespół czynności badawczych, w wyniku których wypowiadamy teoretyczne sądy (ujęcie
teoretyczne) [które w ramach odkrytych prawidłowości pomagają przekształcać określoną rzeczywistość –definicja poszerzona o
praktykę]
Teoretycznymi sądami są z reguły uporządkowane niesprzeczne twierdzenia, które da się uzasadnić.
Charakter twierdzeń:
- poznawczy
- praktyczny
Twierdzenia nauki –teoretyczne sądy –muszą spełnić dwa warunki:
- sprawdzalność (nadają się do weryfikacji lub falsyfikacji)
- uzasadnialność
[Hipotezy – twierdzenia prawdopodobne, mają niepełny walor poznawczy wymagają potwierdzenia swojej
prawdziwości.(charakter heurystyczny – od heurezis – odnalezienie) ]
Oprócz tego twierdzenia naukowe powinny być:
- niesprzeczne
- istotne
- sformułowane komunikatywnie (język intersubiektywny)
- uporządkowane, spójne wewnętrznie
Na jakich podstawach nauka formułuje swoje sądy?
- nauki empiryczne → na podstawie doświadczenia (rozumowanie indukcyjne)
- nauki formalne → na podstawie wniosków wyprowadzanych z innych twierdzeń, wcześniej uznanych za
prawdziwe (rozumowanie dedukcyjne)
[email protected]
1
PRAWDA –Arystoteles → jest to zgodność treści sądu teoretycznego z rzeczywistym stanem rzeczy.
Prawidłowość → obiektywne, stale powtarzające się związki przyczynowe lub strukturalne lub stałe
zależności
Twierdzenie ogólne → konstatuje, że wszystkie przedmioty danego rodzaju posiadają dane cechy lub
wywołują określone skutki
Generalizacja historyczna – stwierdza, że przedmiot, zjawiska danego rodzaju występujące na określonym
terenie w danym czasie mają określone cechy
Wiedza naukowa –uporządkowany system niesprzecznych twierdzeń
Proces dydaktyczny –przekazywanie wyników procesów naukowych
2. Geneza nauki
Dwa elementy kształtowania się nauki:
- subiektywny → ciekawość, popęd do wiedzy, zdziwienie człowieka wobec otaczającego go świata.
- obiektywny → potrzeby praktyczne
Prawoznawstwo powstało z potrzeb systematyki zakazów i nakazów.
3. Podmiot, przedmiot, metoda poznania naukowego
Podmiotem poznania naukowego jest wyłącznie człowiek (homo sapiens)
Metoda - metodos – badanie
Tworzenie nauki to rodzaj działalności ludzkiej i podlega regułom
1. Siła działająca → człowiek
2. Przedmiot działania → rzeczywistość (wszystko co istnieje w czasie i przestrzeni)
3. Metoda działania →
4. Cel działania →
Przedmiot badania naukowego – obiektywny, istnieje niezależnie od podmiotu badającego
4. Klasyfikacja nauk
Klasyfikacje przedmiotowe z XIX w:
A. August Comte – francuski myśliciel i filozof, socjolog, twórca terminu socjologia, stworzył podział
sekstotomiczny (sekstotomia), według stopnia złożoności nauk:
1. Matematyka → najstarsza i najprostsza, bada tylko stosunki ilościowe
2. Astronomia → ma już przedmiot empiryczny
3. Fizyka → traktuje o wszelkiej materii
4. Chemia → traktuje o substancjach
5. Biologia → o procesie i formach życia
6. Socjologia → najmłodsza i najbardziej złożona; nauka o społeczeństwie
Podział ten stał się podstawą pozytywizmu i scjentyzmu.
B. Fryderyk Engels – niemiecki myśliciel działający głównie w II połowie XIX w., dokonując klasyfikacji
nauk inspirował się na podziale Augusta Comta, kierował się również stopniem ich złożoności. Podzielił
nauki na trzy grupy (trykotomia).
1.)
Nauki zajmujące się badaniem przyrody nieożywionej (geologia, mineralogia)
[email protected]
2
2.)
3.)
Nauki zajmujące się badaniem przyrody ożywionej (nauki biologiczne)
Nauki historyczno-społeczne (historia, ekonomia, prawo)
Wadą tego podziału jest to, że nie obejmuje on nauk matematycznych. Matematyka do dziś nie ma swojej
definicji i dlatego we wszelkich podziałach nauk opartych o przedmiot nie ma swego miejsca
Engels we wszystkich trzech obszarach zjawisk przyjmował zasadę determinizmu, zasadę przyczynowości.
Karol Popper (1902-94) zanegował wszelkie zasady i prawidłowości w szczególności w naukach
socjologicznych. Zanegował istnienie praw historycznego rozwoju, przewidywanie biegu historii i zasadę
determinizmu. Krytyk wszelkiego totalitaryzmu
Większość współczesnych podziałów nauk charakteryzuje się tzw. dychotomią, przyjmuje podział
dwuczłonowy
Dwupodział w oparciu o przedmiot badań:
1.)
przedmiotem są wytwory przyrody nieożywionej i ożywionej (natura)
2.)
przedmiotem są wytwory człowieka i społeczeństwa (kultura)
----------Dwupodział w oparciu o metodę podstawową badań tych nauk:
1.)
nauki przyrodnicze
2.)
nauki humanistyczne
Wada podziału – nie ujmuje nauk matematycznych
----------Dwupodział oparty na kryterium metody badawczej – metody badania i uzasadniania twierdzeń:
1.)
nauki empiryczne
2.)
nauki formalne
Podział ten ujmuje nauki matematyczne.
Nauki empiryczne – nauki, które budują swoje twierdzenia w oparciu o pewien zespół materiałów
doświadczalnych (pewien zespół faktów, zdarzeń), należą do nich wszystkie nauki przyrodnicze i społeczne,
budowanie twierdzeń następuje tu głównie w oparciu o zasadę indukcji
Nauki formalne – nauki, które mogą budować swoje twierdzenia bez odwoływania się do faktów i zdarzeń,
należy do nich zespół nauk matematycznych, łącznie z geometrią oraz logika formalna, posługują się one
zasadą dedukcji. Są one narzędziem, którym posługują się nauki empiryczne
Jest to podział najbardziej przydatny i najmniej sporny
_______
Klasyfikacje nauk zdecydowanie sporne:
Podział nauk na:
1. Nauki nomotetyczne – nauki zajmujące się formułowaniem praw nauki, nauki formułujące prawa
odzwierciedlające obiektywne, stałe zależności oparte na zasadzie determinizmu
2. Nauki idiograficzne – nauki oparte na zasadzie indeterminizmu, dokonują tylko opisów faktów, a nie
wykrywają prawidłowości
Tzw. współczesny podział anglosaski nauk:
1. Nauki dotyczące zjawisk realnych, bytu – nawiązuje do świata bytu działa tu determinizm (fizyka, chemia,
biologia)
2. Nauka dotycząca wartości związanych ze sferą powinności – nawiązuje do świata powinności, nie działa tu
zasada determinizmu (nauki humanistyczne i filozoficzne)
[email protected]
3
5. Cele i funkcje nauki
CEL – postulowany stan rzeczy dający się osiągnąć przez określone działania
FUNKCJA – istota funkcji związana jest z ludzką działalnością, łączy się z celami i skutkami działalności
ludzkiej
W naukach społecznych rozróżniamy podział na:
1. funkcję złożoną
2. funkcję rzeczywistą
Cel nauki:
a) pierwotny → poznawczy, opis i wyjaśnienie pewnych zjawisk, wykrywanie prawidłowości (cel
maksymalny), wykrywanie nowych zjawisk, struktur, ich opis (cel minimalny)
b) wtórny → praktyczny, pojawia się, gdy okazuje się, że nowo odkryte prawidłowości czy zjawiska
kwalifikują się do odpowiednich wdrożeń praktycznych
W nauce przeważają zdania opisowe, odpowiadające na pytania: Co to jest ? Jak to jest zbudowane ? Jak to
działa ? Podlegają one weryfikacji i falsyfikacji, oparte są o kryterium prawdy czy fałszu.
Funkcje nauki:
1. poznanie – opisywanie i wyjaśnianie rzeczywistości
2. ocenianie i wartościowanie poznanych zjawisk
6. Nauka, a wartości
OCENY:
1.) wypowiadane w oparciu o kryteria obiektywne – dające się uzasadnić, zweryfikować, oceny sprawdzalne
2.) wypowiadane bez oparcia o kryteria obiektywne – nie dające się uzasadnić, niesprawdzalne, ściśle
subiektywne np. „Zupa jarzynowa to smaczny posiłek.”
Różne ideologie posługują się zazwyczaj ocenami niesprawdzalnymi
IDEOLOGIA: [fr.; koniec XVIII w.] →
1.) „Ideologia to system poglądów dotyczących życia społecznego wytworzonych w toku społecznego
bytowania ludzi” -Oskar Lange
2.) „Zbiór poglądów, dotyczących życia społecznego, którego cechą wyróżniającą jest funkcjonalny związek z
interesami i dążeniami określonych grup społecznych i w skład którego wchodzą powstałe i upowszechnione
w oparciu o historyczne doświadczenia i warunki życia danej grupy, idee oceniające i opisujące
rzeczywistość oraz wyprowadzone z tych idei dyrektywy działania” –prof. Henryk Groszyk
Prawo poszczególnych epok odzwierciedla zawsze określone poglądy ideologiczne. Ideologie dotyczą z
reguły nie poznania i badania rzeczywistości, a postaw światopoglądowych – nakłaniają ludzi do określonych
zachowań. Mają charakter nie poznawczy, a dyrektywalny, wartościujący.
Ideologie formułują oceny, a na jej podstawie doktryny.
Nauki społeczne (m.in. prawoznawstwo) pozostają w ścisłym związku z określonymi ideologiami. Wynika
to z faktu, że nauki społeczne zajmują się wypowiedziami ocennymi, wypowiadają oceny o ocenach, pełnią
funkcję poznawczą i wartościującą.
Nauki formalne pełnią wyłącznie funkcję poznawczą.
W rzeczywistości przyrodniczej prawidłowości działają niezależnie od człowieka (prawidłowości planet,
grawitacja)
W rzeczywistości społecznej prawidłowości mogą działać tylko z większym bądź mniejszym udziałem
człowieka, a więc poprzez działanie człowieka
[email protected]
4
O PRAWOZNAWSTWIE
1. Pojęcie i przedmiot prawoznawstwa
PRAWOZNAWSTWO – dawniej jurysprudencja (iuris – prawo, prudentio – wiedza), zespół nauk, których
przedmiotem jest prawo i państwo oraz poglądy na państwo i prawo
Prawo stanowione – prawo sprawdzalne, stanowione przez państwo, prawo w sensie judycznym
2. Prawoznawstwo, a wartości
Prawo jest nosicielem wartości, zarówno pierwotnych (cenne same przez sibie np. zdrowie, życie) jak i
wtórnych, ponieważ ustanawia ono zasady zachowania i jest gwarantem zachowania tych zasad
Państwo jest wyrazicielem i nosicielem określonych wartości oraz ich gwarantem.
Aksjologia – nauka o wartościach
Normy prawne – regulują ludzkie zachowania, są odmianą wypowiedzi dyrektywalnych, tworzą zakazy i
nakazy, posługując się określonym językiem
3. Prawoznawstwo, a język
W ramach prawoznawstwa posługujemy się dwoma podstawowymi językami:
1). Językiem prawnym – język tekstów prawnych (ustaw, aktów normatywnych)
2.) Językiem prawniczym – język o tekstach prawnych, tworzy go praktyka i nauka prawa (język
profesjonalny)
Zarówno język prawny jak i prawniczy posługuje się wypowiedziami opisowymi i ocennymi
Język opisowy – odpowiada na pytanie Co to jest ? Jak to jest zbudowane ? Jak działa ? wypowiedzi, które
możemy sprawdzić czy opisują przedmiot zgodny z oczywistym zjawiskiem, stanem rzeczy, możemy je
weryfikować, sprawdzać, falsyfikować
[np. „Ten akt normatywny obowiązuje od ..... do .....”]
Język ocenny – wypowiedzi te nie są sprawdzalne, formułują one stosunek wypowiadającego do określonego
zjawiska z określonego punktu widzenia, mogą być oparte o obiektywne lub nieobiektywne podstawy
Ocena – wypowiedź oceniająca, wartościująca z jakiegoś punktu widzenia (etycznego, estetycznego itp.)
dodatnio lub ujemnie jakieś zjawisko, wyraża dodatnie lub ujemne ustosunkowanie się wypowiadającego do
przedmiotu lub zjawiska
Teksty prawne zawierają zarówno wypowiedzi opisowe jak i oceniające
Wypowiedzi normatywne – wypowiedzi o charakterze dyrektywalnym, tylko dyrektywa o określonych
cechach jest wypowiedzią normatywną
Stosunek wypowiedzi ocennej do normatywnej
Każda wypowiedź normatywna jest wypowiedzią ocenną, ale nie każda wypowiedź ocenna jest wypowiedzią
normatywną.
Z reguły określone wypowiedzi ocenne mogą być dopiero podstawą formułowania wypowiedzi normatywnej.
np. „Zdrowie człowieka jest szczególnie cenne” (wypowiedź oceniająca)
„Człowiek powinien dbać o swoje zdrowie” (wypowiedź normatywna)
np. „Owoce i warzywa są właściwym pożywieniem dla człowieka” (wypowiedź oceniająca)
„Ludzie powinni spożywać owoce i warzywa” (wypowiedź normatywna)
Wypowiedź normatywna jest wypowiedzią silniejszą z punktu widzenia oddziaływania na ludzkie
zachowania, ponieważ formułuje wzory zachowań na podstawie wypowiedzi ocennej.
[email protected]
5
Stosunek wypowiedzi normatywnej do normy prawnej
Wypowiedź normatywna z punktu widzenia oddziaływania na ludzkie zachowania jest wypowiedzią słabszą
niż norma prawna, bo nie zawiera sankcji. Norma prawne, zaopatrzona w sankcję jest wypowiedzią silniejszą,
skuteczniejszą
Wypowiedzi performatywne – wypowiedź dokonawcza, wypowiedzi za pomocą, których tworzymy, czyli
dokonujemy aktów pewnego rodzaju, same wypowiedzi są działaniami z określonym skutkiem
np. „Mianuję pana dyrektorem departamentu z dniem .... w ministerstwie X”
np. „Nadaje ci imię Adam”
Nie są to wypowiedzi ani ocenne, ani opisujące.
4. Geneza, cel oraz funkcje prawoznawstwa
Geneza:
Czynniki, które zadecydowały o powstaniu prawoznawstwa:
1. potrzeba formowania i systematyzowania zakazów i nakazów
2. potrzeba nadawania i zagwarantowania im mocy wiążącej
3. potrzeba właściwego ich stosowania
Prawoznawstwo – dawniej jurysprudencja, w zespół nauk formułujący względnie usystematyzowaną wiedzę.
Z uwagi na ścisły związek z praktyką prawoznawstwo jest nie tylko nauką i wiedzą, było i jest umiejętnością i
sztuką. Umiejętnością tworzenia i stosowania prawa, kompetentnego prowadzenia sporów i negocjacji, ich
rozwiązywania przy pomocy argumentacji, przekonywania, bądź rozstrzygnięcia z pozycji władczej, ale
zawsze na podstawie przepisów i orzecznictwa, które prawnik musi umieć interpretować
Prawoznawstwo w ujęciu funkcjonalnym:
Prawo (organizacyjna postać przekazywania wiedzy prawniczej skupionej na uniwersyteckich wydziałach
prawa) należy do czterech najstarszych wydziałów na europejskich uniwersytetach (filozofia, medycyna,
teologia, prawo)
Cel prawoznawstwa:
1. teoretyczno – poznawczy
2. praktyczny → stosowanie norm prawnych w celu oddziaływania na zachowania adresatów tych norm
Nauka stosowana – nauka, która jest jednocześnie rodzajem sztuki, umiejętności
Funkcje nauki:
Funkcje – rodzaj ludzkiej działalności realizującej określony cel, obejmuje także skutki jakie wynikają z tej
działalności
Funkcje prawoznawstwa wynikają z tego, iż jest ona zespołem nauk dotyczących ludzkich zachowań i że
spełniają zastosowania teoretyczno – poznawcze (tworzenie prawa, porządkowanie wiedzy o prawie).
Funkcja ta polega na praktycznym zastosowaniu tych norm.
Prawo i prawoznawstwo pełni funkcję regulatora i kontrolera życia społecznego jest częścią systemu kontroli
społecznej zachowań tych podmiotów, do których jest ono stosowane
5. Miejsce prawoznawstwa w systemie nauk
Z punktu widzenia badanego przedmiotu
Prawoznawstwo należy do nauk społecznych, humanistycznych (przedmiotem prawoznawstwa są wytwory
ludzkiej działalności, wytwory kultury)
Prawo jako zespół norm o określonych cechach było określane już w starożytności przez Rzymian 2
terminami:
[email protected]
6
1.) Lex – ustawa, wszelkie prawo przedmiotowe (przepisy, zbiory przepisów)
2.) Ius – prawo w oparciu o zasadę sprawiedliwości, łączył prawo z treścią
Prawo przedmiotowe (stanowione) – było i jest wytworem społeczeństwa zorganizowanego w państwo,
zmienia się wraz ze zmianami ustrojów, ze zmianami społecznymi, ekonomicznymi, politycznymi,
państwowymi, zmienia się wraz z przyjmowaniem nowych wartości, które społeczeństwo uznaje w danym
czasie i miejscu za cenne i ważne
Sprawiedliwość należy do takich wartości, które z reguły zawsze są społecznie akceptowane, a więc
sprawiedliwość to było to prawo, które nią było przesycone i które Rzymianie nazywali ius.
Z punktu widzenia stosowanej przy tym badaniu podstawowej metody
Z tego punktu widzenia prawoznawstwo należy do nauk empirycznych. Jego główne twierdzenia budowane
są w oparciu o fakty społeczne, o doświadczenia historyczne kształtowane i współcześnie
Z uwagi na szeroki przedmiot prawoznawstwo szczególnie przydatna jest klasyfikacja prawoznawstwa
dokonana w oparciu o badany przedmiot
6. Klasyfikacja prawoznawstwa
W oparciu o kryterium badanego przedmiotu całe prawoznawstwo możemy dzielić na trzy zasadnicze
działy:
DZIAŁ DOGMATYCZNY (najszerszy) → zespół nauk o następujących cechach:
1.) Obejmuje wszystkie nauki mające za przedmiot prawo aktualnie obowiązujące – cecha podstawowa
2.) Sposób jej uprawiania:
a) przedmiotem badań i formułowania twierdzeń dla tej nauki szczegółowej o prawie obowiązującym jest
tylko prawo danego państwa – najczęstszy
b) badania przy użyciu metody prawno - porównawczej – stosowanie tzw. komparatystyki prawniczej,
wówczas przedmiotem takich badań są instytucje prawne obowiązujące w danej gałęzi, ale systemu nie
jednego ale większej ilości państw, minimum dwóch
np. można porównywać instytucje wywłaszczenia (gałąź prawa administracyjnego) jej wygląd i
funkcjonowanie w Polsce i w Niemczech
Dziś coraz częściej mamy do czynienia z badaniami komparatystycznymi i ta tendencja będzie się
rozwijać w obliczu powstawania wspólnot polityczno – regionalnych (np. Unia Europejska)
3.) W dogmatyce prawa mamy nie tylko analizy szczegółowe instytucji prawnych, niektóre dyscypliny
dogmatyczne mają też ambicję uprawiania swojej własnej teorii
Np. nauka prawa karnego nie tylko zajmuje się szczegółową analizą Kodeksu karnego, ale zajmuje się także
ogólną częścią i przy tej okazji tworzy swoistą teorię prawa, nie są to jednak teorie ogólne, które by były
przydatne dla całego prawoznawstwa
DZIAŁ HISTORYCZNY
Dział historyczny w prawoznawstwie dzieli się na dwa poddziały:
1.) Historia państwa i prawa → jej przedmiotem są nieobowiązujące instytucje państwa (ustrojowe) i
prawa, ich dzieje, rozwój, przemiany.
Instytucje ustrojowe, które kiedyś obowiązywały i instytucje prawne występujące w systemach prawa w
danym czasie, nazywane są czasem historią ustrojowo – prawną
Historia państwa i prawa bada same instytucje ustrojowe, które kiedyś były. Badanie to może być
dokonywane w dwojaki sposób:
a) można badać historię jednego państwa i jeden system prawny
b) można badać to w ujęciu komparatystycznym, stosując metodę historyczno – prawno – porównawczą
2.) Historia doktryn politycznych i prawnych → zajmuje się usystematyzowanymi poglądami na państwo i
prawo, które poprzez wieki się pojawiały.
[email protected]
7
Nie tylko opisuje, ale stara się ustalić przyczynowo dzieje poglądów na państwo i prawo, przedmiotem tej
dyscypliny są poglądy na państwo i prawo
Doktryna → względnie usystematyzowany zbiór poglądów (np. przez jakiegoś myśliciela)
DZIAŁ TEORETYCZNY → teoria państwa i prawa, najogólniejsza dyscyplina prawoznawstwa, formułuje
twierdzenia ogólne dotyczące państwa i prawa jako całości, podstawą tych uogólnień jest dotychczasowa
historia państwa i prawa, historia doktryn politycznych i prawnych, współczesne instytucje ustrojowe i
prawne, które analizuje dogmatyka prawa
Jest to stosunkowo młody dział (początkiXIX/XX w.); wielkie zasługi w jego tworzeniu miał niemiecki
uczony czeskiego pochodzenia G.Jellinek. W Polsce → Leon Petrażycki.
Cechy nauki o państwie i prawie:
1. Teoria państwa i prawa to dyscyplina, która zajmuje się państwem i prawem całościowo, jego istotnym
pojęciem, przejawami, usiłuje wykryć prawidłowości rządzące tymi zjawiskami, potrafi też wskazywać na
różne aspekty państwa i prawa, zajmuje się więc cechami najistotniejszymi państwa i prawa, genezą,
funkcjonowaniem, uwarunkowaniami historycznymi, ekonomicznymi, kulturowymi, nie zajmuje się ich
poszczególnymi instytucjami.
2 Teoria państwa i prawa definiuje pojęcia podstawowe (czym jest samo państwo i czym jest samo prawo,
czym jest prawo w ujęciu przedmiotowym, a czym w ujęciu podmiotowym, czym jest prawo publiczne,
prywatne, czym jest przepis prawny i norma prawna itp.), tworzy pojęcia przydatne dla wszystkich nauk
prawoznawstwa
3. Funkcja integracyjna teorii państwa i prawa w stosunku do innych nauk ma podwójne znaczenie:
a) integracja wewnętrzna – teoria państwa i prawa tworzy pojęcia, język wspólny dla całego prawoznawstwa
b) Integracja zewnętrzna – dokonuje się poprzez budowanie więzi z innymi naukami społecznymi
Nauki prawne nie mogą się rozwijać w oderwaniu od innych nauk społecznych, muszą one korzystać z pojęć i
teorii innych nauk społecznych
Z teorii państwa i prawa można wyprowadzić inne nauki, tworzy ona inne dyscypliny naukowe np.
komparatystyka prawnicza, socjologia prawa, antropologia prawa
METODY BADAWCZE STOSOWANE W PRAWOZNAWSTWIE
Metoda w znaczeniu ogólnym – występuje w każdej ludzkiej działalności, która ma świadomie prowadzić
do osiągnięcia określonego celu. Świadomy i celowy sposób postępowania (zespół celowych czynności),
prowadzący do wykonania określonego celu
Metoda badawcza – naukowy sposób poznania badanego przedmiotu, oparty na określonych założeniach (w
znaczeniu naukowym)
Naukowa metoda badawcza – intersubiektywnie sprawdzalny sposób badania określonego przedmiotu,
świadomie stosowany w oparciu o założenia teorio–poznawcze, dostosowane do przedmiotu badań i
wypływające z nich wytyczne, kierujące poznaniem badanego przedmiotu.
Cele: sformułowanie pojęć mogących być uznanymi za prawdziwe bądź prawdopodobne
Intersubiektywny sposób badania – daje się obiektywnie skontrolować
Intersubiektywna wypowiedź – zrozumiała nie tylko jest kontrolowalna, ale i powtarzalna
Stosunek metody badawczej do techniki badawczej
Metoda badawcza to pojęcie bardziej zasadnicze, podstawowe, pierwotniejsze, istotniejsze
Z metodą badawczą wiąże się założenie teorio – poznawcze.
Technika badawcza – konkretna realizacja danej metody badawczej przy użyciu konkretnego środka
Metodologia – nauka o metodach
a) metodologia ogólna – nauka o metodach stosowanych powszechnie
b) metodologia szczegółowa - nauka o metodach stosowanych w poszczególnych rodzajach nauk
W podejściu do metodologii występują dwie postawy::
[email protected]
8
1.) postawa opisowa – opis jakie metody są stosowane powszechnie
2.) postawa ocenna – postawa preferująca określone metody, wartościująca, wypowiadająca się w ten sposób,
że jakaś metoda jest lepsza od innych dla badania danego przedmiotu w takim, a takim celu
Nauki formalne (aprioryczne, dedukcyjne) → nauki opierające się z jednej strony na aksjomatach,
(pewnikach, twierdzeniach bezspornych, nie wymagających dowodu, które są punktem wyjścia tych nauk) a z
drugiej strony na dedukcji czyli wyprowadzaniu nowych twierdzeń prawdziwych z twierdzeń wcześniej
uznanych za prawdziwe.
Nauki empiryczne (realne) → opierają się na indukcji, budują swe twierdzenia w oparciu o materiał
doświadczalny dokonując obserwacji i eksperymentów.
Przy uprawianiu nauk empirycznych szczególnie przydatne są trzy podstawowe metody:
1.) Obserwacja → skupienie uwagi na badanym zjawisku bez możliwości wpływu na jego przebieg
a) pośrednia
b) bezpośrednia
a) uczestnicząca – obserwator staje się obserwatorem wewnętrznym
b) nie uczestnicząca – obserwator pozostaje obserwatorem zewnętrznym
Czynnikiem umożliwiającym większą obiektywność obserwacji jest możliwość wielokrotnego powtarzania
obserwacji przez badanie tego samego zjawiska → ze względu na powtarzalność zjawisk w naukach
przyrodniczych istnieje możliwość większej obiektywności przy obserwacji niż w naukach społecznych.
2.) Eksperyment → zabieg, który polega na celowym wywołaniu określonego zjawiska lub jego zmiany w
warunkach sztucznie stworzonych, dokonywany najczęściej do sprawdzenia uprzednio sformułowanych
hipotez, które w jego wyniku zostają potwierdzone lub obalone.
Różnica między eksperymentem a obserwacją: możliwość wpływania na przebieg zjawiska przy
eksperymencie.
Eksperimentum crucis – eksperyment, który dostarcza danych pozwalających na definitywne rozstrzygnięcie.
Eksperyment można też określić jako przeciwieństwo obserwacji. Eksperyment ma ograniczone znaczenie w
naukach społecznych.
3.) Pomiar naukowy → metoda, której celem jest dostarczenie danych do ilościowego opisu, zwiększa
obiektywność poznania.
a)pomiar bezpośredni
b)pomiar pośredni
Metoda badania naukowego to nie tylko sposoby poznawania ale także sposoby porządkowania uzyskanych
twierdzeń. W tym zakresie wyróżniamy trzy główne postacie rozumowań:
1.) wnioskowanie → wyprowadzanie nowych twierdzeń z poprzednio uznanych za prawdziwe
2.) dowodzenie → uzasadnianie prawdziwości tezy przy pomocy zasadnych argumentów
3.) tłumaczenie → interpretacja zarówno pojęć jak i tekstów, ale także faktów i zdarzeń.
[4.) sprawdzanie → weryfikacja wyników badań]
METODOLOGIA SZCZEGÓŁOWA I OGÓLNA
W metodologii ogólnej mów się o dwóch metodach ujmowania i badania zjawisk:
1.) Metoda diachroniczna – metoda badania i ujmowania zjawisk ich rozwoju tj. z uwzględnieniem ich
porządku czasowego, wzajemnych związków i oddziaływań czynników dane zjawiska kształtujących
2) Metoda synchroniczna – metoda ujmowania zjawisk w sposób statycznych (w określonym momencie
czasowym, w całości i względnej stałości)
Model – jako kategoria badawcza jest pewnym układem założeń, który ma ułatwić rozwiązanie danego
problemu badawczego. Jest to z reguły założona hipotetyczna konstrukcja myślowa, będąca uproszczonym
[email protected]
9
obrazem badanego fragmentu rzeczywistości, w którym eliminuje się myślowo cechy, relacje lub inne
elementy nieistotne, koncentrując się wyłącznie na cechach najistotniejszych
Typ – odnośnie do nauk empirycznych traktujemy jako konstrukcję pojęciową służącą systematyzacji,
klasyfikacji, opisowi naukowemu badanych zjawisk, rzeczywistości. Jest to więc przede wszystkim kategoria
o charakterze sui generis określonego wzorca, wskazująca na istotne cechy rodzajowe, gatunkowe, na kryteria
wyznaczające właściwości pozwalające zakwalifikować dane zjawisko do danego typu (rodzaju zjawisk)
Typ empiryczny – jeśli został wyróżniony spośród empirycznie danych elementów określonego zbioru
Typ idealny – jeśli został utworzony jako konstrukcja tylko pojęciowa wyposażona w zespół cech
empirycznie niereprezentatywnych
Funkcje typów w nauce:
- służą systematyzacji i klasyfikacji badanych zjawisk w oparciu o właściwości i cechy określonego rodzaju
- rola heurystyczna (twórcza), ułatwiają wykrywanie podobieństw i różnic cech badanych przedmiotów,
rzeczy, zjawisk
- pomocne są w formułowaniu hipotez
Typologia – jest w procesie poznania porządkowaniem elementów danego zbioru (przedmiotów, rzeczy,
zjawisk) według zasady porównywania ich cech z cechami elementów uznawanych za najistotniejsze bo
tworzące typy w obrębie określonego zbioru
Np. typ państwa –jednostka klasyfikacyjna państwa w ujęciu historycznym, wyróżniona przez zespół cech
charakteryzujących państwo ze względu na ich związek z określonym układem stosunków społeczno –
ekonomicznych i politycznych, które dane państwo wzmacnia i chroni
Metody badawcze stosowane w prawoznawstwie
Tadeusz Kotarbiński „Elementy teorii poznania logiki formalnej i metodologii nauk”
Kazimierz Hajdukiewicz „Język i poznanie”
1. Językowo – logiczna
2. Historyczna
3. Socjologiczna
4. Psychologiczna
5. Aksjologiczna
6. Statystyczna
7. Prawnoporównawcza
Prawo jest zjawiskiem złożonym. Wyróżnia się 4 główne aspekty prawa:
1.)
Fakt językowy
2.)
Fakt społeczny
3.)
Fakt psychiczny
4.)
Fakt aksjologiczny
METODA JĘZYKOWO – LOGICZNA
Prawo jako rodzaj uzewnętrznionych wypowiedzi najczęściej pisanych o charakterze dyrektywalnym
skierowany do adresatów o określonych cechach, jak zachować się w określonych okolicznościach
W tym aspekcie adekwatna będzie metoda, będąca analizą tekstu prawa. (metoda językowo – logiczna,
dawniej zwana formalno – dogmatyczną, używana była w różnych wcześniejszych odmianach doktryny
pozytywizmu prawniczego, podstawowa metoda (zespół metod) badania prawa, niekiedy nawet wyłączna)
Logika:
- formalna (jej rdzeniem jest klasyczny sformalizowany rachunek zdań, badający wynikanie zdań ze zdań)
- nieformalna (zajmuje się argumentacją, pojmowaną jako proces przytaczania argumentów na rzecz
Logika deontyczna jako próba analizy wypowiedzi normatywnej (bez rezultatów)
[email protected]
10
METODA HISTORYCZNA
Służy dla badania prawa, które przestało obowiązywać i traktujemy je jako fakt historyczny (ściśle społeczny
i historyczny). Jest traktowana jako metoda odmiany obserwacji pośredniej. Celem jest badanie historycznych
przemian prawa na przestrzeni całych dziejów i w czasach nowszych. Fakty towarzyszące tym przemianom
odtwarza przede wszystkim w oparciu o źródła i historyczne i różnorodne dokumenty (w archiwach akt
dawnych i nowych). Podstawą są także innego rodzaju źródła: materiały nieoficjalne np.. pamiętniki, relacje
uczestników zdarzeń o doniosłym znaczeniu)
METODA SOCJOLOGICZNA
Przeciwstawna metodzie logiczno – językowej. Bada prawo w rzeczywistym działaniu, jako fakt społeczny.
Techniki badawcze metody socjologicznej: ankieta, wywiad, obserwacja
Fakty społeczne – fakty o określonej doniosłości społecznej, które wywołują określone skutki społeczne.
Pojawienie się jakiegoś aktu normatywnego w systemie prawnym jest zawsze faktem zawsze społecznie
doniosłym. Jest to zdarzenie polityczne i prawne.
Metody badawcze i techniki socjologiczne są niezbędne jeśli celem badań jest strona funkcjonalna prawa, a
więc nie tylko jego brzmienia, ale i rzeczywiste działanie.
Te metody i techniki badawcze umożliwiają badanie prawa w działaniu (law in actions, law in books). Są to
techniki niezbędne przede wszystkim dla badania skuteczności prawa (czy prawo działa tak jak prawodawca
założył). Przy tego rodzaju badaniach empirycznych przydatne są przede wszystkim techniki ankietowe (tzw.
próba reprezentacyjna)
METODA PSYCHOLOGICZNA
Teoria psychologii prawa Leona Petrażyckiego traktująca prawo jako rodzaj przeżycia psychicznego
Generalnie badanie prawa jako zjawiska psychicznego jest traktowane jako przeżycie społeczne
Według Petrażyckiego :
Moralność – przeżycie jednostronne
Prawo – przeżycie dwustronne uprawniająco - zobowiązujące
Trójpodział zjawisk psychicznych związany z 3 sferami psychiki (z XIX/XX w.)::
- sfera poznania
- sfera uczucia
- sfera woli
Podział ten został zakwestionowany przez Petrażyckiego
- klasyczna psychologia (dawniejsza) koncentrowała się na badaniu zjawiska psychologicznego zwanego
świadomością
- nowsza psychologia bada częściej także zachowania zewnętrzne (behawioryzm)
- klasyczna psychologia faworyzowała metodę lintrospekcji (samoobserwacji), jest to z natury metoda
subiektywna
- nowsze kierunki rozwijają metody behawioralne, bardziej obiektywne w połączeniu z metodami
eksperymentu
Jeżeli na prawo patrzymy jak na zjawisko psychiczne to niezależnie od sposobu badania łączy się to zjawisko
z określoną świadomością jednostek lub ich zbiorów (świadomość społeczna)
Świadomość:
1.) najwyższy poziom rozwoju psychicznego charakterystyczny dla człowieka
2.) zdolność człowieka do zdawania sobie sprawy z otaczającej i postrzeganej przez nas rzeczywistości
3.) zdolność człowieka do wyodrębniania siebie z otaczającej rzeczywistości
Świadomość prawna:
- określony stopień znajomości prawa połączony z oceną tego prawa (aprobującą lub dezaprobującą lub też
częściowo aprobującą lub dezaprobującą)
[email protected]
11
Metoda psychologiczna i socjologiczna rozwijają podobne techniki badawcze (ankiety, kwestionariusz)
Badania w płaszczyźnie psychologicznej rzucają światło na motywacje przestrzegania bądź nieprzestrzegania
prawa przez określone jednostki lub społeczności.
METODA AKSJOLOGICZNA → prawo jako wartość. (jakie wartości prawo powinno chronić)
Należy do najbardziej spornych metod.
O tym, że prawo to fakt aksjologiczny przekonuje obserwacja historyczna. Prawo w danym miejscu i czasie
stanowi zawsze przeniesienie określonego systemu wartości. Tym samym prawo samo staje się określoną
wartością. Zaczyna być cenne z punktu widzenia ładu i porządku społecznego. Wtedy jest traktowane jako
fakt aksjologiczny
Aksjologia z greckiego aksios co oznacza „godny”, „wartościowy”, „cenny”
Cechy doniosłe prawa:
- sprawiedliwość
- słuszność
METODA STATYSTYCZNA
Służy dla celów opisowo – badawczych (porównawczych). Może liczbowo ilustrować przebieg określonych
procesów dla ustalania cech ogólnych i szczegółowych np. dla ustalania stopnia skuteczności prawa.
METODA KOMPARATYSTYCZNA (prawnoporównawcza)
→ Stosowana w badaniach dogmatyki prawa i historii prawa. Porównywane mogą być tylko instytucje
posiadające minimum istotnych cech wspólnych
Np. badanie funkcjonowania instytucji prawnych (instytucja małżeństwa w Polsce i Francji – Kodeks
Cywilny)
WIELOPŁASZYZNOWE BADANIE PRAWA
Prawo jest zjawiskiem złożonym, wymaga więc wyrażenia i omówienia poszczególnych metod badania
prawa
Badanie prawa w 4 czasowych fazach i na 4 płaszczyznach (kolejność jest istotna, odzwierciedla etapy, jakie
przebywa norma prawna)
1.) Płaszczyzna i faza decyzji politycznej → Przed trybem państwowym prawo jest najpierw rodzajem
decyzji politycznej i dopiero się rodzi. Ma charakter sui generis decyzji politycznej wynikającej z
określonych potrzeb i świadomości elit politycznych.
2.) Płaszczyzna i faza jurydyczna →. Mamy do czynienia z gotowym prawem obowiązującym w postaci
obowiązujących aktów normatywnych (dogmatyka). Tu wchodzą w grę wszelkie analizy tekstu
3.) Płaszczyzna i faza psychologiczna → Prawo jako swoiste przeżycie (podoba się lub nie podoba się)
psychiczne w postaci tzw. świadomości prawnej (jednostkowej lub całych grup społecznych) stanowi
centralne pojęcie. Trzy podstawowe grupy adresatów do jakich prawo dociera:
a) ci, którzy według tych norm mają postępować (adresaci aktualni) (np. kodeks drogowy dla wszystkich
użytkowników dróg)
b) ci, którzy są zobowiązani i uprawnieni (mają kompetencje) do odpowiedniego zakresu kontroli
wykonywania prawa przez pierwszą grupę adresatów (adresaci potencjalni). Charakter profilaktyczny i
potencjalny.
c) ci, którzy są uprawnieni i zobowiązani do wyciągania wniosków w postaci realizowania sankcji (adresaci
potencjalni, odpowiednie organy wymiaru sprawiedliwości)
4.) Płaszczyzna i faza socjologiczna → badanie jak prawo działa, w jakim stopniu jest skuteczne w
stosunku do założonych celów. Centralnym pojęciem jest skuteczność. Badanie następstw założonych
związanych z realizowaniem i stosowaniem prawa.
[email protected]
12
NAUKA O PAŃSTWIE
„Państwo i prawo” - periodyk (miesięcznik)
O POJMOWANIU PAŃSTWA
1. Nazwa „państwo” (geneza i dzieje terminu państwa)
Samo zjawisko państwa, a następnie samo zjawisko instytucji państwa, które kształtowało się historycznie i
nazywamy je dziś państwem istniało wcześniej niż definicja państwa.
Geneza współczesnego terminu łączy się z epoką odrodzenia w Europie. Poprzednie niejednolite nazwy
nawiązywały do różnych elementów państwa (terytorium, forma państwa i władzy).
U Greków polis, [od tego wyraz „polityka”, dzieło Arystotelesa „Polityka”] oznaczało miasto i państwo,
(„państwo – miasto”), określenie człowieka – „istota polityczna” dosłownie „zwierzę polityczne”.
U Rzymian 1) początkowo termin civitas- gmina pełnoprawnych obywateli; podkreślał element obywatelski;
2) później res publica –rzecz publiczna; podkreślał element wspólnoty; 3) w miarę ekspansji Rzymu,
ukształtował się termin imperium oznaczający najwyższą władzę cywilną i wojskową.
W średniowieczu brak jest ogólnego terminu. Pojawiało się wiele terminów dla państw o różnych formach.
(ustrój monarchiczny). Nazwy nawiązują do formy państwa lub najczęściej do czynnika terytorialnego
Terminy będące odpowiednikiem łacińskiego wyrazu terra co oznacza „ziemia”. Np. niemieckie Landy.
Na półwyspie apenińskim (istnieją tam dziesiątki księstw, księstewek, republik miejskich, ogromne
rozdrobnienie państwowe) zrodziła się potrzeba stworzenia uniwersalnego terminu dla państwa. Dokonał
tego Niccolo Machiavelli („Książę”) – „statto”→ nazwa na wszelkie twory państwowe w Europie „tutti
statti”. Termin wywodzi się z łacińskiego „status”. W hiszpańskim „estato”, w angielskim „state”, w
niemieckim „Stadt”.
W językach słowiańskich nie ma nawiązania do zachodnioeuropejskich terminów. W rosyjskim
„gosudarstwo” od „gosudar” co oznacza pan, monarcha. W serbskim „drżawa”
W dawnej Polsce „panowanie” (ziemskie dobra feudała). Dość późno zaczął u nas funkcjonować termin
państwo w znaczeniu współczesnym (XIX w.)
Termin państwo w Polsce:
- Rzeczpospolita (od Res Publica)
- Regnum Poloniae (Królestwo Polskie)
- Corona Regnum Poloniae
Nie było nazwy państwa jako tworu politycznego. Nazwa podkreśla odrębność w sensie geograficzno –
politycznym. Od początku XI w. istniała nazwa Polska (od plemiona Polan osiadłych we wczesnym
średniowieczu w Wielkopolsce nad środkową Wartą). Nazwa ta początkowo odnosiła się tylko do Polan
potem z czasem od XI w. do całego terytorium państwa.
W XIV w. Wielka Polska dla zachodniego terytorium (terytorium państwa Polan)
W XV w. Mała Polska dla południowego terytorium
W XVIII w. pod wpływem francuszczyzny oddziaływuje termin „estate” w formie zlatynizowanej „status” co
oznacza stan. Z tego okresu pochodzą relikty słowne (np. „racja stanu” a nie państwa)
W XIX w. koniec procesu terminologii wyrazu państwo. Przyjęto nazwę państwo paradoksalnie w okresie
kiedy nie istniało państwo polskie.
[email protected]
13
2. Podstawowe znaczenie współczesnego terminu „państwo”
1.) Państwo jako aparat państwowy.
Traktowanie państwa jako aparat państwowy wyodrębniony od społeczeństwa, przeciwstawiony mu. Ten
termin państwa w takim rozumieniu ma ograniczoną wartość poznawczą.
2.) Państwa jako zorganizowana wielka grupa społeczna.
–szerokie rozumienie państwa. To traktowanie państwa jako oznaczającego najbardziej powszechną
organizację obejmująca wszystkich przebywających na danym terytorium, organizację uniwersalną –zwaną
we współczesnej nauce organizacją społeczeństwa globalnego.
W tym ujęciu społeczeństwo i aparat państwowy nie są sobie przeciwstawne. Państwo jest najsilniejszą
sformalizowaną, zorganizowaną grupą społeczną, najbardziej powszechną, uniwersalną, obejmującą całe
społeczeństwo na swoim terytorium.[ Sformalizowane są grupy zorganizowane, a niesformalizowane –grupy
niezorganizowane.]
3.) Państwo jako jednostka geopolityczna.
Państwo ma znaczenie polityczno – geograficzne. Geografia może być w różny sposób pojmowana np. jako
geografia fizyczna, gospodarcza i polityczna kiedy bada zjawiska polityczne w skali kraju.
4). Rodzaj państwa np. państwo demokratyczne, socjalistyczne, kapitalistyczne itd. Rodzaj czyli typ.
Ten termin z odpowiednim przymiotnikiem jest terminem na określenie typów historycznych. Używanie
terminu państwo w sensie typu zależy od tego jaką się przyjmie podstawę klasyfikacyjną.
→ G.Jellinek, klasyk niemieckiego prawoznawstwa, twórca ogólnej nauki o państwie na przełomie XIX/XX
w. dokonał pewnej charakterystycznej klasyfikacji pewnych typów, jego zdaniem w całej historii
występujących. Wyróżnił 5 typów państwa: orientalne, hellenistyczne, rzymskie, średniowieczne,
współczesne.
→ Nauki społeczne oparte o materializm historyczny nieco inaczej sklasyfikowały typy państwa (4 typy
państwa: niewolnicze, feudalne, kapitalistyczne, socjalistyczne),
→ Max Weber wyróżniał typy państwa w oparciu o pewne aprioryczne kryterium, rodzaju akceptacji władzy
przez społeczeństwo (3 rodzaje akceptacji, 3 typy: charyzmatyczny, tradycjonalistyczny,
racjonalistyczny).
→ Hans Kelsen podzielił państwa tylko na 2 typy (autokratyczne i demokratyczne)
5.) Państwo w znaczeniu jurydycznym
Państwo jest podmiotem prawa (jednostką mogącą być adresatem prawa i uczestnikiem stosunków prawnych,
mogącą posiadać prawa i obowiązki), w szczególności międzynarodowego ale także podmiotem prawa w
stosunkach wewnętrznych jako fiskus (Skarb Państwa)
3. Państwo jako odmiana władzy publicznej na tle zjawiska władzy w ogóle i jej rodzajów.
Podmioty władzy państwowej.
WŁADZA jest stosunkiem społecznym polegającym na tym, że jedna ze stron tego stosunku może w sposób
trwały wymuszać na drugiej określone postępowanie. Może się opierać na dobrowolnej akceptacji bądź na
przymusie.
WŁADZA PAŃSTWOWA jest rodzajem władzy publicznej, zinstytucjonalizowanej, najsilniejszym
rodzajem władzy jakie wytworzyła historia. Jest ponadto rodzajem władzy uniwersalnej, powszechnej,
ogólnospołecznej, obejmującej wszystkich zamieszkałych na terytorium danego państwa i jest odmianą
władzy publicznej funkcjonującej w wielkiej zorganizowanej grupie społecznej.
→ przeciwieństwo: władza niepubliczna np. władza ukształtowana na potrzeby jakiejś malej grupy
społecznej (władza w grupie rodzinnej, towarzyskiej).
[email protected]
14
Władza państwowa jako władza publiczna i polityczna, prawnie zinstytucjonalizowana jest takim stosunkiem
społecznym, w którym muszą występować przynajmniej dwa rodzaje podmiotów, z których jeden jako
nadrzędny podporządkowuje sobie drugi, stosując sankcję w razie nieposłuszeństwa.
Podstawowe stosunki władzy państwowej to są te stosunki podporządkowania regulowane współcześnie
prawem stanowionym (stosunki tetyczne, stanowione). Stosunek władzy jako stosunek społeczny, tetyczny
ma charakter co najmniej dwustronny wyrażający się w wielkim uproszczeniu w relacji 2 grup uczestników:
rządzący i rządzeni. Uczestnikiem stosunku władzy jest jej podmiotem, nie może być jej przedmiotem
Przedmiotem stosunku władzy jest pożądany przez rządzących sposób zachowania się rządzonych. W
rzeczywistości władza państwowa ze względu na zmienność rodzajów podmiotów stanowi bardzo złożony
komplet stosunków opartych na nadrzędności i podporządkowaniu, a w państwie praworządnym te stosunki
zawsze regulowane są prawem.
Podmioty władzy państwowej
a) państwowe podmioty władzy → organy państwowe składające się na aparat państwowy. Mają określone
kompetencje władcze i posiada pewne specyficzne tylko dla tego organu cechy (np. ma taką cechę, że musi
być wydzielony prawnie, musi mieć prawnie określone kompetencje, może dysponować przymusem)
b) społeczne podmioty władzy → także mogąc być zorganizowane, o pewnym stopniu formalności ale są
jednak podmiotami niepaństwowymi (np. partie polityczne, różne grupy interesu /nacisku/ jak związki
zawodowe czy inne związki działające mające ambicję wpływania na władzę)
Różnice między partiami politycznymi, a grupami interesu, (nacisku).
Partie polityczne zawsze dążą do zdobycia władzy w państwie, a po ewentualnym jej zdobyciu do jej
utrzymania. Natomiast grupy interesu (nacisku) dążą tylko do systematycznego oddziaływania na władzę w
kierunku realizacji swych interesów.
W systemach demokratycznych aparat państwowy jest ponadto uzupełniany przez aparat samorządu
terytorialnego. W tych systemach aparat państwowy jest współzależny w granicach określonych prawem od
różnych zorganizowanych grup społecznych, zwłaszcza partii politycznych, a także innych zrzeszeń
reprezentujących różne odłamy społeczeństwa w postaci formalnych lub nieformalnych grup interesu.
Generalnie w systemach demokratycznych aparat państwowy wybiera społeczeństwo i naród rozumiany jako
ogół obywateli danego państwa przez różne zbiorowości i grupy społeczne.
Zbiorowość społeczna –pojęcie socjologiczne przeniesione na grunt prawoznawstwa → ogół ludzi
oddzielonych od innych zespołów ludzkich w sposób względnie trwały, w określonym czasie na określonym
obszarze. Na szczeblu lokalnym tworzą np. mieszkańcy danej miejscowości a nas szczeblu krajowym
mieszkańcy określonego granicami państwa.
Grupa społeczna – podstawowe pojęcie socjologiczne przeniesione do prawoznawstwa → zbiór ludzi, który
jest zespolony więzią społeczną i którego członkowie przejawiają świadomość łączności społecznej w
kontaktach wzajemnych oraz z członkami innych grup społecznych.
Małe grupy społeczne → grupy oparte na więzi osobistej; duże grupy społeczne → brak więzi osobistej (np.
taką nieformalną dużą grupą społeczną jest naród). Duże grupy społeczne formalne o więzi bezosobowej jak
np. państwo, zrzeszenia, stowarzyszenia. Samo państwo jest wielką grupą społeczną, powszechną i formalną,
w ramach której grupy ludzi mają możność istnienia i działania.
4. Określenie państwa (definicja klasyczna i określenie współczesne)
Wśród określeń państwa przeważają tzw. definicje realne.
Definicja realna to taka definicja, która określa przedmiot lub zjawisko przez wymienienie jego
najistotniejszych cech.
Definicje realne państwa to takie definicje, które określają państwo poprzez jego cechy jako realnego tworu
organizacyjnego, formułowane są zazwyczaj w sposób opisowy nawiązując do jego struktury lub też w
sposób wartościujący nawiązując głównie do jego celów i funkcji.
[email protected]
15
Ontologiczna istota państwa, pierwotny byt państwa. Najbardziej pierwotną przesłanką bytu państwa jest
społeczeństwo ludzkie. Bez społeczeństwa nie ma i nie może być państwa. Przyjmujemy zatem tezę, że
państwo jest wytworem społeczeństwa, gdyż społeczeństwo bytujące na danym terytorium stanowi
najistotniejszy pierwotny czynnik państwa warunkujący jego powstanie, istnienie i działanie.
Przechodząc do określenia państwa wyróżnimy na wstępie 3 momenty:
1.) Nie ma określenia państwa powszechnie przyjętego –już w drugiej połowie ubiegłego wieku stwierdzono
istnienie ok. 150 różnych definicji państwa zawartych w różnego rodzaju literaturze.
2.) Sytuację tę poprawia fakt, że współcześnie funkcjonują najbardziej powszechnie te definicje państwa,
które nawiązują do tzw. klasycznej definicji państwa G.Jellinka z początku XX w. (ok. 1900 r.)
3.) Na przełomie XIX/XX rozwijały się nauki społeczne jak np. socjologia, psychologia, nauki o organizacji.
Zaczęto patrzeć na państwo jako na rodzaj organizacji społeczeństwa globalnego, jako na grupę społeczną
sformalizowaną, celową, zapewniającą spójność i funkcjonowanie grup.
To co istotnie łączy państwo współczesne mimo różnic z państwami wcześniejszych formacji to fakt, że
państwo pozostaje nadal rodzajem organizacji posiadającej własną władzę, którą charakteryzuje przymus,
odgrywający (mimo że ulega zmianom) od wieków wielką rolę wśród innych cech państwa. Wszystkie
państwa współczesne jak i poprzednich formacji są organizacjami przymusowymi.
KLASYCZNA DEFINICJA PAŃSTWA
Trójelementowa definicja państwa G.Jellinka z przełomu XIX/XX w., stosowana w ONZ.
Jellinek twierdził, że państwo jest zrzeszeniem bazującym na elementach o nieprzypadkowej kolejności:
1.) ludności, ściślej ludności państwa (Staatsvolk),
2.) terytorium, ściślej terytorium państwa (Staatsgebiet),
3.) władzy, ściślej władzy państwa (Staatsgewalt).
PAŃSTWO według G.Jellinka to trwały lud osiadły na pewnym terytorium, podlegający władzy
zwierzchniej.
Ad.3.) Władzę zwierzchnią rozumiemy jako władzę suwerenną czyli niezależną prawnie od jakichkolwiek
innych władz. Władza zwierzchnia może jedynie tworzyć normy obowiązujące na danym terytorium w
postaci aktów normatywnych.
Koncepcja suwerenności powstała dopiero w średniowieczu. Chodziło tu głównie o niezależność władzy
państwowej w ówczesnych średniowiecznych państwach europejskich od papiestwa i z drugiej strony od tzw.
Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Jest faktem charakterystycznym, że w samej niemieckiej
definicji państwa terminu suwerenności wprost nie wymieniono. Możemy jednak przyjąć w sposób
wyrozumiały, że element władzy zwierzchniej (suwerenności) przynajmniej w sposób pośredni występuje.
WSPÓŁCZESNE OKREŚLENIE PAŃSTWA.
1.) Państwo jest rodzajem organizacji społeczeństwa globalnego, a więc organizacji powszechnej bo
obejmującej wszystkich na terytorium państwa przebywających.
2.) Państwo to organizacja przymusowa, suwerenna i terytorialna.
3.) Państwo jest rodzajem organizacji politycznej społeczeństwa, która kreuje własną władzę.
4.) Głównym celem i funkcją państwa jest zaspakajanie określonych potrzeb materialnych i duchowych ogółu
członków społeczeństwa. Z tego punktu widzenia państwo jest organizacją integrująca społeczeństwo poprzez
rozstrzyganie jego konfliktów, wynikających z różnic w poglądach na zaspakajanie potrzeb społecznych.
Państwo jest to przymusowa i suwerenna organizacja polityczna obejmująca swym zakresem działania
ogół społeczeństwa zamieszkującego określone granicami terytorium, powołująca własną władzę
publiczną wyposażoną w możność stanowienia i stosowania prawa oraz inne kompetencje w celu
zaspokajania określonych potrzeb ogółu społeczeństwa.
Organizacja ma wyłączność (monopol) na tworzenie i stosowanie prawa, a w konsekwencji na stosowanie
przymusu legalnego na tym prawie opartego.
Obserwując genezę, rozwój i stałą ewolucję państwa w toku historii cechę dysponowania przymusem trzeba
uznać za jedną z najbardziej, a może najtrwalszą cechę państwa. Różne cechy państwa się w historii
[email protected]
16
zmieniały czy modyfikowały, ale zawsze państwo miało cechę przymusowości, a od pewnego czasu
przymusu legalnego. W naszych rozważaniach przyjmiemy metodę przybliżeń najistotniejszych cech
państwa.
5. Cechy państwa i władzy państwowej oraz ich analiza
ORGANIZACJA – jest to zazwyczaj grupa ludzi zjednoczonych w określony sposób wspólnymi celami i
zadaniami. Państwo jest, więc w tym sensie organizacją.
Państwo jest formą organizacji 1) sformalizowanej; 2)opartej na przymusie, co przejawia się w postaci tzw.
obywatelstwa; 3) powszechną na danym terytorium.
Wymienione cechy państwa są najbardziej stałe. Zmienną historycznie cechą okazała się np. klasowość,
została zniesiona choć nie we wszystkich państwach (np. Indie) Miejsce dawnego państwa stanowego okresu
średniowiecza zorganizowane zostało państwo o charakterze coraz bardziej ogólnonarodowym przynajmniej
z formalnoprawnego punktu widzenia.
Państwo współczesne, pomijając pewne wyjątki, wydaje się kształtować w coraz wyższym stopniu taką
sytuację kiedy staje się najwyższą formą organizacji narodu rozumianego w znaczeniu politycznym, a nie
etnicznym, a więc jako ogół wszystkich obywateli danego państwa.
Współczesna ewolucja władzy państwowej to ewolucja z reguły w kierunku jej demokratyzacji, która
wymusza instytucjonalizację władzy państwowej poprzez prawo. Władza państwowa staje się coraz mniej
spersonalizowana, a coraz bardziej jest określona w postaci różnych instytucji, które się odpowiednio
ograniczają. W ten sposób rodzi się współczesne państwo prawne i praworządne jako związane prawem,
które zabezpiecza obywateli przed arbitralnością władzy.
Państwo prawne to takie państwo, w którym organy władzy publicznej są zorganizowane i funkcjonują
zgodnie z prawem (przynajmniej dąży się do tego by tak było, by kompetencje organów państwowych były
ściśle określone prawem, wyraźnie uregulowane i by w swej działalności nie przekraczały tych granic)
Cechy państwa (zarazem także władzy państwowej) najbardziej trwałe:
1. Społeczności i polityczności państwa
Społeczeństwo jest główną przesłanką istnienia państwa, bez społeczeństwa państwo nie mogło by istnieć.
Państwo ze względu na element demograficzny (ludnościowy, o którym mówił Jellinek) jest globalną czyli,
najbardziej powszechną organizacją danego społeczeństwa, zrzeszającą całą ludność danego państwa jest
więc organizacją społeczną sensu largo, a nawet largissimo.
Organizacjami społecznymi sensu stricto są inne organizacje, które działają na terenie państwa, obejmujące
tylko część ludności i działające na zasadzie dobrowolności, zgodnie z obowiązującym w danym państwie
prawem.
Państwo jest rodzajem organizacji politycznej rozumianej sensu largo, a nawet largissimo. Organizacjami
politycznymi sensu stricto są partie polityczne. Państwo jest organizacją sensu largo, dlatego że jest ono
najstarszym podmiotem politycznym. Jeszcze nie było partii politycznych, a już istniało państwo. Państwo
jest także organizacją polityczną z uwagi na swoje funkcje podstawowe: zaspakajania potrzeb społecznych
oraz sprawowania i realizowania władzy publicznej.
Z podmiotowego punktu widzenia politykę określimy jako umiejętność, a nawet sztukę kierowania przez
dany podmiot polityczny społeczeństwem i jego sprawami publicznymi. Z tego punktu widzenia cecha
polityczności państwa wynika z faktu działalności jego organów jako podmiotów władzy.
Z celami władzy państwowej w zakresie jej działalności wiążą się podstawowe funkcje państwa rozumiane
jako główne kierunki jego działalności w procesie kierownictwa sprawami publicznymi. Funkcje są zawężane
w koncepcjach państwa liberalnego i poszerzane w koncepcjach preferujących interwencjonizm państwowy.
Koncepcje nieliberalne uznają, że państwo powinno interweniować w różne dziedziny także dziedzinę
gospodarki jeżeli nie można spraw tych pozostawić wyłącznie w sferze działalności niepaństwowej.
2. Organizacja integrująca (społeczeństwo) i rozstrzygającą (konflikty społeczne)
[email protected]
17
Państwo to organizacja integrująca społeczeństwo poprzez rozstrzyganie konfliktów społecznych.
Przez pojęcie konfliktu i interesów będziemy rozumieli pewien układ skierowany przeciw sobie zachowań
co najmniej dwóch podmiotów dążących do realizacji własnych celów i napotykających przeciwdziałanie
pozostałych uczestników konfliktu [znaczenie behawioralne]
Podłożem konflikt interesów z reguły jest ograniczona ilość pożądanych społecznie dóbr.
Istnieją dobra dające się zaspokoić w sposób zorganizowany indywidualnie lub zbiorowo, jednostkowo lub
państwowo. Są także takie dobra, które w żaden sposób organizacyjnie zaspokoić się nie dadzą (np. potrzeba
przyjaźni, miłości itp.). Każda władza działa w warunkach ograniczoności dóbr lub innych wartości
społecznie pożądanych. Stąd rozwiązywanie konfliktów interesów, integracji i integracji jako swoistego
procesu zespalania sprzecznych interesów. stanowi jedną z podstawowych znanych organizacji państwowych.
Aby konflikty interesów nie naruszyły niezbędnej równowagi społecznej w państwie władza w państwie musi
odpowiednio integrować tj. zespalać społeczeństwo przez trafne rozwiązywanie konfliktów rodzących się
głównie ze sprzecznych interesów określonych grup społecznych.
Interesy będziemy pojmowali jako uświadomione potrzeby (mogą mieć charakter materialny). Potrzeba
wywołuje dążenia aktywne dopiero jeżeli zostanie uświadomiona.
Integrowanie społeczeństwa przez rozstrzyganie konfliktów zwłaszcza między wielkimi grupami społecznymi
(np. grupami zawodowymi) dokonuje się w pierwszej kolejności w dużej mierze przy pomocy decyzji
politycznych a następnie decyzji państwowych, które w znakomitej większości przyjmują z kolei postać
prawa w formie określonych aktów normatywnych.
3. Organizacja przymusowa
Po pierwsze przymusowość państwa wynika z istoty powszechności (państwo obejmuje wszystkich
przebywających na danym terytorium ludzi) i terytorialności organizacji państwa → przymusowa
przynależnoś do państwa.
Drugie rozumienie przymusowości państwa wynika z faktu, że państwo jako najsilniejsza organizacja jaką
stworzyła historia dysponuje ze swej istoty siłą, posiadając tzw. imperium, czyli władztwo publiczne
połączone z możliwością stosowania przymusu przez władcze organy. Państwo posiadało i posiada monopol
na stosowanie przymusu.
W demokratycznych państwach prawnych przymus stosowany być może tylko na podstawie prawa i w
zakresie określonych kompetencji prawnych. W tych państwach przymus nabrał charakteru przymusu
legalnego. W każdym razie realizacja prawa (wykonywanie i stosowanie) jest także zabezpieczona
zagrożeniem użycia przymusu. Przymus legalny jako postać przymusu państwowego jest więc przymusem
zorganizowanym i zinstytucjonalizowanym, opartym na prawie, przymusem sformalizowanym, gdyż organy
państwowe działają nie tylko w oparciu o prawo materialne, ale i w trybie określonym przez odpowiednie
procedury prawne składające się na prawo formalne.
Legitymacją, uzasadnieniem stosowania przymusu przez państwo jest tzw. prawowitość władzy
państwowej. Według współczesnych koncepcji państwa demokratycznego i współczesnej doktryny
demokracji władza państwowa jest wówczas prawowita jeżeli posiada akceptację większości swych obywateli
np. przy wyborach powszechnych przeprowadzonych zgodnie z obowiązującym prawem wyborczym.
4. Organizacja terytorialna
Państwo jest organizacją terytorialną w trzech znaczeniach:
a) Cecha terytorialności oznacza, że w pewnym momencie rozwoju historycznego państwa zaczyna ona
stanowić podstawę, zasadnicze kryterium przynależności do danego państwa.
b) To że państwo jest organizacją terytorialną oznacza, że sprawuje pełnię władzy na określonym
terytorium państwa. Kompetencja władcza, przysługująca organom danego państwa na jego terytorium
rozciąga się współcześnie nie tylko na lądy, ale także na pokłady jego statków morskich i powietrznych, na
terytorium poza obszarem ziemi, poza tradycyjnie określanym lądem, obejmuje wody śródlądowe, przyległy
pas wód morskich, przestrzeń powietrzną nad obszarem lądowym i morskim aż do strefy przestrzeni
kosmicznej. Kwestie te reguluje międzynarodowe prawo publiczne.
c) To że państwo jest organizacją terytorialną, a więc sam fakt istnienia jego terytorium stanowi także czynnik
integrujący społeczeństwo. Terytorium państwa staje się więc składnikiem świadomości społecznej i
narodowej, także składnikiem emocjonalnego stosunku do tzw. ziemi ojczystej.
5. Organizacja suwerena
[email protected]
18
W klasycznym ujęciu, suwerenność oznacza to, że państwo wewnątrz jest organizacją i władzą zwierzchnią, a
na zewnątrz organizacją i władzą niezależną (niepodległą)..
Stałą zasadą wypływającą z suwerenności jest to, że w stosunkach zewnętrznych państwa wchodzą z sobą w
relacje wzajemne jako podmioty równoprawne. Suwerenna równość państw jest kategorią prawną, ale nie
równa się ich równości rzeczywistej.
To że państwo wewnątrz jest organizacją i władzą zwierzchnią oznacza to, że państwo na danym terytorium
w stosunkach wewnętrznych jest organizacją i władzą zwierzchnią w sensie prawnym, oznacza jego wyłączną
kompetencję wewnątrz państwa do sprawowania władztwa na danym terytorium poprzez kompetencje do
stanowienia i stosowania prawa.
Suwerenność w aspekcie wewnętrznym to samodzielność w sensie władztwa zwierzchniego w
regulowaniu spraw wewnętrznych.
Suwerenność w aspekcie zewnętrznym to niezależność państwa od innego państwa.
Należy więc odróżnić suwerenność jako stan faktyczny i stopień rzeczywistej niezależności od suwerenności
jako prawa państwa do suwerenności. Takie prawo do suwerenności przyznaje każdemu państwu prawo
międzynarodowe.
Początki kształtowania się suwerenności sięgają dopiero europejskiego średniowiecza. Pełne ukształtowanie
pojęcia suwerenności nastąpiło dopiero w okresie odrodzenia. Sama nazwa suwerenność pochodzi z
francuskiego (suverene → „najwyższy”). Oznaczała zatem najwyższą władzę, czyli tzw. zwierzchnictwo.
Przyczyny ukształtowania się i uświadomienia cechy pojęcia suwerenności wystąpiły dopiero w okresie
średniowiecza dlatego że w średniowieczu wystąpiło zjawisko uzależnienia się wzajemnego jednego państwa
od drugiego i z tym zjawiskiem zaczęto walczyć. Nastąpiło to wówczas kiedy europejscy władcy państw
średniowiecznych miewali władztwo okresowo ograniczone bądź na rzecz kościoła (narzucone przez
papiestwo) lub na rzecz Cesarza Rzymskiego Narodu Niemieckiego, władza ta była także ograniczana
wewnętrznie przez dążenia feudałów. Wyrazem walki z narzucaniem tego zwierzchnictwa było powstanie
m.in. pojęcia suwerenności. W związku z tymi faktami kształtowała się najpierw idea, potem pojęcie
suwerenności, a potem zaczęto wprowadzać to do konstytucji i powstała zasada suwerenności.
Od XVI w. w okresie odrodzenia pojawiło się pojęcie suwerenności już w pełni uświadomione rozwinięte i
sformułowane terminologicznie. Termin suwerenność w doktrynie wprowadził Francuz Jean Bodin w
dziele Sześć Ksiąg Rzeczypospolitej (1576 r.). Według koncepcji Bodinusa suwerenem władzy był
monarcha natomiast późniejsze tendencje demokratyczne, republikańskie, a zwłaszcza okres oświecenia
(Wielka Rewolucja Francuska) oraz idee demokratyczno – liberalne z XIX w. przypisały narodowi (ludowi)
rolę suwerena. Większość późniejszych (od XIX w.) konstytucji spisały zasadę suwerenności, że należy ona
do narodu.
W polskiej konstytucji suwerenem w sensie konstytucyjnym jest naród, czyli ogół obywateli, który sprawuje
władzę pośrednio dzięki wyborom do parlamentu przez swych przedstawicieli wybieranych do sejmu i
senatu, a także nieraz bezpośrednio w referendum w przypadku gdy ma charakter referendum wiążącego. Art.
4. Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej wyraźnie mówi w ustępie 2. „Naród sprawuje władzę przez swoich
przedstawicieli lub bezpośrednio” Piastunem suwerenności danego państwa są na co dzień jego naczelne
organy państwowe określane konstytucyjnie.
W stosunkach międzynarodowych konkretne państwa działają na zasadzie suwerennej równości państwa
(zasada prawna) co wiąże się z ich równością prawną w sensie podmiotowości prawnej w zakresie prawa
międzynarodowego publicznego. Zasada suwerenności jest wymieniana jako podstawowa zasada w
stosunkach między państwami w Karcie Narodów Zjednoczonych w chwili powstawania ONZ w 1945 r.
stanowiącej podstawę prawną istnienia i działania ONZ. Oryginał tej Karty Narodów Zjednoczonych z 1945
r. został sporządzony wówczas w 5 językach: angielskim, chińskim, francuskim, hiszpańskim, rosyjskim.
Zasada równości i wzajemnych korzyści → są podstawą wolnych i dobrowolnych umów
międzynarodowych zawieranych przez państwo współczesne.
Charakterystyczne jest, że obecnie obowiązująca Konstytucja RP w Art.. 90 w ustępie 1. zawiera tzw.
klauzulę europejską. Ta klauzula europejska dopuszcza ograniczenie w wykonywaniu suwerenności na
[email protected]
19
podstawie dobrowolnej umowy międzynarodowej. Nowa konstytucja, przewidując i uwzględniając taką
sytuację jak możliwość wstąpienia naszego państwa do Unii Europejskiej stanowi na tą okoliczność właśnie
tą klauzulę.
Art. 90. Ustęp 1. „Rzeczypospolita Polska może na podstawie umowy międzynarodowej przekazać organizacji
międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych
sprawach”
6. Organizacja dysponująca własnym aparatem
Cecha ta łączy się ściśle z legalnym przymusem. Żeby państwo mogło przymus stosować musi posiadać
odpowiedni aparat i są organy państwowe (organy najwyższe uregulowane w konstytucji i inne regulowane
poza konstytucją w ustawach np. organy policyjne).
Aparat państwowy jest ściśle określony prawem, a więc jednocześnie prawo tworzy i sam prawu podlega.
Prawo wiąże nie tylko obywatela ale i państwo. Charakterystyczną cechą każdego aparatu, którym dysponuje
każde państwo jest jego hierarchiczna organizacja. Aparat państwowy tworzą go organy tj. osoby lub zespoły
osób wyposażonych w uprawnienia władcze mogący podejmować decyzje w imieniu państwa jako swoistej
wspólnoty.
Szerszym pojęcie jest państwo prawne, węższym pojęciem jest państwo praworządne.
Państwo prawne - państwo prawa Rechtstaats.
Wszystkie współczesne państwa opierają się na działaniu zhierarchizowanego aparatu państwowego. Działa
oczywiście przy tym zasada podziału władzy na: wykonawczą, ustawodawczą, sądowniczą. Kompetencje
organów są rozdzielone hierarchicznie w ramach władzy zwłaszcza wykonawczej – tam budowa organów jest
najbardziej zhierarchizowana [inaczej to wygląda jeśli chodzi o władzę ustawodawczą i sądowniczą.]
Administracja scentralizowana – Rząd i jego agendy działają na terenie całego państwa
Administracja zdecentralizowana – Samorząd. Władze lokalne działają na obszarze jego terytorium.
Art 163. „Samorząd terytorialny wykonuje zadania publiczne nie zastrzeżone przez Konstytucję lub ustawy
dla organów innych władz publicznych”
Władzami publicznymi są zarówno organy państwowe (rządowe) i samorządowe.
6. Państwo, a prawo
1.) Ujęcie pozytywistyczne (ścisły związek państwa i prawa)
2.) Ujęcie prawnonaturalne (negacja tego związku
Założenia: 1.) Państwo – organizacja o określonych cechach
2.) Prawo – zespół norm postępowania o określonych cechach (normy uznane przez państwo)
Trzeba przyjąć tezę, że w historycznym rozwoju takie państwo z jakim mamy do czynienia dziś kształtowało
się równocześnie z prawem wraz z rozwojem określonych kultur prawnych. Historia faktów społecznych
ukształtowała dominujący dziś w świecie model prawa, do którego ustanowienia uprawnione są wyłącznie
określone organy państwa mające kompetencje. Inne odpowiednie organy są uprawnione do zapewnienia
posłuchu wobec norm.
Przyjmujemy że we współczesnej relacji państwo, a prawo zachodzą następujące stosunki:
- państwo działające przez kompetentne organy w konstytucyjnie i ustawowo określonych formach jest
podstawowym czynnikiem procesu prawotwórczego
- państwo tworząc i stosując określone prawo pełni funkcje władcze w stosunku do podmiotów sobie
podległych zgodnie z zasadą suwerenności władzy
- prawo zgodnie z współczesną zasadą państwa prawnego i praworządnego określa kompetencje, strukturę i
tryb działania samych i organów państwowych uniemożliwiając nadużycia władzy ze strony państwa
- państwo określa i powinno określać odpowiedni, wartościowy, publiczny status obywatelski
Państwo było i jest najsilniejszą instytucją władzy publicznej, która wymaga ciągłej kontroli przez
społeczeństwo. Temu procesowi kontroli pomaga proces instytucjonalizacji władzy państwowej.
[email protected]
20
7. Państwo, a społeczeństwo
SPOŁECZEŃSTWO oznacza ogół mieszkańców danego kraju np. społeczeństwo polskie.
Możemy także jednak mówić nawet o społeczeństwie np. Lublina. Jednak na oznaczenie społeczeństwa
lokalnego częściej niż terminu społeczeństwo używa się terminu społeczność (w rozumieniu społeczności
lokalnej połączonej swoistą więzią i wspólnotą w warunkach wspólnego życia).
Można przyjąć wstępne określenie, że społeczeństwo danego państwa to zbiór osób, które tworzą określoną
jedność przede wszystkim dzięki wspólnemu czynnikowi terytorialnemu co nie oznacza, że nie ma innych
wspólnych czynników np. wspólna władza. Wspólne terytorium pozostaje jednak czynnikiem spajającym
zbiorowość w sposób najbardziej obiektywny.
Społeczeństwo danego państwa to ogół ludzi osiadłych na jego terytorium podlegających zwierzchniej
władzy danego państwa zespolonych głównie więzią terytorialną, wspólną władzą i innymi więziami
wynikającymi ze wzajemnych stosunków międzyludzkich zachodzących w procesach produkcyjnych,
organizacyjnych, kulturowych itp.
W historii stosunku społeczeństwa do państwa obserwujemy na przemian bądź dominację państwa nad
społeczeństwem, bądź społeczeństwa nad państwem.
1.) Model zdecydowanej dominacji państwa nad społeczeństwem i jednostką → ta relacja państwa do
społeczeństwa wyrażająca uniwersalizm władzy i władcy w przeciwieństwie do nowożytnego
indywidualizmu wyrażała dominację państwa nad jednostką we wszelkich płaszczyznach życia. Ten pogląd
był przeciwieństwem późniejszego drugiego modelu czasów nowożytnych stanowiącego już odbicie
indywidualizmu kiedy to zaczął rodzić się model przewagi społeczeństwa nad państwem. Model pierwszy
dominował przede wszystkim w najdawniejszych państwach starożytnego wschodu jak i w nieco złagodzonej
postaci z nieznacznymi wyłomami na rzecz antycznej demokracji w kręgu kultury helleńskiej, rzymskiej, a
później w europejskim średniowieczu.
2.) Model dominacji społeczeństwa nad państwem pojawia się dopiero w czasach nowożytnych w sposób
wyraźny od końca XVIII w. w Europie Zachodniej. → rozwój zasady równości wobec prawa, powstanie
nowożytnego parlamentaryzmu, nowożytnych partii politycznych, ugruntowanie się zasady trójpodziału
władzy, wstępnie zasada ograniczenia uprawnień państwa konstytucją i ustawami. Model ten propagował
postawy indywidualizmu związanego z powstaniem ustroju liberalno – demokratycznego.
Współczesne państwa demokratyczne rozwijając prawa człowieka dążą do tworzenia państwa i społeczeństwa
nie tylko prawnego (prawo jako regulator działania państwa i obywateli). Mamy dążenie przede wszystkim do
utworzenia społeczeństwa i państwa obywatelskiego. Państwo obywatelskie jest czymś większym niż tylko
państwo demokratyczne.
Państwo obywatelskie można określić jako państwo będące organizacją społeczeństwa obywatelskiego.
Natomiast społeczeństwo obywatelskie jako przesłanka do stworzenia państwa i działania państwa
obywatelskiego to najkrócej taki rodzaj taki rodzaj społeczeństwa państwowo zorganizowanego, które
wykazuje silną, odpowiednią aktywność w szeroko rozumianej sferze publicznej. Członkowie społeczeństwa
obywatelskiego mogą mieć oczywiście jako członkowie społeczeństwa i państwa demokratycznego również
rozbieżne interesy ale mają także i powinni mieć na gruncie konstytucyjnym (gruncie podstawowych
wartości) poczucie interesu, dobra wspólnego, którego realizacja wymaga zawsze największych
kompromisów i uzgodnień między niejednokrotnie sprzecznymi interesami różnych grup społecznych. Z
natury swej państwo obywatelskie nie może istnieć bez pluralizmu politycznego. Jest to państwo działające w
warunkach systemu wielu partii z których część w zależności od poparcia społecznego sprawuje władzę prze
określony czas, a inna w tym czasie jest w opozycji. Taki kadencyjny system sprawowania władzy
państwowej umożliwia właśnie kontrolę społeczeństwa nad państwem, może także nadać członom tej relacji
państwo, a społeczeństwo nowy historyczny sens, zakładając współdziałanie obu tych członów, a nie ich
skrajne przeciwstawianie jak to dotychczas w historii niejednokrotnie bywało.
[email protected]
21
8. Niektóre kategorie szczególnie przydatne dla poznania państwa i jego problematyki
Kategorie terminologiczne. (→ patrz najpierw pkt 2. wykładu)
Termin najbardziej ogólny dotyczący państwa jest jeszcze jeden (dotychczas nie wspomniany), najbardziej
abstrakcyjny – państwowość.
Państwowość oznacza zespół cech właściwych każdemu państwu (cechy najbardziej trwałe, istotne wspólne
dla danego typu, formy państwa)
Klasyfikacja państw.
Za podstawową jednostkę klasyfikacyjną państw, które występowały w historii można uznać pojęcie typu
państwa (podstawowa jednostka klasyfikacyjna państw występujących w historii).
Za pomocniczą jednostkę klasyfikacyjną możemy uznać pojęcie formy państwa. [Np. państwo typu
feudalnego występowało w formie monarchii lennej, absolutnej itd., państwo kapitalistyczne występowało w
różnych formach monarchii potem pojawiła się forma republikańska.
]
Historyczny typ państwa to jednostka klasyfikacyjna państwa w ujęciu historycznym wyróżniona przez
zespół istotnych cech charakteryzujących państwo ze względu na ich związek z określonym układem
stosunków społeczno – ekonomicznych i polityczno – prawnych, które dane państwo umacnia i ochrania.
Na pojęcie formy państwa składają się 3 elementy:
1. Forma rządów → ogól organów naczelnych państwa i stosunki między nimi (budowa, struktura, ustrój)
2. Reżim polityczny → ogół metod jakimi posługuje się władza sprawując władzę w stosunkach z ludnością
(np. reżimy demokratyczne, niedemokratyczne, a także pośrednie czyli hybrydalne)
3. Ustrój terytorialno – administracyjny państwa (państwa rozczłonkowane na jednostki terytorialne:
bardziej rozczłonkowane to państwa federacyjne i państwa bardziej jednolite, czyli państwa unitarne)
Z reguły konstytucje powiadają jakie państwo ma z tego punktu widzenia charakter (Konstytucja
Rzeczypospolitej Polskiej w Art. 3. stanowi „Rzeczpospolita Polska jest państwem jednolitym”).
Forma państwa to budowa organów władzy państwowej, środki i metody sprawowania tej władzy
oraz terytorialno – administracyjny ustrój państwa.
Historia wykształciła wiele form państwa z punktu widzenia pierwszego elementu (monarchie, republiki)
także z punktu widzenia reżimu (demokratyczne, niedemokratyczne) i ustroju administracyjno –
terytorialnego.
Klasyfikacji podlegają także organy państwowe. Organy państwowe składają się na aparat państwowy
całokształt organów państwowych tworzy aparat państwowy, który realizuje określone funkcje państwa.
Organ państwowy to jednostka lub zespół osób wyposażonych w określone kompetencje, których działanie
jest uważane za działanie państwa. Jest to zawsze wydzielona część aparatu państwowego mająca
odpowiednie kompetencje i środki
Rozróżnienie klasyfikacji organów państwowych z punktu widzenia dogmatycznego [→zmienna; znajdujemy
ją w każdej obowiązującej w danym państwie konstytucji] i teoretycznego [→ większe znaczenie dla teorii
prawa]
Polska konstytucja poszczególnym organom poświęca poszczególne rozdziały. Są także organy państwowe,
które nie mają podstawy konstytucyjnej, a jedynie podstawę ustawową (np. policja). Dla podstawowych
organów państwowych zasadnicze znaczenie ma klasyfikacja konstytucyjna (dogmatyczna).
Natomiast klasyfikacją najbardziej trwałą jest klasyfikacja teoretyczna. Niezależnie od typu czy formy
państwa w teoretycznej klasyfikacji wyróżniamy zawsze kryterium morfologiczne (sposobu budowy organów
państwowych) → organy jednoosobowe, kolegialne, wieloosobowe, występują organy o czasie trwania
określonym lub nieokreślonym, występuje sposób powoływania. Można dzielić także wszystkie organy
według ich kompetencji, w ich wzajemnym stosunku do siebie.
[email protected]
22
Geneza państwa.
Na temat genezy państwa są głoszone różne poglądy. Z tych najdawniejszych poglądów na pochodzenie
państwa poglądy Arystotelesa, który państwo wyłonił od wcześniejszych mniejszych wspólnot społecznych
(była to pewna idea racjonalna).
Korzenie średniowiecznych poglądów na pochodzenie państwa zdominowane były przez doktryny
teologiczne (św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu) → tylko konkretna postać władzy pochodzi od
człowieka natomiast istota władzy pochodzi od istoty najwyższej.
Obok nich powstawała później doktryna patriarchalna Roberta Filmera z XVII w., → powstanie państwa
wywodziła z rodziny.
Doktryna patrymonialna Hallera (szwajcarski myśliciel) → u źródeł powstania władzy państwowej leży
własność (patrimonium).
W XVIII w. została natomiast sformułowana doktryna dominująca w czasach nowożytnych. Była to teoria
umowy społecznej. Zrodziła się w okresie oświecenia związana była z takimi nazwiskami jak J.J.Rousseau,
Locke. → państwo za wynik zawartej kiedyś w odległych niewiadomych bliżej czasach aktu między
społeczeństwem, a władcą. Dwa etapy umowy: 1.) zrzeszenie samego społeczeństwa (pactum unionis), 2)
umowa o podporządkowaniu społeczeństwa władcy (pactum subiectionis).
Ta teoria przyjmowała hipotezę, że okres przedpaństwowy był okresem społeczeństwa pierwotnego. Jedni
uważali, że społeczeństwo pierwotne było erą szczęśliwości [J.J.Rousseau → człowiek z natury jest dobry], a
inni, że erą chaosu [Hobbes przyjmował, że człowiek z natury jest zły] wojny wszystkich ze wszystkimi
(Bellum omnium contra omnes.). Dopiero umowa społeczna wprowadziła w ten chaos jakiś porządek.
Wszystkie powyższe teorie były raczej teoriami nie wyjaśniającymi rzeczywiście powstanie państwa, a
uzasadniającymi to powstanie.
Naukowe badania faktów historycznych, a raczej prehistorycznych dotyczących społeczeństw pierwotnych
kiedy powstały takie nauki jak prehistoria, archeologia, dochodziły do wniosków, że okres istnienia
społeczeństw nie zorganizowanych państwowo był o wiele dłuższy niż okres istnienia społeczeństw
państwowo zorganizowanych. W XIX w. istniały jeszcze obszary, na których istniały jeszcze relikty dawnych
społeczeństw pierwotnych, które nigdy nie znały państwa np. istniały rody indiańskie, Aborygeni w Australii,
które można było badać. Takie badania zaczęto przeprowadzać. Te rody indiańskie były przedmiotem badań
przede wszystkim etnografa amerykańskiego L.H. Morgana, który napisał w latach 70. XIX w. główne swoje
dzieło na temat społeczeństw pierwotnych. Wykorzystał w swoich badaniach obserwację uczestniczącą, były
przyjęty przez Indian (Irokezów) do ich plemienia.
W XIX w. zaczęły powstawać teorie oparte o badania empiryczne. Dwie najpoważniejsze teorie konkurujące
ze sobą: podboju i procesu rozwarstwienia klasowego (wykorzystująca badania nad plemionami i rodami).
Teorie podboju [Duhring] usiłowały wyjaśnić powstanie państw w zastosowaniu przemocy z zewnątrz
jednych grup społecznych silniejszych w stosunku do drugich grup społecznych słabszych i w wyniku czego
silniejsi przejęli władzę, słabsi stali się poddanymi.
Szczególnie modny w swoim czasie rasowy wariant teorii podboju, który głosił austriacki uczony
pochodzenia polskiego Ludwik Gumplowicz („Der Rassenkampf”). Czynnikowi rasowemu przypisywał
znaczenie decydujące w historii. Odmienne rasowo plemiona w wyniku walki miały dawać początek
państwom, w którym panowanie uzyskiwały plemiona zwycięskie.
Swego czasu modna była zdezawuowana dzisiaj przez rzeczywiste badania historyczne tzw. teoria
normalistyczna (popularna w Niemczech i carskiej Rosji), która usiłowała wytłumaczyć powstanie części
państw słowiańskich w Europie jako wynik podbicia plemion słowiańskich przez Normanów. Były to
koncepcje w dużej mierze także spekulatywne oparte w znacznej mierze na niedostatecznych dowodach
historycznych.
Teoria procesu rozwarstwienia klasowego [F. Engels „O pochodzeniu rodziny, własności prywatnej i
państwa” z 1884 r.;. „Ántyduhring”] → to czynnik wewnętrzny, odpowiednie procesy wewnętrzne
społeczeństwa zadecydowały, że w pewnym etapie rozwoju społeczeństwa państwo musiało powstać. Engels
oparł się o badania mu współczesne na temat społeczeństw pierwotnych w szczególności wykorzystał badania
[email protected]
23
etnografa L.H. Morgana, przyjmując tezę, że społeczeństwo zorganizowane w państwo poprzedzone było
długim okresem społeczeństw pierwotnych, które państwa nie znały, którym wystarczały struktury rodowe, a
następnie struktury rodowo – plemienne. W swej pracy Engels stara się udowodnić, że swoją dalszą tezę, że
państwo pojawia się dopiero wówczas gdy wraz ze wzrostem wydajności pracy (człowiek buduje narzędzia,
których nie znały społeczeństwa pierwotne), z wielkimi społecznymi podziałami pracy (pojawiają się nowe
zawody) kształtuje się z czasem własność prywatna (czego nie znały społeczeństwa pierwotne, które miały
charakter egalitarny). Społeczeństwo staje się nierówne, wyodrębniają się jego poszczególne klasy. Powstanie
sprzeczności klasowych wymaga już nowej organizacji dla nierównego ekonomicznie społeczeństwa i tą
nową organizacją staje się państwo i władza państwowa. W miejsce wzajemnych więzi krwi wchodzi więź
terytorialna, powstają odrębne grupy rządzących.
W XX w. powstały bardzo zindywidualizowane teorie głównie o charakterze socjologicznym i
psychologicznym opierające się na pewnych pomysłach i spekulacjach. Do socjologicznych teorii należy
przede wszystkim zaliczyć solidarystyczna teorię Leona Duguit’a, który genezę państwa wywodzi ze
społecznych podziałów pracy, które w pewnym momencie wytworzyły też podział na rządzących i
rządzonych. Jego teza była inspirowana przez klasyka socjologii francuskiej Durkheim’a. Wariantem teorii
socjologicznej była też wcześniejsza teoria organiczna, która proponuje przenoszenie z biologii pojęć
organicznych do badania zjawiska państwa i społeczeństwa. Według teorii organicznej poszczególne grupy
społeczne mają spełniać rolę podobną jaką spełniają organy w organizmach biologicznych. Państwo jest
jednym z takich koniecznych organów społecznych. Teorię tą głosili H. Spencer, A. Comte i O. Gierke.
Powstawały także różne teorie psychologiczne m.in. L. Petrażyckiego → usiłowały wyjaśnić pochodzenie
władzy państwowej rodzajem przeżyć psychicznych, których wynikiem miała być świadomość konieczności
zachowania się przez członków społeczeństwa w określony sposób.
Bardzo wyraźnie władzę państwową wyprowadza z uznania przez społeczeństwo socjolog niemiecki Max
Weber. Był twórcą teorii akceptacji i usiłował wyjaśnić powstanie władzy państwowej odpowiednimi
motywami akceptowania jej przez społeczeństwo. Wyróżnił trzy zasadnicze motywy akceptacji władzy
przez społeczeństwo: charyzmatyczny, tradycjonalistyczny i racjonalistyczny.
Najstarszy motyw charyzmatycznym → społeczeństwo uznawało władzę ze względu na przypisywanie
władcom cech nadprzyrodzonych;
Motyw tradycjonalistyczny → akceptacja rządzących, gdyż przemawiały za nimi przeszłość i tradycja;
Najmłodsze motywy racjonalistycznye → akceptacja oparta o argumenty rozumowe.
Trwałe elementy państwa:
1. Jest to ciągle organizacja przymusowa.
Monopol państwa na stosowanie przymusu. W państwach współczesnych, praworządnych jest to zawsze
przymus legalny, stosowany na podstawie i ramach prawa. Jest rzeczą charakterystyczną dla państw
współczesnych w związku z przymusem stosowanym wewnątrz państwa istnienie różnych organów
wykonawczych państwa (policja, więziennictwo), pomocniczych mogących stosować siłę. W związku ze
stosowaniem siły w stosunkach zewnętrznych z innymi państwami istnienie armii. Stosowanie siły czy to na
zewnątrz czy wewnątrz w państwie współczesnym, demokratycznym jest środkiem ostatecznym.
2. Jest jedyną organizacją globalną, w której obowiązuje powszechny system norm, czyli prawo.
Państwo ma wyłączność na tworzenie prawa i stoi na straży jego przestrzegania.
KULTURA PRAWNA – zespół trwałych cech systemów prawnych charakteryzujących określone miejsce i
czas ich powstawania.
Polska kultura prawna mieści się w europejskiej kontynentalnej kulturze prawnej nawiązującej historycznie
do prawa rzymskiego. Jej istotną cecha jest to, że obowiązuje prawo stanowione.
W kulturze europejskiej coraz częściej pojawiają się procesy zarówno regionalizacji jak i globalizacji
przełamujące różnice między systemami prawnymi poszczególnych regionów świata. Granice wzajemnego
przenikania się dotyczą sfery globalnej. Ten współczesny proces polega mimo istnienia nadal pluralizmu
narodowych kultur prawnych swoistym stopniowym umiędzynaradawianiu wartości i zasad prawa. Ten
zarazem regionalny jak i globalny proces powoduje wzajemne przenikanie kultur prawnych (w skali globalnej
i regionalnej).
[email protected]
24
NAUKA O PRAWIE
O POJMOWANIU PRAWA
1. Różne znaczenie terminu i pojęcia prawo w jęz. polskim
TERMIN (w jęz. nauki) - dany wyraz np. prawo lub połączenie dwuwyrazowe np. prawo podmiotowe o
specjalnie, konwencjonalnie ustalonym znaczeniu.
Pojęcie - myślowe odzwierciedlenie w postaci całościowej nazwy istotnych cech, myślowy odpowiednik
nazwy.
PRAWO
ogół norm postępowania stanowionych i uznanych przez państwo
część norm lub jedna norma, która mieści się w jednym akcie normatywnym, który też jest prawem
Uprawnienia jednostki to prawo podmiotowe.
Człowiek wobec zjawisk go otaczających przyjmuje postawę
a) poznawczą → prawa empiryczne
b) wartościującą → prawa jurydyczne
2. Geneza i społeczna istota prawa w znaczeniu jurydycznym
Odrzucamy tezę i zasadę ubi societas ibi ius („Gdzie społeczeństwo tam prawo”).
Staniemy na stanowisku ewolucyjnej genezy prawa.
Prawo, jako zespół reguł postępowania doprecyzowanych i z reguły już pisanych, gwarantowanych i
zorganizowanych przez państwo, powstaje wraz z rozpadem ustrojów rodowo – plemiennych i powstaniem
państwa i jego wyodrębnionego od reszty społeczeństwa aparatu.
Poszczególni członkowie społeczeństwa w swoim czasie nie są równi wobec norm przez władzę
stanowionych. Wyraźnie występuje zjawisko prawa nierównego natomiast zasada równości wobec prawa
rodzi się stopniowo od końca XVIII w. [Rewolucja Francuska] ale dopiero XIX i XX w. coraz pełniej ją
realizują zarówno w sferze prywatnej jak i publicznej.
Prawo jest ‘nosicielem’ wartości i pełni wobec nich funkcję ochroną → wyraża to konstytucja,
ustawowe przepisy prawne zawarte w aktach prawnych poszczególnych gałęzi prawa [np. prawo karne chroni
wartości życia, zdrowia], poszczególne instytucje związane z prawem, z danymi jego gałęziami.
INSTYTUCJA PRAWNA to zespół przepisów prawnych, które realizują doniosłe stosunki społeczne w
ramach danych gałęzi prawa [np. małżeństwo w prawie rodzinnym, własność w prawie cywilnym,
wywłaszczenie w prawie administracyjnym]
Co do istoty prawa powstało od wieków wiele spornych poglądów i doktryn. We wstępie do prawoznawstwa
skupiamy się na istocie prawa obowiązującego, jako zespołu norm postępowania o określonych cechach i
tworzonego przez poszczególne państwa.
! Całokształt prawa obowiązującego w danym państwie to prawo przedmiotowe !
3. Ogólna definicja prawa w znaczeniu prawa przedmiotowego stanowionego przez dane
państwo
→ postać prawa najbardziej sprawdzalna → prawo pochodzi od jednego państwa, jednej władzy państwowej i
obowiązujące w danym czasie i miejscu na terytorium danego państwa. Tylko prawo tak pojmowane da się
względnie jednoznacznie określić.
Przyjmujemy tezę, że nie istnieje prawo w ogóle, prawo rzeczywiste. Istnieje, a ściślej obowiązuje
tylko prawo danego państwa w danym miejscu i w danym czasie ze względu na cechę suwerenności państwa.
[email protected]
25
NORMY SPOŁECZNE - normy postępowania obejmujące stosunki między określonymi podmiotami.
NORMAMI PRAWNYMI zawartymi w przepisach prawnych są tylko te normy, które powstają w wyniku
prawotwórczej działalności państwa, które dzięki tej działalności uzyskują moc obowiązującą w państwie.
[tworzenie + nadawanie mocy]
Moc obowiązywania może państwo nadać swoim normom na dwiema drogami: stanowienia lub uznania.
STANOWIENIE [współcześnie przeważające] jest czynnością konwencjonalną kompetentnego organu
państwa poprzez którą organ ów żąda aby normy o ukształtowanej przez niego treści były realizowane.
Stanowienie jest więc aktem kreującym normę prawną. [przykład: stanowienie ustawy przez parlament]
UZNANIE normy zwyczajowej za prawnie obowiązująca nie jest czynnością kreującą, a jedynie czynnością
poprzez którą norma ta zostaje włączona do systemu obowiązujących norm prawnych więc uznanie ma więc
charakter precedensu potwierdzającego. [np decyzja odpowiedniego organu państwa, przykładowo sądu,
uznająca dotychczasową funkcjonującą normę zwyczajową w jakiejś dziedzinie za prawnie obowiązującą]
Różnice między stanowieniem, a uznaniem
1. Kto prawo stanowi lub uznaje i w jaki sposób ?
Akt stanowienia wyznacza samą treść normy
Akt uznania w przeciwieństwie do aktu stanowienia nie wyznacza nie kreuje treści normy i zasad
postępowania w określonych okolicznościach. Państwo nadaje w drodze uznania treści normy już istniejącej
moc sankcji.
RECEPCJA [szczególna forma uznania] - gdy państwo nie mając własnych norm przejmuje cudze normy,
włączając je do własnego systemu prawnego na czas określony bądź nieokreślony.
[np. 1) Polska w chwili odzyskania niepodległości nie miała norm prawa morskiego, przyjęła więc czasowo
normy niemieckiego prawa morskiego; 2) wielka recepcja prawa rzymskiego, jego elementów w Europie,
zwłaszcza w Niemczech już w końcu XV w.; 3) w czasach współczesnych najbardziej znamienna była
recepcja niemieckiego prawa karnego prze system prawny japoński]
2 Ze względu na adresata
Dla prawnika norma postępowania to norma zawierająca wzór postępowania dla określonego adresata –kto, w
jakich warunkach, jak powinien się zachować (i co się dzieje w przypadku nie wykonania zakazu lub nakazu
podanego w sposobie działania).
NORMY PRAWNE regulują zachowania potencjalne, przyszłe, mają charakter prospektywny .To takie
normy czyli reguły postępowania, które ze względu na adresata tych norm mają charakter generalny, a nie
indywidualny a ze względu na zachowania się mają charakter abstrakcyjny, a nie konkretny.
Generalny charakter norm prawnych oznacza, że adresat jest sformułowany generalnie (rodzajowo), a nie
indywidualnie → norma jest adresowana do dużej z reguły nieokreślonej ilości adresatów [np. Kodeks
Drogowy zwraca się do każdego użytkownika drogi lub kierowców pojazdów]
Dopiero wyrok sądowy czy jakąś decyzja lub orzeczenie na podstawie tych norm generalnych i
abstrakcyjnych formułuje indywidualnego adresata, indywidualną decyzję.
Abstrakcyjny charakter norm prawnych oznacza, że norma zakazuje lub nakazuje adresatowi generalnemu
zachowania się rodzajowego, a więc zachowania się w określony sposób tzn. ilekroć zajdą okoliczności
danego rodzaju → reguluje więc zachowania powtarzalne. Przeciwieństwo normy abstrakcyjnej, norma
konkretna, wskazuje adresatowi określonemu indywidualnie jednorazowe zachowanie się czyli podjęcie
czynu konkretnego dokonanego w określonych okolicznościach, czynu niepowtarzalnego.
Z reguły norma generalna ma wielu adresatów ale mogą zachodzić wyjątki.
[email protected]
26
3. Zabezpieczenie i realizacja norm prawnych
Normami prawnymi są tylko te normy, których realizacja zabezpieczona jest przez państwo zagrożeniem
użycia przymusu. [wyjątkami (potwierdzającymi regułę ) są leges imperfectaec → normy i przepisy
niedoskonałe, za którymi nie stoją żadne sankcje państwa.]
Norma prawna jest zrealizowana wówczas kiedy adresat swym zachowaniem spowoduje powstanie stanu
rzeczy wyznaczonego przez dyspozycję normy prawnej.
Jeżeli przymus w stosunku do adresata normy prawnej polega na przewidzianej przez normę prawną
dolegliwości w wypadku niezrealizowania normy, mamy do czynienia z sankcją prawną za przekroczenie
normy prawnej. Sankcja prawna, w przeciwieństwie do sankcji innych norm społecznych, jest
skoncentrowana wyłącznie w organach państwowych, tylko one mogą ją realizować → jest to sankcja
zinstytucjonalizowana.
Sankcje za inne normy społeczne, które nie są wymierzane przez organy państwowe są tzw. sankcjami
rozsianymi [np. grupa społeczna bojkotuje osobę przekraczającą normy moralne]
Wniosek:
Prawo jest to ogół norm postępowania ustanowionych lub uznanych przez państwo, o charakterze
generalnym i abstrakcyjnym, których realizowanie zabezpieczone jest zagrożeniem użycia przymusu
przez państwo.
Ograniczenia:
a) w prawie stanowionym mogą być także zawarte czasem nieliczne normy nie zawierające zagrożenia użycia
przymusu -leges imperfectae [np. w polskim prawie rodzinnym istnieje norma nakazująca małżonkom
dochowanie wierności]
b) chociaż zdecydowana większość norm prawa przedmiotowego jest sformułowana w postaci norm o
charakter generalnym i abstrakcyjnym to mogą zdarzyć się wyjątki, przepisy mogą czasem formułować
normy, które tylko z punktu widzenia określenia adresata będą miały charakter generalny natomiast z punktu
widzenia sposobu, obowiązku zachowania się będą miały charakter konkretny.
Te ograniczenia definicji nie mają znaczenia dla jej określonej wartości poznawczej. Istotniejsze znaczenie
ograniczające podaną definicję ogólną prawa mają dwa inne fakty świadome i nie założone czyli
konstruowane:
1.) Prawo rozumiemy nie tylko jako fakt językowy i normatywny, jako zespół wypowiedzi językowych
dotyczący norm postępowania o określonych cechach -ale tylko takie ujęcie prawa traktujące je jako normy
pozwala odróżnić prawo od innych norm społecznych.
2.) Nie ma prawa w ogóle a tylko prawo określonego państwa. Definicja powyższa ta przy tym założeniu, że
jest tylko prawo określonego państwa nie obejmuje wobec tego międzynarodowego prawa publicznego
dlatego, że to prawo nie może być ustanawiane przez jedną władzę państwową przez jedna państwo, powstaje
natomiast w wyniku umów międzynarodowych, ściślej międzypaństwowych.
Międzynarodowe prawo publiczne zwane też Prawem Narodów stanowi odrębne prawo. Źródłem
międzynarodowego prawa publicznego nie jest wola jednego państwa lecz wola wielu państw.
Międzynarodowe prawo publiczne (nie mieści się w powyższej definicji prawa) to całokształt norm
regulujących stosunki między państwami w zakresie ich wzajemnych praw i obowiązków.
NORMY PRAWNE, A INNE NORMY SPOŁECZNE
1. Teza główna i zakres rozważań
TEZA: Normy prawne nie są jedynymi normami obowiązującymi i funkcjonującymi w społeczeństwach
zorganizowanych państwowo.
[email protected]
27
Każda norma obowiązująca ma wymiar czasowy swojego obowiązywania - istnieje moment czasowy od
którego dana norma staje się elementem danego systemu prawnego (normatywnego).
Trzy systemy obok prawa najbardziej rozpowszechnione:
1.)
Systemy norm statutowych
2.)
Systemy norm obyczajowych
3.)
Systemy norm moralnych
2. Normy statutowe, a normy prawne.
NORMY STATUTOWE to normy organizacji społecznych pojmowanych sensu largo, działających w
danym społeczeństwie na terytorium danego państwa. Zawarte są w statutach organizacji, powstają w wyniku
ich działania, a nie wyniku działalności państwa. Adresowane są tylko do członków i organów danej
organizacji i nie obowiązują powszechnie jak normy prawa. Posiadają własne sankcje daleko skromniejsze
niż sankcje zawarte w normach prawnych. Muszą być zgodne z prawem danego państwa na terytorium,
którego organizacja działa. Normy statutowe oraz ich dyspozycje mają zasięg ograniczony.
[Do organizacji działających na podstawie statutów należą partie polityczne, związki zawodowe, zrzeszenia
pracodawców, liczne stowarzyszenia]
3. Normy obyczajowe, a normy prawne.
Normy moralnych służą do wartościowania zachowań ludzi z punktu widzenia dobra i zła jako pojęć
antynomicznych.
Normy prawne służą do oceny zachowań pod względem ich legalności lub nielegalności.
NORMY OBYCZAJOWE są regułami postępowania, które kształtują się w świadomości ludzi pod
wpływem nawyków, w rezultacie wielokrotnie powtarzających się zachowań. Odwołują się przede wszystkim
do pewnych uznanych wartości społecznych. Uzasadnieniem ich staje się często tradycja. Nierzadko mają
zasięg lokalny. Na ich straży stoi opinia publiczna danego środowiska [sankcja rozsiana].
Obyczaj to forma zachowania powszechnie przyjęta w danej zbiorowości społecznej oparta głównie o
uznawaną w tej zbiorowości tradycję.
Naruszenie obyczaju powoduje zazwyczaj reakcję ze strony grupy dany obyczaj akceptującej.
Obyczaje ulegają zmianom bardzo wolno.
Obyczajowość może mieć zabarwienie tradycyjno – historyczne np. obyczajowość staropolska lub
współczesne.
W języku polskim obok terminu „obyczaj” funkcjonuje termin „zwyczaj”, które bardzo ciężko jest rozdzielić.
Podobna sytuacja ma miejsce w dotychczasowej praktyce stosowania polskiego prawa. Część orzecznictwa
sądowego uznaje te terminy za synonimy, a część znaczenie ich różnicują.
4. Normy moralne a normy prawne.
Normy moralne –najbardziej doniosłe wśród innych norm funkcjonujących obok prawa.
MORALNOŚĆ to całokształt funkcjonujących w społeczeństwie norm postępowania, zasad, według których
pewne czyny ludzi oceniane są jako dobre, słuszne zasługujące na pochwałę inne zaś oceniane są jako
niesłuszne, złe nie zasługujące na pochwałę wręcz niedopuszczalne, więc zasługujące na potępienie i naganę.
Historia moralności pokazuje, że treści moralne są zmienne. Obok treści zmiennych w moralności
spotykamy jednak często treści trwałe, które opierają się upływowi czasu. W każdym społeczeństwie tego
samego miejsca i czasu kształtuje się pewien zespół norm moralny wspólny dla wszystkich jego członków –
są to tzw. elementarne normy moralne danego społeczeństwa. Te kwestie badają nauki o moralności.
[email protected]
28
W Polsce najwybitniejszym badaczem moralności była prof. Maria Ossowska, uczennica Tadeusza
Kotarbińskiego, jej główne dzieło to „Podstawy nauki o moralności” wydane tuż po II Wojnie Światowej.
Jeżeli mówimy o twórcach koncepcji moralności w Polsce to najoryginalniejszą, własną,
niezależną koncepcję tzw. etyki niezależnej stworzył prof. Tadeusz Kotarbiński, wybitny filozof, logik i
prakseolog. („Medytacje o życiu godziwym”).
Różnice miedzy normami moralnymi, a prawnymi:
Prawo stanowione przez państwo może występować jedynie w społeczeństwach zorganizowanych w
państwo natomiast moralność w postaci zalążkowej lub nieco rozwiniętej występowała w każdym
społeczeństwie nawet w okresie przedpaństwowym.
Współczesne normy moralne i oceny leżące u ich podstaw powstają w trudnej, zmiennej, codziennej
praktyce życiowej, nie są stanowione przez żadne organy czy podmioty. Zasadniczo jednak podstawowe,
elementarne normy moralne, te najbardziej trwałe, są z reguły pewnym dziedzictwem duchowym epok
wcześniejszych z reguły poglądów moralnych prominenci religijnej.
Religijne systemy moralne opierają się na koncepcjach wizji jakiś świętości życia podczas gdy
świeckie systemy moralne odwołują się przede wszystkim do określonych koncepcji jakości życia.
Traktowane są racjonalne podczas gdy systemy religijnej moralności za źródła uznają istotę najwyższą,
pojmują moralność z reguły w sposób absolutny. Natomiast moralność świecka dostrzega swoje źródła w
czynnikach współżycia społecznego pojmowanych w zasadzie utylitarnie.
Dalsza różnica między normami moralnymi i prawnymi dotyczy nie tylko sposobu ich tworzenia, ale
sposobu ich realizacji zwłaszcza rodzaju sankcji. Na straży przestrzegania prawa stało państwo dysponujące
różnymi środkami przymusu. Sankcja prawna ma więc zawsze charakter zewnętrzny.
Sankcja moralna w zależności od rodzaju norm może mieć charakter zarówno zewnętrzny jak i
wewnętrzny. Przestrzeganie norm moralnych wypływa z reguły z przekonania o ich słuszności. Sankcje
zewnętrzne regulują zachowania zewnętrzne, zachowania dające się zaobserwować → na straży tych norm
stoi opinia danego środowiska potępiająca osoby naruszające dane normy moralne [sankcja rozsiana]. Inaczej
przedstawia się sankcja moralna wewnętrzna → reguluje stosunek jeżeli ja łamię normę prawną i tylko ja o
tym wiem. Jeżeli naruszam normę moralną, którą sam cenię sankcja objawia się w mojej świadomości w
postaci tzw. wyrzutów sumienia.
SUMIENIE jest to pewna właściwość psychiczna, ściślej zdolność psychiczna pozwalająca oceniać własne
postępowanie jako zgodne lub nie zgodne z akceptowanymi normami etycznymi.
Dalsze różnice można dostrzec zarówno w spojrzeniach całościowych na prawo i moralność jako
system jak i w spojrzeniach na sam przedmiot regulacji prawa i moralności oraz na podmiot
odpowiedzialności prawnej i moralnej.
Prawo stanowi zawsze jeden system określony we współczesnych państwach konstytucyjnie pochodzący od
jednego prawodawcy jakim jest dane państwo. Postuluje system spójny, niesprzeczny w miarę zupełny.
Jeśli chodzi o systemy moralne to w danym państwie może ich być więcej niż jeden i zależy to od rodzaju
państwa jego charakteru i rodzaju społeczeństwa, które obejmuje, od narodu lub narodów, kultury lub kultur.
Sposób formułowania norm moralnych i prawnych i moralnych to kolejna różnica
Prawo ma charakter norm ściśle sformalizowanych, z reguły jest to pisany tekst językowy. Prawo tworzone
jest przez kompetentne organy państwowe i przez ściśle określone organy państwowe stosowane. Teksty
prawne zawierają normy prawne wprost w nich zawarte lub dające się z nich wydedukować (odkodować).
Moralność ma charakter mało sformalizowany zawiera normy mniej sformalizowane i sprecyzowane niż
normy prawne. Występuje najczęściej w postaci norm niepisanych chociaż są i wyjątki -istotne
sformalizowane decyzje, zachodzą wówczas gdy mamy do czynienia z systemami moralności spisanych [np.
Dekalog jest zbiorem nakazów i zakazów spisanych, najpierw dla judaizmu następnie chrześcijaństwa, a
niektóre jego fragmenty poprzez judaizm i chrześcijaństwo przeszły także do islamu]
Stosunek prawa i moralności do państwa
[email protected]
29
Między państwem i prawem zachodzi pewien stosunek równoległości. Państwo prawa w państwie
nowożytnym i demokratycznym określa z jednej strony tryb i kompetencje działania swoich organów i z
drugie strony określa status obywateli ich uprawnienia i obowiązki, wzajemne relacje stosunków w państwie.
Systemy moralne normatywne w państwach nowożytnych z reguły są od państwa niezależne. Nie zachodzi
więc stosunek równoległości państwa i norm moralnych. Generalnie nie ma też stosunku tożsamości normy
moralnej i norm prawnych państwa chociaż zachodzi przenikanie moralności do prawa i norm prawnych i
odwrotnie.
Inaczej bywało w czasach starożytnych gdzie dominowała z reguły tożsamość treści norm prawnych i
moralnych. Takie sytuacje bywają i dzisiaj ale odnoszą się do państw wyznaniowych islamu (np. Iran)
Przedmiot regulacji norm prawnych i moralnych
Przedmiotem regulacji norm prawnych są przede wszystkim zachowania zewnętrzne, dostrzegalne.
Dla norm moralnych istotne jest zachowanie wewnętrzne jak i zewnętrzne.
Podmiot to ten który odpowiada prawnie i moralnie.
Odpowiedzialność prawna jest bardziej precyzyjna i zróżnicowana niż odpowiedzialność moralna. Istnieje
kilka rodzajów odpowiedzialności prawnej ze względu np. na gałąź prawa (odpowiedzialność karna i cywilna
– najbardziej klasyczne rodzaje odpowiedzialności). Prawo w przeciwieństwie do moralności zna nie tylko
odpowiedzialność osób fizycznych ale także odpowiedzialność osób prawnych.
Odpowiedzialność moralna jest zawsze odpowiedzialnością osoby ludzkiej, a więc w rozumieniu prawa
osoby fizycznej.
Cechy wspólne norm prawnych i moralnych
1.) Wspólna niezależnie od rodzaju zachowań część co do przedmiotu prawa i moralności jest ta która
dotyczy sfery ochrony życia. Oba te systemy normatywne godzą się jednak często na różne wyjątki,
dopuszczając np. sytuacje określane jako sprawiedliwe [obrona konieczna, wojny, ryzyko śmierci podczas
eksperymentu, transplantacji itd]
2.) Obydwa systemy mają normatywny charakter. To powoduje pewną jedność terminologiczną na poziomie
podstawowym [np. norma prawna i moralna, system prawny i moralny, obowiązek prawy i moralny,
odpowiedzialność prawna i moralna itd.]
3.) Pojęcie odpowiedzialności. Odpowiedzialność prawna to obowiązek prawny odpowiadania za swoje
czyny, a więc ponoszenia za te czyny konsekwencji i analogicznie odpowiedzialność moralna to obowiązek
moralny odpowiadania za określone zachowania objęte danymi normami moralnymi.
4.) Zarówno normy moralne jak i prawne regulują stosunki międzyludzkie. Z tym że normy moralne mogą
regulować stosunek do samego siebie, a więc regulacje moralne mogą mieć szerszy charakter. Są sfery
zastosowania prawa i moralności pokrywające się i nie pokrywające się.
Jeżeli patrzymy na prawo i moralność z punktu widzenia podmiotów norm moralnych i prawnych
dostrzeżemy także odmienność podmiotów ich tworzenia -inne są ich źródła. Prawo przedmiotowe jest
stanowione przez państwo, które zawsze jest tworem ludzkim. Normy moralne jak wynika z historycznego
doświadczenia są traktowane zarówno jako twór ludzki (w sensie społeczno – kulturowym) lub jako twór
ponadnaturalny (charyzmatyczny).
Teza G.Jellinka: „Prawo to minimum moralności”
Teza ta ma jednak pewien mankament. Przyjmowała zbyt uproszczone założenie istnienia tylko jednego
systemu moralnego, jednej moralności.
5. Normy moralne i inne normy społeczne w ujęciu funkcjonalnym i strukturalnym.
Z punktu widzenia aspektu funkcjonalnego dostrzegamy, że wszystkie normy funkcjonujące w
społeczeństwie zorganizowanym w państwie spełniają w określonym zakresie funkcje kontrolne.
Za różnymi normami społecznymi stoją określone siły zabezpieczające ich realizację w postaci bądź
autorytetu, bądź w dalszym ciągu najczęściej określonego rodzaju szeroko rozumianego przymusu. Spośród
norm społecznych najdonioślejszą rolę w praktyce spełniają normy prawne, ponieważ ich zasięg podmiotowy
[email protected]
30
jest najszerszy i najpowszechniejszy w danym społeczeństwie. Tą szczególną doniosłość prawa podkreślał
metaforycznie Leon Petrażycki „Moralność jest jak szampan a prawo jak woda.”
Z punktu widzenia funkcjonalnego inne niż prawo normy społeczne działające w ramach społeczeństwa i
funkcji kontrolnych, mogą spełniać trzy możliwe funkcje w stosunku do prawa:
1.) mogą wspierać, wzmacniać system prawny czasem nawet go uzupełniać traktując → relacja optymalna z
punktu widzenia prawodawcy,
2.) mogą w niektórych obszarach regulacji konkurować z normatywnym systemem prawnym → taka
sytuacja –o ile jest to konkurencja uczciwa, nie osłabiająca systemu prawnego –nie jest w stosunku do niego
dysfunkcjonalna; może być jeszcze graniczną sytuacją dodatnią stanowiącą w istocie odmianę wariantu
pierwszego
3.) inne normy społeczne mogą działać zdecydowanie osłabiająco na system prawny w skrajnym przypadku
mogą przyjmować postać zwalczającą ten system prawny → stają się wówczas dysfunkcjonalne w stosunku
do niego
Ujęcie strukturalne, a ściślej pojmowanie relacji prawa do innych norm społecznych za punktu widzenia
zależności wyznaczonych przez wyłączne lub wspólne obszary regulacji prawa lub innych norm. Z tego
punktu widzenia mogą zachodzić 2 typy zależności.
1.
Wyłączność regulacji zachowań adresatów tylko przez normy prawne → normy prawne regulują
wyłącznie stosunki nie regulowane innymi normami
2.
Wspólność regulacji zachowań adresatów przez normy prawne i przez inne normy społeczne →
normy prawne regulują stosunki poddane regulacji także innych norm społecznych.
W takiej regulacji wzorce zachowań mogą być klasyfikowane trojako:
a) zbieżność wzorców zachowań
b) niezgodność wzorców zachowań → gdy prawo dane działania traktuje jako dozwolone a inna
norma społeczna jako zakazane.[dozwolenie kontra zakaz] [aborcja]
c) sprzeczność wzorców zachowań → gdy norma prawna nakazuje określonego zachowania, a inna norma
społeczna go zakazuje. [nakaz kontra zakaz]
NORMY PRAWNE, ZASADY PRAWA, PRZEPISY PRAWA
1. Pojmowanie normy prawnej.
Normy prawne są zatem rodzajem norm postępowania regulujących stosunki między podmiotami prawa.
Z kolei normy postępowania możemy uznać za odmianę jeszcze szerszej kategorii jaką są normy społeczne.
Z punktu widzenia językowego normy prawne są to wypowiedzi preferujące określone wzorce zachowań w
stosunku do określonego adresata lub określonych okoliczności.
Normy prawne, a ściślej ich dyspozycje, zawierają albo nakazy, albo zakazy określonych zachowań albo
określają tylko reguły wskazujące jak należy wykonać określone działanie aby było ono ważne jako czynność
prawna np. jak sporządzić testament.
Należy dodać, że oprócz zakazów i nakazów dyspozycja normy prawnej może wskazywać zachowania
dozwolone, czyli zawierać dozwolenia –w nauce prawa trwa spór co do ich istnienia. Jest jednak oczywiste,
że dyspozycja normy prawnej może nie tylko zakazać lub nakazać ale może też uprawniać do określonych
zachowań.
Warto także pamiętać o zasadzie, że w państwie praworządnym podmiotom prawa nie będącymi organami
władzy publicznej dozwolone jest wszystko co nie jest prawnie nakazane lub zakazane. Jest to tzw. sfera
prawnie indyferentna. Z tej zasady wypływają tzw. DOZWOLENIA SŁABE czyli takie, które nie wywołują
skutków prawnych, ale
Zasada ta nie odnosi się do organów władzy publicznej. Te organy mogą działać wyłącznie na podstawie i w
zakresie prawa, czyli według swoich prawnych kompetencji.
[email protected]
31
Istnieje także tzw. DOZWOLENIE MOCNE [w prawie pozytywnym w szczególności w prawie prywatnym,
cała cywilistyka], które są regulowane prawnie mimo że dotyczą czynności ani nie nakazanych, ani nie
zakazanych [np. jako właściciel fortepianu mogę go sprzedać ale nie muszę]
Normy prawne są środkiem wpływania na zachowanie ludzi, adresatów w określonym kierunku. Ze względu
na pragmatyczną funkcję norm z punktu widzenia tej funkcji normy zalicza się do wypowiedzi
dyrektywalnych lub do dyrektyw.
Do norm prawnych nie odnosimy kryterium prawdy i fałszu natomiast możemy orzec czy normy są
obowiązujące czy nie obowiązujące. Zasadnicze kryterium uzasadniania obowiązywania norm prawnych
stanowi możność odwołania się do faktów, że norma prawna została przez prawodawcę ustalona a nie
odwołana → uzasadnienie tetyczne [powołanie się na prawo podmiotu].
Uzasadnienie aksjologiczne [wartości], w którym odwołujemy się nie do faktów a do celów. Takie
uzasadnienia dotyczą przede wszystkim norm moralnych. Część norm prawnych o zabarwieniu etycznym ma
obok uzasadnienia tetycznego także uzasadnienie aksjologiczne (np. zabójstwo zabronione jest zarówno przez
normę prawną jak i moralną)
[Uzasadnienie teleologiczne → skuteczność osiągnięcia zamierzonego celu]
Normy pełnią funkcję preferującą (oddziałującą) ze względu na swój charakter dyrektywalny ale i nakazują,
zobowiązują aby adresat zachował się zgodnie z treścią ich dyspozycji.
Norma prawna z punktu widzenia płaszczyzny realnej
Z punktu widzenia płaszczyzny realnej normy prawne odnoszą się do faktów o doniosłym znaczeniu
społecznym a także do faktów o doniosłym znaczeniu psychicznym. Wywołują określone skutki zamierzone
ale nie tylko zamierzone. Normy prawne są skuteczne wówczas kiedy można stwierdzić zaistnienie stanu
rzeczy, które miał na celu prawodawca będących skutkami ich działania. Płaszczyzna realna to spojrzenie na
normy prawne zarówno jako na fakt społeczny jak i fakt psychiczny.
2. Prawo, a norma prawna.
Normy prawnie obowiązujące zawarte są w obowiązujących przepisach, czyli w prawie przedmiotowym
rozumianym jako ogół przepisów formalnie obowiązujących na obszarze danego państwa. Natomiast
uprawnienie bądź zespoły uprawnień jakie wynikają dla określonego podmiotu z obowiązujących form prawa
przedmiotowego tworzą tzw. prawo podmiotowe. Prawo podmiotowe (z podejścia bardziej opisowego niż
definicyjnego) jest uprawnieniem lub zespołem uprawnień przyznanych podmiotowi przez obowiązujące
prawo z reguły służące zabezpieczeniu jego interesów i dające mu swobodę kształtowania określonych
stosunków prawnych.
W nauce prawa konstytucyjnego występuje pojęcie publicznych praw podmiotowych jako uprawnień
podmiotów w stosunku do państwa [np. prawo do wolności].
Z kolei w nauce prawa cywilnego rozróżnia się prawo podmiotowe względne [np. prawo sprzedawcy stanowi
podstawę roszczeń tylko wobec określonej grupy osób] i bezwzględne [np. prawo własności działające erga
omnes przeciw wszystkim, stanowi podstawę roszczeń wobec każdego kto narusza prawo właściciela].
Relacja prawo a norma prawna to jest relacja całokształtu norm do poszczególnych norm (całości do części)
3. Budowa normy prawnej
Zagadnienie budowy normy prawnej to w ujęciu metodologicznym zagadnienie formy prawa.
Rozróżniamy dwie postacie formy prawa: wewnętrzną i zewnętrzną.
Forma prawa zewnętrzna. Prawodawca stanowi prawo najczęściej w jakiejś postaci legislacyjnej i postaci
tzw. aktów normatywnych. Każdy akt normatywny to jest ta zewnętrzna postać prawa. Zewnętrzną postać
prawa znajdujemy w organach promulgacyjnych (Dziennik Ustaw, Monitor Polski)
Wewnętrzna forma prawa to jest kwestia budowy prawa, normy prawnej. Sama norma prawna jest
podstawową cząstką prawa (atom prawa, podstawowa konstrukcja). Prawo to zespół norm postępowania o
[email protected]
32
określonych cechach. Normy mają z kolei swoją strukturę. Struktura ta łączą się z werbalną stroną prawa
(stroną językową)
KLASYCZNA KONCEPCJA BUDOWY NORMY PRAWNEJ –koncepcja trójelementowa
Według klasycznej koncepcji trójczłonowej norma prawna to zwrot językowy (wypowiedź) składająca się z 3
związanych ze sobą elementów tworzących całość (hipoteza, dyspozycja, sankcja). W tym układzie według
tej koncepcji, struktury normy, centralną pozycję zajmuje dyspozycja bo jest punktem odniesienia do obu
pozostałych elementów zarówno do hipotezy jak i do sankcji w tym układzie hipoteza jest poprzednikiem
dyspozycji a sankcja następnikiem dyspozycji.
HIPOTEZA według klasycznej koncepcji wyznacza zakres zastosowania normy → warunków
zastosowania dyspozycji normy (tj. wobec kogo, jakiego adresata i w jakich okolicznościach norma, a ściślej
jej dyspozycja jest stosowalna). Istnienie hipotezy wśród elementów składających się na strukturę normy
prawnej wskazuje na to, że normy prawne są zawsze normami hipotetycznymi nawet jeśli językowo
sformułowane by były w sposób kategoryczny. Normy są hipotetyczne gdyż stosowane są zawsze w
określonych okolicznościach wobec adresatów o określonych cechach.
DYSPOZYCJA normy prawnej wyznacza zakres normowania normy → pożądaną przez prawodawcę
klasę zachowań, wzorce zachowań, których dana norma dotyczy. Dyspozycja dotyczy co najmniej dwóch
typów zachowań nakazanych lub zakazanych i innych dających się z nich wywnioskować [dozwolonych].
Drugi typ zachowań mogący zawierać tylko reguły wskazujące adresatowi jak należy wykonać określone
działanie aby było ono ważne jako czynność prawna (np. sporządzenie testamentu).
SANKCJA. Czym innym jest sankcja jako człon normy, a czym innym jako rzeczywistość, fakt. Z punktu
widzenia normatywnego patrzymy na sankcję jako na część normy, a więc na rodzaj wypowiedzi a w istocie
zapowiedzi skutku prawnego, który jest następstwem naruszenia dyspozycji tej normy.
Jeżeli na sankcję patrzymy nie jako na człon normy ale jako na fakt rzeczywisty wówczas przez sankcję
rozumie się rzeczywiste działanie organów państwowych realizujących sankcję zapowiedzianą w normie. Z
tego punktu widzenia sankcja jest działaniem organu w stosunku do naruszającego dyspozycję.
Sankcja według koncepcji trójelementowej budowy normy prawnej jest zapowiedzią określającą,
zapowiadającą negatywne następstwa, konsekwencje jakie państwo poprzez swoje organy zastosuje wobec
adresata normy jeśli nie zachowa się on zgodnie z treścią dyspozycji w okolicznościach przewidzianych w
hipotezie.
Podział sankcji
SANKCJA REPRESYJNA. Pełni funkcję represyjną w sytuacjach gdy nie możliwe jest wyegzekwowanie
nakazanego w dyspozycji stanu rzeczy. [np. ktoś źle jechał, przekroczył normę kodeksu drogowego, która
zobowiązuje do bezpiecznej jazdy, wypadek nastąpił i nie można wyegzekwować nakazanego stanu rzeczy].
Z drugiej strony sankcja represyjna pełni funkcję potencjalną, zapobiegawczą, prewencyjną wręcz
odstraszającą poprzez tzw. prewencję ogólną i szczególną.
Prewencja ogólna ma zapobiegać popełnianiu przestępstw i naruszeniom prawa w ogóle przez ogół
społeczeństwa (takim środkiem zapobiegawczym może być samo zagrożenie prawne).
Prewencja szczególna to zapobieganie konkretnym naruszeniom, przestępstwom prawa w stosunku do
konkretnego sprawcy.
SANKCJĘ EGZEKUCYJNĄ stosuje się w sytuacji gdy możliwe jest jeszcze wyegzekwowanie nakazanego
przez naruszoną normę stanu rzeczy. Polega na zmuszeniu adresata normy do zrealizowania jej przez
przywrócenie nakazanego stanu rzeczy. Pełni funkcję restytucyjną, przywracającą należny, obowiązujący
według dyspozycji stan rzeczy [np. w prawie administracyjnym wykonanie zastępcze -jeżeli ktoś np. naruszy
normę prawa budowlanego i zbuduje rażąco niezgodnie obiekt z prawem budowlanym władza nakaże mu ten
dom rozebrać, jeżeli sam nie rozbierze zastosuje sankcje egzekucyjną, która spełni funkcję restytucyjną poleci
odpowiedniej firmie rozbiórkę domu a kosztami obciąży podmiot, który naruszył prawo to jest tzw.
wykonanie zastępcze]
[email protected]
33
SANKCJA NIEWAŻNOŚCI -unieważnienie danej czynności prawnej jest sankcją za dokonanie jej w
sposób niezgodny z regułami prawa. Sankcja nieważności może też łączyć się z zagadnieniem kompetencji
prawnych.
Swoistość sankcji nieważności polega na tym, że wiąże się ona z reguły z takimi stanami rzeczy gdzie dla ich
osiągnięcia w grę wchodzi czynność wyznaczona przez normy ściśle proceduralnie w określony sposób i nie
zachowanie tej procedury powoduje nieważność danej czynności prawnej [np. sposób sporządzania
testamentu]
Mimo różnic między rodzajami sankcji może nastąpić ich połączenie. Można łączyć sankcję represyjną z
sankcją nieważności [np. w prawie karnym bigamia mamy represję bo sprawca karany a jednocześnie mamy
nieważność drugiego małżeństwa -przykład na przepisy leges plusqwamperfectae]. Z represją może być także
połączona sankcja egzekucyjna. Mogą istnieć także przepisy zawierające normy niepełne, niedoskonałe (leges
imperfecta.
Ze względu na różnice w stosowanych sankcjach nieważności wyróżniamy przepisy:
Leges imperfectae → zawierające normy niepełne, niedoskonałe, takie za którymi nie stoi żadna sankcja, nie
przewidują sankcji prawnej za zachowania regulowane dyspozycjami.
[np. 1.) Przepis zawarty w Konstytucji Kwietniowej z 1935 r. który nie przewidywał jakiejkolwiek
odpowiedzialności prawnej głowy państwa, prezydent był odpowiedzialny tylko przed Bogiem i historią 2.)
współczesne prawo rodzinne nakłada nierzadko w swych przepisach obowiązki bez sankcji taktuje te
obowiązki nie jako prawne ale bardziej jako quasi moralne]
Leges perfectae → zwierają normy za które grozi tylko sankcja nieważności w różnych jej postaciach
Leges plusquamperfectae → zawierają normy za których przekroczenie grozi nie tylko sankcja nieważności
ale i określony rodzaj sankcji represyjnej.
Leges minusquamperfectae → zawierają normy przewidujące represje za sprzeczne z ich postanowieniami
czyny, ale same te czyny nie są dotknięte nieważnością.
Trójczłonowa koncepcja budowy normy prawnej ze względu na jej trzeci element sankcję była
niejednokrotnie krytykowana. Nie wszyscy byli i są skłonni uznać normę prawną jako jednolitą wypowiedź
normatywną o 3 członach hipoteza, dyspozycja, sankcja jako zapowiedź skutków nie zachowania się adresata
zgodnie z dyspozycją. Stąd zrodziły się poglądy traktujące sankcję w ujęciu normatywnym jako odrębną
normę prawną tzw. normę sankcjonującą w odróżnieniu od normy sankcjonowanej →
KONCEPCJA NORM SPRZĘŻONYCH
Taki pogląd był głoszony w literaturze polskiej w okresie przedwojennym za jego twórcę uchodził prof.
Jerzy Lande. Koncepcja norm sprzężonych jest jakby korektą koncepcji trójczłonowej.
Według tej koncepcji w budowie normy prawnej sankcja występuje jako odrębna norma w postaci tzw.
normy sankcjonującej. Koncepcja ta zakłada, że norma prawna składa się z dwóch członów –normy
sankcjonowanej i normy sankcjonującej –z których każdy ma dwa elementy: hipotezę i dyspozycję. Norma
sankcjonowana zawiera hipotezę i dyspozycję pierwszą, norma sankcjonująca zawiera hipotezę i dyspozycję
drugą. Żadna z nich samoistnie nie stanowi normy prawnej, stanowią ją dopiero łącznie.
NORMA SANKCJONOWANA w swej HIPOTEZIE wyznacza adresatowi warunki zastosowania
dyspozycji normy sankcjonowanej. Hipoteza ta nie różni się od hipotezy według koncepcji trójczłonowej
budowy normy prawnej. Teoretycznie norma sankcjonowana mogłaby nie być hipotetyczna gdyby była
sformułowana kategorycznie, bezwarunkowo.
Norma sankcjonowana w swej DYSPOZYCJI określa i wyznacza wzór powinnego zachowania zatem i
dyspozycja normy sankcjonowanej nie różni się od dyspozycji w trójczłonowej koncepcji klasycznej budowy
normy prawnej.
NORMA SANKCJONUJĄCA jest sankcją ale jako odrębna norma składająca się z hipotezy i dyspozycji
drugiej. Zabezpiecza ona w oparciu o przymus państwowy realizację normy sankcjonowanej zapowiadając
[email protected]
34
skutki za naruszenie dyspozycji normy sankcjonującej. Norma sankcjonująca jest i musi być zawsze
hipotetyczna. Składa się zawsze z hipotezy i dyspozycji drugiej.
W HIPOTEZIE normy sankcjonującej zawarte jest przewidziane przekroczenie dyspozycji normy
sankcjonowanej, a więc normy z nią sprzężonej zaś w jej DYSPOZYCJI wyznaczenie w pierwszym rzędzie
podmiotowi naruszającemu dyspozycję normy sankcjonowanej obowiązku poniesienia skutku za jej
naruszenie.
Norma sankcjonująca ma dwóch adresatów:
1. Pierwotny – podmiot naruszający, a więc adresat naruszający dyspozycję normy sankcjonowanej, w tym
dyspozycję normy sankcjonującej, jemu będzie wymierzana kara przewidziana w sankcji
2. Wtórny – to zawsze organ państwowy uprawniony i zobowiązany do realizacji sankcji wobec adresata
pierwotnego, który musi poddać się skutkom naruszenia dyspozycji normy sankcjonowanej.
Norma sankcjonująca określa jak powinien zachować się organ państwowy gdy adresat pierwotny nie
zastosuje się do dyspozycji normy sankcjonowanej
Normy sankcjonowane są wyrażone tekstach (przepisach) bądź o istnieniu ich i obowiązywaniu dowiadujemy
się poprzez wnioskowanie. [np. Kodeks karny powiada „Kto zabija człowieka ten podlega karze”
Zredagowana jest więc w tym przypadku tylko norma sankcjonująca]
4. Norma prawna, zasada prawna, przepis prawny
Jeżeli mamy do czynienia z prawem stanowionym to obowiązujące w nim normy prawne zawarte są w
przepisach w tekstach prawnych. Teksty prawne są z kolei częścią aktów normatywnych, które są zewnętrzną
formą prawa bo prawo nie ukazuje się jako prawo w ogóle tylko jako określony akt normatywny, a dopiero w
tym akcie są odpowiednie teksty, ukazuje się ustawa, rozporządzenie, które mają swoje teksty, w których
zawarte są normy.
Omawiając stosunek normy prawnej do przepisu nie podzielamy poglądów, że norma prawna i przepis
prawny są pojęciami tożsamymi (prof. Józef Nowacki z Uniwersytetu Śląskiego).
norma prawna ≠ przepis prawny
przepis prawny ≠ zapis prawny
[termin zapis w języku prawa ma specyficzne znaczenie i istnieje w prawie cywilnym –tzw zapis w prawie
spadkowym przeznaczenie, zapisanie w testamencie określonego świadczenia majątkowego dla osoby nie
będącej spadkobiercą]
Przepisy prawne to elementarne jednostki redakcyjne tekstów prawnych normatywnych. Z reguły są to
artykuły, paragrafy, ustępy i punkty.
Mogą występować co najmniej trzy relacje normy prawnej do przepisu prawnego:
1.
Przepis zawiera pełną normę prawną
2.
Przepis zawiera część normy prawnej
3.
Przepis nie zawiera żadnej normy
Najczęstsza jest sytuacja, że przepis zawiera tylko niektóre człony normy lub norm prawnych. Rzadsza jest
sytuacja kiedy przepis pokrywa się z normą (jeden przepis zawiera jedną normę)
Przepisy nie zawierające żadnej normy prawnej:
1. charakterystyki ustrojowe dokonywane w Konstytucji, bądź charakterystyki celów i założeń do ustaw
2. definicje ustawowe
3. leges imperfectae → [patrz wyżej]
Ad1. Art. 1. Konstytucji PRL z 1952 r. zawierał typową charakterystykę ustrojową, która nie miała
charakteru normatywnego [„Polska Rzeczypospolita Ludowa jest państwem socjalistycznym”]
[email protected]
35
Nie każda charakterystyka ustrojowa jest tak skonstruowana, że nie zawiera normy prawnej i nie ma
charakteru normatywnego np. charakterystyka ustrojowa w obecnie obowiązującej konstytucji zawiera
elementy opisowe i normatywne [Art. 2. „Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym
urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej”]
Zasada prawa w rozumieniu ogólnych zasad dotyczących całego systemu prawa albo jego części jest
rodzajem normy prawa obowiązującego, które posiadają z określonego punktu widzenia charakter zasadniczy
(są oceniane jako szczególnie ważne i doniosłe dla systemu prawa). Zasadami prawa będą więc z reguły
normy zawarte w konstytucji (ale nie wszystkie) lub ustawach o szczególnym znaczeniu [np. w częściach
ogólnych kodeksów]. Zasada konstytucyjna –norma norm (ma szczególnie dużą moc wiążącą).
Zasady prawa możemy określić jako szczególnego rodzaju normy systemu prawnego o charakterze
nadrzędnym. Jeżeli zasada jest normą to ma oczywiście charakter dyrektywalny.
Zasada demokratycznego państwa prawnego jest podstawową i nadrzędną zasadą zawartą w naszej
konstytucji i odnoszącą się do całego polskiego systemu prawnego.
Czym innym jest zasada jako człon tekstu prawnego (norma o szczególnej doniosłości), a czym innym jest
zasada jeżeli mówi o niej doktryna –ta używa terminu ‘zasada prawa’ w dwóch znaczeniach: opisowym i
dyrektywalnym.
W znaczeniu opisowym zasady prawa to zasady mogące dotyczyć różnych gałęzi prawa.. W tym znaczeniu
określa pewien wzorzec ukształtowania się jakiejś instytucji prawnej lub ich całego zespołu (np. nowoczesny
proces karny ukształtował się według zasady kontradyktoryjności. Jest zasada sporności, czyli obie strony
mają równe prawo do sporu)
W znaczeniu dyrektywalnym zasadę prawa określa się jako wiążące prawnie normy. Każda norma prawna
jeśli obowiązuje to wiąże, ale związanie jej z zasadą jest tym bardziej silniejsze i donioślejsze. Zasady w tym
znaczeniu to są dyrektywy o nietypowej budowie należące do danego systemu prawnego jednakże zawsze w
sensie nadrzędnym.
Ad2. Definicje ustawowe to takie definicje, które podaje sam ustawodawca aby wykluczyć sporne
interpretacje, wątpliwości. Z góry sam podaje własną interpretację pewnego pojęcia, które w przepisach
używa. Jest to definicja legalna [np. Kodeks Cywilny żeby nie było wątpliwości w określonym artykule
określa co to jest ruchomość, nieruchomość, rzecz]
PODZIAŁY PRZEPISÓW
1. W oparciu o treść:
a) przepisy prawa materialnego → regulują treść stosunków prawnych przez nie wyznaczonych, materię
wzajemnych zachowań podmiotów prawa
b) przepisy prawa formalnego → regulują tylko tryb realizacji przepisów prawa materialnego, mają
charakter pomocniczy, służebny w stosunku do prawa materialnego
c) przepisy formułujące fikcje prawne → konstrukcje polegające na świadomym przyjęciu nieistniejącego
stanu faktycznego za istniejący i związanie z nim przewidzianych skutków prawnych [np. artykuł KC w
prawie spadkowym stanowiący, że spadkobierca, który spadek odrzucił zostaje wyłączony z dziedziczenia tak
jakby nie dożył otwarcia spadku]
2.W oparciu o stopień konkretności:
Jest to kwestia sprecyzowania w przepisie reguł zachowania czy przepis formułuje reguły zachowania czy nie
a) konkretne → reguła zachowania sformułowana jest w sposób wyraźny w samym przepisie
b) blankietowe → nie zawiera sprecyzowanej reguły zachowania ale powierza jej ustalenie innemu organowi
c) odsyłające → nie formułują reguł zachowania a odsyłają do innych przepisów już sformułowanych w innej
podobnej instytucji prawnej
3. W oparciu o zasięg ich obowiązywania terytorialnego i czasowego:
a) prawa powszechnego w sensie terytorialnym
- ius universale → przepisy obowiązujące na całym terytorium państwa [Art. 87. punkt 1. Konstytucji RP]
[email protected]
36
- ius particulare → przepisy prawa miejscowego [Art. 87. Punkt 2. Konstytucji RP]
b) w punktu widzenia czasu obowiązywania przepisów prawnych
- epizodyczne → uchwalone na czas określony
- nieepizodyczne → uchwalone na czas nieokreślony
Z kryterium czasu związane są jeszcze uchwalane tzw. przepisy intertemporalne (czasowe), które regulują
stosunek nowych przepisów do dawnych (obowiązujących w chwili wejścia w życie nowych przepisów) np.
Art. 238. i 241. Konstytucji RP
4. W oparciu sposobu obowiązywania przepisów:
Ma zastosowanie głównie w cywilistyce oraz we wszelkich stosunkach umownych.
a) ius cogens → zawierają dyspozycje, których zastosowanie nie może być wolą stron wyłączone ani
ograniczone [np. przepisy stanowiące o terminach przedawnienia czy formie sporządzenia testamentu →
zwrot „przeciwne postanowienie umowy jest nieważne”]
b) ius dispositivum → stosuje się je wówczas gdy strony nie postanowiły inaczej [np. przepisy o
spadkobraniu, mają charakter subsydiarny (pomocniczy) → zwrot „z braku odmiennej umowy”]
np. forma sporządzenia testamentu regulowana jest ius cogens
5. Ze względu na sposób wyznaczania zachowania adresatów:
Zachowania mogą mieć postać nie tylko działań ale i zaniechań
a) bezpośrednio wyznaczające zachowania adresatów
b) pośrednio wyznaczające zachowania adresatów [np. z zakresu zabójstwa wynika pośrednio nakaz
powstrzymania się od zabójstwa]
6. Ze względu na zawarte w nich sformułowania dotyczące innych przepisów
a) derogacyjne → uchylające
- derogacja wyraźna [np. traci moc rozporządzenie ministra X z dnia Y]
- derogacja dorozumiana [np. tracą moc dotychczasowe przepisy sprzeczne z niniejszą ustawą]
b) kolizyjne → rozstrzygające kolizje, np. który z 2 różnych przepisów obowiązuje gdy ten sam rodzaj
zachowań jest przez nie różnie regulowany [np. zespół przepisów międzynarodowego prawa prywatnego]
c) przejściowe (intertemporalne) → regulują zakres stosowania nowych przepisów prawa dotyczących
stosunków ukształtowanych w czasie obowiązywania dotychczasowego prawa
7. Ze względu na przynależność przepisów do różnych gałęzi prawa
a) materialnego
b) formalnego
Są gałęzie prawa gdzie nie ma wyodrębnionych przepisów prawa materialnego.
Przepisy prawne z punktu widzenia tego kryterium można dzielić na tyle grup ile jest gałęzi prawa w danym
systemie prawnym danego państwa. Dzielimy z tego punktu widzenia przepisy prawa materialnego cywilnego
na przepisy prawa cywilnego i przepisy prawa procesowego itp.
Podział prawa ze względu na gałęzie jest tzw. podziałem horyzontalnym (poziomym).
Innym podziałem jest podział wertykalny (pionowy) jeżeli dzielimy akty normatywne według ich mocy
prawnej
8. Ze względu na stosunek przepisów do siebie (lex specialis i lex generalis)
a) przepisy ogólne → lex generalis
b) przepisy specjalne → lex specialis
Jest to podział ze względu na co najmniej dwóch przepisów a z reguły pewnej większej ich ilości całego
zespołu przepisów do siebie. Stosunek tych przepisów do siebie polega na tym, że jeden przepis lub zespół
przepisów (lex generalis) formułuje zasadę ogólną, a inny przepis lub zespół przepisów (lex specialis) stanowi
wyjątki od tych zasad ogólnych.
Przepis specjalny lub ich zespół ma zawsze węższy zakres zastosowania co do adresata, okoliczności i
zachowań niż przepis ogólny. [np. ogólna procedura administracyjna zawarta jest w KPA, który jest lex
generalis w stosunku do procedury administracyjnej specjalnej jeżeli taka jest zawartej poza kodeksem w
jakiejś innej ustawie wywłaszczeniu,]
[email protected]
37
Zasady kolizyjne regulujące kolizje między lex specialis i lex generalis.:
1. Exceptiones non sunt extentendae → Wyjątków nie należy traktować rozszerzająco.
2. Lex specialis derogat legi generali → Norma szczególna uchyla normę ogólną ale pod warunkiem, że nie
jest normą niższego rzędu.
3. Lex posterior generalis non derogat legi priori speciali → Późniejsze wprowadzenie normy ogólnej nie
oznacza uchylenia normy szczególnej.
9. Ze względu na kryterium niedookreśloności zamierzonej przez prawodawcę (zawierające
klauzule generalne)
Klauzule generalne to rodzaj przepisów zawierające zwroty niedookreślone lub zwroty przynajmniej nieostre
np. przepis zawiera, że coś można uczynić lub nie uczynić jeżeli w grę nie wchodzą ważne powody, które
podmiot stosujący prawo sam musi ocenić w świetle tego przepisu. Klauzule generalne są pewną techniką
redagowania przepisów, która ma stworzyć mniejsze lub większe luzy decyzyjne, elastyczność dla organów
publicznych stosujących tak zredagowane prawo. Klauzule generalne w istocie odsyłają rozumienie danych
przepisów do ocen podmiotów, organów te przepisy stosujących np. organów sądowych czy
administracyjnych.
Przy klauzuli generalnej podmiot z reguły organ stosujący i oficjalnie interpretujący prawo formułuje regułę
ad usum czyli regułę na użytek rozstrzygnięcia jakiegoś wypadku. Najsłynniejszą klauzulą generalną jest
klauzula zawarta w przepisie Art. 5. Kodeksu Cywilnego posługujący się terminem zasady współżycia
społecznego [„ nie można uczynić ze swego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno –
gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub
zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony”]
Na ogół w literaturze przyjmuje się pogląd, że zasady współżycia społecznego są pewnym zespołem zasad
moralnych szczególnie akceptowanych i uznanych.
10. Na powszechnie obowiązujące z punktu widzenia adresatów i nie powszechnie obowiązujące
czyli wewnętrzne (tzw. interna)
Ta kwestia dotyczy przepisów prawa powszechnie obowiązującego i tzw. prawa wewnętrznego (według
doktryny to tzw. interna) ale powszechnie obowiązującego nie z punktu widzenia terytorialno – czasowego
tylko powszechnie obowiązującego w stosunku do adresatów i nie powszechnie obowiązującego w stosunku
do adresatów.
To zagadnienie podniosła obecnie konstytucja w rozdziale 3. Wynika z tego powszechnie wyraźnie co należy
uznać za źródła prawa powszechnie obowiązującego i o tym stanowi Art. 87. W 1. i 2. punkcie. Natomiast
Art. 93. Rozstrzyga co prawem obowiązującym nie jest.
Art. 87.
punkt 1. „Źródłami powszechnie obowiązującego prawa RP są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy
międzynarodowe oraz rozporządzenia”
punkt 2. „Źródłem powszechnie obowiązującego prawa RP są na obszarze działania organów, które je
ustanowiły, akty prawa miejscowego”
Przepisy wewnętrzne i adresowane są i tylko do odpowiednich organów aparatu państwowego. Obowiązują
tylko jednostki organizacyjnie podległe organowi wydającemu te akty.
Art. 93.
punkt 1. „Uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia Prezesa Rady Ministrów i ministrów mają charakter
wewnętrzny i obowiązują tylko jednostki podległe organowi wydającemu te akty.”
punkt 2. „Zarządzenia są wydawane tylko na podstawie ustawy. Nie mogą one stanowić podstawy decyzji
wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów.”
punkt 3. „ Uchwały i zarządzenia podlegają kontroli co do ich zgodności z powszechnie obowiązującym
prawem.”
STOSUNEK PRAWNY JEGO POJĘCIE I ELEMENTY
[email protected]
38
1. Pojęcie stosunku prawnego jako odmiany stosunku społecznego. Postacie i rodzaje stosunku
prawnego (stosunek konkretny i abstrakcyjny). Rodzaje stosunku prawnego ze względu na metodę
regulacji, gałąź prawa i liczbę podmiotów.
Przyjmujemy stanowisko empiryczne w odniesieniu do pojęcia stosunku prawnego.
Traktujemy stosunek prawny jako relację zachodzącą w rzeczywistości społecznej między rzeczywistymi
podmiotami. Uznajemy zatem stosunek prawny jako rodzaj odmiany stosunków społecznego. Stosunek
prawny zajmuje się nie wszelkimi oddziaływaniami podmiotów, a tylko takimi oddziaływaniami gdzie
wchodzą w grę podmioty prawne.
Odrzucamy koncepcje lansowaną zwłaszcza przez cywilistów, że stosunek prawny, może zachodzić między
podmiotem prawa, a rzeczą.
Przyjmujemy tezę, że stosunek prawny może zachodzić tylko między podmiotami, a nie między podmiotami,
a rzeczami.
Stosunki społeczne są to względnie stałe powtarzające się wzajemne zależności, czyli oddziaływania ludzi,
podmiotów prawa na siebie jako członków społeczeństwa. Jeżeli ludzkie oddziaływanie ma charakter
przelotny, nie jest oddziaływaniem powtarzającym się, stałym to nie ma taki stosunek charakteru stosunku
społecznego. [np. zatrzymanie kogoś na ulicy i poproszenie o ogień]
Czym różnią się stosunki prawne od społecznych w ogóle ?
Stosunki prawne -ich powstanie, zmiana i ustanie są określone normami prawa pozytywnego,
przedmiotowego. Mogą one zachodzić tylko między podmiotami prawa. Stosunek prawny jest rodzajem
stosunku społecznego w takim sensie w jakim analogicznie norma prawna jest rodzajem normy społecznej.
Stosunek prawny – jest to odmiana stosunku społecznego wyznaczana prawem, ściślej wyznaczana
dyspozycjami norm prawnych, stanowiąca zespół zależności zachodzących między podmiotami prawa,
powstający, zmieniający się lub wygasający w wyniku zdarzeń prawnych.
Wyróżniamy dwie postacie stosunku prawnego.
1. Postać stosunku konkretnego (realnego) → postać zasadnicza stosunku prawnego. Stosunek prawny, który
rzeczywiście kształtuje stosunki społeczne jest zawsze stosunkiem konkretnym. Zachodzi w danym miejscu i
czasie kształtowany przez obowiązujące w danym miejscu i czasie prawo.
2. Postać stosunku abstrakcyjnego → Stosunek abstrakcyjny to stosunek nierzeczywisty, a powinnościowy i
myślowy, który można sobie odtworzyć myślowo, ukształtować abstrakcyjnie znając brzmienie regulacji
przepisów prawnych, która jest podstawą danego stosunku rzeczywistego
Rodzaje stosunków prawnych ( w odniesieniu do stosunków prawnych rzeczywistych)
1. Ze względu na metodę regulacji prawnej:
a) Prawo cywilne (stosunki cywilnoprawne – działa zasada wolności umów)
b) Prawo karne (stosunki karnoprawne)
c) Prawo administracyjne (stosunki administracyjnoprawne)
Te 3 gałęzie mają wyraźnie odmienne metody regulacji. Inne gałęzie prawa nie mają zawsze zbliżone metody.
2. Ze względu na gałąź prawa:
Każda gałąź prawa ma swój odrębny przedmiot
3. Ze względu na podmioty (kryterium podmiotowe) wchodzące w ten stosunek (strony):
a) dwustronne
b) wielostronne
c) o nieograniczonej ilości podmiotów
Można jeszcze inaczej spojrzeć na kryterium podmiotowe podziału stosunków prawnych:
[email protected]
39
a) stosunki jednostronnie zindywidualizowane [np. własność w prawie cywilnym, znany jest tylko właściciel
jako podmiot stosunku prawnego, ale on ma prawa i obowiązki erga omnes wobec wszystkich, z kolei
wszyscy inni potencjalnie mogą mieć prawa i obowiązki wobec właściciela]
b) stosunki obustronnie nie zindywidualizowane [na swój sposób jakby abstrakcyjne, charakterystyczne dla
prawa karnego, w prawie karnym wszyscy wobec wszystkich mają potencjalny obowiązek powstrzymywania
się od czynów karalnych]
Można jeszcze ten podział poszerzyć o podmioty prawne wchodzące w stosunki prawne i przedmioty
stosunków prawnych. Stosunki prawne można także kwalifikować ze względu na przedmiot. Ogólnie biorąc
tym przedmiotem jest zawsze jakieś czynienie bądź nie czynienie.
2. Pojęcie, cechy i podział zdarzeń prawnych jako faktów i działań powodujących powstanie,
zmianę i wygaśnięcie stosunku prawnego.
Stosunek prawny ma charakter czasowy (temporalny) jest to jedna z cech stosunku prawnego. Możemy
dzięki temu wskazać wyraźny moment powstania danego stosunku prawnego i jego wygaśnięcia. Stosunek
prawny istnieje między podmiotami tak długo jak długo co najmniej jeden z nich ma ustanowione przez
normę prawną uprawnienie bądź obowiązek prawny, a więc ma zachować się w sposób pożądany dla
podmiotu drugiego. Gdy uprawnienie bądź obowiązek gaśnie przestaje istnieć między tymi podmiotami
stosunek prawny. Istnieją stosunki prawne długotrwałe np. małżeństwo, dzierżawa i krótkotrwałe np. kupno
gazety w kiosku.
Stosunek prawny wywołuje zawsze jakieś następstwa.
Zdarzeniami prawnymi są te zdarzenia, z którymi obowiązujące normy prawne łączą następstwa prawne w
postaci powstania, zmiany lub ustania stosunku prawnego. Okoliczność, że dane zdarzenie prawne ma
charakter zdarzenia prawnego jest wobec tego następstwem tego, że jest ono przewidziane w hipotezie normy
prawnej jako przesłanka dla zaistnienia określonego skutku prawnego [np. jeżeli jakiś obiekt jest
ubezpieczony to hipoteza norm ubezpieczeniowych przewiduje jakiego rodzaju zdarzenia to ubezpieczenie
obowiązuje. Jeżeli piorun uderzy w obiekt ubezpieczony to piorun będzie powodował zniszczenia i będzie
powodowało to następstwa prawne. Jeżeli piorun uderzy w obiekt nieubezpieczony to żadnych następstw
prawnych nie będzie. Będzie to tylko zjawisko przyrodnicze.]
Zdarzenia prawne dzielimy generalnie na fakty i działania. Fakty przyrodnicze same w sobie nie będą faktami
prawnymi, ale będą wywoływały skutki prawne. Podobnie będzie z działaniami, wszelkie działania nie będą
działaniami prawnymi, ale będą wówczas jeżeli będą wywoływały skutki prawne.
Fakty w ścisłym znaczeniu to te zdarzenia, które -choć są niezależne od woli ludzkiej – będą wywoływały
skutki prawne [np. urodzenie, śmierć, klęska żywiołowa, upływ czasu mogą być zdarzeniami prawnymi ]
Działania to zachowania człowieka lub innego podmiotu prawa będące wynikiem jego woli. Prawoznawstwo
pojęcie działania obejmuje szerzej, tu kategoria działania mieści w sobie zaniechanie, a więc i powstrzymanie
się od działania.
Działania dzielimy na czynności zmierzające do wywołania skutków prawnych i tzw. inne czynny.
Czynności zmierzające do wywołania skutków prawnych są to czynności, które świadomie są skierowane
na określony cel mający wywołać zamierzone skutki. Wyróżniamy trzy rodzaje takich czynności:
1. Czynności prawne → działanie podmiotu prawa (który nie jest organem), którego istotnym elementem
jest oświadczenie woli danego podmiotu zawierające zamiar wywołania określonego skutku prawnego w
postaci ustanowienia, zmiany lub zniesienia jakiegoś stosunku prawnego.
Czynności prawne mogą być jednostronne [jedno oświadczenie woli np. testament], dwustronne [np.
sprzedaż] czy wielostronne [większa ilość oświadczeń woli]. Istotne jest to, że czynności prawne regulowane
są przez przepisy prawne, zwłaszcza prawa cywilnego. Z zasady te czynności prawne mogą być dokonywane
w formie dowolnej o ile przepisy nie wymagają formy szczególnej np. notarialnej. Czynność prawna jeżeli
jest sprzeczna z prawem lub zasadami współżycia społecznego to jest czynnością nieważną.
[email protected]
40
2. Akty administracyjne → czynności dokonywane przez organy państwowe, w szczególności
administracyjne; działanie organu podjęte w granicach jego kompetencji, zmierzające do wywołania skutku
prawem przewidzianego [np. decyzja, orzeczenie]
3. Orzeczenia sądowe → jeżeli czynności zmierzające do wywołania skutków prawnych podejmuje sąd.
Wśród orzeczeń sądowych najważniejsze rozróżnienie to podział orzeczeń sądowych na:
a) Orzeczenie deklaratoryjne – stwierdza tylko istniejący stan prawny [np. w sporze o zaspokojenie
wierzytelności, spłatę długu sąd stwierdza istnienie niezaspokojonej wierzytelności]
b) Orzeczenie konstytutywne – sąd zmienia stan prawny, tworzy nowy stan prawny (np. rozwód)
Tzw. inne czynny to są te działania lub ich zaniechania, z którymi norma prawna łączy skutek prawny
niezależnie od tego czy wola osoby działającej była skierowana na wywołanie skutku prawnego czy nie.
Dzielimy je na dwie grupy:
1. Czyny dozwolone → czyny, które wywołują skutki prawne mimo braku jakiegokolwiek zamiaru ze strony
działającego. [np.1) znalezienie i podniesienie na ulicy złotego zegarka jest to czyn dozwolony, który
powstał, wywołał skutek prawny mimo że nie było tu bo nie mogło być najmniejszego zamiaru, ale prawo ze
znalezieniem cudzej rzeczy łączy pewne uprawnienia i obowiązki po stronie znalazcy i po stronie właściciela;
2) prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia,; 3) przyjęcie za sąsiada od listonosza jakiejś przesyłki]
2. Czyny niedozwolone → zabronione przez prawo, z którymi przepisy wiążą niekorzystne dla działającego
skutki prawne w sferze czy to cywilnej (np. obowiązek naprawy szkody) czy w sferze administracyjno
prawnej.
Klasyczna problematyka czynów niedozwolonych leży szczególnie w obszarze cywilistyki. W prawie
cywilnym istnieje zasada, że szkody powinny być naprawione Czyn niedozwolony w prawie cywilnym
oznacza zdarzenie wyrządzające innej osobie szkody, takie zdarzenie staje się samoistnym źródłem
obowiązku naprawienia szkody (tzw. odpowiedzialność deliktowa). Czyny niedozwolone obejmują jeżeli
patrzymy przez pryzmat cywilistyki oprócz działań bezprawnych i zawinionych także działania dozwolone, z
którymi łączy się zwiększone niebezpieczeństwo szkód dla otoczenia. W ten czas mamy odpowiedzialność na
zasadzie ryzyka, wchodzą tu też w grę zdarzenia nie polegające bezpośrednio na działaniu ludzkim np.
odpowiedzialność właściciela za szkody wyrządzone przez zwierzęta pod jego nadzorem.
3. Elementy stosunku prawnego
Stosunek prawny jest konstrukcją złożoną. Wobec tego musimy ustalić, wyróżnić jego elementy.
1. Podmiot (kto może wchodzić w stosunki prawne)
2. Przedmiot (co może zrobić regulowane stosunkiem prawnym)
3. Uprawnienie
4. Zobowiązanie
Dlaczego niektórzy podmioty stosunku prawnego nazywają stronami i jakie to ma znaczenie?
Jest to kwestia nazewnictwa, ponieważ stronami stosunku prawnego mogą być jedynie podmioty prawa to
dodatkowe wprowadzenie tej nazwy nie jest zbyt istotne, ale czasem może mieć uzasadnienie. Mianowicie
można się posługiwać pojęciem strony w określonych okolicznościach. Np. spotykamy takie stosunki prawne
gdzie stroną stosunku prawnego może być więcej niż jeden podmiot [np. 2 osoby fizycznie kupują coś
wspólnie są wówczas jedną stroną stosunku prawnego jako kupujący].
a) Podmiot stosunku prawnego
Podmiotami stosunku prawnego mogą być tylko podmioty prawa Prawo funkcjonuje poprzez działania
podmiotów, które wchodzą w realne stosunki prawne, w ten sposób prawo przestaje być tylko martwym
systemem, a staje się żywym porządkiem prawnym.
[email protected]
41
Podmiotem nazywamy tego kto może posiadać uprawnienia i obowiązki prawne.
O tym kto jest podmiotem prawa, a kto nim nie jest decydują postanowienia prawa pozytywnego
obowiązujące w danym miejscu i czasie. Podmiotowość wyznacza prawo
Podmiotowość prawa jak uczy tego historia nie jest właściwością przyrodzoną daną raz na zawsze (bywała
nadawana, odbierana lub nie była nadawana). Podmiotowość prawa zależy to od panujących poglądów i
obowiązującego systemu prawa w danym czasie i miejscu. [np. systemy prawne państw starożytnych,
niewolniczych, a nawet tam gdzie wysoko rozwinięte było prawo jak w Rzymie, także w systemie prawa
rzymskiego nie przyznawały niewolnikom podmiotowości prawnej, byli oni traktowani tylko jako
instrumenty mówiące (instrumentum vocale) mimo że nie różnili się fizycznie i biologicznie od innych
jednostek, które tą podmiotowość posiadały.]
W czasach nowożytnych powstawać zaczęły systemy prawne gdzie większość, a potem prawie wszystkie
stopniowo uzyskiwały w różnych sferach podmiotowość prawną. W Szwajcarii niektóre prawa podmiotowe
zostały przyznane bardzo późno np. prawa wyborcze kobiet.
OSOBY FIZYCZNE to klasyczne podmioty prawa, stosunków prawa → w języku prawa to człowiek
traktowany jako podmiot prawa. W pełni dopiero podmiotowość prawa osób fizycznych została uznana w XX
w. Uchwalony przez ONZ w 1966 r. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych,
ratyfikowany przez państwa członkowskie ONZ w tym właśnie czasie jako akt prawa międzynarodowego,
zadbał o osobowość prawną wszystkich osób fizycznych. Stan prawny współczesnych jest taki, że na ogół
regułą jest, że osoby ludzkie jako osoby fizyczne posiadają dziś podmiotowość prawną od chwili urodzenia
do chwili śmierci.
Urodzenie jest rozumiane w systemach prawnych różnych państw nieco różnie. Z reguły jednak
urodzenie traktowane jest jako pojawienie się dziecka żywego poza ciałem matki. Są systemy prawne, które
przyznają zdolność prawną również dziecku poczętemu pod pewnymi warunkami. W polskim systemie
prawnym prawo obowiązujące nie tylko nadaje podmiotowość prawną osobom fizycznym, ale i wyznacza
okres trwania tej osobowości. W polskim systemie prawnym przesądza o tym art. 8. punkt 1. KC, który
stanowi, że „Każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną, a zatem zdolność do bycia podmiotem
stosunków cywilnoprawnych według prawa polskiego jeśli chodzi o osoby fizyczne rozpoczyna się z chwilą
urodzenia, a kończy się w momencie śmierci.”
Od tej zasady Kodeks Cywilny stanowi w części szczegółowej pewien wyjątek: w art. 927. § 2 KC
nadaje on zdolność prawną warunkowo w zakresie bardzo ograniczonym (artykuł należący do prawa
spadkowego) dziecku poczętemu: jeżeli dziecko w chwili otwarcia spadku jest już poczęte może być
spadkobiercą jeśli urodzi się żywe. (Nasciturus).
Podmiotowość prawna nie jest równa zdolności prawnej. W naszym systemie zdolność prawna jest
kategorią prawa cywilnego, a podmiotowość prawna jest szerszą kategorią bo obejmuje pewne uprawnienia z
innych gałęzi prawa, które nie pokrywają się z pojęciem zdolności prawnej.
Zdolność prawna osoby fizycznej to jest taka zdolność, której według współczesnego prawa nie można
odebrać.
Zdolność do czynności prawnych to możność samodzielnego składania oświadczeń woli celem
wywoływania skutków prawnych –powstania, zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego [nabywania praw
i zaciągania zobowiązań, utraty praw]
Wyróżniamy trzy kategorie osób fizycznych, ze względu na zdolność do czynności prawnych:
1. Osoby fizyczne mogące mieć pełną zdolność do czynności prawnych → Art. 11. KC „Pełną zdolność do
czynności prawnych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletności” W Polsce pełnoletnim jest ten kto
ukończył 18 lat [Art. 10 § 1 KC]. Małoletni uzyskuje pełnoletniość także w przypadku zawarcia małżeństwa
za zezwoleniem sądu opiekuńczego (kobieta od 16 r.ż) i nie traci jej nawet w chwili unieważnienia
małżeństwa.
Osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych może dokonywać wszelkich czynności
prawnych ze skutkami prawnymi.
[email protected]
42
2. Osoby fizyczne mogące mieć ograniczoną zdolność do czynności prawnych
Według ustawodawstwa polskiego od 13 do 18 roku życia. Osoby te bez zgody przedstawiciela ustawowego
mogą np. zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach
życia codziennego.
Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają także osoby częściowo ubezwłasnowolnione.
3. Osoby fizyczne mogące w ogóle nie mieć zdolności do czynności prawnych
Są to wszystkie te osoby, które nie ukończyły 13 lat. Istnieje zasada, że czynność prawna dokonana przez
osobę, która nie ukończyła 13 lat jest czynnością nieważną. Jednakże gdy osoba niezdolna do czynności
prawnych dokona jakiś umów należących do umów powszechnie zawieranych w bieżących sprawach życia
codziennego umowa taka staje się ważna z chwilą wykonania chyba że pociągała by za sobą rażące
pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnej.
Zdolności prawnej nie mają także osoba całkowicie ubezwłasnowolnione.
Akt ubezwłasnowolnienia całkowitego bądź częściowego może być dokonany jedynie mocą orzeczenia
sądowego.
Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych są kategoriami prawa cywilnego. Nie we wszystkich
działach prawa granice wieku, z którymi prawo wiąże określone skutki prawne są określone w ten sam sposób
jak czynią to przepisy prawa cywilnego np. prawo wyborcze ma już inne kryteria wiekowe, mamy bierne i
czynne prawo wyborcze. Przy prawie wyborczym biernym wybieralność do sejmu to 21 lat, a do senatu 30
lat. W prawie karnym granica wieku nie pokrywa się z odpowiedzialnością.
Zdolność do działań prawnych – przez tą kategorię rozumie się zdolność do tego aby przez własne działanie
nabywać prawa lub zaciągać zobowiązania przy czym własnym działaniem jest zarówno czynność prawna jak
i czyn dozwolony i niedozwolony.
Zdolność specjalna do czynności prawnych – taka zdolność dla której osiągnięcia prawo ustanawia
zazwyczaj łagodniejsze warunki tj. mniejsze granice wieku, ale za to zdolność ta obejmuje mniejszy zakres
działania, który posiadają tacy małoletni np. małoletni mający co najmniej 14 lat mogą zawrzeć bez zgody
przedstawiciela ustawowego umowę o pracę w celu przyuczenia się do określonego zawodu
OSOBY PRAWNE:
Zdolność prawna osoby prawnej trwa od chwili jej powstania (ściślej od chwili wpisu do właściwych
rejestrów) do chwili jej likwidacji (rozwiązania, skreślenia wpisu). Z powstaniem i likwidacja łączą się
jeszcze przesłanki szczegółowe.
Osoby prawne od chwili swego powstania do chwili rozwiązania mają zawsze zdolność do czynności
prawnych z tym jednak zastrzeżeniem, że osoba prawna musi działać przez swe legalne organy w sposób
przewidziany ustawowo i przede wszystkim w statutach.
Osoba prawna jest podmiotem prawa, czyli taką osobą, która nie będąc osobą fizyczną ani organem
państwowym może posiadać prawa i obowiązki. Teksty prawne nie definiują osoby prawnej dlatego też
definicję osoby prawnej możemy znaleźć tylko w doktrynie w postaci uproszczonych definicji negatywnej
(przez negację) i pozytywnej.
Definicja negatywna : Osoba prawna jest to podmiot prawa nie będący osobą fizyczną ani organem
państwowym
Definicja pozytywna: Osoba prawna jest to jednostka organizacyjna wyposażona w przez prawo w przymiot
podmiotowości prawnej, czyli możność występowania jako samodzielny podmiot praw i obowiązków.
Geneza osoby prawnej sięga okresu kształtowania się i rozwoju prawa rzymskiego. Zalążkiem
osoby prawnej było tzw. municipium. Z czasem w prawie rzymskim zaczęto rozszerzać podmiotowość na
związki osób fizycznych różnego rodzaju stowarzyszenia (np. collegia fabrorum – stowarzyszenia
rzemieślników), korporacje, zrzeszenia, universitates personarum. Zaczęto więc korporacje odróżniać od ich
członków. Członkowie mogli wstępować, występować z korporacji, a korporacja trwała jako odmienny
[email protected]
43
podmiot. Majątek korporacji zaczęto uważać jako majątek tego podmiotu, a nie za wspólny majątek osób
tworzących korporacje (ani częściowy, ani każdej z nich).
Ta konstrukcja, której kształtowanie rozpoczęło prawo rzymskie przeszła do formacji
średniowiecznych. –cechy, gildie, słynna hanza. Samą Stolicę Apostolską oraz inne zakłady kościelne zaczęto
traktować jako osoby prawne.
Największy okres rozwoju osób prawnych wiąże się z czasami nowożytnymi z rozwojem
kapitalizmu. Przez cały wiek XIX i XX powstawały różnego rodzaju osoby prawne jako zrzeszenia o
charakterze nie tylko gospodarczym, usługowym ale i politycznym np. partie polityczne, związki zawodowe.
Obok osób prawnych prawa prywatnego zaczęły powstawać osoby prawne zwane w doktrynie osobami
prawnymi prawa publicznego. Osoba prawna prawa prywatnego dawała pewnym podmiotom, organizacjom
zdolność przede wszystkim w zakresie cywilistyki natomiast osoby prawne prawa publicznego były
podmiotami nie tylko wchodzącymi w obrót prawa cywilnego ale i posiadały element władztwa z tytułu swej
działalności publicznej np. gdy tworzył się samorząd terytorialny jako osoba prawna prawa publicznego to
tworzył się nie tylko dlatego że tworzył się element podmiotu jako takiego ale i władztwa prawnego.
Obecny system prawny w Polsce nie rozróżnia osób prawnych prawa prywatnego i prawa
publicznego. Nie wprowadziła takiego podziału konstytucja. To rozróżnienie znane jest jednak w doktrynie,
nauce prawa. Według doktryny osoby prawne prawa publicznego to te osoby prawne, które nie tylko
wyposażone są w przymiot osobowości prawnej, a więc nie tylko mogą wchodzić w obrót prawny jak czynią
to osoby prawne prawa prywatnego ale wyposażone są jeszcze w elementy władztwa publicznego ze względu
na zadania publiczne, które mają. Osobami prawa publicznego w różnych systemach prawnych państw
europejskich są przede wszystkim jednostki samorządu terytorialnego. Nie tylko wchodzą w obrót prawny
jako właściciel majątkowy ale mogą także swoimi uchwałami, zarządzeniami nakładać pewne przymusowe
obowiązki, a więc korzystają z tego władztwa. Polska konstytucja w swej konstrukcji osoby prawnej prawa
publicznego nie przyjęła w stosunku do samorządu terytorialnego, stanowiąc jedynie w rozdziale VII
poświęconym samorządowi terytorialnemu w jego Art. 165., że „Jednostki samorządu terytorialnego mają
osobowość prawną.”
Zagadnienia podstawowe osób prawnych uregulowane są w KC. Reguluje on stosunki cywilne
między osobami fizycznymi i osobami prawnymi oraz zawiera postanowienia kto jest w naszym systemie
osobą fizyczną i kto osobą prawną. Podstawą prawną w tej materii w KC jest Art. 33. „W Polsce osobami
prawnymi są: Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość
prawną.”
Różne inne akty normatywne określają w przepisach szczególnych zagadnienia podstawowe dla osób
prawnych, a więc ich powstanie, ich ustrój i ich ustanie. Takim specyficznym aktem normatywnym, który
ukazał się w ostatnich latach była Ustawa z 28 lipca 1990 r. „O partiach politycznych” (wielokrotnie
nowelizowana). Po raz pierwszy w naszym systemie prawnym uregulowana została osobowość prawna partii
politycznych. Partia polityczna w polskim systemie prawnym uzyskuje osobowość prawną z chwilą
zgłoszenia jej do ewidencji prowadzonej w Sądzie Wojewódzkim w Warszawie.
Art. 33. KC na pierwszym miejscu wymienia Skarb Państwa. Jest tak dlatego, że instytucja tzw.
Skarbu Państwa jest z reguły w demokratycznych państwach osobą prawną reprezentującą państwo w
majątkowym obrocie prawnym (państwo jako właściciel). Instytucja Skarbu Państwa wywodzi się jeszcze
genetycznie z prawa rzymskiego tak jak i cała koncepcja osoby prawnej. Już w prawie rzymski odróżniano
majątek cesarski (publiczny tzw. fiskus) od mienia prywatnego.
Poza art.. 33. KC ważnym art. dotyczącym osób prawnych jest: art. 35. KC, stanowiący o powstaniu
osoby prawnej „Powstanie, ustrój i ustanie osób prawnych określają właściwe przepisy; w wypadkach i w
zakresie w przepisach tych przewidzianych organizację i sposób działania osoby prawnej reguluje także jej
statut.”
Osoby prawne regulują więc przepisy KC, inne przepisy w różnych ustawach dot. osób prawnych, a
ponadto każda osoba prawna ma swój własny statut, np. akt eregujący uniwersytet zawiera ogólną podstawę o
tym, że uniwersytet państwowy jest osoba prawną. UMCS ma taką podstawę z dekretu PKWN z 26
października 1944 r., w jednym z artykułów tego dekretu jest powiedziane, że UMCS jest osobą prawną.
[email protected]
44
Późniejsze ustawy dotyczące osób prawnych, a zwłaszcza Art. 35. Kodeksu Cywilnego powiedziały,
że przepisy przewidzieć mogą istnienie statutu i oczywiście przepisy o szkolnictwie wyższym przewidują
istnienie statutów i każdy uniwersytet ma swój statut jako wewnętrzne normy prawne i nim są regulowane
szczegółowe sposoby ustroju i działania osoby prawnej jaką są uniwersytety państwowe.
Podział osób prawnych
KORPORACJE to taki typ osoby prawnej, który odnosi się i jest charakterystyczny dla wszelkich zrzeszeń..
Korporacją jest nazywana osoba prawna, która powstaje w wyniku zorganizowania się pewnej liczby osób
fizycznych zmierzających do osiągnięcia wspólnego celu. Z korporacją więc łączy się pojęcie członkostwa.
ZAKŁAD to taki typ osoby prawnej, którego powstanie, cel, rodzaj i sposób działania określa założyciel w
statucie. Niezbędnym elementem zakładu jest przede wszystkim określony majątek. Cele działania zakładu w
zależności od jego rodzaju określa ustawa. Zakłady charakterystyczne są dla wszelkich rodzajów jednostek
usługowych. Zakład nie ogranicza się jedynie do działalności gospodarczej. Zakładami są uczelnie
państwowe, szpitale, biblioteki (Biblioteka Narodowa).
Oprócz tych 2 podstawowych typów osób prawnych jakie rozróżnia doktryna jest jeszcze jeden podtyp –
fundację.
FUNDACJA to odrębny rodzaj osoby prawnej, który może być traktowany jako typ zakładu realizujący
pewne cele społeczne nie charakterystyczne dla działalności gospodarczej.
Ustawodawstwo o fundacjach podkreśla, że cele fundacji określa jej statut zgodnie z celami określonymi
przez założyciela (fundatora). Dziś jedną z najsłynniejszych fundacji jest Fundacja Nobla.
Tryb powstawania osób prawnych
1. Tryb erekcyjny → osobę prawną powołuje określony organ państwowy wysokiej rangi w akcie
normatywnym [np. powstanie uniwersytetów państwowych w Polsce zawsze następuje w drodze ustawowej],
z reguły aktem ustawowym, a w nielicznych wyjątkowych przypadkach aktem niższego rzędu.
2. Tryb koncesyjny → wolę utworzenia osoby prawnej przejawiają założyciele, ale władza państwowa musi
dać zezwolenie czyli tzw. koncesję.
3. Tryb rejestracyjny (normatywny) → polega na wpisaniu osoby prawnej do odpowiedniego rejestru;
generalnie warunki powstania danego rodzaju osób prawnych określa sam akt normatywny.
Kwestie rozwiązywania osoby prawnej regulują w jakimś zakresie akty normatywne, a bardziej szczegółowo
statuty. Z reguły kompetentne organy statutowe same podejmują w tej kwestii decyzje. Np. przy osobach
prawnych typu korporacyjnego walne zgromadzenie jakiejś organizacji decyduje o jej rozwiązaniu. Przy
osobach prawnych o charakterze gospodarczym np. przedsiębiorstwa państwowe czy spółka z udziałem
Skarbu Państwa, decydują także kompetentne organy tych osób prawnych o rozwiązaniu zawsze z chwilą
ogłoszenia ich upadłości. Likwidacja osób prawnych niektórych typów może nastąpić także mocą
zwierzchniego nadzoru mającego prawną podstawę. Np. mający prawną organ państwowy nadzorujący daną
osobę prawną może nie zezwolić na dalszą działalność danej osobie prawnej jeżeli narusza ona prawo.
ORGANY PAŃSTWOWE
Innymi podmiotami prawa nie będącymi osobami fizycznymi są organy państwowe czyli samo państwo jako
całość. Państwo jako całość jest swoistym podmiotem prawa i nie musi posiadać odrębnej osobowości
prawnej. Państwo, samorząd terytorialny, samorząd gospodarczy, samorząd zawodowy to są osoby prawa
publicznego bo mogą nie tylko wchodzić w obrót prawny ale także posiadają element władztwa. Państwo jest
więc swoistym podmiotem prawa występującym w dwojakim charakterze w innym na wewnątrz i w innym
na zewnątrz.
Wewnątrz jako osoba prawna występuje państwo w postaci Skarbu Państwa (tzw. fiskus), o którym stanowi
art. 33. KC, a jeszcze bardziej szczegółowo art. 34. KC („Skarb Państwa jest w stosunkach cywilnoprawnych
[email protected]
45
podmiotem praw i obowiązków, które dotyczą mienia państwowego nie należącego do innych państwowych
osób prawnych”).
Na zewnątrz państwo jest też podmiotem prawa w stosunkach międzynarodowych z innymi państwami i
tutaj regulowane jest to międzynarodowym prawem publicznym.
Same organy państwowe oddzielnej osobowości prawnej nie posiadają nie muszą jej posiadać ale
traktowane są jako swoiste podmioty prawa jakby były osobami prawnymi. Za ich pośrednictwem państwo
korzysta ze swej zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych.
W konstrukcji samorządu terytorialnego wyraźnie jest powiedziane, że samorząd terytorialny jest osobą
prawną. Po raz pierwszy w tej kwestii wypowiedziała się Ustawa z 8 marca 1990 r. „O samorządzie
terytorialnym” stwierdzając, że w Polsce gminny wiejskie i miejskie posiadają samorząd terytorialny, a więc
w imieniu i na rzec gminy działają odpowiednie organy. Rozdział VII Konstytucji wyraźnie powiada w:
Art. 165. Punkt 1, że „Jednostki samorządu terytorialnego mają osobowość prawną”
Art. 164. Punkt 1 stanowi, że „Podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gmina.”
co oznacza jak stanowi:
Art. 164 punkt 3., że „Gmina wykonuje wszystkie zadania samorządu terytorialnego nie zastrzeżone dla
innych jednostek samorządu terytorialnego.”
b) Przedmiot stosunku prawnego
Nie ma żadnej definicji legalnej co jest lub może być przedmiotem stosunku prawnego, za powodu czego
strony mogą wchodzić w stosunki prawne.
Według poglądów najbardziej tradycyjnych przedmiotem stosunku prawnego są rzeczy pojmowane wąsko
jako tylko dobra materialne, bądź szeroko jako dobra materialne i niematerialne.
Według innych poglądów na przedmiot stosunku prawnego powiada się, że przedmiotem stosunku prawnego
są rzeczy i określone zachowania.
Według trzeciej grupy poglądów najbardziej konsekwentnej powiada się, że przedmiotem stosunku
prawnego są wyłącznie zachowania określonych podmiotów, uczestników tego stosunku. W naszym
wykładzie przyjmiemy stanowisko trzecie.
Przedmiotem stosunku prawnego są te zachowania do których w danym stosunku prawnym obowiązany jest
podmiot obowiązku i te zachowania do których w danym stosunku prawnym uprawniony jest podmiot
uprawnienia.
Przykładowo jeśli mówi się w myśl teorii rzeczowej, że przedmiotem prawa własności i powstałego w
związku nią stosunku prawnego własności jest rzecz np. maszyna do pisania to tylko pozornie wydaje się to
zupełnie oczywiste. Ta sama bowiem rzecz może być tylko nie tylko przedmiotem prawa własności ale także
prawa użytkowania, wówczas, gdy zostanie wypożyczona czy prawa zastawu, gdy zostanie zastawiona. Nie
można jednak się zgodzić by te dwa różne kolejne stosunki prawne, które mogą powstawać gdy właściciel
daną rzecz wypożyczy czy zastawi, miały za swój przedmiot tę samą rzecz, gdyż wówczas nie było by
między nimi żadnej różnicy –a przecież prawo własności wyróżnia się tym od innych praw, że właściciel
uprawniony jest do wszelkich czynności w stosunku do rzeczy będących jego własnością. Użyczający
natomiast jest tylko uprawniony do używania rzeczy zgodnie z jej przeznaczeniem, a zastawnik jest
uprawniony tylko do posiadania, a nie do używania rzeczy tylko posiadania i sprzedania jej w przypadku
niespełnienia sumy danej pod zastaw.
Stąd też musimy przyjąć i przyjmujemy, że przedmiotem stosunków prawnych nie jest sama rzecz (przy
różnych stosunkach prawnych jest ta sama) ale różne rodzaje zachowania się podmiotu uprawnienia i
podmiotu obowiązku dotyczące tej rzeczy, wynikające z norm regulujących dany stosunek prawny.
Twierdzenie to wynika także z tezy bardziej generalnej, że stosunki prawne są zawsze stosunkami
międzyludzkimi, między podmiotami, a nigdy nie mogą być stosunkami między podmiotami i rzeczami. W
świetle tej tezy stosunek prawny skierowany jest na działania bądź zaniechania, a tym samym jego przedmiot
stanowią zawsze zaniechania, a nie rzeczy.
[email protected]
46
W zależności od rodzaju zachowań do których podmiot jest obowiązany lub uprawniony możemy
klasyfikować stosunki prawne na różne typy pamiętając, że zachowania stron mogą generalnie przybierać
postać czynienia bądź nieczynienia.
W konsekwencji można rozróżnić cztery typy (rodzaje) stosunków prawnych, w których to co można
określić jako vinculum iuris –elementarna ich więź –sprowadza się do czterech skorelowanych
zachowań polegających na tym że:
1. Zarówno przedmiotem uprawnienia jak i przedmiotem obowiązku jest czynienie.
2. Przedmiotem uprawnienia jest czynienie, a przedmiotem obowiązku nieczynienie.
3. Przedmiotem uprawnienia jest nieczynienie, a przedmiotem obowiązku jest czynienie.
4. Zarówno przedmiotem uprawnienia jak i przedmiotem obowiązku jest nieczynienie.
Treścią każdego stosunku prawnego są uprawnienia i obowiązki podmiotów między którymi stosunek
prawny zachodzi. Pojęcia uprawnienia i obowiązku są pojęciami korelatywnymi. Korelaty to takie pojęcia
które są od siebie wzajemnie zależne. Takimi typowymi korelatami w stosunku prawnym są uprawnienia i
obowiązki, które odgrywają istotną rolę jako treść stosunku prawnego i jako przedmiot stosunku prawnego.
c) Uprawnienie jako element stosunku prawnego
Uprawnienie obejmuje sferę zachowań nie nakazanych i nie zakazanych, a więc nie będących przedmiotem
obowiązku, w której to sferze podmiot może dokonywać różnych wyborów. W zależności od wyboru
zachowania się dokonanego przez ową stronę inna, druga strona (podmiot) stosunku prawnego staje się
zobowiązany do odpowiedniego zachowania się [np. uprawniony jest wierzyciel, który może, ma prawo
żądać zwrotu długu co oznacza, że od jego decyzji zależy czy będzie domagał się w danym momencie zwrotu
długu czy też nie ale gdy zażąda zwrotu długu, dłużnik ma wtenczas obowiązek dług ten mu zwrócić].
Uprawnienie w jakimś sensie można utożsamiać z prawem podmiotowym. Jeśli przez uprawnienie
rozumiemy prawo podmiotowe to znaczy przez prawo podmiotowe rozumiemy przyznaną przez normę
prawną określonemu podmiotowi sferę możności postępowania w określony sposób.
Niektórzy uważają, że tylko uprawnienia o doniosłym znaczeniu są prawami podmiotowymi, np nauka prawa
konstytucyjnego, według której prawo podmiotowe są to podstawowe uprawnienia obywatela zwłaszcza te
zawarte w samej konstytucji dotyczące praw jednostki, praw podmiotowych.
Cywiliści patrzą już na tą kwestię inaczej. Z reguły traktują oni każde uprawnienie lub zespół uprawnień jako
prawo lub zespół praw podmiotowych.
Jeżeli podmiot ma uprawnienie to może zachować się zgodnie z dyspozycją normy i może zaniechać
realizacji tego postępowania bo to jest jego uprawnienie np. jako wyborca mam uprawnienie do udziału w
wyborach i mogę z niego skorzystać lub te nie, w prawie cywilnym dłużnik spełniając świadczenie może
żądać od wierzyciela pokwitowania bo do tego upoważnia go i jest to jego uprawnienie:
Art. 462. § 1. Kodeksu Cywilnego „Dłużnik spełniając świadczenie może żądać od wierzyciela
pokwitowania”
O uprawnieniu pewnej osoby do określonego zachowania mówimy wtedy gdy norma prawna
przewiduje w danej sytuacji opisanej zazwyczaj w hipotezie dla tej osoby możliwość określonego
zachowania się, która nie jest obowiązkiem tej osoby łącząc z tym zachowaniem się przyzwolonym w
dyspozycji powstanie obowiązku innej osoby.
d) Obowiązek jako element stosunku prawnego
Podmiot prawa ma obowiązek wówczas gdy jakaś norma prawna, której jest adresatem wskazuje mu jeden i
tylko jeden sposób postępowania w określonych przez normę warunkach.
Przez obowiązek prawny osoby prawa rozmieć należy konieczność określonego zachowania się tej osoby
wynikającą z zawartego w normie zakazu lub nakazu i zabezpieczoną (tą konieczność) środkami przymusu
jakimi dysponuje państwo.
[email protected]
47
Obowiązek jako element stosunku prawnego polega na tym, że podmiot prawa, który jest uczestnikiem
stosunków prawnych powinien postąpić tylko w określony sposób tj. dopełnić określonej czynności lub
wstrzymać się od dokonywania określonej czynności. → Przepisy prawa lub postanowienia umowne
przewidują w danej sytuacji pewien nakazany lub zakazany adresatowi sposób zachowania się, a z
zachowaniem odmiennym wiąże się możliwość przymusowego wyegzekwowania świadczenia
przysługującego drugiej stronie.
Istota obowiązku sprowadza się zawsze do dwóch momentów. 1) Obowiązek prawny wynika ze
sformułowania normy prawnej nakazu i zakazu; 2) niewykonanie obowiązku prawnego jest połączone z
poniesieniem konsekwencji prawnych, z odpowiedzialnością prawną.
Z uwagi na to, że pojęcia uprawnienia i obowiązku są korelatywne, współzależne to stosunek prawny z
punktu widzenia korelacji możemy być rozumiany dwojako:
1. Jako pewna całość, na którą składają się określone uprawnienia i obowiązki obydwu stron. W takim
całościowym ujęciu każda ze stron jest zarówno uprawniona jak i zobowiązana. Każda ze stron jest
uprawniona do jednego rodzaju zachowania i zobowiązana do innego rodzaju zachowania.
2. Rozumienie oddzielające strony, podmioty uprawnione i zobowiązane. Stosunek prawny w takim ujęciu
należy rozumieć jako zachodzący między dwoma podmiotami, stronami, z których jeden jest wyłącznie
uprawniony, a drugi wyłącznie zobowiązany (np. stosunek prawny kupna – sprzedaży przedstawia się w ten
sposób, że sprzedawca jest tylko uprawniony do żądania zapłaty, a kupujący jest tylko zobowiązany
uiszczenia zapłaty).
ŹRÓDŁA PRAWA (PROBLEMATYKA TEORETYCZNA TWORZENIA PRAWA)
1 Poglądy na tworzenie prawa. Znaczenie terminu źródła prawa. Określenie pojęcia źródła
prawa.
Dwa kierunki przeciwstawnych poglądów w kwestii pojmowania tworzenia prawa.
1. racjonalno – konstruktywny (dominujący w okresie pozytywizmu prawniczego) → prawa jako świadoma
działalność prawotwórcza / kierunek związany z osobą Benthama, myśliciela który działał w drugiej połowie
XVIII w. i w pierwszej połowie XIX w., angielskiego prawnika, filozofa, ekonomisty, prekursora
pozytywizmu prawniczego, przedstawiciela liberalizmu w ekonomii /
2. ewolucyjno – organiczny → prawodawca nie ma prawa tworzyć, a jedynie prawo odkrywać, prawo tworzy
się samorzutnie, społeczeństwo w swym historycznym rozwoju miało spontanicznie kształtować reguły
zachowań, podobnie jak kształtowany jest język. / Friedrichem Karl von Savigny,
Koncepcja naukowej polityki prawa. /L. Petrażycki / → tworzenie prawa świadoma i celowa działalność
prawotwórcza opartą na odpowiedniej wiedzy naukowej. Polityka prawa Petrażyckiego miała polegać na tym,
że prawodawca ustanawia sobie jakiś cel, a potem świadomie myśli o środkach służących temu celowi, w tej
konstrukcji, w tym myśleniu twórca wykorzystuje wiedzę i naukę przede wszystkim.
ŹRÓDŁA PRAWA – FONTES IURIS
W Konstytucji z 1997r. cały III rozdział ma właśnie tytuł „Źródła prawa”. Jest to pierwsza polska konstytucja,
która źródłom prawa poświęciła odrębny rozdział.
Przyjmiemy cztery znaczenia terminu źródła prawa:
1. W znaczeniu teoretycznym. - fontes iuris oriundi – droga prowadząca do powstania prawa → Znaczenie
podstawowe: fakt lub zespół faktów prawotwórczych, pojmowanych szerzej lub wężej.
[email protected]
48
Szerzej są pojmowane jeżeli traktuje je się jako ogół elementów dzięki którym dana reguła nabiera charakteru
prawa w swej drodze dążącej do powstania prawa.
Natomiast według ujęć węższych wystarczające jest to, że istnieje pewna określona kompetencja organów
powołanych konstytucyjnie do stanowienia prawa i ta kompetencja tych organów do stanowienia prawa
wyjaśnia zagadnienie źródeł prawa we współczesnych państwach. Za organami stoją ludzie, więc źródła
prawa należy określić jako działania, jako akt ludzi, którym normy prawne przyznają charakter organów o
określonych kompetencjach
2. W znaczeniu historycznym - fontes iuris cognoscendi - źródła poznania prawa. → to wszystko z czego
można dowiedzieć się o treści norm prawnych, które kiedyś obowiązywały (dawne teksty prawne, inne formy
przekazu, z których poznajemy treść obowiązujących kiedyś przepisów).
3. W znaczeniu źródeł prawa materialnego.
→ całokształt czynników zarówno społecznych,
ekonomicznych, kulturowych wpływających na ukształtowanie się takich, a nie innych norm.
4. W znaczeniu formalnym (formalne źródło prawa) → tak rozumiane źródła prawa utożsamiane są z aktami
normatywnymi. W istocie jednak akt normatywny jest już przecież wynikiem, rezultatem poprzedzającej go
prawotwórczej działalności państwa. Łącząc punkt widzenia formalny i materialny rozumienia źródeł prawa
można na gruncie europejskiej kultury prawnej zdefiniować źródła prawa w następujący sposób:
Źródła prawa to prawotwórcza działalność państwa w wyniku której powstają akty normatywne,
których treść uwarunkowana jest całokształtem czynników ekonomicznych i kulturowych, a w
szczególności aktualnymi potrzebami społeczeństwa.
Czynniki kulturowe jak i cała kultura obejmują także świadomość społeczną w szczególności świadomość
polityczną i prawną. W obrębie czynników kulturowych zawarta jest też odpowiednia aksjologia preferująca
określone wartości, które prawo ma wyrażać.
O źródłach prawa w znaczeniu teoretycznym można i należy mówić w 2 punktach widzenia:
1. Z punktu widzenia normatywnego (ocennego)
np. „takich a takich norm należy przestrzegać jako obowiązujących norm danego systemu prawa”
2. Z punktu teoretycznego (opisowego)
np. „w danym systemie prawnym takie a takie fakty uważane są za fakty prawotwórcze”
2. Pojęcie procesu prawotwórczego i procesu kształtowania się prawa.
Proces prawotwórczy to wyłącznie prawotwórcza działalność organów państwowych.
Natomiast proces kształtowania się prawa obejmuje wszystko to, co zachodzi zanim dojdzie do procesu
prawotwórczego. Jest więc szerszy w czasie i szerszy przedmiotowo i podmiotowo bo w procesie tym biorą
udział różne instytucje i ogniwa niepaństwowe (partie polityczne, związki zawodowe, grupy nacisku itp.)
zanim dojdzie do tego, że państwo włącza się w ten proces. Ogniwa te działają bardziej spontanicznie, są
nosicielami różnych idei i poglądów, pomysłów, projektów nieformalnych inicjatyw. Te inne instytucje
inspirują prawotwórczą działalność organów państwa. Dopiero państwo może nadać tym projektom moc
obowiązujących norm prawnych. Proces kształtowania się prawa mieści w sobie również prawotwórczą
działalność państwa jako ostatnią fazę tego szeroko pojmowanego procesu.
3. Zasadnicze formy działalności prawotwórczej i ich wzajemny stosunek do siebie.
STANOWIENIE PRAWA jest charakterystyczne dla kultury kontynentalnej europejskiej Pod pewnymi
warunkami bywa uznawane za formę wyższą prawotwórstwa w porównaniu z praktyką prawotwórczą.
Wyróżniamy dwie stałe cechy prawa stanowionego:
a) zawsze jest to prawo pisane (tzw. pisane źródło prawa)
b) formułuje normy dotyczące sytuacji przyszłych (stosowanych pro futuro)
[email protected]
49
Nie każde prawo pisane jest prawem stanowionym, ale każde prawo stanowione jest prawem pisanym.
Stanowienie prawa polega na tym, że kompetentny organ prawodawczy formułuje w sposób pisemny, w
założeniu jednoznaczny, normy o charakterze generalnym i abstrakcyjnym dotyczące przyszłych sytuacji.
Organy stanowiące prawo mają dziś na ogół charakter kolegialny, rzadziej jednoosobowy.
Stanowienie prawa jest zatem procesem zakładającym obowiązywanie norm kompetencyjnych do wydawania
przepisów prawnych przyznanych organom prawo stanowiącym
PRAWOTWÓRCZA PRAKTYKA ORGANÓW PAŃSTWOWYCH wyraża się w powtarzających się
konkretnych decyzjach organów stosujących prawo za pomocą których te organy oceniają i rozstrzygają w
jednakowy sposób podobne stany faktyczne tworząc na ich podstawie dopiero normy prawa. Chodzi tu przede
wszystkim o sądowe stosowanie prawa. Ta forma charakterystyczna jest dla tzw. prawa precedensowego,
które jest znamienne na kultury anglosaskiej.
UMOWA jako forma działalności prawotwórczej może być uznana za odmianę stanowienia prawa. Jest to
także akt pisany, a więc i rodzaj pisanego źródła prawa regulujący sytuacje przyszłe. Dziś ma znaczenie w
międzynarodowym prawie publicznym gdyż to prawo powstaje w wyniku umów międzynarodowych ale i
czasem jeszcze umowa jest stosowana i w prawie wewnętrznym. Niektóre systemy prawa współczesne znają
tzw. umowy zbiorowe dotyczące stosunków pracy: Art. 59. § 2. Konstytucji RP „Związki zawodowe oraz
pracodawcy i ich organizacje mają prawo do rokowań, w szczególności w celu rozwiązywania sporów
zbiorowych, oraz do zawierania układów zbiorowych pracy i innych porozumień.” Wtenczas także są one
źródłem praw.
ZWYCZAJ staje się prawem i jego źródłem o tyle tylko o ile da się stwierdzić powtarzająca się dłuższy czas
praktykę, którą -co najważniejsze -państwo poprzez swoje organy (np. sądy) uznaje. Taki uznany zwyczaj
staje się wówczas źródłem prawa. Dopiero uznany przez państwo zwyczaj staje się prawem zwyczajowym.
Terminu ‘prawo zwyczajowe’ nie należy mylić z terminem ‘zwyczaj prawny’. Należy odróżniać normy
prawa zwyczajowego od zwyczajów prawnych. / Zwyczaje prawne to tylko fakty ustalane przez
społeczeństwo pewnych nawyków co do sposobu czynienia użytku z obowiązujących instytucji prawnych i
wynikających z nich uprawnień [np. ustalają się w pewnych środowiskach zwyczaje prawne dotyczące
sposobu rozporządzania spadkiem, czy dotyczące zawierania różnych umów o dożywocie, dzierżawę itd]./
Zwyczaj odgrywa dziś istotną rolę w międzynarodowym prawie publicznym. Międzynarodowe prawo
zwyczajowe powstaje na skutek długotrwałych praktyk postępowania, kiedy powstaje przekonanie, że
odpowiednie zachowanie się jest zachowaniem normatywnym. Polska jako członek społeczności
międzynarodowej, honoruje i podlega w odpowiednim zakresie międzynarodowemu prawu zwyczajowemu.
Zdecydowanie mniejszą rolę odgrywa zwyczaj jako źródło prawa krajowego. W polskim systemie
prawnym jest zasadnym, że zwyczaj jest źródłem prawa tylko i zawsze wówczas jeśli nasze prawo
wewnątrzpaństwowe zawiera odesłanie do zwyczajów, powołuje się w tekście prawnym na zwyczaj.
Wówczas reguła zwyczajowa będzie wywoływała skutki prawne poprzez przepisy zawierające odesłania do
zwyczajów:
np. art. 56. KC, mówiący o skutkach czynności prawnych stanowi, że „Czynność prawna wywołuje nie tylko
skutki prawne w niej wyrażone lecz również te, które wynikają z ustawy, zasad współżycia społecznego i z
ustalonych zwyczajów.”
np. art. 354. § 1. KC „Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób
odpowiadający celowi społeczno – gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w
tym zakresie ustalone zwyczaje także w sposób odpowiadający tym zwyczajom.”
Rola NAUKI (jurysprudencji) jako źródła prawa.
Współcześnie nauka prawa wywiera doniosły wpływ na tworzenie prawa (jego określonych dziedzin, rola
ekspertów, opiniodawców, doniosły wpływ na rozumienie prawa) ale nie jest czynnikiem samodzielnym,
stanowiącym, nie jest źródłem prawa w sensie faktu prawotwórczego. Jurysprudencja, poglądy znawców
prawa, ich opinie nie są współcześnie uznawane za samoistne fakty prawotwórcze w sensie faktów
stanowiących prawo w przeciwieństwie do niektórych dawnych epok minionych kiedy takie opinie za źródła
[email protected]
50
prawa były uznawane [np. w okresie poprzedzającym czasy nowożytne w niektórych państwach zachodnich
za źródła prawa uważano tzw. communis opinio doctorum, a więc opinie znawców prawa] Nauka roztacza
jednak współcześnie bardzo istotne instrumenty w postaci reguły egzegezy prawniczej, rozstrzygania co jest,
a co nie jest obowiązującym prawem, jak należy je rozumieć. Odgrywa więc bardzo istotną rolę w rozumieniu
prawa jak i w jego tworzeniu i stosowaniu.
Stosunek wzajemny do siebie poszczególnych form działalności prawotwórczej.
Różne formy prawotwórstwa bądź się wzajemnie uzupełniają, bądź konkurują ze sobą. Uzupełniają się
wówczas gdy zgodnie regulują te same sfery zachowań, konkurują gody walczą o swoisty prymat.
Przykładowo w dawnym Rzymie w pewnych okresach ustawy i zwyczaj uważano za źródła prawa
podstawowe uzupełniające się wzajemnie. Były jednak okresy kiedy między tymi dwiema formami powstało
tzw. prawo pretorskie i zaczęła powstawać pewna rywalizacja. Pretor był wysokim urzędnikiem
państwowym, sprawował wymiar sprawiedliwości, wydawał edykty pretorskie ustalające zasady prawa.
W średniowieczu w Europie głównym źródłem prawa był początkowo zwyczaj, a następnie były nim
umowy między przedstawicielami różnych szczebli drabiny feudalnej.
W państwie nowożytnym od XVIII w. przyjmuje się stanowienie prawa za główną formę jego
tworzenia, odrzuca się w zasadzie zwyczaj.
W Polsce przed 1939 r. istniała rywalizacja między aktami normatywnymi parlamentu i władzy
wykonawczej. Występowało to od 1926 r. (zamach stanu J. Piłsudskiego) i później kiedy stawaliśmy się
państwem bardziej autorytarnym niż państwem demokratycznym. Nie było tej konkurencji jeszcze
bezpośrednio po uchwaleniu konstytucji marcowej w 1921 r. Po roku 1926 zwiększyły się uprawnienia
władzy wykonawczej. Konstytucja kwietniowa (1935 r.) dawała prezydentowi uprawnienie do wydawania
rozporządzeń z mocą ustawy.
Jeżeli chodzi o obecny ustrój Polski to tej rywalizacji nie ma. Mamy bardzo wyraźnie oddzielone
kompetencje organów prawotwórczych i organów prawo stosujących. Wypadki wątpliwe, spory
kompetencyjne między centralnymi organami państwowymi ma kompetencje rozstrzygać Trybunał
Konstytucyjny. Obecny ustrój polityczny jak stanowi art. 10 Konstytucji opiera się na „podziale i
równowadze władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej.”
Pozycja parlamentu jako władzy ustawodawczej jest przestrzegana. Panuje prymat ustawy. Pewne
akty normatywne podustawowe mogą wydawać tylko ściśle określone organy władzy wykonawczej w
oparciu o upoważnienia ustawowe zgodnie z ustawami i konstytucja. Trybunał Konstytucyjny kontroluje
zgodność nie tylko ustaw ale i wszystkich aktów podustawowych pochodzących od centralnych organów
władzy z konstytucją.
4. O stanowieniu prawa oraz roli prawa stanowionego w różnych systemach prawnych.
Stanowienie jest współcześnie podstawowym sposobem powstawania prawa chociaż znane są już od bardzo
dawna. Występowało już w prawie rzymskim, w państwach nowożytnych od XIX w. słynne wielki
kodyfikacje napoleońskie, niemieckie były pomnikami stanowienia prawa.
Stanowienie prawa jest w istocie określonym działaniem ciał z reguły kolegialnych, którym państwo wydało
kompetencje do wydawania przepisów prawa. U podstaw współczesnego procesu stanowienia prawa leżą
więc określone normy kompetencyjne organów stanowiących prawo. W istocie taką podstawą tworzenia
prawa w państwach i systemach prawa stanowionego jest zawsze ustawa zasadnicza (konstytucja). Miejsce
niższe od konstytucji zajmują w systemach prawnych ustawy zwykłe. Żadna ustawa zwykła nie może uchylić
postanowień konstytucji. W państwach demokratycznych ustawy te podlegają badaniu ich zgodności z
konstytucjach. W polskim systemie prawnym zmian konstytucji może dokonać tylko ustawa konstytucyjna
uchwalana w trybie szczególnym, kwalifikowanym odmiennym od trybu ustawy zwykłej (R XII Konstytucji
„Zmiana konstytucji”).
W XIX w. na gruncie kultury prawnej europejskiej, pod wpływem doktryny niemieckiej (Laband), zaczęto
wyróżniać ustawę w znaczeniu materialnym i formalnym. Asumptem do tego podziału był spór o charakter
aktu normatywnego jakim był ówczesny budżet uchwalany przez parlament niemiecki. Rozróżnienie to
[email protected]
51
wywołało liczne kontrowersje stąd nie wszędzie i nie zawsze było honorowane i podlegało z upływem czasu
różnym modyfikacjom. Doktryny przyjmujące pojecie ustawy w znaczeniu formalnym i materialnym jako
kryterium tego rozróżnienia podkreślają i wymieniają sam proces ustawodawczy.
Ustawą w rozumieniu formalnym jest każdy akt normatywny, który powstał w tzw. parlamentarnej drodze
ustawodawczej i został ogłoszony formalnie jako ustawa niezależnie od treści i niezależnie od co on reguluje.
Według tej doktryny ustawa w znaczeniu formalnym niekoniecznie musi nią być w znaczeniu materialnym.
Ustawa w rozumieniu materialnym są to tylko te akty normatywne, które zwierają treści obejmujące tzw.
materie ustawowe. O tym co jest, a co nie jest materią ustawową decydować mają określone, uznane w
doktrynie treści. Z reguły jest to sferę praw i moralności obywateli oraz kwestie związane z własnością. We
Francji –wyjątkowo –to konstytucja wprost wymienia, co jest materią ustawową, czyli co ma być regulowane
ustawami.
Doktryna jest chwiejna i wobec tego ustawą w praktyce można regulować wszystko co tylko organy mającym
inicjatywę ustawodawczą sobie zażyczą. Współczesna doktryna traktuje te rozróżnienia jako epizod
historyczny i uważa je za nieprzydatne dla współczesnego prawoznawstwa.
Mogą obowiązywać generalne akty ustawowe, które nie są ustawami, a mają moc prawna ustawy –jeżeli
konstytucje określonych państw przewidują takie akty normatywne, np dekrety czy rozporządzenia z mocą
ustawy. Nasza konstytucja przewiduje wyjątkowo taką jedną sytuację dopuszczającą wydanie rozporządzenia,
które będzie miało moc ustawy. Kompetencje do ustanowienia takiego aktu otrzymał w obowiązującej
konstytucji tylko prezydent (władza wykonawcza) i tylko w szczególnych warunkach.
Art. 234. Konstytucji „Jeżeli w czasie stanu wojennego sejm nie może się zebrać na posiedzenie prezydent RP
na wniosek Rady Ministrów wydaje rozporządzenie z mocą ustawy w zakresie i w granicach określonych w
Art. 228 ustęp 3-5.”
Rozporządzenia te podlegają zatwierdzeniu przez sejm na najbliższym posiedzeniu.
U podstaw współczesnego procesu stanowienia prawa stoją leżą normy kompetencyjne. W polskim systemie
prawa władza administracyjna, czyli wykonawcza upoważniona jest ustawą do wydawania aktów
podustawowych w postaci rozporządzeń zwykłych, a wyjątkowo do rozporządzeń innych z mocą ustawy.
Systemowi prawa ustawowego w określony sposób przeciwstawiamy system prawa precedensowego
obowiązujący w państwach kultury anglosaskiej, która obejmuje przede wszystkim ojczyznę tego systemu
Wielką Brytanie, Irlandię ale przede wszystkim USA, Kanadę (z wyjątkiem Quebecku), szereg krajów tzw.
Wspólnoty Brytyjskiej (Australia itd.). Ten system prawa precedensowego kształtujący się głównie o ile nie
wyłącznie dzięki prawotwórczej działalności sądów jest tym drugim w świecie systemem konkurencyjnym
wobec systemu prawa ustawowego. Oba te systemy wywierają wpływ na różne kraje świata i stanowią
łącznie świecki system prawny, który przeważa na świecie.
Natomiast trzecim systemem prawa jeśli mówimy w skali globalnej obok systemu prawa precedensowego i
ustawowego, albo drugi system prawa jeśli mówimy o systemie prawa świeckiego przeciwstawnym jest
system prawa wyznaniowego w pewnej części świata obowiązujący. Obowiązuje przede wszystkim w
państwach muzułmańskich, które cechuje obowiązywanie specyficznego prawa sui generis religijnego jakim
jest prawo koraniczne lub para religijne. Konstytucje tych państw (np. Maroko, Tunezja, Syria, Mauretania,
Iran, Pakistan) zawierają postanowienia o podporządkowaniu państwa zasadom doktryny religijnej islamu
zawartym w Koranie. Nie ma tam w zasadzie prawa świeckiego w skutek braku rozdziału instytucji państwa
od instytucji i doktryny religijnej islamu. Postanowienia odwołujące się do przepisów islamu zawierają
również kodeksy cywilne Egiptu i Iraku, które się nieco odróżniają od tych innych. Generalnie religia,
moralność i prawo w islamie ściśle się ze sobą łączą, stąd część wzmiankowanych państw to państwa
wyznaniowe w ścisłym tego słowa znaczeniu, a inne to państwa tzw. para wyznaniowe stanowiące
łagodniejszą odmianę państwa wyznaniowego, w którym nie wszystkie gałęzie prawa cywilnego ściśle są
związane z islamem. Najściślej ten związek przejawia w postanowieniach odnoszących się do statutu
osobowego jednostki oraz w prawie rodzinnym. Sam Koran jako źródło prawa wyznaniowego islamu zawiera
główne zasady prawa, zwłaszcza zasady najstarszych gałęzi prawa tj. prawa karnego i cywilnego. Generalnie
[email protected]
52
prawo muzułmańskie jest zakresowo maksymalnie szerokie bowiem reguluje prawem obowiązki zarówno
religijne jak i działania w życiu codziennym.
WYKŁADNIA PRAWA
1. Pojęcie wykładni prawa
W praktyce prawniczej wykładnia traktowana jest jako część procesu stosowania prawa –jest to tzw.
wykładnia operatywna. Może być też rozpatrywana wykładnia w kontekście ogólnym, może być dokonywana
w sposób sui generis abstrakcyjny, modelowo [kiedy ktoś dokonuje wykładni prawa zapoznając się z tekstem
już podjętych decyzji i np. kontroluje czy ta wykładnia prawa została właściwie przeprowadzona]
WYKŁADNIA PRAWA –terminy polskie „tłumaczenie prawa”, „wyjaśnianie prawa”, termin łaciński
„interpretacja prawa”, termin grecki „egzegeza”. Termin „wykładnia prawa” jest terminem najbardziej
związanym z przedmiotem prawa. Wykładnia prawa to operacja myślowa której celem jest ustalenie
znaczenia normy prawnej interpretowanego tekstu.
W systemie anglosaskim, prawa precedensowego gdzie orzeczenia sądowe mogą mieć charakter
prawotwórczy, a więc wykładnia może tam mieć także charakter prawotwórczy.
W tradycyjnej polskiej kulturze prawa i w prawnym systemie europejskim jako systemie ustawowym i
systemie preferującym prawo stanowione wykładnie prawa traktujemy jako akt pomocniczy przy stosowaniu
prawa, a nie jako fakt prawotwórczy. Wykładnia nie ma prawa tworzyć, a tylko je wyjaśniać.
Wykładnia prawa jest aktem pomocniczym w procesie stosowania prawa, jest ona operacją myślową
realizującą dwa główne cele: ustalenie jakie normy postępowania zawarte są w interpretowanym tekście oraz
następnie ustalenie co one znaczą.
W pierwszej kolejności interpretując tekst posługujemy się dyrektywami językowymi dopiero jeśli to okaże
się czynnością niewystarczającą sięgamy do dyrektyw pozajęzykowych (systemowych, funkcjonalnych czyli
celowościowych).
Przedmiotem wykładni prawa są przepisy prawa i zawarte w nich normy. W pierwszej fazie procesu wykładni
prawa dokonujemy czegoś na kształt przekładu języka przepisów na język norm. W drugiej fazie wykładni
wykonujemy ustalenie znaczenia poprzez wyjaśnianie odpowiednich zwrotów językowych.
Ujęcie tradycyjne: Clara non sunt interpretanda – Przepisy jasne nie wymagają wykładni. Wykładnia jest
potrzebna tylko wówczas gdy normy są niejasne, gdy mamy do czynienia z prawem niejasnym ius incertus.
Natomiast jeśli prawo było jasne ius certus mówiono, że następuje tzw. bezpośrednie rozumienie prawa i
właściwie wykładnia nie jest potrzebna.
Dziś od kilkudziesięciu lat przeważa w doktrynie pogląd, że każdy tekst prawny, który ma być zastosowany
wymaga wykładnia w mniejszym lub większym stopniu. Im przepis jest mniej jasny wymaga interpretacji w
większym stopniu. Praktyka w dalszym ciągu skłonna jest się kierować zasadą clara non sunt interpretanda .
Teorie wykładni prawa
1) OPISOWE –podział klasyczny → proces obserwacji wykładni i wyciągania stamtąd odpowiednich
wniosków (jak jest przeprowadzana, czym się interpretator kieruje, jakiego rodzaju wykładnie stosują
współczesne sądy).
a) postawa opisu → wyłącznie opis, a więc w jaki sposób przebiega w rzeczywistości proces wykładni
b) postawa ocenna → wartościująca –czy proces wykładni przebiega według pewnych modeli i założeń i
przyjmowanych dyrektyw. Można się więc ograniczyć do stwierdzeń, że wykładnia taka tak przebiega
według takich a takich kryteriów.
[email protected]
53
2) NORMATYWNE → chciałyby stworzyć pewien model wykładni, pewne preferencje jak wykładnia
powinna wyglądać.
a) Statyczna teoria wykładnia prawa (teoria subiektywna) zakłada jedno, stałe znaczenie (to które nadał jej
historyczny prawodawca) normy dopóki dana norma obowiązuje. Według tej teorii interpretator ustalając
znaczenie normy powinien się kierować intencją i wolą historycznego prawodawcy, powinien więc szukać
takiego znaczenia jakie jej nadał ten który ją stworzył.
Tezę tą podpiera teoria statyczna pewnymi wartościami naczelnymi (stałość pojmowaną jako stałość
znaczenia prawa dopóki ono obowiązuje, pewność prawa, bezpieczeństwo prawne, przewidywalność
zachowań podmiotów prawnych będących wchodzić w stosunki prawne). Zmiany znaczenia norm zawartych
w danym tekście prawnym według tej koncepcji może dokonywać tylko prawodawca. Chcąc ustalić jedno
znaczenie według tej teorii trzeba szukać woli historycznego ustawodawcy i dlatego według tej teorii duże
znaczenie ma wykładnia historyczna bo bada okoliczności towarzyszące powstaniu normy
b) Dynamiczna teoria wykładni prawa (obiektywna) zakłada możliwość na drodze interpretacji zmiany
znaczenia normy. Interpretator nie jest związany tym znaczeniem, które nadał normie jej twórca. Może na
nowo ją odczytać i nadać jej nowe znaczenie.
Teoria dynamiczna za naczelną wartość przyjmuje możliwość i potrzebę ciągłego dostosowywania znaczenia
prawa na drodze interpretacji do zmieniających się ciągle warunków życia społecznego, do nowych
pojawiających się i akceptowanych w społeczeństwie systemów wartości. Główną wartością według tej teorii
jest dążenie do zapewnienia maksymalnego stopnia adekwatności prawa i szeroko rozumianego życia
społecznego. Dla zabezpieczenia tej wartości teoria ta przyjmuje tezę, że tekst prawny obowiązujący może
zmieniać swoje znaczenie jeszcze w czasie swego obowiązywania, a zatem tekst prawny w sensie swego
znaczenia odrywa się od twórcy (subiektu historycznego) nabiera znaczenia niezależnego, obiektywizuje się.
Zadaniem jest szukanie woli tzw. prawodawcy quasi aktualnego. Znaczenie wykładni historycznej w teorii
dynamicznej jest małe (zaledwie pomocnicze).
Praktyka wygląda różnie. Preferencje występują dla jednej lub drugiej teorii w całej historii stosowania
prawa. Przyjęcie jednej lub drugiej teorii wykładni prawa ma pewne konsekwencje dla preferowania
dyrektyw wykładni. Teoria statyczna siłą rzeczy kładzie nacisk na dyrektywy językowe w rozumienia języka
historycznego prawodawcy. Natomiast teoria dynamiczna będzie preferowała w mniejszym stopniu
dyrektywy językowe, a w większym stopniu dyrektywy celowościowe (funkcjonalne). W praktyce żaden z
tych czystych modeli nie jest stosowany.
Praktyka nie potwierdza wyłączności żadnej teorii wykładni prawa w ujęciu modelowym ale modele te
praktykę inspirują. W państwach, w których obowiązuje dużo prawa starego, opartego na innych wartościach
tendencja do interpretacji teorii dynamicznej będzie zrozumiała. Przydatność modeli dynamicznych
generalnie sprawdza się na długich odcinkach czasowych gdzie przepisy prawa funkcjonują bardzo długo, a
także w sytuacjach zmiany, głębokich reform, braku stabilności, w okresach transformacji.
Przepisy prawne nigdzie nie preferują w państwach demokratycznych (o prawnym modelu państwa) żadnych
wskazówek co do wykładni, pozostawia się to stosującym prawo. Były jednak okresy, że przepisy prawne
preferowały określony sposób interpretowania np. skreślony Art. 4. ogólnej części KC, obowiązującego w
Polsce Ludowej dawał wyraźną preferencję, dyrektywę: „Przepisy należy stosować i interpretować zgodnie z
zasadami ustroju PRL.”
Zadania wykładni prawa, niezależnie od teorii wykładni ograniczają się do podstawowego zadania:
Docelowym, finalnym zadaniem każdej wykładni prawa jest ustalenie znaczenia norm zawartych w
interpretowanym tekście, które mają być zastosowane i stać się podstawą decyzji określonego organu.
2. Klasyfikacja wykładni
1. Podział według podmiotu (kto dokonuje wykładni)
Spojrzenie na wykładnie ze względu na podmiot, który jej dokonuje ma istotne znaczenie bo w zależności od
tego kto jej dokonuje jest odpowiednia jej moc wiążąca. Zależy ona także od tego w jakim trybie wykładnia
[email protected]
54
jest dokonywana. Nieraz ten sam podmiot jeżeli dokonuje w innym trybie to jego wykładnia ma inną moc
wiążącą.
Z punku widzenia podmiotowego wyróżniamy cztery rodzaje wykładni:
a) autentyczną
b) legalną
c) praktyczną (sądowa)
d) doktrynalną (wykładnia nieoficjalna)
Można wszystkie te rodzaje wykładni umieścić w wykładni oficjalnej i nieoficjalnej (doktrynalnej,
naukowej).
Wykładnia oficjalna to charakteryzuje się tym, że ma zawsze jakiś stopień związania. Jest zawsze wykładnią
władczą.
Wykładnia nieoficjalna –doktrynalna -nie jest wykładnią władczą, nie dokonuje się jej przy okazji decyzji.
Jest tylko wykładnią intelektualną, nie jest wykładnią prawnie wiążącą. Podmiot wykładni doktrynalnej to
jest podmiot profesjonalny, znający się na prawie, a zwłaszcza ten który ma w prawie autorytet (naukowy,
wybitnego praktyka). Może się on wypowiadać na temat wykładni prawa nie tylko w procesie stosowania
wykładni prawa ale i poza tym procesem. Wykładnia dokonywana przez prawników profesjonalistów
prawników i przez naukę prawa ma różne postacie ale nie ma charakteru władczego. Jest to wykładnia
argumentu, z siły argumentu a nie z siły władzy. Dziś działa się siłą argumentu, a nie argumentem siły.
Historia wykładni doktrynalnej jest długa. W czasach rzymskich często doktryna, wypowiedzi znawców
prawa, uczonych (responsa prudentium) miały charakter wiążący. Podobnie w średniowieczu (communis
opinio doctorum). Nawet wydziałom prawa znanych uniwersytetów przyznawano takie opinie, które miały
charakter wiążący.
Dziś wykładnia doktrynalna w różnych komentarzach (dziś przyjmuje postać GLOS).
Znawcy piszą i oddziaływują na rozwój myślenia prawniczego.
Wykładnia oficjalna to wykładnia dokonywana przy okazji tworzenia, a nie tylko stosowania prawa →
a) wykładnia autentyczna → pochodzi od organu państwowego, który ustanowił interpretowaną normę, ma
moc powszechnie obowiązującą. Oparta jest o zasadę cuius est condere, eius est interpretario -komu
przysługuje stanowienie prawa, temu przysługuje jego interpretowanie. W praktyce wykładnia autentyczna
przybiera postać tzw. definicji ustawowej (legalnej)
b) wykładnia legalna → ma moc powszechnie wiążącą ale nie pochodzi od tego który daną normę ustanowił.
Pochodzi od organu, który otrzymał kompetencję do wykładni z mocą powszechnie obowiązującą. Literatura
rozróżnia pojęcie wykładni legalnej: ogólnej i delegowanej.
– Przez wykładnie legalną ogólną rozumie się wykładnię z mocą powszechnie wiążącą dokonywaną przez
organ, który nie wydał interpretowanej normy ale ma kompetencje generalną, ogólną nadaną konstytucyjnie
do dokonywania wykładni określonych aktów normatywnych z mocą powszechnie wiążącą. W naszym
państwie kompetencje generalną do dokonywania takiej wykładni do 1989 r. miała Rada Państwa, która
rzadko z niej korzystała. Po 1989 r. kompetencje te przekazano ówczesnemu Trybunałowi Konstytucyjnemu
(kompetencja ta zawarta była w ówczesnym Art. 33. ówczesnych Przepisów Konstytucyjnych, które mówiły
że „Trybunał Konstytucyjny ustala powszechnie obowiązująca wykładnie ustaw.”). Obecna Konstytucja
zniosła tą kompetencję Trybunału Konstytucyjnego.
– Wykładnia legalna delegowana to także wykładnia z mocą powszechnie wiążącą, która może być
dokonywana tylko na mocy jednego, szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie tylko przez organ w
upoważnieniu określony. Dotyczy z reguły określonego, jednego aktu normatywnego i jego przepisów. W
naszym systemie prawnym w niewielkim zakresie występują dziś elementy wykładni tego rodzaju np. jedna z
ustawa o relacji państwo–kościół upoważnia ściśle określoną komisje mieszaną państwowo–rządową do
interpretacji tego aktu z mocą powszechnie obowiązującą.
c) wykładnia praktyczna. Jest to wykładnia dokonywana przez organy stosujące prawo, przede wszystkim
przez sądy i organy administracyjne.
[email protected]
55
Najdalej idąca wykładnia praktyczna to taka kiedy mogła by związać albo organy państwowe albo organy
określonego pionu (organy administracyjne lub sądowe). Do 1989 r. w Polsce istniała taka wykładnia w
postaci tzw. wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej. Była uchwalana w specjalnym trybie
przez Sąd Najwyższy i tymi wytycznymi Sąd Najwyższy mógł wiązać cały pion sądowy. W okresie
transformacji ustrojowej i rozwoju sądownictwa po 1989 r. w trosce o niezawisłość sędziego instytucja
wytycznych Sądu Najwyższego została zniesiona. Aktualnie pozostał drugi podrodzaj wykładni praktycznej –
wykładnia wiążąca poszczególne organy. W tym podrodzaju można wyróżnić dwie odmiany: wykładnie
wiążącą organ we wszelkich sprawach [np. wykładnia Sądu Najwyższego, w trosce o jednolitość
orzecznictwa, formułowane w postaci tzw. zasada prawnych wpisywanych do Księgi Zasad Prawnych] i
wykładnie wiążącą organ tylko w sprawie określonej [np. akty wykładni dokonywane w trybie zwykłego
nadzoru, orzecznictwo II Instancji]
2. Podział według metody
Metody wykładni prawa wskazują nam poprzez stosowanie odpowiednich dyrektyw interpretacyjnych i reguł
rozumowań na sposoby ustalania znaczenia interpretowanej normy zawartej w przepisie. Celem ich jest
odpowiednie ukierunkowanie i usprawnienie operacji myślowych składających się na proces wykładni prawa
jako operacji dążącej do ustalenia znaczenia interpretowanej normy.
1.) Metody zasadnicze → nawiązują do określonych rodzajów dyrektyw interpretacyjnych wykładni którymi
się w procesie wykładni posługujemy (dyrektywy: językowe, systemowe, funkcjonalne)
a) metoda językowa (gramatyczna) → ustalenie znaczenia normy w oparciu o analizę tekstu
normatywnego, według dyrektyw językowych; stanowi punkt wyjścia w procesie wykładni. Spełnia rolę
podstawową w realizacji głównego zadania, ustalenia znaczenia normy kierując się dyrektywami
językowymi.
Teorię tych dyrektyw językowych w klasycznej i teoretyczno – prawnej literaturze rozwinęli
profesorowie Jerzy Wróblewski i Zygmunt Zięmbiński, a dziś kontynuują ją ich uczniowie profesorowie
Maciej Zieliński, Sławomira Wronkowska.
Od tej metody zaczynamy proces wykładni prawa, jest też ona podstawowym punktem odniesienia
kiedy kończymy proces wykładni prawa gdy ustalamy wyniki wykładni. Istota tej metody polega na tym, że
wykładnia taka przy pomocy zespołu dyrektyw językowych obejmuje te wszystkie reguły, które
charakteryzują znaczenie normy ze względu na jej właściwości językowe.
Dyrektywy językowe → obejmują te reguły, które ustalają znaczenie interpretowanej normy ze
względu na jej właściwości językowe.
*) reguły określające zasady przekładu przepisów na normy postępowania
np. taka postać przepisu: Jeżeli przepis ma postać zdania opisującego czyjeś zachowanie to należy go
interpretować jako zachowanie powinne, a więc jako zakaz lub nakaz postępowania.
np. Jeżeli konstytucja zawiera przepis: „Sejm uchwala ustawy.” To interpretujemy to jako: „Sejm powinien
uchwalać ustawy”, to jest jego obowiązek.
np. Konstytucja w Art. 38. „Rzeczpospolita zapewnia każdemu człowiekowi prawną ochronę życia.”
Interpretujemy to tak, że ten przepis zawiera nakaz, obowiązek takiego działania Rzeczypospolitej.
*) reguły określające zasady ustalania znaczeń poszczególnych zwrotów prawnych.
np. „Sejm uchwala ustawy” ale może budzić wątpliwości zwrot co to znaczy „uchwalanie”, a więc z reguł
dotyczących ustalania zwrotów jest jedna z podstawowych reguł, mówiąca że: Należy tak ustalać znaczenie
normy aby żaden ze zwrotów interpretowanej normy nie został uznany za zbędny.
b) metoda funkcjonalna (celowościowa) → ratio legis – cel wydania ustawy
c) metoda systemowa (systematyczna) →Argumentum a hibrica, ustalenie znaczenia pojedynczj
normy poprzez zestawienie jej z innymi normami prawa danego aktu normatywnego czy działu prawa
2.) Metody wykraczające poza tekst prawny
a) metoda historyczna → nawiązuje ona w poszukiwaniu ustalenia znaczenia normy do okoliczności
jej powstania, wychodzi poza tekst. Sięga do faktów poprzedzających powstanie interpretowanego tekstu.
[email protected]
56
Na ustalenie znaczenia normy jak i prawnego celu wykładni mają wpływ zdarzenia i okoliczności, które
wpłynęły na tworzenie się interpretowanego aktu pr., świadczące o tych okolicznościach dokumenty (projekty
aktów normatywnych, protokoły z posiedzeń).
Ma zasadnicze znaczenie w statycznej teorii wykładni.
b) metoda porównawcza → ustalenie znaczenia normy bądź norm przez porównanie ich z
podobnymi normami o ustalonym już znaczeniu i wyciągnięciu z tego porównania określonych wniosków.
Przedmiotem porównania można uczynić normy obowiązujące w danym systemie prawnym jak i uchylone –
jeżeli może to naprowadzić na bardziej właściwe zrozumienie tekstu i jego znaczenia
c) metoda tak zwana logiczna (zespół wnioskowań prawniczych). → dokonywanie wnioskowań
prawniczych, opartych na wynikaniu normy z normy –wynikaniu logicznym, przyczynowym, cennym.
Przyjmuje założenie, że obowiązują nie tylko normy expressis verbis zawarte w tekście, czy z niego
wyinterpretowane, ale i normy w nim nie zawarte, a będące konsekwencją tych pierwszych, wynikające z
nich.
→ Jeżeli dochodzimy do wniosku, że z woli prawodawcy obowiązuje norma N1, to w wyniku określonych
konsekwencji wnioskujemy, że obowiązuje także norma N2.
Postacie wnioskowań
Wnioskowanie logiczne → Jeżeli zrealizowanie normy N1 jest niemożliwe bez zrealizowania normy N2
tylko ze względu na zależność czysto logiczną, czyli zakres zastosowania normy N1 obejmuje także zakres
zastosowania normy N2.
Przykład: Jeżeli obowiązuje norma, nakazująca każdemu właścicielowi pojazdu samochodowego
zarejestrować swój pojazd, to należy przyjąć, że obowiązuje także norma nakazująca zarejestrować swój
pojazd każdemu właścicielowi motocykla → ze względu na to, że zakres nazwy i definicja pojazdu
samochodowego obejmuje także motocykle.
Wnioskowanie przyczynowe → Jeżeli zrealizowanie normy N1 jest niemożliwe bez zrealizowania normy
N2 tylko ze względu na zależność przyczynową, czyli między zachowaniem adresata normy a wyznaczonym
przez normę stanem rzeczy, który adresat ma zrealizować, zachodzą związki przyczynowe → tego rodzaju
wnioskowania przybierają postać dyrektyw instrumentalnych albo dyrektywy instrumentalnego zakazu albo
nakazu.
Przykład: Jeżeli przepis prawa administracyjnego nakazuje w zimie expressis verbis właścicielowi posesji
posypanie przyległej drogi piaskiem, to nakazuje również (choć nie mówi tego przepis) jako konsekwencję
przyczynową zgromadzenie (?) piasku
W dawniejszej literaturze prawniczej wnioskowanie oparte na instrumentalnym wynikaniu przyczynowym
normy z normy określane było niezbyt ścisłym terminem „wnioskowanie z celu na środki”. Dawano
przykłady związane nie tylko z nakazami instrumentalnymi, ale i z dozwoleniami – jeśli prawodawca w
tekście prawnym zezwolił na czynność X, to musiał także zezwolić na wszystko, bez czego czynność ta nie
mogłaby być podjęta.
Przykład: Jeżeli tekst prawny daje komuś prawo do polowania na określonych gruntach, to wnioskujemy, że
chociaż tekst o tym milczy, adresat ma prawo do chodzenia po tych gruntach.
Wnioskowanie ocenne → Jeżeli zrealizowanie normy N1 jest niemożliwe bez zrealizowania normy N2 tylko
ze względu na zależność aksjologiczną, stosujemy to zasady aksjologii, zakładamy do konsekwencję ocen
prawodawcy (racjonalnego).
*) Argumenta a fortiori –wnioskowania większej racji
1.) argumentum a maiori ad minus (wnioskowanie z większego na mniejsze) → kto jest uprawniony
lub zobowiązany w tekście do większego, jest tym samym uprawniony lub zobowiązany do mniejszego
Przykład art. 149 KC „Właściciel gruntu może wejść na grunt sąsiedni w celu usunięcia zwisających się z
jego drzewa gałęzi lub owoców” (?)
[email protected]
57
Przykład 2: kto ma pozwolenie od miasta na odśnieżanie całego terenu miasta, ma też pozwolenie na
odśnieżanie jednej konkretnej ulicy w tym mieście.
2.) argumentum a minori ad maius (wnioskowanie z mniejszego na większe) → jeśli zakazane jest
mniejsze to tym bardziej zakazane jest większe
Przykład: jeżeli jestem zobowiązany do konserwowania powierzonego mi mienia, to tym bardziej nie mogę go
zużyć.
*) Argumentum a contrario –wnioskowanie przez przeciwieństwo (przeciwieństwo argumentum a simili)
Sygnałem, że można dokonać tego rodzaju wnioskowania jest wystąpienie w przepisie zwrotó2. „wyłącznie”,
„tylko”.
Klasycznym przykładem jest instytucja tzw. „zastrzeżenia potajemnego” w KC w części ogólnej. Regulując
wady oświadczenia woli przy czynnościach prawnych stanowi w art. 83§1, że „Nieważne jest oświadczenie
woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru” → a contrario: oświadczenie woli złożone drugiej
stronie dla pozoru bez jej zgody jest ważne.
Przykład 2: przepis ustawy „O ubezpieczeniu społ. rolników indywidualnych i ich rodzin” operuje instytucją
przekazania gospodarstwa rolnego na następcę. „Przedmiotem przekazania może być tylko nieruchomość
wchodząca w skład gospodarstwa rolnego.” A contrario: odrębna działka budowlana, nie wchodząca w skład
gospodarstwa rolnego, nie jest objęta przekazaniem.
3. Wyniki wykładni
1.) interpretatio declarativa –wykładnia stwierdzająca → wynik uzyskany za pomocą metody językowej
jest zgodny z wynikami uzyskanymi przy pomocy innych zastosowanych następnie metod
2.) interpretatio extensiva –wykładnia rozszerzająca → wynik uzyskany za pomocą metod
pozajęzykowych jest szerszy, niż wynik uzyskany za pomocą metody językowej [np. „Studenci I
roku zgłoszą się na egzamin w dniu…” –oczywiste jest, że chodzi również o studentki]
3.) interpretatio restrictiva –wykładnia zwężająca → wynik uzyskany za pomocą metod
pozajęzykowych jest węższy, niż wynik uzyskany za pomocą metody językowej
4.) interpretatio derogans –wykładnia uchylająca → jeżeli ten sam stan faktyczny regulują dwie
całkowicie ze sobą sprzeczne normy (antynomia), normy, których jednoczesna realizacja jest
niemożliwa [nakaz kontra zakaz]
[email protected]
58