POGRANICZE POLSKO-UKRAIŃSKIE Środowisko. Spo³eczeństwo
advertisement
POGRANICZE POLSKO-UKRAIÑSKIE rodowisko. Spo³eczeñstwo. Gospodarka 1 2 POGRANICZE POLSKO-UKRAIÑSKIE rodowisko. Spo³eczeñstwo. Gospodarka Redakcja naukowa Bogdan Kawa³ko i Andrzej Miszczuk Wy¿sza Szko³a Zarz¹dzania i Administracji w Zamociu Zamoæ 2005 3 Redakcja naukowa: Bogdan Kawa³ko, Andrzej Miszczuk Zespó³ autorski: Serhiej Fedoniuk, Bogdan Kawa³ko, Zofia Kie³biñska-Ryñ, Mieczys³aw Kowerski, Aleksander Kuczabski, Marta Malska, Semen Matkowski, Andrzej Miszczuk, W³adys³aw Molas, Stefan Trochimczuk, Wojciech ¯uchowski Fotografie: Fot. 9 Andrzej Ró¿ycki, fot. 19 Teresa Wy³upek, fot. 44 archiwum Huty Stalowa Wola, fot. 64 Janusz Kawa³ko, pozosta³e Danuta R. Kawa³ko Recenzenci: prof. dr hab. Markian Malski, prof. dr hab. Jacek Szlachta Wspó³praca: G³ówny Urz¹d Statystyczny w Obwodzie Lwowskim, G³ówny Urz¹d Statystyczny w Obwodzie Wo³yñskim, G³ówny Urz¹d Statystyczny w Obwodzie Zakarpackim, Urz¹d Statystyczny w Lublinie, Urz¹d Statystyczny w Rzeszowie T³umaczenie: Jerzy Adamko, Jerzy Rywacki (jêzyk angielski), Jagna Kargul (jêzyk ukraiñski) Redakcja wydawnicza: Express Press Korekta: Barbara Caban Copyright © by Wy¿sza Szko³a Zarz¹dzania i Administracji w Zamociu, Zamoæ 2005 Niniejsza publikacja zosta³a wsparta ze rodków pomocowych Unii Europejskiej. Wyra¿one w niej pogl¹dy s¹ pogl¹dami autorów reprezentuj¹cych Wy¿sz¹ Szko³ê Zarz¹dzania i Administracji w Zamociu i w ¿adnym przypadku nie mog¹ byæ uto¿samiane z oficjalnym stanowiskiem Unii Europejskiej. ISBN 83-88367-83-8 Wydawca: Wy¿sza Szko³a Zarz¹dzania i Administracji w Zamociu Centrum Badawczo-Szkoleniowe ul. Akademicka 4, 22-400 Zamoæ, tel. (84) 638 26 16, fax (84) 638 26 15 e-mail: [email protected] Wspó³praca wydawnicza: Urz¹d Statystyczny w Lublinie Sk³ad, druk, oprawa: ul. Spadochroniarzy 5a, 20-043 Lublin, tel./fax (81) 533 37 41 e-mail: [email protected] 4 Spis treci S³owo wstêpne Jan Andreasik ............................................................................................... Wprowadzenie Bogdan Kawa³ko, Andrzej Miszczuk ............................................................ 7 9 1. UWARUNKOWANIA I CZYNNIKI POLSKO-UKRAIÑSKIEJ WSPÓ£PRACY TRANSGRANICZNEJ Bogdan Kawa³ko ........................................................................ 1.1. Podstawy prawne wspó³pracy transgranicznej .............................................................. 1.2. Formy instytucjonalne ................................................................................................... 1.3. Charakterystyka polsko-ukraiñskiego regionu transgranicznego .................................. 13 13 16 21 2. RODOWISKO GEOGRAFICZNE Wojciech ¯uchowski ............................................... 2.1. Strefa nizinna ................................................................................................................. 2.2. Strefa wy¿ynna .............................................................................................................. 2.3. Strefa podgórska i górska .............................................................................................. 29 30 34 39 3. OCHRONA RODOWISKA Marta Malska, W³adys³aw Molas ..................................... 3.1. Ochrona przyrody .......................................................................................................... 3.2. Ochrona powietrza ........................................................................................................ 3.3. Gospodarka wodno-ciekowa ........................................................................................ 3.4. Zanieczyszczenie powierzchni ziemi ............................................................................ 3.5. Inwestycje ochrony rodowiska ..................................................................................... 51 51 56 59 62 64 4. PODZIA£ ADMINISTRACYJNY Aleksander Kuczabski, Andrzej Miszczuk ................ 67 5. LUDNOÆ I WARUNKI MIESZKANIOWE Mieczys³aw Kowerski, Semen Matkowski ......................................................................... 5.1. Potencja³ demograficzny polsko-ukraiñskiego regionu transgranicznego na tle Polski i Ukrainy ................................................................................................... 5.2. Struktury demograficzne polsko-ukraiñskiego regionu transgranicznego ..................... 5.3. Ruch naturalny ludnoci ................................................................................................ 5.4. Procesy migracyjne ....................................................................................................... 5.5. Zmiany zaludnienia w latach 20012003 ...................................................................... 5.6. Prognozy rozwoju sytuacji demograficznej w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym .............................................................................................. 5.7. Warunki mieszkaniowe .................................................................................................. 77 80 87 94 95 6. GOSPODARKA Mieczys³aw Kowerski, Semen Matkowski ............................................. 6.1. Pozycja regionu transgranicznego w gospodarce Polski i Ukrainy ............................... 6.2. Produkt krajowy brutto .................................................................................................. 6.3. Struktura gospodarki regionu transgranicznego ............................................................ 6.4. Najwiêksze przedsiêbiorstwa ........................................................................................ 105 105 109 112 120 77 97 99 5 6.5. Przemys³ ........................................................................................................................ 6.6. Poziom rozwoju spo³ecznego polsko-ukraiñskiego regionu transgranicznego ............. 120 127 7. ROLNICTWO Zofia Kie³biñska-Ryñ .............................................................................. 7.1. Naturalne warunki rozwoju rolnictwa ........................................................................... 7.2. Stosunki w³asnociowe .................................................................................................. 7.3. Struktura u¿ytków rolnych ............................................................................................ 7.4. Produkcja rolnicza ......................................................................................................... 131 131 133 136 139 8. TURYSTYKA Marta Malska, W³adys³aw Molas ........................................................... 8.1. Walory przyrodnicze ..................................................................................................... 8.2. Walory kulturowe .......................................................................................................... 8.3. Baza noclegowa i jej wykorzystanie ............................................................................. 8.4. Turystyka jako czynnik rozwoju ................................................................................... 145 146 148 153 158 9. NAUKA I SZKOLNICTWO WY¯SZE Andrzej Miszczuk, Stefan Trochimczuk ........... 161 10. INFRASTRUKTURA KOMUNIKACYJNA Bogdan Kawa³ko .................................... 10.1. G³ówne szlaki transportowe .......................................................................................... 10.2. Potencjalne korytarze komunikacyjne a region transgraniczny .................................... 173 173 176 11. INFRASTRUKTURA GRANICZNA I RUCH GRANICZNY Bogdan Kawa³ko ......... 11.1. Polsko ukraiñskie przejcia graniczne ........................................................................... 11.2. Osobowy ruch graniczny na polsko-ukraiñskich przejciach granicznych ................... Wnioski i rekomendacje Serhiej Fedoniuk, Bogdan Kawa³ko, Andrzej Miszczuk ................ Literatura .................................................................................................................................. Spis rycin .................................................................................................................................. Spis tabel .................................................................................................................................. ANEKS ..................................................................................................................................... Spis tablic statystycznych ......................................................................................................... Tablice statystyczne .................................................................................................................. Fotografie Danuta R. Kawa³ko .............................................................................................. Spis fotografii Danuta R. Kawa³ko ........................................................................................ 179 179 186 193 201 207 209 213 215 217 287 339 6 W naszym stuleciu, równie¿ bardzo burzliwym, ludy rodkowej Europy przesz³y straszliwe dowiadczenia. Dzisiaj otwieraj¹ siê przed nimi nowe drogi. Trzeba, aby Europejczycy umieli zdecydowanie podj¹æ wysi³ek twórczej wspó³pracy; aby umacniali pokój miêdzy sob¹ i wokó³ siebie! Nie mo¿na pozostawiæ ¿adnego kraju, nawet s³abszego, poza obrêbem wspólnot, które obecnie powstaj¹! Gniezno, 3 czerwca 1997 r. Jan Pawe³ II S£OWO WSTÊPNE Dynamiczne zmiany dokonuj¹ce siê w ostatnich latach w Europie , a zw³aszcza intensywne procesy integracyjne, s¹ dla jej mieszkañców du¿ym wyzwaniem zarówno w wymiarze historycznym jak i wobec przysz³oci. Czêsto przebiegaj¹ one w trudnych warunkach politycznych, spo³ecznych i gospodarczych. Obejmuj¹ i dotycz¹ spraw oraz problemów o skali miêdzynarodowej, regionalnej, a nawet lokalnej. W³aciwe spo¿ytkowanie szans wynikaj¹cych z cz³onkostwa Polski w UE zale¿y od aktywnoci nas wszystkich. W znacz¹cej czêci dotyczy tak¿e edukacji na wszystkich poziomach jej dzia³ania. W nurt aktywnoci proeuropejskiej Wy¿sza Szko³a Zarz¹dzania i Administracji w³¹czy³a siê od pocz¹tku swojego funkcjonowania, tj. od 1997 roku. Jest to widoczne równie¿ w bie¿¹cej dzia³alnoci. Uchwa³¹ Senatu WSZiA przyjêta zosta³a Deklaracja Polityki Europejskiej. Nastêpnym wa¿nym przedsiêwziêciem by³o wprowadzenie do programu studiów wyk³adów z podstaw prawnych, gospodarczych i spo³ecznych Unii Europejskiej, a tak¿e utworzenie wielu nowych europejskich specjalizacji na realizowanych kierunkach studiów. W ramach uczelni istniej¹ i dzia³aj¹ na rzecz regionu akredytowane przez polskie ministerstwa oraz Komisjê Europejsk¹ takie instytucje, jak: Punkt Europe Direct, Agro Info, Krajowy System Us³ug dla Ma³ych i rednich Przedsiêbiorstw. Uczelnia uczestniczy³a samodzielnie b¹d jako partner w szeregu projektach i programach regionalnych, krajowych i miêdzynarodowych finansowanych z Funduszy Europejskich takich jak: PHARE CREDO, Leonardo da Vinci, Sokrates, Erasmus, PHARE, EQUAL. Od pocz¹tku swojego istnienia i dzia³alnoci edukacyjnej Wy¿sza Szko³a Zarz¹dzania i Administracji w Zamociu podjê³a wspó³pracê z kilkudziesiêcioma uczel7 niami i orodkami badawczymi w Europie i USA. Wród nich znalaz³y siê tak¿e tego typu instytucje z Ukrainy, z którymi podpisane zosta³y umowy i porozumienia. S¹ to m.in.: Uniwersytet im. Iwana Franki we Lwowie, Uniwersytet Wo³yñski im. £esi Ukrainki w £ucku, Berdiañski Narodowy Uniwersytet Pedagogiczny w Berdiañsku, G³ówny Urz¹d Statystyczny w Obwodzie Lwowskim. Niniejsza publikacja Pogranicze polsko-ukraiñskie. rodowisko. Spo³eczeñstwo. Gospodarka jest rezultatem kolejnych prac badawczych wykonywanych w Wy¿szej Szkole Zarz¹dzania i Administracji w ramach projektów miêdzynarodowych. Nale¿y wyraziæ nadziejê. ¿e bêdzie ona dobrze s³u¿yæ rozwojowi regionów po obu stronach granicy. Projekt móg³ byæ zrealizowany dziêki wspó³pracy i zaanga¿owaniu g³ównego partnera po stronie ukraiñskiej, tj. Uniwersytetu Wo³yñskiego im. £esi Ukrainki w £ucku. Na rêce Rektora tej Uczelni Prof. Iwana Oleksejuka sk³adam podziêkowania wszystkim uczestnikom i pracownikom bior¹cym udzia³ w tym przedsiêwziêciu. Wyra¿am podziêkowania realizatorom projektu zarówno ze strony ukraiñskiej, z obwodów: wo³yñskiego, lwowskiego i zakarpackiego, jak i województw polskich lubelskiego oraz podkarpackiego, w tym w szczególnoci: Dyrektorowi G³ównego Urzêdu Statystycznego w Obwodzie Lwowskim Semenowi Matkowskiemu, Dyrektorowi Urzêdu Statystycznego w Lublinie Kazimierzowi Tuckiemu oraz Dyrektorowi Urzêdu Statystycznego w Rzeszowie Janowi Wêgrzynowi. Wyniesione dowiadczenia ze wspó³pracy przy przygotowaniu i realizacji projektu potwierdzaj¹, ¿e wystêpuj¹ca ró¿norodnoæ problemów po obu stronach granic pañstwowych w Europie sprawia, ¿e wspó³praca transgraniczna staje siê nieodzowna do ich rozwi¹zywania. dr in¿. Jan Andreasik Rektor Wy¿szej Szko³y Zarz¹dzania i Administracji w Zamociu 8 WPROWADZENIE Ukraina jest strategicznym partnerem gospodarczym i politycznym Polski. Jej znaczenie jest tym wiêksze, ¿e s¹siaduje ona z naszym krajem, a oba pañstwa le¿¹ wzd³u¿ nowej wschodniej granicy zewnêtrznej Unii Europejskiej. Dynamicznie rozwijaj¹ca siê wspó³praca polsko-ukraiñska odbywa siê na wielu p³aszczyznach. Nie ma ona wy³¹cznie charakteru miêdzyrz¹dowego, ale tak¿e regionalny i lokalny, w tym transgraniczny. Wspó³praca transgraniczna jest bardzo wa¿nym czynnikiem stymuluj¹cym rozwój spo³eczno-gospodarczy pogranicza polsko-ukraiñskiego. Przez pogranicze to przebiegaj¹ transeuropejskie korytarze transportowe. Funkcjonuj¹ tu tak¿e przejcia graniczne o znaczeniu europejskim, z których najwiêksze to: Hrebenne Rawa Ruska, Dorohusk Jagodzin, M³yny Korczowa i Przemyl Mociska. Wejcie Polski do UE stworzy³o ca³kowicie now¹ sytuacjê na pograniczu polsko-ukraiñskim. Obok wielu szans i korzyci powsta³y tak¿e pewne zagro¿enia dotycz¹ce dotychczasowych form wspó³pracy oraz nawi¹zanych ju¿ kontaktów gospodarczych. Istotne w tej sytuacji jest podjêcie dzia³añ, które pozwol¹ nie tylko na ich podtrzymanie i utrwalenie, ale na wypracowanie nowych form aktywnoci, w tym wymiany informacji na poziomie podmiotów gospodarczych, instytucji oraz spo³ecznoci lokalnych. Publikacja Pogranicze polsko-ukraiñskie. rodowisko. Spo³eczeñstwo. Gospodarka wychodzi tego typu postulatom naprzeciw. Jest pierwsz¹, tak kompleksowo opracowan¹ pozycj¹, wydan¹ w ramach serii wydawniczej powiêconej spo³ecznoekonomicznej charakterystyce regionów polskich i ukraiñskich (województwa: lubelskie, podkarpackie, obwody: lwowski, wo³yñski, zakarpacki), po³o¿onych wzd³u¿ wschodniej granicy Unii Europejskiej. Sk³ada siê z dwóch zasadniczych czêci. Pierwsza ma charakter analityczny i obejmuje przygotowane przez zespó³ autorów polskich i ukraiñskich rozdzia³y, powiêcone kolejno: ogólnej charakterystyce pogranicza polsko-ukraiñskiego, ze szczególnym uwzglêdnieniem jego znaczenia geopolitycznego i gospodarczego, specyfice rodowiska geograficznego, identyfikacji problemów i form ochrony rodowiska, podzia³owi terytorialnemu dla potrzeb administracji publicznej ogólnej szczebla lokalnego i regionalnego, problemom dynamiki i kszta³towania siê struktur demograficznych, 9 pozarolniczej aktywnoci gospodarczej, dzia³alnoci gospodarczej o charakterze rolniczym, analizie potencja³u turystycznego, problemom nauki i szkolnictwa wy¿szego, charakterystyce infrastruktury transportowej, analizie infrastruktury granicznej i jej wykorzystania. Tê czêæ publikacji koñcz¹ wnioski i rekomendacje wyp³ywaj¹ce z treci rozdzia³ów jak te¿ z opinii zaproszonych do wspó³pracy ekspertów polskich i ukraiñskich. Druga czêæ monografii ma charakter ród³owy. Sk³ada siê z 76 tablic statystycznych, wykorzystanych przez autorów czêci analitycznej, pozwalaj¹cych dodatkowo Czytelnikowi na wyci¹gniêcie w³asnych wniosków oraz dokonanie w³asnych interpretacji. Informacje statystyczne, zawarte w tablicach pochodz¹ z urzêdów statystycznych w Lublinie, Lwowie, £ucku, Rzeszowie i U¿gorodzie. Podstawowym przekrojem czasowym jest rok 2003, a przestrzennym województwo/obwód (NUTS-2) oraz powiat/rejon (NUTS-4), co z kolei umo¿liwia agregacjê danych w podregionach, tj. jednostkach typu NUTS-3. Przy doborze danych kierowano siê kryteriami wiarygodnoci i porównywalnoci. Generalnie nie wykorzystywano informacji zupe³nie nieporównywalnych w sensie rzeczowym, jak te¿ przestrzennym. W przypadku wyst¹pienia czêciowej nieporównywalnoci w formie opisowej podawano jej przyczyny. Ca³oæ publikacji uzupe³niaj¹ liczne wykresy, kartogramy, kartodiagramy oraz zestaw ponad 100 fotografii, ukazuj¹cych obszar pogranicza polsko-ukraiñskiego. Za³o¿eniem projektu, w którego ramach powsta³a monografia Pogranicze polsko-ukraiñskie rodowisko. Spo³eczeñstwo Gospodarka by³o zdiagnozowanie sytuacji spo³eczno-gospodarczej obszarów wchodz¹cych w sk³ad pogranicza, stworzenie mo¿liwie jednolitego i kompletnego zbioru wskaników i danych pozwalaj¹cych na analizê sytuacji w oparciu o te same kryteria zarówno dla strony ukraiñskiej jak i polskiej. Publikacja wychodzi naprzeciw zg³aszanym zapotrzebowaniom na informacje. Ma za zadanie stworzyæ merytoryczne podstawy niezbêdne do budowania strategii rozwojowych oraz wspomagania tych dzia³añ, zw³aszcza w regionach transgranicznych, co mo¿e byæ tak¿e wykorzystane przy aplikacji rodków finansowych z Funduszy Strukturalnych. Realizacja projektu mia³a równie¿ na celu aktywizacjê wspó³pracy firm i instytucji województwa lubelskiego z partnerami z województwa podkarpackiego oraz obwodów: lwowskiego, wo³yñskiego i zakarpackiego. Dysponowanie danymi statystycznymi o sytuacji spo³eczno-gospodarczej pozwala samorz¹dom, firmom, instytucjom regionów przygranicznych na efektywniejsze i trafniejsze podejmowanie decyzji. Poza funkcj¹ informacyjno-edukacyjn¹, wyniki projektu maj¹ przyczyniæ siê do wypracowania i wzmocnienia trwa³ego systemu przep³ywu informacji i ko10 munikacji pomiêdzy instytucjami statystycznymi, publicznymi, w tym samorz¹dowymi po obu stronach granicy. Wydawnictwo mo¿e byæ wykorzystane równie¿ jako narzêdzie promocji regionów pogranicza na zewn¹trz a s³u¿yæ temu ma jego wydanie w ksi¹¿ki w 3 wersjach jêzykowych oraz na p³ycie CD. Od strony metodologicznej informacje zawarte w publikacji pochodz¹ z baz danych statystycznych prowadzonych przez urzêdy statystyczne w Polsce i na Ukrainie oraz z baz statystycznych i rejestrów instytucji publicznych Polski i Ukrainy. Dla zapewnienia wiarygodnoci i wewnêtrznej spójnoci zamieszczonych danych z ró¿nych dziedzin ¿ycia gospodarczego, spo³ecznego, a tak¿e rodowiska geograficznego, zosta³y one poddane specjalistycznej analizie wed³ug procedur stosowanych w statystyce polskiej. W tym wzglêdzie przyjêto nastêpuj¹ce zasady: zastosowano ocenê wiarygodnoci i porównywalnoci danych statystycznych, informacje pobierane by³y z instytucji ród³owych. Monografia Pogranicze polsko-ukraiñskie. rodowisko. Spo³eczeñstwo. Gospodarka jest adresowana do szerokiego krêgu odbiorców, miêdzy innymi: przedstawicieli samorz¹dów lokalnych, organizacji pozarz¹dowych (lokalne i regionalne stowarzyszenia rozwoju), administracji rz¹dowej strony polskiej i ukraiñskiej, szkó³, uczelni wy¿szych i placówek naukowo-badawczych (Europejskie Kolegium Uniwersytetów Polskich i Ukraiñskich), podmiotów gospodarczych oraz przedsiêbiorców zainteresowanych rozwijaniem wzajemnej wspó³pracy gospodarczej. Powstanie tej publikacji jest tak¿e elementem tworzenia bazy informacyjnej o pograniczu polsko-ukraiñskim, która bêdzie wykorzystywana zarówno dla potrzeb analizy realizacji regionalnych programów rozwoju, jak te¿ przygotowywania projektów finansowanych z Funduszy Strukturalnych Unii Europejskiej (INTERREG IIIA) czy te¿ rodków pomocowych na Ukrainie (TACIS), a tak¿e innych, sukcesywnie udostêpnianych po obu stronach granicy, a nakierowanych na rozwój wspó³pracy transgranicznej. Celem projektu i prezentowanej publikacji by³o stworzenie podstaw do zbudowania systemu aktualizowania, udostêpniania i wykorzystywania kompleksowej oraz wiarygodnej bazy danych i informacji gospodarczej, spo³ecznej o przygranicznych regionach Polski i Ukrainy s³u¿¹cej wielorakim dzia³aniom stymuluj¹cym wspó³pracê polsko-ukraiñskiego regionu transgranicznego. Mog¹ one s³u¿yæ m.in. nawi¹zywaniu i rozwijaniu kontaktów pomiêdzy instytucjami administracji publicznej przygranicznych regionów Polski i Ukrainy, systemowej wymianie informacji statystycznych nie tylko Ukrainy, ale tak¿e z wybranymi regionami UE, identyfikacji barier informacyjnych utrudniaj¹cych rozwój przedsiêbiorczoci w regionie przygranicznym, wobec nowych wyzwañ i wymagañ w Europie oraz jako pomoc w tworzeniu wspólnych strategii regionalnego rozwoju i planów wspó³pracy transgranicznej w zakresie przedsiêbiorczoci, zasobów ludzkich, kooperacji gospodarczej, inwestycji, ochrony rodowiska, turystyki transgranicznej, a tak¿e promocja idei roz11 woju Euroregionów oraz wspó³pracy w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym. Wyniki realizacji projektu s¹ zgodne z priorytetami Funduszu Ma³ych Projektów i odnosz¹ siê do priorytetu dotycz¹cego lokalnego rozwoju ekonomicznego oraz informacji i komunikacji spo³ecznej, natomiast porednio dotycz¹ wszystkich priorytetów euroregionalnych. Stworzenie statystycznej bazy gospodarki, infrastruktury, zasobów ludzkich, edukacji, stanu i ochrony rodowiska, rolnictwa, kultury oraz handlu zagranicznego u³atwi okrelenie kierunków rozwoju regionów, bêdzie s³u¿yæ przedsiêwziêciom maj¹cym na celu wyrównanie poziomu ¿ycia w porównaniu z innymi regionami UE. Wy¿sza Szko³a Zarz¹dzania i Administracji w Zamociu zamierza, przy udziale i wspó³pracy z Urzêdem Marsza³kowskim w Lublinie oraz pozosta³ymi partnerami zarówno po stronie polskiej jak i ukraiñskiej, kontynuowaæ wydawanie tego typu analiz i badañ w cyklu 3-4-letnim. Tym samym opracowanie to mo¿e stanowiæ podstawê do monitoringu i ewentualnych korekt programów rozwoju regionalnego i planów wspó³pracy transgranicznej. Bogdan Kawa³ko Andrzej Miszczuk 12 Bogdan Kawa³ko Rozdzia³ 1 UWARUNKOWANIA I CZYNNIKI POLSKO-UKRAIÑSKIEJ WSPÓ£PRACY TRANSGRANICZNEJ 1.1. Podstawy prawne wspó³pracy transgranicznej Wspó³praca regionów granicznych, która najczêciej okrelana jest mianem transgranicznej, ma w Europie bogaty dorobek oraz wieloletni¹ historiê1 . Wielorodnoæ problemów i szans po obu stronach granic pañstw w Europie sprawia, ¿e wspó³praca transgraniczna staje siê nieodzownym czynnikiem stymuluj¹cym rozwój. Realizowana jest na ró¿nych szczeblach i w rozmaitych formach, lecz najczêciej w oparciu o lokalne zasoby naturalne i potencja³ intelektualny. Pionierski charakter mia³y utworzone na pocz¹tku lat piêædziesi¹tych zwi¹zki regionów granicznych, funkcjonuj¹ce przede wszystkim na pograniczu norwesko-szwedzko-fiñskim, holendersko-niemieckim oraz niemiecko-francuskim. Powsta³e wówczas stowarzyszenia, dzia³aj¹ce w konkretnych obszarach ¿ycia spo³ecznego i gospodarczego, by³y jedn¹ z pierwszych form budowania struktur wspó³pracy ponadgranicznej. Istnieje wiele przes³anek rozwoju wspó³pracy transgranicznej w Europie, m.in.2: historyczne oznaczaj¹ce, ¿e kszta³t dzisiejszej Europy jest wynikiem wspólnego dziedzictwa kulturowego, na którym spo³ecznoci lokalne opieraj¹ czêsto wspó³pracê transgraniczn¹, polityczne gdzie wspó³praca transgraniczna stanowi bardzo wa¿ny czynnik stabilizuj¹cy i kreuj¹cy rozwój oraz wspó³pracê s¹siedzk¹, natomiast dla pañstw cz³onkowskich Unii Europejskiej stanowi istotny czynnik samego procesu integracji europejskiej, Wed³ug Europejskiej Karty Regionów Granicznych i Transgranicznych wspó³prac¹ transgraniczn¹ okrela siê wspó³pracê s¹siedzk¹ przylegaj¹cych do siebie regionów granicznych lub wspó³pracê zagraniczn¹ w³adz szczebla regionalnego i lokalnego organizacji lub instytucji reprezentuj¹cych obszary graniczne. Wspó³praca ta pomaga w ³agodzeniu niekorzystnych skutków istnienia granic i w przezwyciê¿aniu negatywnych skutków po³o¿enia terenów przygranicznych na narodowych obrze¿ach pañstw oraz s³u¿y poprawie warunków ¿yciowych osiad³ej tam ludnoci. 2 Boguszewski R., Rola Euroregionu Bug we wspó³pracy transgranicznej woj. lubelskiego, WSH Pu³tuskLublin, padziernik 2000 r. (maszynopis); Euroregiony w nowym podziale terytorialnym Polski, GUS, US Wroc³aw, Warszawa-Wroc³aw 1999. 1 13 gospodarcze promuj¹ce aktywizacjê ekonomiczn¹ regionów przygranicznych i wyrównywanie szans rozwojowych, spo³eczne gdzie celem jest nawi¹zywanie kontaktów spo³ecznoci, prze³amywanie barier, wzajemnych uprzedzeñ, lepsze zrozumienie, budowanie pomostów pomiêdzy mieszkañcami s¹siednich regionów. Dotychczas w Polsce ukszta³towa³y siê ró¿norodne formy wspó³pracy transgranicznej i miêdzynarodowej3. Przyjête przez konstytucyjne w³adze RP umowy, porozumienia oraz dokumenty w istotny sposób u³atwiaj¹ i porz¹dkuj¹ wspó³pracê miêdzynarodow¹ regionów. Najwa¿niejsze z nich to: – Europejska Konwencja Ramowa o Wspó³pracy Transgranicznej miêdzy Wspólnotami i W³adzami Regionalnymi4, Europejska Karta Samorz¹du Terytorialnego5, – Europejska Karta Regionów Granicznych i Transgranicznych6. Rozwój wspó³pracy miêdzynarodowej polskich regionów w ci¹gu ostatnich piêtnastu lat by³ bardzo dynamiczny, niezale¿nie od tego, czy mierzyæ to liczb¹ kontaktów, programów czy wspólnych projektów. Obserwuje siê tak¿e przyspieszone procesy instytucjonalizacji miêdzynarodowej wspó³pracy regionów oraz wzmocnienie dba³oci o w³asne interesy w instytucjach europejskich7. Zgodnie z Europejsk¹ Konwencj¹ Ramow¹ o Wspó³pracy Transgranicznej miêdzy Wspólnotami i W³adzami Terytorialnymi za wspó³pracê transgraniczn¹ uwa¿a siê ka¿de wspólnie podjête dzia³anie maj¹ce na celu umocnienie i dalszy rozwój s¹siedzkich kontaktów miêdzy wspólnotami i w³adzami dwóch lub wiêkszej liczby umawiaj¹cych siê stron, jak równie¿ zawarcie porozumieñ i przyjêcie uzgodnieñ koniecznych do realizacji zamierzeñ8. Europejska Karta Regionów Granicznych i Transgranicznych podaje, ¿e Miêdzynarodowa wspó³praca regionów. Wybór ekspertyz, praca zbiorowa pod red. W. Toczyski, W. Sartorius, J. Zaucha, Wyd. Przedwit, Warszawa, wrzesieñ 1997. 4 Ratyfikowana przez Polskê 10 marca 1993 r. z moc¹ obowi¹zuj¹c¹ od 19 marca 1993 r., DzU z 1993 r. Nr 61 poz. 287. 5 DzU z 1994 r. Nr 124 poz. 607 i Owiadczenie Rz¹dowe z 14.07.1994 r. w sprawie ratyfikacji przez Rzeczpospolit¹ Polsk¹ Europejskiej Karty Samorz¹du Terytorialnego, sporz¹dzonej w Strasburgu 15.10.1985 r. (DzU Nr 78 poz. 483). 6 http://www.pldg.pl/p/pl/TorJ/6/8/4 7 Warto przypomnieæ programy Unii Europejskiej promuj¹ce miêdzynarodow¹ wspó³pracê regionów. Umo¿liwia³y one dotychczas, b¹d mog¹ nadal wzmacniaæ i wspieraæ konkretne inicjatywy i dzia³ania regionów w europejskim obszarze wspó³pracy miêdzynarodowej. Dotyczy to nastêpuj¹cych programów: ECOS - Ouverture, INTERREG II, PHARE CBC, CENTURIO, EURODYSSEY, ENTO, RECITE, PACTE, LEONARDO, LEADER II, LIFE, CREDO, por. szerzej: Miêdzynarodowa wspó³praca regionów..., op.cit. 8 DzU z 1993 r. Nr 61 poz. 87. 3 14 granice s¹ bliznami historii9. Wspó³praca transgraniczna m.in. ma za zadanie wspomaganie ³agodzenia niekorzystnych skutków istnienia tych granic, a tak¿e przezwyciê¿anie negatywnych skutków po³o¿enia terenów przygranicznych na obrze¿ach pañstw. Celem tego typu wspó³pracy jest rozwój mo¿liwie szerokiego zakresu ¿ycia kulturalnego, spo³ecznego i gospodarczego, a tak¿e zwi¹zanych z nim infrastruktur. Traktat miêdzy Rzeczpospolit¹ Polsk¹ a Ukrain¹ o dobrym s¹siedztwie, przyjaznych stosunkach i wspó³pracy podpisany w Warszawie 18 maja 1992 roku okrela, ¿e strony bêd¹ sprzyjaæ ustanowieniu i rozwojowi bezporednich kontaktów i wspó³pracy miêdzy regionami, jednostkami administracyjno-terytorialnymi i miastami Rzeczypospolitej Polskiej i Ukrainy.10 Zgodnie z zapisami traktatu szczególna uwaga powinna byæ powiêcona wspó³pracy w zakresie perspektywicznego programowania rozwoju obszarów przygranicznych. Za najwa¿niejsze zadanie do zrealizowania traktat uznaje zwiêkszenie liczby przejæ granicznych oraz usprawnienie przeprowadzania kontroli celnej i granicznej. Realizacji uzgodnieñ dotycz¹cych dynamizowania wspó³pracy pomiêdzy regionami s³u¿y Komisja Miêdzynarodowa do spraw Wspó³pracy Miêdzyregionalnej oraz Komisja do spraw Wspó³pracy Transgranicznej. Porozumienie w tej sprawie podpisano w Kijowie 24 maja 1993 roku11 . Na mocy Porozumienia miêdzy Polsk¹ a Ukrain¹ z 1993 r. g³ównymi obszarami mo¿liwej wspó³pracy miêdzy organami administracji rz¹dowej i samorz¹dowej s¹: budownictwo i gospodarka przestrzenna, transport, gospodarka komunalna, przemys³, handel, rolnictwo, ochrona przyrody i rodowiska naturalnego, owiata i kszta³cenie zawodowe, nauczanie odpowiednio jêzyka polskiego i ukraiñskiego jako drugiego w szko³ach (zw³aszcza w regionach przygranicznych), kultura i sztuka, ochrona zdrowia, turystyka i sport, wzajemne informowanie siê na wypadek katastrof i klêsk ekologicznych (epidemie, powodzie, po¿ary, katastrofy i wypadki transportowe), a tak¿e inne dziedziny wzajemnego zainteresowania. Podpisuj¹c porozumienie, strony zdeklarowa³y wspieranie wspó³pracy transgranicznej i miêdzyregionalnej, aby w ten sposób tworzyæ warunki i przyczyniaæ siê do ...zacieniania stosunków miêdzy Rzeczpospolit¹ Polsk¹ a Ukrain¹... oraz ...przyczyniæ siê do postêpu gospodarczego i spo³ecznego regionów obu Pañstw, szczególnie przygranicznych...12. Realizuj¹c cele i zasady Traktatu, Polska i Ukraina podpisa³y tak¿e umowê o stosunkach prawnych na polsko-ukraiñskiej granicy Kartê uchwalono w dniu 20 listopada 1981 r. w Euregio na pograniczu Niemiec i Holandii, nastêpnie przyjêto w zmienionej wersji w dniu 1 grudnia 1995 r. w Szczecinie, ponownie modyfikowano w 2004 r. w Szczecinie. 10 DzU z 1993 r. nr 125 poz. 573 11 Przyborowska-Klimczak A., Staszewski W., Stosunki traktatowe Polski z krajami s¹siednimi. Wybór dokumentów, Lubelskie Wydawnictwo Prawnicze, Lublin 1998. 12 Tam¿e. 9 15 pañstwowej oraz wspó³pracy i wzajemnej pomocy w sprawach granicznych13. Okrela ona miêdzy innymi przebieg, oznakowanie i utrzymanie granicy, zadania i kompetencje polsko-ukraiñskiej komisji granicznej, sposób u¿ytkowania wód granicznych, linii kolejowych, dróg oraz innych urz¹dzeñ technicznych przeciêtych lini¹ granicy pañstwowej, sposób prowadzenia dzia³alnoci gospodarczej i ochrony rodowiska w obszarze granicznym, a tak¿e prawa i obowi¹zki pe³nomocników granicznych. Konwencja Konsularna miêdzy Rzecz¹pospolit¹ Polsk¹ a Ukrain¹ podpisana w Warszawie 8 wrzenia 1991 roku precyzuje i reguluje stosunki konsularne obu pañstw14. Dokument ten ma na celu rozwijanie wspó³pracy zgodnie z Deklaracj¹ o zasadach i podstawowych kierunkach rozwoju stosunków polsko-ukraiñskich, podpisan¹ w Kijowie 13 padziernika 1990 roku. Jest ona jednoczenie potwierdzeniem Konwencji Wiedeñskiej z 24 kwietnia 1964 roku o stosunkach konsularnych. Zasady wspó³pracy na wspólnym odcinku granicy okrela Porozumienie Komendanta G³ównego Stra¿y Granicznej RP i Prezesa G³ównego Urzêdu Ce³ RP z Przewodnicz¹cym Komitetu Pañstwowego do Spraw Ochrony Granicy Pañstwowej Ukrainy Dowódcy Wojsk Pogranicznych Ukrainy i Przewodnicz¹cego Pañstwowego Komitetu Ce³ Ukrainy o zasadach tymczasowej wspó³pracy przy dokonywaniu kontroli osób, towarów i rodków transportu przekraczaj¹cych polsko-ukraiñsk¹ granicê pañstwow¹ w drogowym przejciu granicznym Zosin Uci³ug, gdzie kontrola graniczna prowadzona jest wspólnie. Na pozosta³ych przejciach granicznych kontrola jest prowadzona oddzielnie. Za infrastrukturê przejæ granicznych odpowiedzialna jest solidarnie Polska i Ukraina, a obiekty przejæ znajduj¹ siê po obu stronach15. W lipcu 2003 roku miêdzy Rz¹dem Rzeczypospolitej a Ukrain¹ podpisano umowê o zasadach ruchu wizowego, na mocy którego z dniem 15 listopada 2003 roku obywatele Ukrainy przebywaj¹cy na terenie Polski maj¹ obowi¹zek posiadania wiz pobytowych16. Zmiana warunków przekraczania granicy i wprowadzania wiz dla strony ukraiñskiej wi¹¿e siê z koniecznoci¹ spe³nienia wymogów cz³onkostwa Polski w UE17. 1.2. Formy instytucjonalne Zbudowanie odpowiednich zasad i norm prawnych w formie miêdzynarodowych umów i porozumieñ o wspó³pracy transgranicznej jest warunkiem celowych DzU z 1994 r. nr 63 poz. 267. DzU z 1994 r. nr 60 poz. 248. 15 Strategia Zintegrowanego Zarz¹dzania Granic¹ w latach 2003 2005, MSWiA, Warszawa, listopad 2002 r. 16 Umowa 30.07.2003 r. pomiêdzy Rz¹dem Rzeczypospolitej Polskiej a Gabinetem Ministrów Ukrainy o Zasadach ruchu wizowego http://www.polska.com.ua/pol/konsulat/wizy/1728, 2005 17 Rzeczpospolita Polska formalnie cz³onkiem UE sta³a siê 1 maja 2004 roku. 13 14 16 i uporz¹dkowanych dzia³añ w tym zakresie. Trudno rozpatrywaæ wewnêtrzne relacje s¹siaduj¹cych obszarów przy szczelnie zamkniêtej granicy pañstwowej. Granica zazwyczaj os³abia wiêzi i wspó³pracê pomiêdzy poszczególnymi czêciami regionów transgranicznych, nale¿¹cych do ró¿nych pañstw, podlegaj¹cych w³asnym systemom prawnym i ustrojowym. Analizuj¹c stan wspó³pracy mo¿na powiedzieæ, ¿e w transgranicznym polsko-ukraiñskim obszarze wykszta³ci³y siê ró¿ne jej formy. Formalnie mo¿na wyodrêbniæ dwa systemy wspó³pracy transgranicznej, tj. wspó³pracê rz¹dow¹ i rz¹dowo-samorz¹dow¹18. Pierwszy zwi¹zany jest z funkcjonowaniem terenowej administracji rz¹dowej, drugi g³ównie z dzia³alnoci¹ jednostek samorz¹dowych. Istnienie tych systemów jest uwarunkowane posiadanymi kompetencjami partnerów. Specyficzn¹ formu³¹ jest ³¹czenie tych dwóch elementów na poziomie regionu. Stanowi to bardzo wa¿ny czynnik powodzenia dzia³alnoci transgranicznej. Na granicy polsko-ukraiñskiej najbardziej powszechne s¹ nastêpuj¹ce, zinstytucjonalizowane formy wspó³pracy: · Porozumienia i umowy transgraniczne zawierane i realizowane na podstawie uzgodnieñ traktatowych i porozumieñ miêdzypañstwowych. Dotycz¹ one przyk³adowo rozbudowy infrastruktury przejæ granicznych, wspólnych programów ochrony rodowiska, przyrody, wód powierzchniowych, gruntowych, rozwoju wspó³pracy gospodarczej, turystyki, infrastruktury komunikacyjnej zagospodarowania przestrzennego, wspólnych strategii rozwoju. · Porozumienia euroregionalne (Euroregiony) Euroregion to obszar przygraniczny objêty wspó³dzia³aniem dwóch lub wiêcej pañstw w zakresie okrelonym konwencj¹ Madryck¹ Rady Europy19. Rozumiany jest jako obszar dobrowolnej wspó³pracy przygranicznej w zakresie spraw gospodarczych, spo³ecznych, kulturalnych, turystyki, ochrony przyrody i rozwoju dobros¹siedzkich stosunków, ochrony dziedzictwa kulturowego, wspólnego zabezpieczenia przed skutkiem klêsk ¿ywio³owych, rozwoju wymiany handlowej i innych20. Euroregion stanowi ograniczony geograficznie obszar sk³adaj¹cy siê z czêci terytoriów pañstw, które zgodzi³y siê na koordynowanie swych dzia³añ w ró¿nych dziedzinach, przy za³o¿eniu, ¿e: nie stanowi¹ struktur ponadpañstwowych, Takie formy wspó³pracy s¹ przewidziane w Konwencji Madryckiej. Europejska Konwencja Ramowa o wspó³pracy transgranicznej miêdzy wspólnotami i w³adzami terytorialnymi (zwana Konwencj¹ Madryck¹) uchwalona przez Radê Europy 21 maja 1980 r. w Madrycie. 20 Zakrzewska I.T., Podrêczny s³owniczek terminów Unii Europejskiej. Centrum Informacji Europejskiej UKIE, MPK Warszawa 1999 r. 18 19 17 nie s¹ strukturami wydzielonymi spod narodowej jurysdykcji, administracji i kontroli, nie mog¹ staæ w sprzecznoci z wewnêtrzn¹ legislacj¹ danego pañstwa (regionu) i systemu umów miêdzynarodowych21. W przypadku Polski i Ukrainy tego typu wspó³praca zosta³a zinstytucjonalizowana m.in. w postaci euroregionów Karpackiego” i „Bug”22. Chronologicznie struktury te w Polsce powsta³y stosunkowo wczenie. Euroregion Karpacki utworzono jako drugi w kolejnoci (1993 r.) , natomiast Bug powsta³ jako szósty Ryc. 1.1. Wspó³praca euroregionalna na pograniczu polsko-ukraiñskim ród³o: Opracowanie w³asne. Biuletyn Euroregionu Karpackiego nr 1 1993; Miszczuk A., Idea euroregionów i przyk³ady jej realizacji w Europie Zachodniej i w Polsce, w: Euroregion Bug t. 4 pod red. Ba³towskiego M., Norbertinum, Lublin 1996, s. 19. 22 Surmacz B., Wspó³czesne stosunki polsko-ukraiñskie, Wyd. UMCS, Lublin 2002. 21 18 (1995 r.)23. Obejmuj¹ one swoim zasiêgiem ca³¹ granicê polsko-ukraiñsk¹ i s¹ najwiêksze wród wszystkich istniej¹cych euroregionów w Polsce. Ca³kowity ich obszar wynosi 296 362 tys. km2, na którym zamieszkuje 20,6 mln mieszkañców. Po stronie polskiej powierzchnia wchodz¹ca w sk³ad polsko-ukraiñskiej wspó³pracy euroregionalnej wynosi 43 041 tys. km2 (27,0% ogólnej powierzchni objêtej struktur¹ euroregionów w Polsce) i zamieszkuje na niej 4,3 mln mieszkañców, co stanowi 21,2% ogó³u ludnoci zamieszka³ej na obszarach bêd¹cych w strukturach Euroregionu Bug i Euroregionu Karpaty. · Porozumienia dwustronne (województw, obwodów) jest to forma najczêciej stosowana przez w³adze regionalne w ustaleniu i regulowaniu zasad rozwi¹zywania spraw i problemów bêd¹cych w kompetencji w³adz regionalnych, w relacji województwo po stronie polskiej obwód po stronie ukraiñskiej. Ryc. 1.2. Euroregion Karpacki ród³o: Jak w ryc. 1.1. Andreasik J., Kawa³ko B., Kawecka-Wyrzykowska E., Szlachta J., Perspektywy przygranicznej wspó³pracy polsko-ukraiñskiej w wietle cz³onkostwa Polski w Unii Europejskiej, Wyd. WSZiA, Zamoæ 2003. 23 19 Rys. 1.3. Euroregion Bug ród³o: Jak w ryc. 1.1. · Porozumienia samorz¹dów gmin i miast zawierane pomiêdzy w³adzami i instytucjami jednostek samorz¹dowych regionów przygranicznych. Decyzjê w tej sprawie podejmuj¹ suwerennie w³adze samorz¹dowe. Zakres podejmowanej wspó³pracy mieci siê w kompetencjach gmin. Najczêciej s¹ to sprawy partnerstwa w zakresie kultury, sportu, edukacji, turystyki i promocji, wspólnych projektów oraz dzia³alnoci gospodarczej. · Porozumienia instytucjonalne – zawierane bezporednio pomiêdzy instytucjami i organizacjami administracji publicznej obydwu stron. Swoim zakresem obejmuj¹ wy³¹cznie sprawy bêd¹ce w kompetencji decyzyjnej poszczególnych instytucji podejmuj¹cych wspó³pracê. Przyk³adem mog¹ byæ porozumienia o wspó³pracy w zakresie monitoringu i wymiany informacji w dziedzinie stanu rodowiska naturalnego, wód granicznych, ochrony weterynaryjnej, zagro¿eñ epidemicznych, nadzwyczajnych zagro¿eñ. · Umowy gospodarcze zawierane i realizowane miêdzy podmiotami gospodarczymi na zasadach wolnego rynku, przy wzajemnych korzyciach partnerów. Do tej kategorii zalicza siê miêdzy innymi: umowy i kontrakty, wspólne przedsiêwziêcia kapita³owe, zak³adanie wspólnych form, projekty i przedsiêwziêcia maj¹ce 20 charakter d³ugofalowy, odnawialny, obliczony na trwa³¹ i d³u¿sz¹ strategiê wspó³pracy. Decyzjê o zakresie i warunkach umów podejmuj¹ wy³¹cznie umawiaj¹ce siê strony w oparciu o obowi¹zuj¹ce prawo. · Wspó³praca wolna do tej kategorii zalicza siê m.in. nie zorganizowany systemowo handel i wymianê przygraniczn¹, dorane i jednorazowe formy wspó³pracy instytucji, podmiotów, a tak¿e aktywnoæ turystyczn¹ i handlow¹ obywateli obydwu pañstw. Ta forma wspó³pracy ma bardzo istotny wp³yw na ca³ociowy uk³ad oraz klimat wspó³pracy miêdzypañstwowej, a przede wszystkim znacz¹co wp³ywa na aktywizacjê i rozwój gospodarczy regionów przygranicznych. 1.3. Charakterystyka polsko-ukraiñskiego regionu transgranicznego (PURT) Rozwój regionów transgranicznych we wszystkich krajach Europy stanowi wa¿ny element narodowych strategii i europejskiej polityki rozwoju24 . Dotychczas nie zosta³a przyjêta uniwersalna definicja regionu transgranicznego, st¹d w opracowaniach, literaturze i praktyce spotyka siê ró¿ne jego okrelenia, w tym m.in. w ujêciu historycznym jako jednostka terytorialna o nazwie region siêga czasów pañstwa rzymskiego. Wywodzi siê od ³aciñskiego s³owa rex (król) i regio (królestwo, kraj). Wskazuje, i¿ pod pojêciem regionu rozumiano terytorium podleg³e monarsze lub zarz¹dzane w ustroju demokratycznym. Pierwotne znaczenie regionu odnoszono do jednostki prawno-administracyjnej. Przyjmuje siê, ¿e region sk³ada siê z trzech elementów: orodka centralnego, obszaru peryferyjnego i granic. Poprzez tereny pograniczne (rubie¿e) powi¹zany jest z s¹siednimi jednostkami, tworz¹c zorganizowany system przestrzenny. Granice regionu czêsto nie daj¹ siê w sposób jednoznaczny okreliæ.25 w ujêciu socjologicznym jest synonimem regionalnej zbiorowoci ludzkiej, stanowi¹cej jeden z typów spo³ecznoci terytorialnej. Istot¹ takiego ujêcia jest rozwiniête poczucie odrêbnoci i wiêzi opartej na emocjonalnym stosunku do zamieszkiwanego terytorium.26 Deklaracja Koñcowa Pierwszego Forum Gospodarczego Europy Wschód Zachód, Genewa 18 20 stycznia 1996 r. 25 Pulinowa M. Z., Region podstawowe pojêcie w opisie zjawisk przestrzennych na ziemi, Konferencja nt. l¹sk jako region pogranicza jêzykowo-kulturalnego w edukacji, Czeski Cieszyn 1112 grudnia 1996 r. 26 Kwilecki A., Region i badania regionalne w perspektywie socjologii, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1992, z. 2. 24 21 region to obszar obejmuj¹cy czêæ przestrzeni geograficznej (przyrodniczej, spo³eczno-gospodarczej, kulturalnej), która bezporednio przylega do granicy pañstwowej i obejmuje tereny s¹siaduj¹cych ze sob¹ krajów. Wa¿nym zagadnieniem jest okrelenie szerokoci terytorium znajduj¹cego siê po obu stronach granicy27. region jako terytorium wyró¿nione na podstawie kryteriów spo³eczno-kulturowych i gospodarczych po³o¿one po obu stronach granicy pañstwowej. Podstawê jego wyodrêbnienia mog¹ determinowaæ cechy natury geograficznej, ekonomicznej, kulturowej i etnicznej maj¹ce charakter wspólny, tj. podobny dla s¹siaduj¹cych ze sob¹ poprzez granicê obszarów. Wystêpowanie na danym obszarze cech stanowi¹cych o jego jednorodnoci geograficznej, historycznej czy kulturowo-jêzykowej, jak równie¿ komplementarnoci czy te¿ gospodarczej zwartoci, stanowiæ mo¿e istotn¹ przes³ankê rozwoju wspó³pracy transgranicznej rozumianej jako szereg ró¿norodnych relacji nawi¹zywanych pomiêdzy zamieszkuj¹cymi go spo³ecznociami, a w perspektywie przes³ankê instytucjonalizacji i strukturalizacji tej wspó³pracy28. jako obszar po³o¿ony w bezporednim styku granicy co najmniej dwóch pañstw. Do sta³ych kryteriów wyró¿nienia regionów tego typu nale¿¹ m.in: - stopieñ jednorodnoci regionu (gospodarczej, ekonomicznej, wspólnoty kulturowej, wiadomoci regionalnej itp.), - niska formalizacja granicy pañstwowej, - stopieñ rozwoju i statusu regionu, - po³o¿enie regionu, - istnienie wspó³pracy transgranicznej oraz stopieñ jej instytucjonalizacji. region jako zwarty i wyodrêbniony obszar o okrelonych relacjach wewnêtrznych: spo³ecznych, ekonomicznych, instytucjonalnych i kulturowych29. Jego ukszta³towanie, a tak¿e wielkoæ i zakres problemów bêd¹cych przedmiotem wspólnego zainteresowania zale¿y wy³¹cznie od woli s¹siaduj¹cych pañstw i spo³ecznoci regionalnych30. region transgraniczny, którego podstaw¹ jest podzia³ administracyjny jednostek bezporednio ze sob¹ granicz¹cych. Zio³o Z., Czynniki i bariery rozwoju obszarów transgranicznych, w: Polska i jej wspó³dzia³anie transgraniczne z s¹siadami, PAN IGiPZ, Warszawa 1995. 28 Miko³ajczyk A., Stosunki umowne miêdzy subpanstwowymi podmiotami w³adzy publicznej ró¿nych pañstw (wspó³praca transgraniczna), Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1997, z. 3. 29 Kawa³ko B., Stymulowanie rozwoju w regionie transgranicznym, Gospodarka Narodowa nr 6 1997. 30 Mazurkiewicz L., Region transgraniczny nowe pojêcie teorii regionu geograficznego, w: Problematyka wschodniego obszaru pogranicza, Biuletyn nr 2 IGiPZ PAN, Warszawa 1993. 27 22 W realizacji projektu, za podstawê badañ, analiz i opisu przyjêto okrelenie regionu transgranicznego wed³ug kryterium podzia³u administracyjnego na poziomie województw po stronie polskiej i obwodów po stronie ukraiñskiej. Ujmuj¹c historycznie, pierwszy polsko-ukraiñski region transgraniczny ukszta³towa³ siê tu¿ po uzyskaniu niepodleg³oci przez Ukrainê w wyniku podpisanego w 1991 r. tzw. Porozumienia Tomaszowskiego31. Jego sygnatariuszami byli wojewodowie: che³mski, zamojski, przemyski i kronieñski ze strony polskiej i lwowski oraz wo³yñski ze strony ukraiñskiej. A¿ do 1998 roku porozumienie to by³o g³ówn¹ podstaw¹ prawn¹ i dzia³ania sta³ej Komisji do Spraw Polsko-Ukraiñskiej Wspó³pracy Transgranicznej. Ryc. 1.4. Polsko-ukraiñski region transgraniczny do roku 1998 ród³o: Opracowanie w³asne, 2004 r. Porozumienie o wspó³pracy gospodarczej i kulturalnej zawarte 18 grudnia 1991 roku w Tomaszowie Lubelskim pomiêdzy obwodami: lwowskim i wo³yñskim ze strony ukraiñskiej a województwami: che³mskim, zamojskim, przemyskim i kronieñskim ze strony polskiej. 31 23 Przyjmuj¹c za podstawê kryterium podzia³u administracyjnego jednostek poziomu wojewódzkiego (obwodowego) bezporednio ze sob¹ granicz¹cych, polsko-ukraiñski region transgraniczny tworzy piêæ regionów, w tym32 : § po stronie polskiej województwa: lubelskie i podkarpackie, § po stronie ukraiñskiej obwody: wo³yñski, lwowski i zakarpacki. Osi¹ tak zdefiniowanego polsko-ukraiñskiego regionu transgranicznego jest granica pañstwowa pomiêdzy Rzecz¹pospolit¹ Polsk¹ a Ukrain¹ o ca³kowitej d³ugoci 535 km. Na tle innych pañstw, dla Polski stanowi ona trzeci¹ pod wzglêdem d³ugoci (na 7 pañstw granicznych), a dla Ukrainy d³ugoæ granicy z Polsk¹ jest pi¹t¹ (na 7 pañstw granicz¹cych). Dla polskich regionów zasadnicze znaczenie po stronie ukraiñskiej maj¹ obwody lwowski i wo³yñski. We wspó³pracy z tymi jednostkami administracyjnymi zbudowana jest dotychczasowa podstawowa infrastruktura techniczna i instytucjonalna s³u¿¹ca kontaktom oraz organizowaniu wspó³pracy miêdzyregionalnej, miêdzypañstwowej Polski i Ukrainy, a tak¿e wspó³pracy miêdzynarodowej. Ryc. 1.5. Polsko-ukraiñski region transgraniczny na tle krajów s¹siaduj¹cych ród³o: Opracowanie w³asne 2004 r. Andreasik J., Kawa³ko B., Kawecka-Wyrzykowska E., Szlachta J., Perspektywy przygranicznej wspó³pracy polsko-ukraiñskiej w wietle cz³onkostwa polski w Unii Europejskiej. 32 24 Obszar wspó³pracy transgranicznej zdefiniowany w niniejszym opracowaniu zajmuje powierzchniê 97,7 tys. km2, z czego na stronê polsk¹ przypada 43,0 tys. km2 (co stanowi 13,8% powierzchni Polski), a na ukraiñsk¹ 54,7 tys. km (tj. 9,1% ogó³u terytorium Ukrainy). Uk³ad osadniczy regionu transgranicznego tworzy 150 miast, z czego po stronie polskiej znajduje siê 86, natomiast po ukraiñskiej 64. Na Ukrainie sieæ osadnicz¹ uzupe³nia 77 miejscowoci typu miejskiego, a ich mieszkañcy wliczani s¹ do ludnoci miejskiej. Ogólna liczba wsi wynosi 9799, przy czym w polskiej czêci tego obszaru znajduje siê 6318, a po ukraiñskiej 3481. Ukraiñska czêæ jest wiêksza zarówno pod wzglêdem powierzchni (o oko³o 27,2%), jak i liczby mieszkañców (o oko³o 14,0%). W czêci polskiej jest wiêksza przeciêtna gêstoæ zaludnienia, która wynosi 100 osób na 1 km2 (w Polsce 122 osób na 1 km2), natomiast w ukraiñskiej 89 osób na 1 km2 (Ukraina 80 osób na 1 km2). W tak okrelonym regionie zdecydowanie najwiêkszym miastem jest Lwów (751 tys. mieszkañców33). Drugie miejsce pod wzglêdem liczby ludnoci zajmuje Lublin (357 tys.) najwiêksze miasto po stronie polskiej, a nastêpnie Rzeszów (159 tys.). W dalszej kolejnoci po stronie polskiej nale¿y wymieniæ przede wszystkim stolice by³ych województw, tj. Che³m (69 tys.), Przemyl (68 tys.), Zamoæ (67 tys.), Tarnobrzeg (50 tys.), Krosno (48 tys.), a tak¿e Stalow¹ Wolê (67 tys.), Mielec (61 tys.), Bia³¹ Podlask¹ (58 tys.), Pu³awy (50 tys.). Drugim bardzo wa¿nym orodkiem po stronie ukraiñskiej jest stolica Wo³ynia £uck (199 tys.), a nastêpnie stolica Zakarpacia U¿gorod (116 tys.). Do wiêkszych orodków miejskich zaliczane s¹ le¿¹ce w obwodzie zakarpackim Mukaczewo (82 tys.) i Chust (32 tys.34), a w obwodzie wo³yñskim Kowel (66 tys.), Nowowo³yñsk (58 tys.) i W³odzimierz Wo³yñski (38 tys.) oraz po³o¿one w obwodzie lwowskim Drohobycz (97 tys.35), Czerwonograd (84 tys.36), Stryj (61 tys.), Borys³aw (40 tys.37). Na obu obszarach zamieszkuje po oko³o jednej dziesi¹tej mieszkañców poszczególnych pañstw. S¹ to regiony s³abiej zurbanizowane oraz uprzemys³owione ni¿ inne czêci Polski i Ukrainy. Podstawowym miejscem pracy i ród³em utrzymania jest sektor rolny. Znacznie mniejszy ni¿ wynika³oby to z udzia³u w powierzchni i liczbie mieszkañców Polski i Ukrainy jest wk³ad tych regionów w wielkoci produkcji przemys³owej i w wartoæ obrotów handlu zagranicznego swoich pañstw. Porównuj¹c s¹siaduj¹ce ze sob¹ obszary zwraca uwagê istotna, bo 3,5-krotna ró¿nica w liczbie podmiotów gospodarki narodowej, których po stronie polskiej funkcjonuje 297,5 tys., za po ukraiñskiej tylko 83,5 tys. Podobnie du¿¹ ró¿nic¹, bo oko³o 10-krotn¹ (na niekorzyæ regionów ukraiñskich) s¹ d³ugoci jak i gêstoci £¹cznie z ludnoci¹ miejscowoci wchodz¹cych w sk³ad Rady Miejskiej Lwowa. £¹cznie z ludnoci¹ miejscowoci wchodz¹cych w sk³ad Rady Miejskiej Chustu. 35 £¹cznie z ludnoci¹ miejscowoci wchodz¹cych w sk³ad Rady Miejskiej Drohobycza. 36 £¹cznie z ludnoci¹ miejscowoci wchodz¹cych w sk³ad Rady Miejskiej Czerwonogrodu. 37 £¹cznie z ludnoci¹ miejscowoci wchodz¹cych w sk³ad Rady Miejskiej Borys³awia. 33 34 25 Tabela 1.1. Wybrane elementy charakterystyki polsko-ukraiñskiego obszaru transgranicznego ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych Urzêdów Statystycznych w Lublinie i Rzeszowie, we Lwowie, £ucku i U¿gorodzie, 2005. sieci wodoci¹gowej i kanalizacyjnej. Natomiast o wiele korzystniejsza jest sytuacja ukraiñskiej czêci regionu transgranicznego pod wzglêdem sytuacji na rynku pracy, gdzie przy podobnej liczbie osób aktywnych zawodowo stopa bezrobocia po stronie polskiej wynosi 16,6% i jest prawie 2-krotnie wy¿sza ni¿ po ukraiñskiej (9,7%). Na ca³ym obszarze polsko-ukraiñskiego regionu notowany jest wyranie ujemny wskanik przyrostu naturalnego, który wynosi -1,4. Dla czêci polskiej wskanik ten jest w sumie dodatni, bowiem wynosi 0,2, natomiast dla ukraiñskiej kszta³tuje siê na poziomie -2,8. Ca³y obszar transgraniczny (wszystkie jego regiony) notuje ujemne saldo migracji, które w sumie w liczbach bezwzglêdnych wynosi -14830 osób, 26 Ryc. 1.6. Polsko-ukraiñski region transgraniczny sieæ osadnicza i komunikacyjna ród³o: Opracowanie w³asne, 2004 r. a jego poziom zarówno po stronie polskiej jak i ukraiñskiej jest podobny i wynosi odpowiednio -7048 osób oraz -7792 osoby. Wskanik migracji na 1 tysi¹c ludnoci zarówno dla ca³ego obszaru jak i poszczególnych jego czêci jest taki sam i wynosi -1,6. Wydaje siê wiêc, ¿e zarówno polska jak i ukraiñska czêæ tworz¹ca obszar transgraniczny ze wzglêdu na swoje struktury i potencja³ gospodarczy nie odgrywa obecnie decyduj¹cej roli w systemach ekonomicznych swoich pañstw. Natomiast znacznie wa¿niejsza jest ich rola geopolityczna jako obszarów przygranicznych, zarówno w wymiarze miêdzypañstwowym, jak i europejskim. Regiony te mo¿na zaliczyæ do tzw. czu³ych miejsc Europy, bowiem po³o¿one s¹ na zewnêtrznej wschodniej granicy Unii Europejskiej, stanowi¹c swoisty barometr relacji stosunków pomiêdzy t¹ wielk¹ polityczno-gospodarcz¹ organizacj¹ a Ukrain¹. 27 28 Wojciech ¯uchowski Rozdzia³ 2 RODOWISKO GEOGRAFICZNE Po³o¿one na wschodnich krañcach Unii Europejskiej pogranicze polsko-ukraiñskie to zró¿nicowane pod wzglêdem budowy geologicznej, rzeby, klimatu, stosunków wodnych terytorium, przez które przebiega granica oddzielaj¹ca dwie wielkie jednostki fizyczno-geograficzne Europy – obszary Europy Zachodniej i Europy Wschodniej. Nale¿¹ce do obszaru Europy Zachodniej nizinne czêci pogranicza zaliczane s¹ do prowincji Ni¿u rodkowoeuropejskiego, podprowincji Niziny rodkowopolskiej. Pas nizin rodkowopolskich od po³udnia s¹siaduje z subregionami Wy¿yn Polskich, które z kolei granicz¹ z jednostkami podprowincji Pó³nocne Podkarpacie. Bardziej na po³udnie spotykamy regiony podprowincji Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie. Do Europy Zachodniej zaliczamy tak¿e jednostki podprowincji Wschodnie Podkarpacie, podprowincji Beskidy Wschodnie, Wewnêtrzne Karpaty Wschodnie oraz niewielki region Niziny Zakarpackiej. W jednostce Europy Wschodniej pograniczne obszary nizinne wchodz¹ w sk³ad prowincji Polesie, bêd¹cej czêci¹ sk³adow¹ podobszaru Ni¿ Wschodnioeuropejski. Od po³udnia granicz¹ one z jednostkami prowincji Wy¿yny Ukraiñskie, od zachodu z Nizin¹ rodkowopolsk¹ i subregionami Wy¿yn Polskich. Tereny pogranicza po³o¿one w Polsce i Ukrainie cile wi¹¿e ze sob¹ uk³ad naturalnych jednostek regionów fizyczno-geograficznych, maj¹cych przebieg transgraniczny. Tego przyk³adami s¹ Beskidy Wschodnie, Wy¿yna Wo³yñsko-Podolska, Wy¿yna Lubelsko-Lwowska czy Polesie, jak te¿ regiony hydrograficzne. Obszar pogranicza nale¿y do zlewisk Ba³tyku i Morza Czarnego. Têdy przebiega europejski dzia³ wodny. Ca³e województwo lubelskie i 98,7% powierzchni województwa podkarpackiego odwadniaj¹ rzeki dorzecza Wis³y. Przewa¿aj¹ca czêæ obwodów strony ukraiñskiej nale¿y do dorzeczy Dniepru, Dniestru i Dunaju. W obwodzie lwowskim wiêkszoæ rzek prowadzi swe wody do Dniestru, nieco mniejszy obszar zajmuje dorzecze Wis³y, a rzeki bêd¹ce dop³ywami Dniepru odwadniaj¹ najmniejsz¹, pó³nocno-wschodni¹ czêæ tego obwodu. Zdecydowan¹ wiêkszoæ cieków powierzchniowych obwodu wo³yñskiego zaliczamy do dorzecza Dniepru. Jedynie w¹ski, niewielki fragment jego powierzchni przy granicy z Polsk¹ wchodzi w sk³ad systemu rzecznego Wis³y. Ca³a sieæ rzeczna obwodu zakarpackiego prowadzi wody do Dunaju. 29 Ryc. 2.1. Regiony fizyczno-geograficzne wed³ug J. Kondrackiego. ród³o: Opracowanie w³asne. 2.1. Strefa nizinna Na pó³nocy polskiej czêci obszaru pogranicza regiony Europy Zachodniej maj¹ charakter nizinny. Nizina Po³udniowopodlaska jest równin¹ peryglacjaln¹, wznosz¹c¹ siê 100-200 m n.p.m., a tam gdzie zachowa³y siê ostañce moreny czo³owej zlodowacenia rodkowopolskiego, przekraczaj¹c¹ nieco wysokoci 200 m n.p.m. Na glinach 30 morenowych i piaskach gliniastych wystêpuj¹ gleby p³owe oraz bielicowe i rdzawe. W dolinach rzecznych gleby hydrogeniczne i mady. Region porastaj¹ g³ównie bory sosnowe i bory sosnowo-dêbowe. Bogactwa mineralne to g³ównie surowce przemys³u materia³ów budowlanych piaski, ¿wiry, gliny. Niewielkie iloci ropy naftowej wystêpuj¹ w gminie Kamionka. Na obszarze powiatów ³ukowskiego i radzyñskiego bierze pocz¹tek, ci¹gn¹cy siê w kierunku po³udniowo-wschodnim, pas z³ó¿ wêgla kamiennego. Ma³y, po³o¿ony na prawym brzegu Wis³y, fragment Niziny rodkowomazowieckiej (Dolina rodkowej Wis³y) to piaszczysta terasa wydmowa poroniêta g³ównie borem sosnowym, a niekiedy lasem ³êgowym. Dominuj¹cymi glebami s¹ mady. W okolicach Stê¿ycy w piaskowcach karboñskich wystêpuj¹ z³o¿a ropy naftowej oraz eksploatowane ju¿ z³o¿a gazu ziemnego. Nizinny jest równie¿ charakter wysuniêtych najbardziej na pó³noc regionów Europy Wschodniej. Polesie Zachodnie jest krain¹, gdzie przeplataj¹ siê zbudowane z gliniastych i piaszczystych utworów czwartorzêdowych równiny akumulacyjne, denudacyjne. Miejscami wytworzy³y siê wydmy. Znaczne po³acie zajmuj¹ równiny torfowiskowe. Najni¿ej – oko³o 130 m n.p.m., po³o¿one s¹ okolice Terespola, za najwy¿szy punkt wysokociowy 212 m n.p.m. znajduje siê w obrêbie Garbu W³odawskiego. Równole¿nikowo rozci¹gniêty, zbudowany ze zdenudowanej gliny morenowej, le¿¹cej na marglach kredowych, Garb W³odawski dzieli polsk¹ stronê regionu Polesia Zachodniego na 2 czêci pó³nocn¹, opadaj¹c¹ ³agodnie ku pó³nocy i po³udniow¹ p³ask¹, o wysokociach 165-180 m n.p.m., gdzie spotykamy zgrupowanie jezior (po przekszta³ceniu w zbiornik retencyjny, najwiêksz¹ powierzchniê 4,9 km2 ma jezioro Wytyckie). W podcielaj¹cych utwory czwartorzêdowe ska³ach wêglanowych wieku kredowego, wystêpuj¹ zjawiska krasowe. Po stronie ukraiñskiej, w s¹siedztwie granicy pañstwowej, napotykamy zgrupowanie znacznie wiêkszych jezior Pojezierze Szackie. Wród 25 jezior o powierzchni ponad 1 ha na pierwszy plan wysuwa siê, maj¹ce genezê krasow¹, jezioro wita (26,9 km2), najg³êbsze (58,4 m) jezioro Ukrainy. Polesie Zachodnie odznacza siê specyficznymi stosunkami wodnymi, co wi¹¿e siê z budow¹ geologiczn¹ oraz bardzo ma³ym urozmaiceniem rzeby terenu tego regionu. Wody podziemne wystêpuj¹ tu bardzo p³ytko i s¹ z³ej jakoci. Sieæ cieków wodnych jest bardzo gêsta, a w krajobrazie pojawiaj¹ siê zajmuj¹ce rozlegle po³acie terenu torfowiska, g³ównie niskie, oraz bagna. Wiêksza czêæ Polesia Zachodniego, odwadniana przez dop³ywy Prypeci, nale¿y do zlewiska Morza Czarnego. Mniejsza zachodnia do dorzecza Wis³y. Obszar Polesia Zachodniego jest doæ bogaty w surowce mineralne g³ównie s¹ to du¿e zasoby torfu, a tak¿e glacjalnego pochodzenia osady gliniaste i piaszczyste, choæ nie mo¿na zapomnieæ o z³o¿ach wêgla kamiennego, które od Niziny Po³udniowopodlaskiej ci¹gn¹ siê pasem szerokoci oko³o 25 km (w pobli¿u Parczewa) 31 w kierunku Polesia Wo³yñskiego. Po ukraiñskiej stronie Polesia Zachodniego, oprócz torfów i glin, w pó³nocnej czêci spotykamy z³o¿a fosforytów (zasoby bilansowe 7,3 mln t). Surowcem, który mo¿e mieæ powa¿ne znaczenie dla gospodarki obwodu wo³yñskiego s¹ wystêpuj¹ce w powiecie ratnieñskim, w ska³ach pó³nocno-zachodnich odga³êzieñ Tarczy Ukraiñskiej, przykryte ponad 100-metrow¹ warstw¹ osadów czwartorzêdowych, rudy miedzi (zasoby bilansowe 28 mln t). Wród gleb tego regionu dominuj¹ piaszczyste gleby bielicowe i rdzawe, towarzysz¹ im gleby murszowo-torfowe jak i gleby oglejone. W zwi¹zku z nadmiernym uwilgoceniem i znacznym zakwaszeniem s¹ ma³o przydatne do gospodarki rolnej. Polesie Zachodnie porastaj¹ g³ównie bory sosnowe i bory dêbowo-sosnowe, a tak¿e lasy ³êgowe. W le¿¹cym na Polesiu powiecie w³odawskim lasy (g³ównie bory dêbowo-sosnowe i sosnowe) zajmuj¹ niemal 40% powierzchni. Wielkie kompleksy borów sosnowych wystêpuj¹ po ukraiñskiej stronie tego regionu. W powiecie szackim udzia³ lasów w ogólnej powierzchni zbli¿a siê do 50%, w powiatach lubieszowskim i ratnieñskim oscyluje ko³o 40%. W powiecie szackim grunty orne zajmuj¹ zaledwie 15,1%, lubieszowskim 15,3%, podczas gdy po drugiej stronie Bugu w powiecie w³odawskim 28,6%. Cech¹ charakterystyczn¹ tego regionu jest zwiêkszony udzia³ u¿ytków zielonych np. w powiecie w³odawskim stanowi¹ one 16,7% powierzchni, lubieszowskim 17,9%, a ratnieñskim 25,1%. Dziêki du¿ym walorom przyrodniczym region ten posiada dwa, utworzone na najcenniejszych kompleksach jeziorno-torfowiskowych, po³o¿one w niewielkiej odleg³oci, parki narodowe. S¹ to Poleski Park Narodowy (powierzchnia 9762 ha), w jego obrêbie znajdujemy 928 gatunków rolin naczyniowych, z tego 170 to gatunki rzadkie, a 60 podlega ochronie gatunkowej oraz Szacki Park Narodowy (powierzchnia 48 977 ha), gdzie stwierdzono wystêpowanie ponad 800 gatunków rolin. Swego rodzaju pomostem ³¹cz¹cym je jest Sobiborski Park Krajobrazowy. W 2002 r. w programie UNESCO Cz³owiek i Biosfera (M&B Man&Biosphere) znalaz³ siê Miêdzynarodowy Rezerwat Biosfery „Polesie Zachodnie”, obejmuj¹cy terytorium naszego regionu Pojezierza £êczyñsko-W³odawskiego, Sobiborskiego Parku Krajobrazowego oraz s¹siaduj¹ce z nimi tereny Pojezierza Szackiego na Ukrainie, które znalaz³o siê w granicach Szackiego Parku Narodowego (134 tys. ha po stronie polskiej i 55 tys. po stronie ukraiñskiej). Region Polesia odznacza siê tak¿e nisk¹ gêstoci¹ zaludnienia, co zwi¹zane jest g³ównie z niezbyt dogodnymi dla osadnictwa ludzkiego warunkami naturalnymi przewa¿aj¹cymi s³abymi glebami, du¿¹ lesistoci¹, znacznym zabagnieniem. W niektórych powiatach ukraiñskich (szacki, lubieszowski) na 1 km2 przypada mniej ni¿ 30 osób. Na niewielkie zaludnienie terenów Polesia po stronie polskiej (powiat w³odawski 32, parczewski 39 osób na km2) wp³ynê³y te¿ czynniki historyczne przymusowa ewakuacja do Rosji w czasie pierwszej wojny wiatowej wyznawców 32 prawos³awia, eksterminacja w czasie II wojny wiatowej mieszkaj¹cych tu ¯ydów oraz wysiedlanie po 1945 r. ludnoci ukraiñskiej. Na Polesiu przewa¿a ludnoæ wiejska jej udzia³ w ogólnej populacji powiatu w³odawskiego przekracza 65%, parczewskiego 72%, ratnieñskiego 75%, a w lubieszowskim zbli¿a siê do 85%. Za najwiêksze miasta mo¿na uznaæ po³o¿one na pograniczu Polesia Zachodniego: Kowel (66 tys. mieszkañców) oraz Bia³¹ Podlask¹ (57,8 tys.). Przejciowe cechy miêdzy Polesiem Zachodnim a wy¿ynami Wy¿yn¹ Lubelsk¹ i Wo³yñsk¹ posiada region Polesia Wo³yñskiego, gdzie przewa¿a rzeba równinno-pagórkowata. Wystêpuj¹ tu, urozmaicaj¹ce monotonny krajobraz, ostañce denudacyjne zbudowane z wêglanowych ska³ wieku kredowego, z czapkami trzeciorzêdowych piaskowców czy glin moreny czo³owej zlodowacenia rodkowopolskiego. Ich kulminacje w zachodniej, polskiej czêci przekraczaj¹ 270 m n.p.m. Po stronie ukraiñskiej s¹ znacznie ni¿sze. W obni¿eniach miêdzy pagórami znajdujemy utwory piaszczyste oraz torfowe. Pod³o¿e kredowe ulega³o procesom krasowym, st¹d te¿ liczne s¹ zag³êbienia bezodp³ywowe, najczêciej wype³nione torfami. Osobliwoci¹ tego regionu s¹ torfowiska wêglanowe, wystêpuj¹ce w obrêbie Che³mskiego Parku Krajobrazowego. Z surowców mineralnych nale¿y wymieniæ przede wszystkim, eksploatowany w okolicach £êcznej, wêgiel kamienny. Na znacznych g³êbokociach (6001000 m), wystêpuj¹ g³ównie wêgle energetyczne, choæ spotyka siê równie¿ lepsze gatunki gazowo-koksowe. W centralnej czêci Lubelskiego Zag³êbia Wêglowego, gdzie mi¹¿szoæ, u³o¿onych niemal poziomo, warstw wêgla waha siê od 1,2 do 3,7 m, wydobycie prowadzi kopalnia w Bogdance. Region Pagórów Che³mskich to obszar wystêpowania surowców dla przemys³u cementowego margli i kredy pisz¹cej, spotykamy tu tak¿e z³o¿a ziemi krzemionkowej. Ukraiñska czêæ Polesia Wo³yñskiego jest ubo¿sza w kopaliny u¿yteczne. Wiêksz¹ rolê odgrywaj¹ tu jedynie surowce dla przemys³u materia³ów budowlanych (gliny, piaski) oraz du¿e z³o¿a torfu. Wród gleb czêci zachodniej du¿y udzia³ maj¹ rêdziny powsta³e na wychodniach pod³o¿a kredowego oraz gliniaste gleby brunatne. W czêci wschodniej na gliniastych i piaszczystych utworach czwartorzêdowych dominuj¹ piaszczyste gleby bielicowe. Na ca³ym Polesiu Wo³yñskim spotykamy gleby murszowo-torfowe, a tak¿e gleby oglejone. Lesistoæ po stronie polskiej jest znacznie mniejsza ni¿ na Polesiu Zachodnim (lepsze gleby). W powiecie che³mskim przekracza 17%, a przewa¿aj¹ bory dêbowo-sosnowe. Udzia³ ³¹k i pastwisk (15%) jest tu nieco wy¿szy od przeciêtnego w województwie lubelskim. W ukraiñskich powiatach tego regionu takich jak lubomelski czy kiwerski na lasy przypada przesz³o 2/5 ich powierzchni. Znacz¹c¹ rolê w gospodarce odgrywaj¹ tak¿e u¿ytki zielone w powiecie lubomelskim stanowi¹ 23,5%, turzyskim 24,6%, ro¿yskim 26,0% powierzchni. 33 Korzystniejsze warunki naturalne tego regionu owocuj¹ zwiêkszeniem liczby mieszkañców. W kilku powiatach (che³mski, ro¿yski, kiwerski) gêstoæ zaludnienia zbli¿a siê do 50 osób na km2. Wród ludnoci dominuje, podobnie jak w regionie Polesia Zachodniego, ludnoæ wiejska, lecz Polesie Wo³yñskie jest nieco bardziej zurbanizowane. Odsetek ludnoci miejskiej przekracza 30% (oko³o 38% w powiecie kiwerskim). Najwiêkszym miastem tego regionu jest Che³m (69 tys.). 2.2. Strefa wy¿ynna Regiony wy¿ynne to nale¿¹ce do Europy Zachodniej Wy¿yna Lubelsko-Lwowska oraz zaliczana do Europy Wschodniej Wy¿yna Wo³yñsko-Podolska. Wy¿yna Lubelsko-Lwowska sk³ada siê z dwu regionów: Wy¿yny Lubelskiej i Roztocza. Wy¿yna Lubelska graniczy z Nizin¹ Po³udniowopodlask¹, Wy¿yn¹ Ma³opolsk¹, Polesiem Zachodnim i Polesiem Wo³yñskim, Wy¿yn¹ Wo³yñsk¹, Roztoczem oraz Kotlin¹ Sandomiersk¹. Granica pó³nocna ma postaæ dwustopniowej krawêdzi, która ma wysokoæ ponad 20 m. Region ten buduj¹ ska³y wêglanowe wieku kredowego bardziej odporne opoki i gezy oraz ma³o odporne margle, co w rzebie uwidacznia siê wystêpowaniem wzniesieñ i obni¿eñ. Na utworach mezozoicznych zalegaj¹ g³ównie utwory czwartorzêdowe, wród których bardzo wa¿n¹ rolê, tak w rzebie, jak i w gospodarce, odgrywaj¹ lessy. W zachodniej czêci Wy¿yny Lubelskiej na obszarze o powierzchni 200 km2 rednia gêstoæ sieci w¹wozów lessowych wynosi 2,5 km/km2, za w okolicy Parchatki rednia obliczona w polu pomiarowym o powierzchni 10 km2 Ryc. 2.2. Temperatury powietrza i opady atmosferyczne w Lublinie w 2003 r. LUBLIN Temperatury powietrza i opady atmosferyczne w 2003 r. 108 90 72 mm 54 36 18 0 24 18 12 6 0 -6 -12 I II III IV V opady ród³o: Dane meteorologiczne. 34 VI VII VIII IX temperatura X XI XII 0 C siêga a¿ 7,8 km/km2. Ska³y wieku kredowego gdzieniegdzie przykryte s¹, tworz¹cymi ostañce denudacyjne, czapami utworów trzeciorzêdowych (Bo¿y Dar 306 m n.p.m.). Najwy¿sze wzniesienia na obszarze Dzia³ów Grabowieckich siêgaj¹ 313 m n.p.m. Wysokoci wzglêdne w okolicach Kazimierza Dolnego zbli¿aj¹ siê do 100 m. rednie roczne sumy opadów wynosz¹ oko³o 600 mm. Wy¿yna Lubelska wyró¿nia siê sporód regionów pogranicza polsko-ukraiñskiego ma³¹ iloci¹ kopalin u¿ytecznych. Surowce mineralne to niewielkie z³o¿a ropy naftowej i gazu ziemnego w okolicy Lublina oraz surowce dla przemys³u materia³ów budowlanych (lessy). Region ten odznacza siê równie¿ ubóstwem wód powierzchniowych tutaj wystêpuj¹ obszary o najrzadszej w Polsce gêstoci sieci rzecznej. W po³udniowo-zachodniej jego czêci odleg³oci od najbli¿szych cieków wodnych przekraczaj¹ 6 km. Wody podziemne wystêpuj¹ na znacznych g³êbokociach i s¹ dobrej jakoci. Pokrywê glebow¹ tworz¹ g³ównie gleby brunatne i p³owe. U¿ytki rolne w takich powiatach jak lubelski, widnicki, zajmuj¹ oko³o 70% powierzchni. Lasów jest ma³o w wymienionych wy¿ej powiatach ich udzia³ wynosi oko³o 10%. Dobre gleby stanowi³y podstawê rozwoju ludnociowego tych terenów. W porównaniu z Nizin¹ Po³udniowopodlask¹, a zw³aszcza z regionami Polesia, gêstoæ zaludnienia powiatów po³o¿onych na Wy¿ynie Lubelskiej jest wiêksza w powiecie zamojskim 60 osób/km2, opolskim 80, a widnickim 154 osoby/km2. Wiêkszoæ ludnoci jednak mieszka na wsi. Gêstoæ sieci miejskiej jest mniejsza ni¿ na terenach Galicji, co m.in. zwi¹zane jest z wp³ywem czynników historycznych po powstaniu styczniowym ukaz carski zmieni³ wiele ma³ych miast we wsie (np. Urzêdów, ¯ó³kiewka). Najwiêksze miasto Lublin liczy 357 tys. mieszkañców. Od po³udnio-zachodu Wy¿yna Lubelska s¹siaduje z ci¹gn¹cym siê na odcinku oko³o 180 km (w granicach Polski), szerokim od kilkunastu do 30 kilometrów, wa³em Roztocza. Region ten, zbudowany g³ównie z utworów kredowych, gdzieniegdzie nadbudowanych osadami trzeciorzêdowymi mioceñskimi piaskowcami i wapieniami litotamniowymi, a w czêci zachodniej lessem, opada wyran¹ krawêdzi¹ ku Kotlinie Sandomierskiej. Jego granice z Wy¿yn¹ Lubelsk¹ i Wy¿yn¹ Wo³yñsk¹ nie s¹ wyrane. Wysokoci wahaj¹ siê od 300 do oko³o 400 m n.p.m. Deniwelacje w okolicach Tomaszowa Lubelskiego i po stronie ukraiñskiej przekraczaj¹ 150 m. Roztocze otrzymuje w ci¹gu roku oko³o 700 mm opadów o oko³o 100 mm wiêcej ni¿ tereny przyleg³e. Odwadniane jest przez dop³ywy Sanu, Wieprza i Bugu. Jedynie niewielki fragment ukraiñskiej po³udniowej czêci Roztocza nale¿y do zlewiska Morza Czarnego. Tutaj przebiega granica zasiêgu buka, jod³y, modrzewia i wierka. 35 Pokrywa glebowa Roztocza jest zró¿nicowana. Na lessach wytworzy³y siê ¿yzne gleby brunatne, wystêpuj¹ce g³ównie w czêci zachodniej. W pozosta³ych dwu jego mezoregionach przewa¿aj¹ gleby rdzawe i bielicowe. Z kopalin u¿ytecznych Roztocza mo¿na wymieniæ jedynie surowce skalne oraz lessy. Roztocze dzieli siê na trzy czêci Zachodnie, rodkowe i Wschodnie. Charakterystyczn¹ cech¹ Roztocza Zachodniego jest niewielkie zalesienie, co wi¹¿e siê m.in. z wystêpowaniem pokrywy lessowej. Sieæ w¹wozów lessowych jest bardzo gêsta (ok. 2,5 km/km2). Na terenie Roztocza rodkowego pokrywa lessowa nie wystêpuje, co sprzyja³o zachowaniu znacznych kompleksów lenych. Z uwagi na walory krajobrazowe i przyrodnicze w roku 1974 utworzono tu Roztoczañski Park Narodowy, obejmuj¹cy zró¿nicowane, naturalne drzewostany buczyny karpackiej, borów jod³owych, sosnowych, lasów mieszanych, o bogatej florze (gatunki górskie, borealne, subatlantyckie, stepowe, pontyjskie) i faunie. Kilkakrotnie powiêkszany, obecnie zajmuje powierzchniê 8483 ha. Roztocze Wschodnie wyró¿nia siê najwiêkszymi wysokociami wzglêdnymi i bezwzglêdnymi (414 m n.p.m. w pobli¿u Lwowa). W jego obrêbie natrafiamy na drugi na Roztoczu, powo³any do ¿ycia w 1998 r Jaworowski Park Narodowy. Po³o¿ony w powiatach jaworowskim i ¿ó³kiewskim na obszarze 7079 ha, chroni du¿e kompleksy lasów bukowych, spotykamy tu blisko 700 gatunków rolin. Kolejnym regionem transgranicznym jest nale¿¹ca do prowincji Wy¿yn Ukraiñskich Wy¿yna Wo³yñska. Na zachodzie graniczy z Wy¿yn¹ Lubelsk¹ i Roztoczem, na pó³nocy z Polesiem Wo³yñskim, od po³udnia z regionem Ma³ego Polesia. Ró¿na odpornoæ ska³ kredowych, zalegaj¹cych na utworach paleozoiku nadaje temu regionowi charakterystyczny równole¿nikowy uk³ad wzniesieñ i obni¿eñ. Ten wy¿ynny pas szerokoci 4050 km przykryty jest grub¹ pokryw¹ lessu. Poziom wierzchowiny wznosi siê 240260 m n.p.m., w czêci zachodniej (Grzêda Sokalska) nieznacznie przekracza 300 m n.p.m. Na wschodzie w powiecie horochowskim maksymalne wysokoci terenu dochodz¹ do 292 m n.p.m. Kulminacja tego regionu (342 m n.p.m.) znajduje siê ju¿ poza granicami obwodu wo³yñskiego w Pamie Pe³czañsko-Mizockim. W obrêbie obni¿eñ wystêpuj¹ formy krasowe. Na lessach wytworzy³y siê bardzo urodzajne gleby typu czarnoziemów. St¹d te¿ udzia³ lasów w powierzchni powiatów iwanickiego, ³uckiego czy horochowskiego wynosi tylko: 12,4%; 7,2%; 10,4%. Wród lasów przewa¿aj¹ d¹browy. Odsetek u¿ytków rolnych wynosi odpowiednio: 74,9%; 81,5%; 77,0%. Opady roczne wynosz¹ oko³o 600 mm. Dogodne warunki dla produkcji rolnej jednoczenie sprzyja³y osadnictwu. Gêstoæ zaludnienia powiatów tego regionu, po obu stronach granicy, dochodzi do 60 osób na km2. Najwiêkszym miastem jest, po³o¿ony w pobli¿u granicy z regionem Polesia Wo³yñskiego, £uck, w którym mieszka ok. 200 tys. mieszkañców. 36 Ryc. 2.3. Temperatury powietrza i opady atmosferyczne w £ucku w 2003 r. £UCK 144 126 108 90 mm 72 54 36 18 0 Temperatury powietrza i opady atmosferyczne w 2003 r. 24,0 20,0 16,0 12,0 8,0 4,0 0,0 -4,0 -8,0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII opady 0 C temperatura ród³o: Dane meteorologiczne. Z surowców mineralnych tego regionu najwa¿niejszy jest wêgiel kamienny, eksploatowany w Zag³êbiu Lwowsko-Wo³yñskim. Prawie poziomo le¿¹ce jego pok³ady wystêpuj¹ na g³êbokoci 300700 m. Zasoby bilansowe okrela siê na 73,5 mln t. Przewa¿aj¹ wêgle energetyczne, a wêgiel koksuj¹cy stanowi oko³o 1/3 zasobów. W powiecie ³okaczewskim znajduj¹ siê z³o¿a gazu ziemnego (zasoby bilansowe 7,6 mld m3). Kolejny region nale¿¹cy do strefy wy¿yn to Ma³e Polesie. Region ten jest ródwy¿ynnym obni¿eniem, granicz¹cym od pó³nocy z Wy¿yn¹ Wo³yñsk¹, od zachodu z Roztoczem, od po³udnia z Wy¿yn¹ Podolsk¹, powsta³ym w obrêbie miêkkich, ma³o odpornych na wietrzenie margli górnokredowych. Nie wystêpuj¹ tu, jak na Wy¿ynie Wo³yñskiej, lessy. W rzebie uwidaczniaj¹ siê p³askie, niskie garby o kierunku równole¿nikowym, zbudowane z utworów kredowych, rozdzielane zabagnionymi obni¿eniami. Przykrywa je cienka warstwa osadów czwartorzêdowych glin, piasków. Wysokoci bezwzglêdne wahaj¹ siê od 200 do 230 m n.p.m. Krajobraz zbli¿ony jest do poleskiego, ale zabagnienie jest mniejsze. Wród gleb przewa¿aj¹ piaszczyste gleby bielicowe, na wychodniach utworów kredowych powsta³y rêdziny, s¹ te¿ przede wszystkim w dolinie So³okiji i górnego Styru gleby murszowotorfowe, a tak¿e gleby oglejone. Lasy w le¿¹cych na terenie Ma³ego Polesia powiatach: buskim, ¿ó³kiewskim, kamionkowskim czy radziechowskim zajmuj¹ oko³o 1/4 ogólnej powierzchni, a przewa¿aj¹ lasy mieszane dêbowo-sosnowe. Udzia³ u¿ytków rolnych jest tu doæ wysoki oko³o 66,0%. Przez Ma³e Polesie przebiega europejski dzia³ wodny, a wiêksza czêæ tego regionu nale¿y do zlewiska Ba³tyku. W regionie dominuje ludnoæ wiejska, stanowi¹ca oko³o 2/3 ogó³u. Najwiêkszym miastem jest Czerwonograd liczacy oko³o 70 tys. mieszkañców. Jego rozwój 37 wi¹¿e siê z górnictwem wêgla kamiennego najwa¿niejsz¹ kopalin¹ u¿yteczn¹ Ma³ego Polesia. Wêgiel wydobywany jest od 1953 r. w kopalniach po³o¿onych w powiecie sokalskim i z przemys³em wêglowym ³¹cz¹ siê procesy urbanizacyjne na jego obszarze. Kolejnym regionem, który wchodzi w sk³ad prowincji Wy¿yny Ukraiñskie, jest Podole. W obrêbie obwodu lwowskiego na zachodzie s¹siaduje ze Wschodnim Podkarpaciem, na pó³noco-zachodzie z Roztoczem, na pó³nocy z Ma³ym Polesiem. Przeciêtnie wznosi siê nieco ponad 300 m n.p.m. Najwy¿sze wzniesienia, przekraczaj¹ce 400 m n.p.m., wystêpuj¹ w subregionach Go³ogór i Woroniaków. Kulminacj¹ Podola jest góra Kamu³a (471 m n.p.m.). Go³ogóry i Woroniaki tworz¹ pó³nocn¹ granicê Podola, opadaj¹c¹ strom¹, wysok¹ na 150180 m krawêdzi¹ ku Ma³emu Polesiu. Region otrzymuje w ci¹gu roku oko³o 750 mm opadów. Sieæ rzeczna jest gêciejsza ni¿ w regionach Podola po³o¿onych na wschód. Wród surowców mineralnych nale¿y wspomnieæ o siarce, wystêpuj¹cej w pobli¿u Nowego Rozdo³u, surowcach dla przemys³u cementowego z okolic Rozwadowa, piaskach szklarskich znajduj¹cych siê ko³o Bóbrki, siarczanych wodach mineralnych okolic Wielkiego Lubienia. Ryc. 2.4. Temperatury powietrza i opady atmosferyczne we Lwowie w 2003 r. LWÓW Temperatury powietrza i opady atmosferyczne w 2003 r. 24,0 18,0 12,0 6,0 0,0 -6,0 -12,0 108 90 72 mm 54 36 18 0 I II III IV V opady VI VII VIII IX X 0 C XI XII temperatura ród³o: Dane meteorologiczne. Na utworach miocenu le¿¹ lessy, z których w wyniku procesu glebotwórczego powsta³y bardzo urodzajne gleby czarnoziemne, s¹ tu te¿ gleby p³owe. Mimo tak dobrych warunków glebowych u¿ytki rolne zajmuj¹ oko³o 2/3 powierzchni. Na lasy w podolskich powiatach miko³ajowskim i przemylañskim przypada oko³o 30% powierzchni, w powiecie ¿ydaczowskim ich udzia³ jest znacznie mniejszy nie siêga 20%. W drzewostanie przewa¿aj¹ d¹browy. Zachodnia czêæ Podola zwana bywa Opolem. Krajobraz Opola wyró¿nia siê doæ du¿¹ lesistoci¹, lewostronne dop³ywy 38 Dniestru rozcinaj¹ p³askie wierzchowiny. Rzeki nie tworz¹ tu jarów jak na wschodnim Podolu, a p³yn¹ szerokimi dolinami. Wród ludnoci Podola przewa¿aj¹ mieszkañcy wsi. Ludnoæ miejska podolskich powiatów miko³ajowskiego, przemylañskiego czy ¿ydaczowskiego stanowi 48,5%; 24,2%; 38,9% ogólnej liczby ludnoci. Najwiêkszym miastem, po³o¿onym na peryferiach Podola, na pograniczu z Roztoczem, jest Lwów (ok. 730 tys. mieszkañców). 2.3. Strefa podgórska i górska Podprowincja Pó³nocne Podkarpacie graniczy na pó³nocy z prowincj¹ Wy¿yn Polskich z Wy¿yn¹ Ma³opolsk¹ granic¹ jest Wis³a, a z Wy¿yn¹ Lubelsko-Lwowsk¹ wyznaczona uskokami, blisko 70-metrowa krawêd. Granic¹ po³udniow¹ z podprowincj¹ Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie jest brzeg nasuniêcia karpackiego fliszu na utwory miocenu. W obrêbie województw podkarpackiego i lubelskiego znajduje siê region Kotliny Sandomierskiej. Kotlina Sandomierska jest czêci¹ zapadliska przedgórskiego wype³nionego osadami morskimi miocenu. Region sk³ada siê z kilku subregionów. W czêci pó³nocnej, w wid³ach Wis³y i Sanu, jest to Równina Tarnobrzeska wype³niona aluwiami tych rzek równina piaszczysta. Cech¹ wyró¿niaj¹c¹ jest wystêpowanie na znacznych obszarach kompleksów wydmowych. Wysokie do 25 m wa³y wydm, przewa¿nie parabolicznych, by³y tworzone w okresie ostatniego glacja³u przez wiatry zachodnie. Dominuj¹ tu ubogie gleby bielicowe, a w dolinach rzek mady. Znaczne obszary porastaj¹ bory sosnowe w gminie Grêbów pod lasami znajduje siê ponad 1/3 powierzchni, a w gminie Bojanów prawie 60%. Z osadami miocenu zwi¹zane jest wystêpowanie z³ó¿ siarki. rodkow¹ czêæ Kotliny Sandomierskiej zajmuje P³askowy¿ Kolbuszowski. Na utworach miocenu, tworz¹cych fundament P³askowy¿u, zalegaj¹ ¿wiry preglacjalne przykryte czwartorzêdowymi glinami i piaskami. Wysokoci bezwzglêdne oscyluj¹ w granicach 220270 m n.p.m. Deniwelacje siêgaj¹ 4080 m. Pokrywê glebow¹ tworz¹ g³ównie gleby rdzawe i bielicowe. Lasy maj¹ urozmaicony sk³ad, a przewa¿aj¹ bory mieszane i gr¹dy. Z kopalin u¿ytecznych nale¿y wspomnieæ o gazie ziemnym. Na po³udnie od P³askowy¿u Kolbuszowskiego rozci¹ga siê subregion Pradoliny Podkarpackiej. Têdy p³ynê³y wody fluwioglacjalne w czasie recesji zlodowacenia krakowskiego, têdy przebiega wykorzystywany, tak w przesz³oci jak i obecnie, szlak komunikacyjny ³¹cz¹cy Kraków ze Lwowem. Od po³udnia przylega doñ Podgórze Rzeszowskie jednostka wznosz¹ca siê 240300 m n.p.m. Roczna suma opadów oscyluje wokó³ 600 mm. 39 Ryc. 2.5. Temperatury powietrza i opady atmosferyczne w Rzeszowie w 2003 r. RZESZÓW 108 90 72 mm 54 36 18 0 Temperatury powietrza i opady atmosferyczne w 2003 r. 24,0 18,0 12,0 6,0 0,0 -6,0 -12,0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII opady 0 C temperatura ród³o: Dane meteorologiczne. P³askie garby zbudowane z i³ów mioceñskich przykryte s¹ glinami i piaskami, a tak¿e odgrywaj¹cymi wa¿n¹ rolê lessami. Na ich pod³o¿u wytworzy³y siê ¿yzne gleby p³owe. W takich gminach tego subregionu, jak Kañczuga czy Pruchnik udzia³ lasów wynosi 15,1% i 19,9%. Wystêpuj¹ tu z³o¿a gazu ziemnego, gipsów. Ze wzglêdu na korzystne warunki naturalne region ten jest dobrze zaludniony we wszystkich gminach wokó³ najwiêkszego miasta regionu licz¹cego 162 tys. mieszkañców Rzeszowa, gêstoæ zaludnienia przekracza 100 osób/km2, a w gminach Boguchwa³a i Krasne nawet 200 osób/km2. Pó³nocno-wschodnia czêæ Kotliny Sandomierskiej le¿¹ca na prawym brzegu Sanu i granicz¹ca z Wy¿yn¹ Lubelsk¹ i Roztoczem Równina Bi³gorajska jest tak¿e równin¹ akumulacyjn¹. Na mioceñskich i³ach le¿¹ gliny morenowe oraz piaszczyste osady fluwioglacjalne. Powierzchniê jej urozmaicaj¹ liczne wydmy i podmok³e zag³êbienia z torfowiskami. S³abym glebom, przewa¿aj¹ bielice, towarzysz¹ du¿e kompleksy lene Puszcza Solska. W drzewostanie przewa¿a sosna, choæ spotyka siê tak¿e buki i jod³y oraz wierki. W gminie Bi³goraj, Dzwola, Janów Lubelski na lasy przypada odpowiednio: 58,5%; 54,6% i 66,8% powierzchni. W Lipie wystêpuj¹ wody mineralne. Po³udniowo-wschodnia czêæ Kotliny Sandomierskiej, le¿¹ca w wid³ach Sanu i Tanwi to równina falisto-pagórkowata P³askowy¿ Tarnogrodzki. Miocen przykrywaj¹ gliny zwa³owe, piaski i utwory py³owe. Wysokoci bezwzglêdne mieszcz¹ siê w przedziale 220280 m n.p.m. Deniwelacje dochodz¹ do 60 m, wystêpuj¹ rozciêcia erozyjne w¹wozy. Lasy, g³ównie mieszane, zajmuj¹ w gminach Obsza, Ksiê¿pol, Tarnogród, odpowiednio:22,3%; 22,4% i 26,7%, co wskazuje na wystêpowanie lepszych gleb. Przewa¿aj¹ tu gleby p³owe. Surowcami mineralnymi s¹: siarka oraz eksploatowane z³o¿a gazu ziemnego. 40 Pogórze rodkowobeskidzkie – jest to region wchodz¹cy w sk³ad podprowincji Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie. S¹siaduje od pó³nocy z regionem Kotliny Sandomierskiej, od po³udnia z Beskidem Niskim, na wschodzie z P³askowy¿em Sañsko-Dniestrzañskim oraz Beskidami Lesistymi. Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie sk³adaj¹ siê z p³aszczowin nasuniêtych pod koniec paleogenu na osady zapadliska przedkarpackiego, zbudowanych z górnokredowych i paleogeñskich ska³ fliszu karpackiego (piaskowce, zlepieñce, ³upki), które w okresie neogenu podlega³y wypiêtrzaniu i niszczeniu. W dolnym pliocenie procesy denudacji doprowadzi³y do powstania pogórza na pó³nocnym sk³onie Karpat. W granicach województwa podkarpackiego jest to szeroki na kilkadziesi¹t kilometrów pas wzgórz i kotlin ródgórskich, wznosz¹cych siê od 300 do 600 m n.p.m., gdzie deniwelacje dochodz¹ do 150 m. Wyró¿nia siê tu kilka jego subregionów: Pogórze Strzy¿owskie, Pogórze Dynowskie, Pogórze Przemyskie, Kotlina Jasielsko-Kronieñska, Pogórze Jasielskie, Pogórze Bukowskie. Na zwietrzelinach ska³ fliszowych przewa¿aj¹ górskie gleby brunatne kwane. Surowcami mineralnymi s¹ ropa naftowa, gaz ziemny, z³o¿a diatomitu, surowce skalne. Pogórze Strzy¿owskie rozci¹ga siê miêdzy dolinami Wis³oki i Wis³oka. Buduj¹ je fliszowe utwory p³aszczowin l¹skiej i skolskiej. Pogórze Dynowskie le¿y miêdzy Wis³okiem a Sanem. Wznosi siê 350450 m n.p.m. szerokimi garbami rozdzielonymi dolinami. Buduj¹ je strome fa³dy p³aszczowiny skolskiej. W po³udniowo-zachodniej czêci wystêpuje najwiêksze zgrupowanie w polskich Karpatach ska³ek piaskowcowych (592 m n.p.m.). Dolina Sanu oddziela Pogórze Dynowskie od Pogórza Przemyskiego. Kotlina Jasielsko-Kronieñska powsta³a w obrêbie centralnego synklinorium karpackiego, jako obni¿enie wypreparowane w ma³o odpornych na denudacjê warstwach kronieñskich (piaskowcach i ³upkach trzeciorzêdowych). Tam gdzie znajduj¹ siê dobre gleby brunatne, tam odsetek lasów jest ma³y (w gminach: Jedlicze 9,8%; Krocienko Wy¿ne 5,3%). Wystêpuj¹ tu, daj¹ce produkcjê od XIX w., obecnie prawie wyeksploatowane, z³o¿a ropy naftowej i gazu ziemnego. Pogórze Jasielskie to obszar po³o¿ony miêdzy Kotlin¹ Jasielsko-Kronieñsk¹ a Beskidem Niskim. Wysokoci 300400 m n.p.m., kulminacje przekraczaj¹ w kilku miejscach 500 m. Czêæ wschodnia, le¿¹ca w województwie podkarpackim jest wy¿sza i bardziej zalesiona. Wystêpuj¹ tu stare, wyeksploatowane z³o¿a naftowe. Pogórze Bukowskie, usytuowane miêdzy dolinami Jasio³ki i Sanu, w czêci wschodniej ma charakter niskich gór wysokoci przekraczaj¹ 500 m, a kulminacje 650 m n.p.m. Na granicy z Beskidem Niskim wystêpuj¹ ród³a mineralne. Beskid Niski jest drugim z kolei regionem nale¿¹cym do podprowincji Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie. W granicach województwa podkarpackiego ci¹gnie siê pasem d³ugoci oko³o 60 km, szerokoci oko³o 20 km, wysokoci szczytów wznosz¹ siê od 600 do 850 m n.p.m. Opada wyranym progiem w stronê Pogórza Jasiel41 skiego. Wzniesienia Beskidu Niskiego na omawianym obszarze buduj¹ piaskowce, ³upki, mu³owce nale¿¹ce do p³aszczowiny dukielskiej, a niewielki zachodni fragment piaskowce p³aszczowiny magurskiej. Wród gleb przewa¿aj¹ kwane górskie gleby brunatne, na wychodniach piaskowców inicjalne gleby górskie. Rolinnoæ to g³ównie lasy bukowe. Surowce wody mineralne wystêpuj¹ce w uzdrowiskach Iwonicza i Rymanowa maj¹ zastosowanie w zabiegach leczniczych i produkcji wody sto³owej, soli leczniczej i kosmetyczno-k¹pielowej. Magurski Park Narodowy, utworzony w Beskidzie Niskim w 1995 roku, zajmuje powierzchniê 19 439 ha. W parku dominuj¹ ekosystemy lene, które zajmuj¹ 18 531 ha. Krajobraz parku to typowy dla Beskidu Niskiego krajobraz gór rednich i niskich. Pod wzglêdem budowy geologicznej dominuj¹ ska³y fliszowe p³aszczowiny magurskiej. Szata rolinna parku ma charakter piêtrowy oraz znamiona obszaru przejciowego miêdzy Karpatami Wschodnimi i Zachodnimi. W zespo³ach rolinnych zaznacza siê sta³a obecnoæ typowych gatunków podgórskich, ciep³olubnych i kserotermicznych. W piêtrze pogórza (do 530 m n.p.m.) zachowa³y siê fragmenty gr¹du, olszyny karpackiej i olszyny bagiennej. W reglu dolnym (od 530 m n.p.m. po szczyty) przewa¿a buczyna karpacka. Znaczn¹ powierzchniê zajmuj¹ tak¿e bory jod³owe, wierkowo-jod³owe. Liczba gatunków rolin naczyniowych wynosi prawie 800. Podprowincja Beskidy Wschodnie graniczy od pó³noco-zachodu z Zewnêtrznymi Karpatami Zachodnimi. Od pó³noco-wschodu z podprowincj¹ Wschodniego Podkarpacia, od po³udnia z Wewnêtrznymi Karpatami Wschodnimi. Zasadnicz¹ ró¿nic¹ miêdzy Beskidami Wschodnimi a Zachodnimi stanowi brak zrównanego pogórza, które na po³udnie od Przemyla przechodzi w rusztowe pasma Gór Sanocko-Turczañskich i dalej Beskidów Brze¿nych. Najbardziej wysuniêtym na zachód regionem Beskidów Wschodnich s¹ Beskidy Lesiste. Jest to kolejny region transgraniczny, a sk³ada siê z kilku subregionów Bieszczadów, Gór Sanocko-Turczañskich, Beskidów Brze¿nych i Gorganów. Bieszczady rozci¹gaj¹ siê od Prze³êczy £upkowskiej 640 m n.p.m. do Prze³êczy Wyszkowskiej 941 m n.p.m. Za granicê po³udniow¹ uznaje siê szereg subsekwentnych obni¿eñ, dziel¹cych Beskidy Lesiste od Beskidów Po³oniñskich. Zbudowane s¹ ze ska³ fliszowych p³aszczowin magurskiej i dukielskiej. Posiadaj¹ cechy gór rusztowych. U³o¿one równolegle grzbiety z bardziej odpornych piaskowców rozdzielane s¹ obni¿eniami, które powsta³y w miejscu warstw o mniejszej odpornoci. W pokrywie glebowej przewa¿aj¹ górskie gleby brunatne, spotyka siê inicjalne gleby górskie. Prze³êcz U¿ocka i dolina Stryja dzieli je na dwie czêci Zachodnie i Wschodnie. Najwy¿szym szczytem polskiej czêci Bieszczadów jest Tarnica (1346 m n.p.m.), po stronie ukraiñskiej Pikuj (1409 m n.p.m.). Bieszczady wyró¿niaj¹ siê specyficznym uk³adem piêter rolinnych. Brak tu zarówno piêtra górnoreglowych lasów wierkowych, jak równie¿ kosodrzewiny. 42 W polskiej czêci Zachodnich Bieszczadów wyró¿niono trzy piêtra rolinno-klimatyczne: pogórze (do oko³o 600 m n.p.m.), regiel dolny (do oko³o 1200 m n.p.m.) oraz piêtro po³onin. Na wysokoci oko³o 800 m n.p.m. na po³udnie od wsi Sianki (po stronie ukraiñskiej) znajduj¹ siê ród³a Sanu. Na górnym Sanie znajduj¹ siê dwa zbiorniki retencyjne Soliñski i Myczkowski. W rejonie Komañczy wystêpuj¹ wody wodoro-wêglanowo-siarczkowe, a w Baligrodzie wyj¹tkowe w skali europejskiej wodoro-wêglanowo-chlorkowo-sodowe ze zwi¹zkami arsenu. Na terenie Bieszczadów Zachodnich powsta³ w 1973 r. Bieszczadzki Park Narodowy, zajmuj¹cy obszar 27 834 ha. Blisko 90% powierzchni Parku zajmuj¹ lasy. Najczêciej s¹ to rozleg³e kompleksy naturalnych drzewostanów bukowych i bukowo-jod³owych z udzia³em jaworu i wierka. Buczyny dochodz¹ do wysokoci 1200 m n.p.m., ale w pobli¿u górnej granicy lasu kar³owaciej¹. Z uwagi na po³o¿enie geograficzne, w Bieszczadzkim Parku Narodowym wystêpuj¹ zarówno zachodnio- jak i wschodniokarpackie zbiorowiska rolinne i gatunki, w tym wiele chronionych i zagro¿onych. Charakterystyczne dla Bieszczadów po³oniny s¹ miejscem wystêpowania wielu rzadkich gatunków rolin wschodniokarpackich i wysokogórskich. Na wychodniach skalnych rosn¹ cenne gatunki alpejskie. Wystêpuje tu blisko 780 gatunków rolin naczyniowych, 250 gatunków mchów, przesz³o 500 gatunków porostów i oko³o 1000 gatunków grzybów. W bezporednim s¹siedztwie Bieszczadzkiego Parku Narodowego, po stronie ukraiñskiej, znajduje siê U¿añski Park Narodowy. Utworzony w 1999 r., zajmuje powierzchniê 39 159 ha, po³o¿ony jest nad górnym Uhem dop³ywem Cisy. W jego obrêbie stykaj¹ siê dorzecza trzech rzek Cisy, Sanu i Dniestru, biegnie przezeñ granica europejskiego wododzia³u. Ronie tu blisko 900 gatunków rolin naczyniowych. Na terenie parku wyró¿nia siê 4 piêtra rolinne buczyny, jod³owo-bukowy, olchy zielonej i po³onin. Wystêpuj¹ tu ród³a mineralne szczawy z du¿¹ zawartoci¹ boru. W okolicach wsi Kniahynia znajduje siê miejsce, gdzie w 1866 r. spad³ najwiêkszy w Europie meteoryt. Realizuj¹c pod patronatem UNESCO program Cz³owiek i Biosfera (M&B) utworzono Miêdzynarodowy Rezerwat Biosfery Karpaty Wschodnie. Swoim zasiêgiem obejmuje on obszary po³o¿one na styku granic Polski, Ukrainy i S³owacji. Po stronie polskiej tworz¹ go Bieszczadzki Park Narodowy oraz przyleg³e do niego Parki Krajobrazowe Doliny Sanu i Ciniañsko-Wetliñski. Na Ukrainie w sk³ad MRB KW wchodz¹ U¿añski Park Narodowy i Nadsañski Park Krajobrazowy, za na S³owacji Park Narodowy Po³oniny wraz ze stref¹ otulinow¹. Strony polska i s³owacka uzyska³y certyfikaty UNESCO M&B w 1992 r., za czêæ ukraiñska w 1999 r. Miêdzynarodowy Rezerwat Biosfery Karpaty Wschodnie jest najwiêkszym sporód istniej¹cych w Polsce omiu Rezerwatów Biosfery i zajmuje powierzchniê 108 724 ha, a ³¹cznie z przyleg³ymi obszarami chronionymi po stronie s³owackiej i ukraiñskiej obejmuje obszar 208 089 ha (czêæ s³owacka 40 778 ha, 43 czêæ ukraiñska 58 587 ha). Ca³y ten obszar uzyska³ statut pierwszego w wiecie trójstronnego Miêdzynarodowego Rezerwatu Biosfery (certyfikat z 2 lutego 1999 r.). W Bieszczadach Wschodnich znajduje siê kolejny obszar podlegaj¹cy szczególnej ochronie Park Narodowy Skolskie Beskidy. Utworzony w 1999 r. zajmuje powierzchniê 35 684 ha. Na terenie Parku chronione s¹ zasoby lene, zwierzêta, badane s¹ procesy geomorfologiczne, wystêpuj¹ tu licznie ród³a mineralne. Spotykamy tu blisko 600 gatunków rolin naczyniowych. Ponad 50 znalaz³o siê w Czerwonej Ksiêdze Ukrainy. Drugi region, nale¿¹cy do Beskidów Wschodnich, to Góry Sanocko-Turczañskie po³o¿one miêdzy dolinami Sanu i Stryja. Granicz¹ z Bieszczadami, od wschodu z P³askowy¿em Sañsko-Dniestrzañskim oraz Podgórzem Samborsko-Stryjskim. Maj¹ charakter gór rusztowych, zbudowanych z fliszowych ska³ p³aszczowin l¹skiej, podl¹skiej i skolskiej. Najwy¿szym szczytem jest Magura £omniañska (1022 m n.p.m.). Przez Góry Sanocko-Turczañskie przebiega europejski dzia³ wodny. W pobli¿u Turki, na wysokoci 880 m n.p.m., znajduj¹ siê ród³a Dniestru, drugiej rzeki Ukrainy. W pokrywie glebowej dominuj¹ górskie kwane gleby brunatne. Rolinnoæ uk³ada siê w dwa piêtra: pogórza, gdzie rosn¹ lasy gr¹dowe i nadrzeczne olszyny oraz dolnego regla z buczyn¹ wschodniokarpack¹. Beskidy Brze¿ne s¹ przed³u¿eniem Gór Sanocko-Turczañskich ku po³udnio-wschodowi. Ci¹gn¹ siê od doliny górnego Stryja do Bystrzycy Nadwórniañskiej. W obrêbie obwodu lwowskiego granicz¹ od po³udnia z Bieszczadami Wschodnimi. Ich wysokoci nie przekraczaj¹ 1000 m n.p.m., krajobrazowo s¹ zbli¿one do Gór Sanocko-Turczañskich. Najwy¿szym i najdzikszym subregionem Beskidów Lesistych s¹ Gorgany. Granic¹ zachodni¹ (z Bieszczadami Wschodnimi) s¹ doliny Mizunki i Riki, za granicê wschodni¹ uznaje siê dolinê Prutu i Prze³êcz Tatarsk¹ (930 m n.p.m.). Od masywu widowca oddziela je Prze³êcz Okole (1200 m n.p.m.) oraz doliny Turbata i górnej (Czarnej) Cisy. Zbudowane z twardych piaskowców, maj¹ budowê rusztow¹. Najwy¿sze szczyty wznosz¹ siê na wysokoæ przekraczaj¹c¹ 1800 m n.p.m. Sywula 1836 m n.p.m. Charakterystyczne dla tych gór s¹ rumowiska skalne zwane gorganami (ukraiñskie grehoty). Opady roczne przekraczaj¹ tu 1200 mm. Gorgany s¹ silnie zalesione. Ni¿ej rosn¹ lasy bukowo-jod³owe, wy¿ej przewa¿aj¹ wierkowe, najwy¿sze partie znajduj¹ siê poza granic¹ lasu (1450 m n.p.m.). W krainie subalpejskiej wystêpuje, tworz¹ca wielkie ³any, kosodrzewina oraz po³oniny. Na po³udniowych stokach Gorganów utworzono w 1989 r. Park Narodowy Synewir. Na powierzchni 40 400 ha ronie ponad 900 gatunków rolin naczyniowych. Na wysokoci 989 m n.p.m. znajduje siê, maj¹ce genezê osuwiskow¹, jezioro Synewir o powierzchni 7 ha i maksymalnej g³êbokoci 24 m. Spotykamy tu te¿ torfowiska wysokie. 44 Do Beskidów Lesistych przylega region Beskidów Po³oniñskich. Buduj¹ go ska³y p³aszczowin dukielskiej i czarnomorskiej. Wysokoci bezwzglêdne rosn¹ w kierunku po³udniowo-wschodnim. Wszystkie szczyty przekraczaj¹ce 2000 m n.p.m. znajduj¹ siê w masywie najdalej wysuniêtej na wschód Czarnohory. W granicach obwodu zakarpackiego wyró¿nia siê kilka mezoregionów: Po³onina Równa, Po³onina Bor¿awa, Po³onina Krasna, widowiec oraz Czarnohora. Po³onina Równa rozci¹ga siê od doliny Uhu na pó³noco-zachodzie do doliny Latorycy na po³udnio-wschodzie. W krajobrazie gór rednich, maksymalna wysokoæ 1482 m n.p.m., na p³askich powierzchniach szczytowych wystêpuj¹ ³¹ki górskie. Górna granica lasu regla dolnego, przebiega na wysokoci oko³o 1150 m n.p.m. Przewa¿aj¹ lasy bukowe. Brak tu regla górnego. Od doliny Latorycy do doliny Terebli rozpociera siê d³ugi grzbiet Po³oniny Bor¿awa. Kulminacje przekraczaj¹ 1500 m n.p.m. Stoh 1681 m, Wielki Wierch 1598 m. Lasy, g³ównie bukowe, siêgaj¹ do wysokoci oko³o 1200 m n.p.m. Wy¿ej wystêpuj¹ ³¹ki górskie. Podobny charakter krajobrazowy, jak wymienione wczeniej pasma, ma Po³onina Krasna. Po³o¿ona miêdzy dolinami Terebli i Tereszwy, wznosi siê do 1568 m n.p.m. W czêci po³udniowej wystêpuj¹ na powierzchni, wysokie na kilkadziesi¹t metrów, ska³ki wapienne (strimczaky) nale¿¹ce do jurajskiego pasa skalicowego. St¹d te¿ s¹ tu formy krasu podziemnego (jaskinie). Pó³nocne stoki Po³oniny Krasnej to nale¿¹ce do Karpackiego Rezerwatu Biosfery obszary chronione. Na terytorium 15,6 tys. ha ronie ponad 550 gatunków rolin, w tym ponad 200 w obrêbie wychodni ska³ wêglanowych. rednioroczna temperatura powietrza stacji meteorologicznej w miejscowoci Uholka (470 m n.p.m.) wynosi 7,1°C, rednia stycznia -4,5°C, rednia lipca +17,2°C. redni opad roczny to 1390 mm. Dolina Tereszwy oddziela Po³oninê Krasn¹ od masywu widowca, którego wschodni¹ granicê stanowi z kolei dolina Cisy. Góry te zbudowane s¹ ze skalnych serii piaskowców p³aszczowiny czarnohorskiej. Wysokoci kilkunastu szczytów przekraczaj¹ 1500 m n.p.m. Dwuwierzcho³kowa kulminacja Blinicy dochodzi do 1881 m n.p.m. Bukowe lasy rosn¹ do wysokoci ponad 1300 m n.p.m. (najwy¿szy zasiêg buczyny), wy¿ej rozpocieraj¹ siê ³¹ki górskie. Brak tu kosodrzewiny, s¹ za to zarola kar³owatego ja³owca. Na poziomie 14001600 m n.p.m. wystêpuj¹ lady zlodowacenia plejstoceñskiego. Po³o¿ona na wysokoci 410 m n.p.m., stacja meteorologiczna Kobylecka Polana ma redni¹ temperaturê stycznia -3,4°C, lipca +18,4°C, rednioroczn¹ 8,0°C. Roczna suma opadów osi¹ga tu 930 mm. W obrêbie najwy¿szych partii widowca wydzielono obszary podlegaj¹ce cis³ej ochronie. Na obszarze 6,6 tys. ha, bêd¹cym czêci¹ sk³adow¹ Karpackiego Rezerwatu Biosfery, objêto ochron¹ lasy i po³oniny, tak¿e rumowiska skalne, fragmenty gór z rzeb¹ polodowcow¹. Z zasobów mineralno-surowcowych nale¿y wspomnieæ o wodach mineralnych typu chlorkowo-wodoro-wêglanowo-sodowego. 45 Najwy¿sz¹ grup¹ górsk¹ ca³ych Karpat ukraiñskich jest Czarnohora. Jej zachodni¹ granicê wyznacza dolina Cisy, wschodni¹ (ju¿ w obwodzie iwano-frankowskim) dolina Czarnego Czeremoszu. Od po³udnia s¹siaduje z Karpatami Marmaroskimi, na pó³nocy z Gorganami i Beskidami Pokucko-Bukowiñskimi, na wschodzie z Po³onin¹ Hryniawsk¹. Kulminacj¹ tej grupy górskiej jest Howerla (2061 m n.p.m.). Czarnohorê buduj¹ ska³y p³aszczowiny czarnohorskiej. Grubo³awicowe piaskowce i zlepieñce tworz¹ najwy¿sze szczyty. W górnych partiach masywu znajdujemy dobrze zachowane pozosta³oci rzeby glacjalnej moreny czo³owe, cyrki lodowcowe. Istniej¹ tu dwa ma³e jeziorka polodowcowe. Górna granica lasu przebiega na wysokoci 1670 m n.p.m. Wystêpuj¹ dwa piêtra lene. Na stokach pó³nocno-wschodnich lasy bukowe siêgaj¹ do wysokoci 1300 m n.p.m., wy¿ej przewa¿a wierk, jod³y jest niewiele. Po stronie po³udnio-wschodniej buki dochodz¹ do wysokoci 1500 m n.p.m., a piêtro lasów wierkowych jest mocno zredukowane. Ponad piêtrem lasów znajduj¹ siê zarola kosodrzewiny, a tak¿e olchy zielonej, czym Czarnohora ró¿ni siê od Karpat Zachodnich. Wy¿ej s¹ ju¿ tylko po³oniny. Wychodni skalnych jest niewiele. Warunki klimatyczne przybli¿aj¹ nam dane dwu stacji meteorologicznych £uhy (613 m n.p.m.), rednia temperatura stycznia -6,8°C, lipca 15,7°C, rednioroczna 5,4°C , roczna suma opadów 1001 mm oraz Po¿y¿ewska (1430 m n.p.m.), której analogiczne dane wynosz¹ odpowiednio: -6,4°C; +11,5°C; 2,8°C oraz 1465 mm. Po³udniowe stoki Czarnohory objêto ochron¹ na obszarze 16,3 tys. ha utworzono rezerwat, wchodz¹cy w sk³ad Karpackiego Rezerwatu Biosfery. Podprowincja Wschodniego Podkarpacia, s¹siaduj¹ca od pó³nocy z Pó³nocnym Podkarpaciem, na po³udnio-zachodzie z Beskidami Wschodnimi, na pó³noco-wschodzie z Podolem, sk³ada siê z trzech makroregionów: P³askowy¿u Sañsko-Dniestrzañskiego, Kotliny Górnego Dniestru oraz Podgórza Samborsko-Stryjskiego. P³askowy¿ Sañsko-Dniestrzañski wysuniêty jest najbardziej na pó³noc. Na powierzchni wystêpuje pokrywa lessowa. Wysokoci bezwzglêdne siêgaj¹ 280340 m n.p.m. W pokrywie glebowej spotykamy wytworzone z lessów czarnoziemy (w po³udniowo-wschodniej czêci powiatu mociskiego) oraz gleby p³owe. Wród lasów dominuj¹ zbiorowiska dêbowo-bukowe. Przebiega têdy europejski dzia³ wodny. Granica pó³nocna ci¹gnie siê równole¿nikowo od okolic Przemyla do doliny Wereszczycy, bêd¹cej tak¿e wschodni¹ granic¹ tego subregionu. Od po³udnia z P³askowy¿em Sañsko-Dniestrzañskim graniczy Kotlina Górnego Dniestru. Dno Kotliny, o ma³ych deniwelacjach, le¿y na wysokoci 250280 m n.p.m. Pokryte jest piaskami, glinami czwartorzêdowymi, materia³ami organogenicznymi. Opady 600-750 mm. Gleby zró¿nicowane bielicowe, rdzawe, tak¿e hydrogeniczne. Na nich rosn¹ g³ównie lasy dêbowo-bukowe i grabowo-dêbowe. Od strony po³udniowo-zachodniej przylega region Podgórza Stryjsko-Samborskiego, ci¹gn¹cy siê od doliny B³o¿ewki w kierunku po³udniowo-wschodnim pasem szero- 46 koci kilkunastu kilometrów, o wysokociach 250400 m n.p.m. Te podgórskie wzniesienia rozcinane s¹ przez liczne prawostronne dop³ywy górnego Dniestru. W obrêbie Wschodniego Podkarpacia wystêpuj¹ liczne surowce mineralne: gaz, ropa naftowa, ozokeryt, sól kamienna, sól potasowa, rudy polimetaliczne zwieraj¹ce m.in. o³ów, cynk (w pobli¿u Truskawca), wody mineralne. Jest to tak¿e region wykorzystywany rolniczo. U¿ytki rolne w powiecie samborskim zajmuj¹ blisko 80% powierzchni, w powiatach drohobyckim i stryjskim udzia³ ich jest nieco ni¿szy, ale przekracza 50%. Stoki podgórskie s¹ poroniête lasami, które w powiecie drohobyckim stanowi¹ prawie 40% powierzchni, w powiecie stryjskim 30%. Lepsze gleby powiatu samborskiego decyduj¹ o niewielkim (prawie 13%) zalesieniu. Warunki naturalne Wschodniego Podkarpacia sprzyja³y osadnictwu st¹d te¿ region ten jest doæ gêsto zaludniony. Prawie 60% mieszkañców ¿yje w 14 miastach i miejscowociach typu miejskiego. Najwiêkszym miastem jest Drohobycz licz¹cy blisko 80 tys. mieszkañców. Beskidy Po³oniñskie granicz¹ z £añcuchem Wyhorlacko-Gutyñskim, nale¿¹cym do innej podprowincji Wewnêtrznych Karpat Wschodnich. Oddziela je system kotlin, dolin i miêdzygórzy. £añcuch Wyhorlacko-Gutyñski jest najm³odszym pasmem Karpat. Powsta³ jako efekt neogeñskiej dzia³alnoci wulkanicznej. Zbudowany jest z andezytów, bazaltów, tufów oraz osadów fliszowych. W obrêbie obwodu zakarpackiego ci¹gnie siê pasem d³ugoci blisko 125 km, szerokoci 820 km. Prawe dop³ywy górnej Cisy dziel¹ go na kilka masywów górskich. Wznosi siê na wysokoæ 8001000 m n.p.m. Najwy¿szym szczytem jest góra Bu¿ora (1081 m n.p.m.), bêd¹ca kalder¹ wulkaniczn¹. Góry te s¹ mocno zalesione. Do wysokoci 450 m porastaj¹ je lasy dêbowe, dêbowo-grabowe i dêbowo-bukowe. Wy¿ej ronie g³ównie buczyna. Z surowców mineralnych wystêpuj¹ tu z³o¿a rud polimetalicznych, wêgiel brunatny, w powiecie pereczyñskim rtêæ, nieopodal U¿gorodu (z³o¿a Rusko-Komarowskie, So³otwiñskie) gaz ziemny, ponadto marmury, wody mineralne szczawy (z³o¿e Syniackie, Swalawa, Polana). Kolejnym pasmem górskim, bêd¹cym czêci¹ sk³adow¹ Wewnêtrznych Karpat Wschodnich, s¹ rozci¹gaj¹ce siê na po³udnie od Czarnohory Karpaty Marmaroskie. J¹dro gór zbudowane jest z gnejsów i ³upków krystalicznych, wapieni triasowych i jurajskich oraz trzeciorzêdowych andezytów i bazaltów. W wapieniach okolic Rachowa wystêpuj¹ zjawiska krasowe. Najwy¿szym szczytem ukraiñskich Karpat Marmaroskich jest Pop Iwan (1940 m n.p.m.). Na pó³nocnych stokach Karpat Marmaroskich znajduje siê rezerwat o powierzchni 9,0 tys. ha nale¿¹cy do Karpackiego Rezerwatu Biosfery. Lasy mieszane, w których rosn¹ buki, jod³y, jawory, spotykamy do wysokoci 1700 m n.p.m. Wy¿ej wystêpuje rolinnoæ subalpejska. Wed³ug danych stacji meteorologicznej Di³owe, po³o¿onej na wysokoci 390 m n.p.m. rednia temperatura stycznia wynosi -4,0°C, lipca +18,5°C, rednioroczna 7,9°C. W roku rednie opady osi¹gaj¹ 1087 mm. 47 Ostatnim regionem geograficznym, wyodrêbnionym na terenach pogranicza polsko-ukraiñskiego jest Nizina Zakarpacka. Jest to czêæ Wielkiej Niziny Wêgierskiej. Aluwia Cisy i jej karpackich dop³ywów przykrywaj¹ utwory neogenu. Akumulacyjna równina po³o¿ona jest na wysokoci 102120 m n.p.m. Du¿ym urozmaiceniem rzeby s¹ wznosz¹ce siê wyspowo nad akumulacyjn¹ równin¹, zbudowane z andezytów, tufów, odosobnione wzgórza resztki neogeñskich wulkanów. Na jednym z nich, wznosz¹cym siê do 508 m n.p.m., a znajduj¹cym siê tu¿ przy miejscowoci Wynohradów, utworzono rezerwat botaniczny Czarna Góra. Rosn¹ tu lasy dêbowo-bukowe, gatunki rolin ciep³olubnych. Nizina Zakarpacka jest regionem uprzywilejowanym klimatycznie, co uwidacznia siê, gdy porównamy przeciêtne roczne temperatury powietrza w U¿gorodzie i w le¿¹cym na podobnej szerokoci geograficznej Iwano-Frankowsku odpowiednio: 9,3°C oraz 7,4°C. Wy¿sza te¿ jest tu roczna suma opadów 770 mm, w Iwano-Frankowsku 628 mm. Po³o¿one nieco bardziej na po³udnie Berehowo (113 m n.p.m.) ma rednioroczn¹ temperaturê powietrza 9,9°C, lipca +21,1°C, stycznia -3,0°C i sumê opadów 780 mm. W odleg³oci oko³o 20 km na wschód od wymienionego wy¿ej rezerwatu spotykamy jeszcze bardziej ciekawy rezerwat Dolina Narcyzów. Ronie tu masowo, wystêpuj¹cy w Alpach na wysokociach 11002060 m n.p.m., bêd¹cy reliktem epoki lodowej, narcyz w¹skolistny (Narcissus angustifolius) oraz ponad 400 gatunków rolin, w tym wiele rzadkich. W pokrywie glebowej przewa¿aj¹ mady. Na u¿ytki rolne przypada oko³o 60% powierzchni tego regionu. Lasów jest niewiele lesistoæ wynosi 1015%. Tereny Niziny Zakarpackiej s¹ bogate w surowce mineralne. A³unit surowiec do proRyc. 2.6. Temperatury powietrza i opady atmosferyczne w U¿gorodzie U¯HOROD Temperatury powietrza i opady atmosferyczne 108 90 72 mm 54 36 18 0 24,0 18,0 12,0 6,0 0 C 0,0 -6,0 -12,0 I II III ród³o: Dane meteorologiczne. 48 IV V VI VII VIII IX opady temperatura X XI XII dukcji aluminium (zasoby ponad 300 mln t) spotykamy w z³o¿ach berehowskim i bihañskim w powiecie berehowskim. W powiecie berehowskim i rachowskim wystêpuj¹ z³o¿a z³ota, a w powiatach tiaczewskim i chustskim soli kuchennej (zasoby oko³o 350 mln t) i gazu ziemnego, w pobli¿u miasta Chust ceolitu (zasoby 130 mln t). W bihañskich z³o¿ach lignitu stwierdzono obecnoæ cennego pó³metalu germanu. W powiecie berehowskim znajduj¹ siê te¿ rudy cynku i o³owiu. Zakarpacie charakteryzuje siê du¿ym bogactwem wód mineralnych s¹ to g³ównie szczawy. Spotykamy tak¿e wody termalne. Dogodne warunki naturalne sprzyja³y osadnictwu. W obwodzie zakarpackim rednia gêstoæ zaludnienia wynosi³a 98 osób na 1 km2. Nizina Zakarpacka wyró¿nia siê wiêksz¹ gêstoci¹ zaludnienia w powiecie winohradskim na 1 km2 przypada blisko 170 mieszkañców. Stopieñ urbanizacji jest jednak niewysoki (37%). Najwiêkszym miastem jest U¿gorod (118 tys. mieszkañców). 49 50 Marta Malska W³adys³aw Molas Rozdzia³ 3 OCHRONA RODOWISKA rodowisko to ogó³ elementów przyrodniczych, w tym tak¿e przekszta³conych w wyniku dzia³alnoci cz³owieka, a w szczególnoci powierzchnia ziemi, kopaliny, wody, powietrze, zwierzêta i roliny, krajobraz i klimat1 . Ochrona rodowiska polega natomiast na podjêciu lub zaniechaniu dzia³añ umo¿liwiaj¹cych zachowanie lub przywracanie równowagi przyrodniczej2 . Najczêciej podejmowane dzia³ania w zakresie ochrony rodowiska zmierzaj¹ do3 : – racjonalnego kszta³towania rodowiska i gospodarowania zasobami rodowiska zgodnie z zasad¹ zrównowa¿onego rozwoju, – przeciwdzia³ania zanieczyszczeniom, – przywracania elementów przyrodniczych do stanu w³aciwego. 3.1. Ochrona przyrody Ochrona przyrody ma na celu zapobieganie zniszczeniu lub uszkodzeniu elementów przyrody, w tym: dziko wystêpuj¹cych gatunków zwierz¹t i rolin, utworów przyrody nieo¿ywionej, np. jaskiñ czy g³azów narzutowych, a tak¿e zespo³ów tych utworów o wybitnych walorach przyrodniczych i krajobrazowych, chronionych w postaci rezerwatów i parków narodowych oraz parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu. Zakres dzia³añ dotycz¹cych ochrony przyrody obejmuje prace inwentaryzacyjne, dzia³ania prawne, prace naukowo-badawcze dotycz¹ce stanu i przeobra¿eñ przyrody, wyznaczanie chronionych obiektów przyrody i ich granic, opracowanie zasad ich u¿ytkowania i udostêpniania spo³eczeñstwu, a tak¿e dzia³añ na rzecz ochrony terenów o wysokich walorach przyrodniczych i krajobrazowych przed wszelkimi formami ska¿eñ i dewastacji. Ustawa z 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony rodowiska. DzU Nr 62 poz. 627 z pón. zm. Ibidem. 3 Anders D., Wojaczek L., Ochrona rodowiska ochrona wód, PARP, Warszawa 2003, s. 12. 1 2 51 Ryc. 3.1. Parki Narodowe na obszarze pogranicza polsko-ukraiñskiego Szacki Park Narodowy Poleski Park Narodowy LUBLIN £UCK Roztoczañski Park Narodowy Jaworowski Park Narodowy RZESZÓW LWÓW granica pañstwowa granica województwa / obwodu granica powiatu/rejonu Bieszczadzki Park Narodowy Park Narodowy Skolskie Beskidy U¿añski Park Narodowy U¯HOROD Syniewirski Park Narodowy Karpacki Rezerwat Biosfery ród³o: Opracowanie w³asne. 52 Najcenniejsze elementy rodowiska naturalnego przygranicznych obszarów Polski i Ukrainy objêto ró¿norodnymi formami ochrony prawnej. Na tym obszarze utworzono 10 parków narodowych o ³¹cznej powierzchni 287,0 tys. ha. Parki narodowe obejmuj¹ obszary wyró¿niaj¹ce siê szczególnymi wartociami naukowymi, przyrodniczymi, spo³ecznymi, kulturowymi i wychowawczymi, o powierzchni nie mniejszej ni¿ 1 tys. ha. Na terenie parków narodowych ochronie podlega ca³oæ przyrody oraz swoiste cechy krajobrazu. W województwach przygranicznych z Ukrain¹ utworzono 4 parki narodowe o ³¹cznej powierzchni 64,9 tys. ha. S¹ to: Poleski Park Narodowy, Roztoczañski Park Narodowy, Bieszczadzki Park Narodowy, Magurski Park Narodowy. Po stronie ukraiñskiej utworzono 6 parków narodowych o ca³kowitej powierzchni 222,0 tys. ha. S¹ to: Beskidy Skolskie, Jaworowski Park Narodowy, Szacki Park Narodowy, Syniewirski Park Narodowy, U¿añski Park Narodowy i Karpacki Rezerwat Biosfery. Przeciêtna powierzchnia parku w obszarze transgranicznym wynosi 28,7 tys. ha, 16,2 tys. ha w województwach przygranicznych i ponad 2-krotnie wiêcej 37,0 tys. ha w przygranicznych obwodach Ukrainy. Park krajobrazowy jest obszarem chronionym ze wzglêdu na wartoci przyrodnicze, historyczne i kulturowe, a celem jego utworzenia jest zachowanie, popularyzacja i upowszechnianie tych wartoci w warunkach zrównowa¿onego rozwoju. Grunty rolne, lene i inne nieruchomoci znajduj¹ce siê w granicach parku krajobrazowego pozostawia siê w gospodarczym wykorzystaniu zgodnie z zasadami zrównowa¿onego rozwoju. Przez zrównowa¿ony rozwój rozumie siê taki rozwój spo³eczno-gospodarczy, w którym nastêpuje proces integrowania dzia³añ politycznych, gospodarczych i spo³ecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwa³oci podstawowych procesów przyrodniczych w celu zagwarantowania mo¿liwoci zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych spo³ecznoci jak i przysz³ych pokoleñ. Na terenach parków krajobrazowych preferowany jest rozwój turystyki, szczególnie kwalifikowanej. Wysokie walory przyrodnicze i krajobrazowe oraz stosunkowo niska emisja ska¿eñ sprzyjaj¹ rozwojowi rolnictwa ekologicznego, uprawie zió³ i hodowli zwierz¹t. W czêci polskiej obszaru transgranicznego utworzono 24 parki krajobrazowe, zajmuj¹ce ³¹cznie powierzchniê 519,1 tys. ha. S¹ to: · Park Krajobrazowy Doliny Sanu, · Ciniañsko-Wetliñski Park Krajobrazowy, · Park Krajobrazowy Gór S³onnych, · Jaliski Park Krajobrazowy, · Czarnorzecko-Strzy¿owski Park Krajobrazowy, · Park Krajobrazowy Pogórza Przemyskiego, · Park Krajobrazowy Pasma Brzanki, · Po³udnioworoztoczañski Park Krajobrazowy, · Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej, 53 · · · · · · · · · · · · · · · Park Krajobrazowy Lasy Janowskie, Che³mski Park Krajobrazowy, Poleski Park Krajobrazowy, Sobiborski Park Krajobrazowy, Strzelecki Park Krajobrazowy, Skierbieszowski Park Krajobrazowy, Kazimierski Park Krajobrazowy, Wrzelowiecki Park Krajobrazowy, Krzczonowski Park Krajobrazowy, Koz³owiecki Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy Pojezierze £êczyñskie, Nadwieprzañski Park Krajobrazowy, Krasnobrodzki Park Krajobrazowy, Szczebrzeszyñski Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy Podlaski Prze³om Bugu. Inn¹ form¹ ochrony rodowiska jest obszar chronionego krajobrazu teren chroniony ze wzglêdu na wyró¿niaj¹ce siê krajobrazowo tereny o zró¿nicowanych ekosystemach, wartociowych w szczególnoci ze wzglêdu na mo¿liwoæ zaspokajania potrzeb zwi¹zanych z masow¹ turystyk¹ i wypoczynkiem. Celem tworzenia obszarów chronionego krajobrazu mo¿e byæ w szczególnoci zapewnienie powi¹zania terenów poddanych ochronie w system obszarów chronionych. Stworzone korytarze ekologiczne maj¹ zapewniæ funkcjonowanie systemu obszarów chronionych, gdy¿ tereny pomiêdzy obszarami chronionymi, które s¹ niezabudowane, umo¿liwiaj¹ migracjê rolin i zwierz¹t. Tym samym obszar chronionego krajobrazu mo¿e pe³niæ funkcjê otuliny (lub ³¹cznika) dla terenów objêtych bardziej restrykcyjn¹ ochron¹ (park narodowy, rezerwat, park krajobrazowy). Na terenie województw przygranicznych istniej¹ 32 obszary chronionego krajobrazu o ³¹cznej powierzchni 826,1 tys. ha. S¹ to: · Mielecko-Kolbuszowsko-G³ogowski, · Soko³owsko-Wilczowolski, · Brzóniañski, · Kury³owski, · Zmys³owski, · Hy¿niañsko-Gwonicki, · Strzy¿owsko-Sêdziszowski, · Roztoczañski, · Przemysko-Dynowski, · Sieniawski, · Wschodniobeskidzki, · Czarnorzecki, 54 Beskidu Niskiego, Przec³awski, Jastrz¹bsko-¯d¿arski, Pogórza Ciê¿kowickiego, Pogórza Strzy¿owskiego, £ukowski, Radzyñski, Che³mski, Grabowiecko-Strzelecki, Paw³owski, Poleski, Kranicki, Chodelski, Czerniejowski, Dolina Ciemiêgi, Kozi Bór, Pradolina Wieprza, Annówka, Do³hobyczowski, Nadbu¿añski. Rezerwaty przyrody obejmuj¹ obszary naturalne lub ma³o zmienione ekosystemy, okrelone gatunki rolin i zwierz¹t, elementy przyrody nieo¿ywionej maj¹ce istotn¹ wartoæ ze wzglêdów naukowych, kulturowych, krajobrazowych i dydaktycznych. Wiêkszoæ z rezerwatów znajduj¹cych siê w obrêbie województw przygranicznych po³o¿ona jest na obszarach lenych i chroni z³o¿one ekosystemy lene, bagienne, a tak¿e stanowiska chronionych rolin i zwierz¹t. Tereny województw przygranicznych obfituj¹ w chronione, rzadkie gatunki zwierz¹t. Zamieszkuje tu 4,3 tys. bobrów, 77 rysi i 385 wilków.4 Ponadto chronione s¹ unikalne w skali kraju obszary stepowe. Aktualnie na terenach przygranicznych ustanowiono 148 rezerwatów przyrody. System obszarów chronionych polsko-ukraiñskiego obszaru transgranicznego rozwiniêty jest nierównomiernie. Jego tworzenie w polskiej czêci pogranicza jest na ukoñczeniu, natomiast w ukraiñskiej znajduje siê w pocz¹tkowej fazie. Polska posiada cile okrelone zasady organizacji i funkcjonowania obszarów chronionych w postaci systemu ci¹g³ego przestrzennie i zhierarchizowanego funkcjonalnie. Do wa¿niejszych obszarów chronionych w przygranicznych obwodach Ukrainy nale¿¹ nastêpuj¹ce parki krajobrazowe i rezerwaty: Stochód-Prypeæ, ¯ubr, Czeremski, Worotniów, Hubin, Jezioro wiête, Zawadowski, Wielki Las, Fedorówka, Grzêda, Dolina Narcyzów, Czarna Góra, Juliwska Góra. · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 4 http://www.stat.gov.pl 55 Pomniki przyrody s¹ indywidualn¹ form¹ ochrony przyrody. Mog¹ to byæ pojedyncze formy przyrody o¿ywionej i nieo¿ywionej lub ich skupiska o szczególnej wartoci naukowej, kulturowej, historyczno-pami¹tkowej i krajobrazowej oraz odznaczaj¹ce siê indywidualnymi cechami wyró¿niaj¹cymi siê wród innych tworów natury. Mog¹ to byæ w szczególnoci sêdziwe i okaza³ych rozmiarów drzewa i krzewy, stanowiska rzadkich rolin i zwierz¹t chronionych, g³azy, ska³ki itp. Obecnie na terenach województw przygranicznych prawnie chronionych jest blisko 3,1 tys. pomników przyrody. Dynamicznie rozwijaj¹ca siê wspó³praca miêdzynarodowa w zakresie ochrony przyrody i krajobrazu spowodowa³a utworzenie systemu transgranicznych obszarów chronionych wzd³u¿ wschodniej granicy Polski. W obrêbie województw i obwodów przygranicznych zaprogramowano 3 zespo³y, tj. Polesie, Roztocze i Karpaty Wschodnie stanowi¹ce Miêdzynarodowy Rezerwat Biosfery powo³any przez UNESCO w 1992 r. 3.2. Ochrona powietrza Zanieczyszczenia powietrza to gazy, ciecze i cia³a sta³e obecne w atmosferze, niebêd¹ce jego naturalnymi sk³adnikami, lub te¿ substancje wystêpuj¹ce w ilociach wyranie zwiêkszonych w porównaniu z naturalnym sk³adem powietrza. Antropogeniczne ród³a powstawania zanieczyszczeñ powietrza mo¿na podzieliæ na: – energetyczne spalanie paliw, przemys³owe procesy technologiczne w zak³adach chemicznych, rafineriach, hutach, kopalniach, cementowniach, komunikacyjne g³ównie transport samochodowy, komunalne gospodarstwa domowe oraz gromadzenie i utylizacja odpadów i cieków. ród³a emisji zanieczyszczeñ mog¹ byæ punktowe, liniowe i powierzchniowe. Zanieczyszczenia powietrza mo¿na podzieliæ na zanieczyszczenia pierwotne, które wystêpuj¹ w powietrzu w takiej postaci, w jakiej zosta³y uwolnione do atmosfery i wtórne, bêd¹ce produktami przemian fizycznych i reakcji chemicznych, zachodz¹cych miêdzy sk³adnikami atmosfery i jej zanieczyszczeniami (produkty tych reakcji s¹ niekiedy bardziej szkodliwe od zanieczyszczeñ pierwotnych) oraz py³ami uniesionymi ponownie do atmosfery po wczeniejszym osadzeniu na powierzchni ziemi5 . Warunki aerosanitarne obszarów przygranicznych kszta³tuj¹: wielkoæ emisji powstaj¹cych zanieczyszczeñ, stopieñ ich redukcji, rozmieszczenie emiterów, oraz 5 Budzyñski A. Raport o stanie rodowiska województwa lubelskiego za rok 1998, Biblioteka Monitoringu rodowiska, Lublin, s. 22-30. 56 wielkoæ i kierunki nap³ywu zanieczyszczeñ transgranicznych. Specyfik¹ tych obszarów jest relatywnie znaczny udzia³ naturalnego py³u mineralnego w ogólnym zapyleniu powietrza. Zjawisko to dotyczy przede wszystkim wylesionej Wy¿yny Lubelskiej i Wo³yñskiej. Do g³ównych sztucznych róde³ zanieczyszczenia powietrza nale¿¹: stacjonarne zak³ady przemys³owe, ciep³ownie, paleniska domowe i wysypiska, a z mobilnych transport. Koncentracja stacjonarnych róde³ zanieczyszczeñ wystêpuje w pasie Pu³awy Lublin Bogdanka Rejowiec Fabryczny Che³m. Uci¹¿liwe dla otoczenia ród³a emisji s¹ zlokalizowane równie¿ w kilku innych miastach: Zamociu, Kraniku, Bia³ej Podlaskiej i Radzyniu Podlaskim. W podkarpackiem mo¿emy wyró¿niæ 3 pasy wystêpowania stacjonarnych róde³ zanieczyszczania powietrza, s¹ to: Dêbica Ropczyce Rzeszów £añcut Przeworsk, Mielec Tarnobrzeg Stalowa Wola oraz Jas³o Krosno Sanok a tak¿e kilka róde³ punktowych: Nisko, Le¿ajsk, Przemyl. Wielkoæ emisji py³ów i gazów na terenie województw lubelskiego i podkarpackiego od kilku lat systematycznie maleje6. Zmniejsza siê równie¿ liczba emiterów w zak³adach szczególnie uci¹¿liwych dla rodowiska. Jednak najbardziej uci¹¿liwe dla warunków ¿ycia s¹ bardzo niskie emitery (o wysokoci do 10 m), którymi najczêciej s¹ paleniska domowe, ich liczba ronie wraz z rozwojem urbanizacji. Przybli¿ony udzia³ niskich emiterów w ogólnej emisji zanieczyszczeñ wynosi oko³o 20%. Na szczególny dyskomfort aerosanitarny s¹ nara¿one tereny gêsto zabudowane, s³abo przewietrzane i pozbawione odpowiedniej iloci zieleni. Choæ decyduj¹cy wp³yw na wielkoæ emisji zanieczyszczeñ wprowadzanych do powietrza ma proces spalania paliw sta³ych, narasta zagro¿enie dla czystoci powietrza ze strony transportu. Wi¹¿e siê to z szybko rosn¹c¹ liczb¹ pojazdów saRyc. 3.2. Emisja zanieczyszczeñ powietrza w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w roku 2003 (w t/rok) ród³o: Obliczenia w³asne. 6 Toczyñski T., Dmochowska H. Portrety polskich regionów. GUS, Warszawa 2003, s. 32 i 88. 57 mochodowych, czêsto o z³ym stanie technicznym, przy niewystarczaj¹cym postêpie w modernizowaniu nawierzchni dróg i uk³adów komunikacyjnych, braku odpowiedniej w stosunku do potrzeb liczby obwodnic itp. W roku 2003 emisja zanieczyszczeñ py³owych na terenie obszaru polsko-ukraiñskiego wynios³a 31,6 tys. ton, z tego 33,9% wyemitowano na terenach Polski, za 66,1% na obszarach przygranicznych Ukrainy (dwukrotnie wiêcej ni¿ w przygranicznych województwach w Polsce). Województwo lubelskie wyemitowa³o 21,8% ogólnej emisji py³ów obszaru transgranicznego, województwo podkarpackie 12,0%, obwód lwowski 57,9%, za pozosta³e 2 obwody po 4,1%. W przeliczeniu na 1 km2 obszar transgraniczny w 2003 roku wyemitowa³ 0,416 t py³ów na km2, z tego obwody przygraniczne wyemitowa³y 0,634 tony, wobec 0,249 t/km2 w województwach przygranicznych, tj. 2,5-krotnie wiêcej. W obwodzie lwowskim zanieczyszczenia py³owe osi¹gnê³y poziom 0,8 t/km2, w województwie lubelskim by³y o 62,5% mniejsze, w podkarpackim o 75,0% mniejsze, za w obwodach wo³yñskim i zakarpackim po 87,5% mniejsze ni¿ w obwodzie lwowskim. Emisja zanieczyszczeñ gazowych (bez dwutlenku wêgla) w obszarze transgranicznym w 2003 roku wynios³a 159,6 tys. ton, z tego 40,9% przypada³o na 2 województwa przygraniczne i 59,1% na obwody. Blisko po³owê zanieczyszczeñ gazowych w obszarze transgranicznym (48,5%) wyemitowano z obwodu lwowskiego, z województwa lubelskiego 23,3%, podkarpackiego 17,6%, z obwodu zakarpackiego 7,0 i wo³yñskiego 3,3%. Wskanik emisji gazów na 1 km2 wyniós³ w obszarze transgranicznym 2,1 t/km2. Emisja w obwodach przygranicznych wynios³a 2,9 t/km2 i by³a blisko 2-krotnie wy¿sza ni¿ w województwach przygranicznych (1,5 t/km2). Najwiêcej gazów wyemitowa³ obwód lwowski 3,6 t/km2 i wo³yñski 2,6 t/km2. Ogólny poziom zanieczyszczenia powietrza w województwach przygranicznych jest ni¿szy od dopuszczalnych norm. Dotrzymywane s¹ tak¿e zaostrzone normy jakoci powietrza dla obszarów chronionych oraz stref ochrony wokó³ miejscowoci uzdrowiskowych. Te korzystne tendencje s¹ g³ównie efektem spadku globalnej iloci zanieczyszczeñ oraz zmniejszenia energoch³onnoci procesów technologicznych. Od pocz¹tku lat 90. w województwach przygranicznych, ale te¿ i w ca³ej Polsce, zmniejsza siê emisja zanieczyszczeñ powietrza, co pocz¹tkowo by³o spowodowane spadkiem produkcji przemys³owej, natomiast obecnie wynika z postêpuj¹cego procesu instalowania urz¹dzeñ ochronnych. Wzrasta liczba urz¹dzeñ odpylaj¹cych i ich rednia skutecznoæ. Powstaj¹ nowe instalacje odsiarczania spalin i usuwania z nich tlenków azotu. Iloæ zanieczyszczeñ zatrzymanych i zneutralizowanych w urz¹dzeniach oczyszczaj¹cych w przypadku py³ów stanowi ok. 90% zanieczyszczeñ wytworzonych, a w przypadku siarki ok. 26%. Przygraniczne tereny z Ukrain¹ nale¿¹ do obszarów rednio zagro¿onych ha³asem. Na ha³as powy¿ej 60 dB nara¿one jest ok. 1525% ludnoci. Pod tym wzglêdem najwiêksze zagro¿enie stwarza transport drogowy spowodowany gwa³58 townym przyrostem liczby samochodów, nisk¹ przepustowoci¹ istniej¹cej sieci drogowej i niskim przyrostem i dynamik¹ budowy nowych dróg i zwiêkszania przepustowoci istniej¹cych. Ha³as typu przemys³owego, emitowany przez obiekty przemys³owe i us³ugowe, ma mniejszy zasiêg oddzia³ywania ni¿ komunikacyjny, lecz jest znacznie trudniej tolerowany. Podejmowane dzia³ania zabezpieczaj¹ce przed ha³asem polegaj¹ m.in. na stosowaniu rodków technicznych b¹d organizacyjnych i przyczyniaj¹ siê do zmniejszenia wielkoci ha³asu emitowanego do rodowiska. 3.3. Gospodarka wodno-ciekowa Gospodarka wodno-ciekowa jest jednym z kluczowych zadañ gospodarki regionu. Ochrona wód przy wzrastaj¹cym zapotrzebowaniu na wodê jak i wzrastaj¹cej iloci cieków, czêsto nie oczyszczonych, odprowadzanych do rzek, stawów i jezior to problem wymagaj¹cy systemowych rozwi¹zañ. Degradacja wód obejmuje zmiany ich cech fizykochemicznych i biologicznych przez wprowadzenie do nich du¿ych iloci substancji organicznych i nieorganicznych, energii czy substancji promieniotwórczych7. Wody powierzchniowe stanowi¹ g³ówne ród³o zaopatrzenia ludnoci w wodê. Stan czystoci wód p³yn¹cych jest niezadowalaj¹cy. Ponad po³owê ³¹cznej d³ugoci rzek w województwach przygranicznych stanowi¹ cieki pozaklasowe8. Pomimo to jest to jeden nielicznych regionów w Polsce, w którym wystêpuj¹ wody z I klas¹ czystoci. Nale¿y odnotowaæ wyrane zmniejszenie zanieczyszczeñ o charakterze toksycznym i stê¿eñ poszczególnych substancji wskanikowych oraz poprawê stanu bakteriologicznego rzek. wiadczy to o wzrocie liczby oczyszczalni oraz o poprawie skutecznoci oczyszczania cieków przemys³owych i komunalnych. Utrzymuj¹ce siê natomiast ponadnormatywne ogólne zanieczyszczenie rzek przep³ywaj¹cych g³ównie przez tereny wiejskie dowodzi wp³ywu rolniczych ska¿eñ obszarowych na pozbawione biologicznych pasów ochronnych rzeki i jest skutkiem g³êbokiej dysproporcji pomiêdzy stopniem zwodoci¹gowania wsi i poziomem kanalizacji sanitarnej. £¹czna d³ugoæ sieci wodoci¹gowej w obszarze transgranicznym wynosi 31,2 tys. km, z tego a¿ 90,9% przypada na polsk¹ czêæ obszaru transgranicznego i 9,1% na obwody strony ukraiñskiej. Najd³u¿sz¹ sieæ wodoci¹gow¹ posiada województwo Dobrzañski G., Dobrzañska B., Kie³czewski M., Ochrona rodowiska przyrodniczego, WEi. Bia³ystok 1997, s. 100. 8 http://www.wios.lublin.pl, http://www.wios.rzeszow.pl 7 59 Ryc. 3.3. Sieæ wodoci¹gowa i kanalizacyjna w roku 2003 w polsko-ukraiñskim obszarze transgranicznym (w km) ród³o: Opracowanie w³asne. lubelskie, którego udzia³ w ³¹cznej d³ugoci sieci wodoci¹gowej obszaru transgranicznego wynosi 52,4%, województwa podkarpackiego 38,5%, natomiast zdecydowanie krótsz¹ sieci¹ dysponuj¹ obwody przygraniczne, gdzie na obwód lwowski przypada 6,0%, wo³yñski 1,5% i zakarpacki 1,7%. Blisko 6,6 tys. km sieci wodoci¹gowej w regionie transgranicznym zlokalizowanych jest w miastach (ponad 21,0% d³ugoci sieci ogó³em), z tego 77,3% w województwach i 22,7% w miastach obwodów po stronie ukraiñskiej. Nieco mniejsze dysproporcje pomiêdzy polsk¹ i ukraiñsk¹ czêci¹ obszaru transgranicznego w zakresie wyposa¿enia poszczególnych jednostek administracyjnych w sieæ kanalizacyjn¹ wynikaj¹ z generalnie ni¿szego poziomu zaspokojenia potrzeb spo³ecznych w tê infrastrukturê. £¹czna d³ugoæ sieci kanalizacyjnej po obu stronach granicy wynosi 11,3 tys. km, z tego 88,2% tej sieci zlokalizowano w regionach po stronie polskiej, a 11,8% w obwodach. Województwo podkarpackie posiada a¿ 62,2% ³¹cznej d³ugoci sieci kanalizacyjnej obszaru transgranicznego, lubelskie 26,0%, obwód lwowski 7,1%, wo³yñski 3,1% i zakarpacki – 1,7%. D³ugoæ sieci kanalizacyjnej w miastach omawianego obszaru w roku 2003 wynios³a 5,0 tys. km, tj. 43,6% ogólnej d³ugoci sieci kanalizacyjnej. Na miasta polskie przypada 3/4 miejskiej sieci kanalizacyjnej, za 1/4 na miasta przygraniczne regionów Ukrainy. Na 1 km sieci wodoci¹gowej w obszarze transgranicznym przypada 364 m sieci kanalizacyjnej, 353 m na terenach przygranicznych w Polsce i 470 m po stro60 Ryc. 3.4. Zu¿ycie wody z wodoci¹gów na 1 mieszkañca w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w roku 2003 (w m3) ród³o: Opracowanie w³asne. nie ukraiñskiej. W miastach wskanik ten jest bardziej zrównowa¿ony i wynosi 756 m, z tego 864 na pograniczu polskim i 564 na ukraiñskim. Zu¿ycie wody z wodoci¹gów w gospodarstwach domowych w ci¹gu roku na 1 mieszkañca wynosi w obszarze transgranicznym 25,6 dam3, w województwach przygranicznych 24,7 dam3 i w obwodach 26,4 dam3. O ile rednie dla obszarów przygranicznych Polski i Ukrainy s¹ zbli¿one, to wystêpuj¹ du¿e ró¿nice w zu¿yciu wody z wodoci¹gów na 1 mieszkañca pomiêdzy obwodami. W obwodzie lwowskim, charakteryzuj¹cym siê najwiêkszym zu¿yciem wody z wodoci¹gów, wskanik ten jest 2-krotnie wy¿szy ni¿ w zakarpackim i o 28,5% wy¿szy ni¿ w wo³yñskim, jest on tak¿e wy¿szy o 44,3% od redniej dla województwa podkarpackiego i o 23,7% dla lubelskiego. wiadczy to o znacznym przemys³owym wykorzystaniu wody z wodoci¹gów zbiorowych w obwodzie lwowskim. Istnieje du¿e zró¿nicowanie pod wzglêdem wielkoci cieków wytwarzanych w poszczególnych jednostkach administracyjnych. Sporód 626,3 hm3 powstaj¹cych cieków 48,7% generowanych jest w 2 województwach przygranicznych i 51,3% w obwodzie lwowskim i wo³yñskim. Na 100 tys. mieszkañców w polskiej czêci obszaru transgranicznego przypada 7,1 hm3 cieków, za w 2 obwodach ukraiñskich 8,9 hm3. Najwiêcej cieków na 100 tys. mieszkañców generuje obwód lwowski 11,0 hm3, województwo podkarpackie 9,1 hm3, lubelskie 5,2 hm3 i 3,7 hm3 obwód wo³yñski. Szczególnie istotny jest nie tyle poziom cieków w poszczególnych subregionach, co ich wielkoæ wymagaj¹ca oczyszczenia i pomimo to odprowadzana do wód 61 Ryc. 3. 5. cieki oczyszczone i nieoczyszczone w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w mln m3 w 2003 roku ród³o: Obliczenia w³asne. powierzchniowych. W województwach przygranicznych oczyszczenia wymaga 47,0% cieków, natomiast w 2 analizowanych obwodach a¿ 86,0%, tj. blisko 2-krotnie wiêcej. Najwiêksz¹ iloæ nieoczyszczonych cieków odprowadza obwód lwowski 247,3 hm3 (87,5% cieków powstaj¹cych w obwodzie). Województwa przygraniczne generuj¹ po ok. 50 hm3 za obwód wo³yñski 29,1 hm3. Warto dodaæ, ¿e najwiêkszy odsetek wytwarzanych cieków oczyszcza województwo podkarpackie 62,1%. 3.4. Zanieczyszczenie powierzchni ziemi Gleby w województwach przygranicznych z Ukrain¹ charakteryzuj¹ siê naturaln¹ zawartoci¹ metali ciê¿kich i siarki. Równie¿ zanieczyszczenia gleb wielopiercieniowymi wêglowodorami aromatycznymi nie maj¹ istotnego wp³ywu na stan czystoci gleb i ich przydatnoæ rolnicz¹. Warunki glebowe na terenach przygranicznych pozwalaj¹ na produkcjê surowców rolinnych o wysokich parametrach jakociowych. Tak¿e wzd³u¿ ci¹gów komunikacyjnych nie stwierdza siê nadmiernej koncentracji metali ciê¿kich. Zanieczyszczenia gleb tymi pierwiastkami wystêpuj¹ natomiast na terenie du¿ych aglomeracji miejskich. Notuje siê wystêpowanie wyso62 kich zawartoci kadmu, podwy¿szonych zawartoci cynku i chromu w glebach przy ulicach o du¿ym natê¿eniu ruchu samochodowego. Jednym z najwiêkszych zagro¿eñ dla powierzchni ziemi s¹ odpady definiowane jako uci¹¿liwe dla rodowiska, zu¿yte i nie spo¿ytkowane produkty bytowe i gospodarcze dzia³alnoci cz³owieka9 . Ze wzglêdu na ród³o pochodzenia odpadów, zasadniczo wyodrêbnia siê dwie podstawowe grupy: a) odpady przemys³owe powstaj¹ce w wyniku dzia³alnoci gospodarczej, b) odpady komunalne powstaj¹ce w wyniku bytowania cz³owieka. Z wy¿ej wymienionych grup wyodrêbnia siê wspóln¹ grupê odpadów niebezpiecznych. G³ównym ród³em odpadów przemys³owych, powstaj¹cych z regu³y w du¿ych ilociach w województwach przygranicznych, jest przemys³ górniczo-wydobywczy, rolno-spo¿ywczy, energetyka, procesy oczyszczania cieków i inne. W roku 2003 w województwach przygranicznych na sk³adowiskach zdeponowano 778,5 tys. t odpadów komunalnych, z których wyselekcjonowano 9,0 tys. t surowców wtórnych (1,2%): 2,3 tys. t makulatury, 4,5 tys. t szk³a, 1,2 tys. t tworzyw sztucznych i 1,6 t odpadów niebezpiecznych obejmuj¹cych lampy fluorescencyjne, baterie, akumulatory itp. Na terenie województw przygranicznych funkcjonuje 155 zak³adów przemys³owych uznawanych za szczególnie uci¹¿liwe dla rodowiska. Wielkoæ odpadów przemys³owych w 2003 r. w polskiej czêci obszaru transgranicznego osi¹gnê³a poziom 5,3 mln t, z których 80% generowanych jest przez górnictwo. Corocznie blisko 90% odpadów przemys³owych poddawanych jest odzyskowi, za 6,3% jest unieszkodliwianych m.in. poprzez spalanie i kompostowanie. Najwiêcej odpadów, sporód wszystkich analizowanych jednostek administracyjnych pogranicza, powstaje w obwodzie lwowskim. Ich iloæ w roku 2003 osi¹gnê³a poziom 8,1 mln ton10 . Oznacza to, ¿e obwód lwowski generowa³ wiêcej odpadów ni¿ województwa przygraniczne ³¹cznie. W miastach o silnie rozwiniêtym przemyle wystêpuj¹ realne zagro¿enia zanieczyszczeñ toksycznymi rodkami przemys³owymi. Potencjalne wyst¹pienie nadzwyczajnych zagro¿eñ wi¹¿e siê równie¿ z funkcjonowaniem punktów prze³adunku materia³ów niebezpiecznych, takich jak m.in.: gaz propan-butan, paliwa p³ynne a tak¿e z ich przewo¿eniem po trasach drogowych regionu jak i mo¿liwoci¹ awarii gazoci¹gów przebiegaj¹cych przez obszary transgraniczne. Istnieje realne zagro¿enie polsko-ukraiñskiego obszaru transgranicznego ska¿eniami promieniotwórczymi, mog¹cymi nast¹piæ na skutek awarii reaktorów j¹Karaczun Z. M. Ochrona rodowiska, AW ARIES, Warszawa 1999, s. 205 Rocznik statystyczny obwodu lwowskiego 2003. Narodowy Komitet Statystyczny Ukrainy, Lwów 2004, s. 369. 9 10 63 drowych po³o¿onych w miastach: Równe, Chmielniki i Czarnobyl na Ukrainie oraz Bohumiec i Mohowice na S³owacji11 . 3.5. Inwestycje ochrony rodowiska Obserwuje siê wystêpowanie du¿ej dysproporcji pomiêdzy nak³adami inwestycyjnymi na ochronê rodowiska po obu stronach granicy. W roku 2003 województwa przygraniczne wyda³y na ten cel 127,3 mln USD, tj. ponad 10-krotnie wiêcej ni¿ obwody przygraniczne Ukrainy, które zainwestowa³y blisko 12,3 mln USD. Dysproporcja ta ma niew¹tpliwie zwi¹zek z procesem integracji Polski z Uni¹ Europejsk¹ i wdra¿aniem dyrektyw prawa wspólnotowego oraz z dostêpem do rodków finansowych programów przedakcesyjnych, g³ównie ISPA i PHARE12. Nale¿y siê spodziewaæ dalszego pog³êbiania tej dysproporcji w najbli¿szych latach w zwi¹zku Ryc. 3.6. Nak³ady inwestycyjne na ochronê rodowiska w polsko-ukraiñskim obszarze transgranicznym w 2003 roku (w tys. USD) ród³o: Opracowanie w³asne. 11 http://www.wios.lublin.pl Peszko G., R¹czka J., Kiui³a O., Ekonomiczne korzyci dla Polski z wdro¿enia prawa ochrony rodowiska Unii Europejskiej, UKIE, 2003. s. 13-37. 12 64 z wykorzystywaniem przez obszary przygraniczne z Ukrain¹ funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. W strukturze nak³adów inwestycyjnych na ochronê rodowiska w obszarze transgranicznym dominuj¹ inwestycje w gospodarkê ciekow¹ i ochronê wód stanowi¹ce ponad 70,4% inwestycji ochrony rodowiska. Gospodarka odpadami absorbuje 15,2% rodków inwestycyjnych, a ochrona powietrza 6,8%. Na obszarach przygranicznych w Polsce na gospodarkê ciekow¹ i ochronê wód wydaje siê 74,1% rodków przeznaczanych na ochronê rodowiska, wobec 32,0% w obwodach przygranicznych oraz 15,8% na ochronê powietrza przy 9,4% w ukraiñskiej czêci obszaru transgranicznego. Istnieje tak¿e du¿e zró¿nicowanie w poziomie inwestycji w ochronê rodowiska pomiêdzy poszczególnymi jednostkami administracyjnymi. W przeliczeniu na 1 mieszkañca najwiêcej inwestuje województwo podkarpackie 43,3 USD i województwo lubelskie 16,7 USD, za obwody przygraniczne Ukrainy: zakarpacki 5,2 USD, lwowski 1,9 USD i wo³yñski 1,0 USD na 1 mieszkañca. Pozytywne aspekty stanu rodowiska w polsko-ukraiñskim obszarze transgranicznym obejmuj¹: – czyste powietrze atmosferyczne (z wy³¹czeniem obwodu lwowskiego), – znaczne zasoby wód podziemnych dobrej jakoci, w tym wód mineralnych, – zachowane liczne ostoje rzadkich gatunków fauny i flory, – wysokie walory rodowiska przyrodniczego dla rozwoju turystyki, lecznictwa uzdrowiskowego i produkcji zdrowej ¿ywnoci. Zjawiska negatywne wynikaj¹ przede wszystkim z du¿ej dysproporcji w poziomie ochrony rodowiska naturalnego pomiêdzy polsk¹ i ukraiñsk¹ czêci¹ regionu transgranicznego. Najwa¿niejsze z tych zjawisk to: – transgraniczny nap³yw zanieczyszczonego powietrza na przygraniczne obszary Polski, – du¿e zanieczyszczenie wód powierzchniowych w ca³ym obszarze transgranicznym, – ponad 2-krotnie wy¿sza emisja zanieczyszczeñ powietrza na obszarach przygranicznych Ukrainy ni¿ w polskiej czêci obszaru transgranicznego, – ponad 10-krotne ró¿nice w wielkoci nak³adów inwestycyjnych na ochronê rodowiska pomiêdzy województwami przygranicznymi i obwodami. – niski poziom gospodarki wodno-ciekowej na obszarach obwodów przygranicznych Ukrainy wyra¿aj¹cy siê m.in. dwukrotnie wy¿szym odsetkiem cieków nie oczyszczonych ni¿ w województwach przygranicznych oraz ubo¿sz¹ sieci¹ wodoci¹gow¹ i kanalizacyjn¹. 65 66 Aleksander Kuczabski Andrzej Miszczuk Rozdzia³ 4 PODZIA£ ADMINISTRACYJNY Podzia³ administracyjny pogranicza polsko-ukraiñskiego jest efektem wielu zjawisk oraz procesów zarówno historycznych jak i wspó³czesnych. Obecne pogranicze polsko-ukraiñskie wielokrotnie w historii zmienia³o swoj¹ przynale¿noæ pañstwow¹, nale¿¹c miêdzy innymi do Rusi Kijowskiej, I i II Rzeczypospolitej, Rosji carskiej, ZSRR, Austrii, Wêgier, Czechos³owacji. W ka¿dym z tych pañstw obowi¹zywa³ inny system administracji publicznej, co powodowa³o tak¿e ró¿nice w obowi¹zuj¹cych wówczas podzia³ach terytorialnych1 . Przebieg obecnej granicy polsko-ukraiñskiej jako ówczesnej granicy polskoradzieckiej ustalony zosta³ na konferencjach w Teheranie, Ja³cie i Poczdamie, a potwierdzony uk³adem polsko-radzieckim z 16 sierpnia 1945 roku. Ostateczne ukszta³towanie siê granicy polsko-radzieckiej nast¹pi³o jednak dopiero w 1951 roku. W wyniku przeprowadzonej korekty Polska utraci³a tzw. kolano Bugu, le¿¹ce miêdzy Be³¿cem a Krystynopolem2 (ze wzglêdu na znajduj¹ce siê tam pok³ady wêgla kamiennego), a zyska³a czêæ Bieszczad z Ustrzykami Dolnymi. W roku 1945 w Polsce ustanowiony zosta³ podzia³ administracyjny nawi¹zuj¹cy kszta³tem terytorialnym jednostek administracyjnych do podzia³u obowi¹zuj¹cego w okresie miêdzywojennym. Na pograniczu polsko-ukraiñskim znalaz³y siê dwie jednostki szczebla regionalnego, tj. województwa lubelskie i rzeszowskie, które podzielone zosta³y na powiaty i gminy. W roku 1975 wprowadzono reformê podzia³u administracyjnego, likwiduj¹c¹ powiaty i zwiêkszaj¹c¹ liczbê województw z 17 do 49. W latach 19751998 przy granicy z Ukrain¹ po³o¿one by³y cztery województwa, tj. che³mskie, zamojskie, przemyskie i kronieñskie. 1 stycznia 1999 roku wesz³a w ¿ycie kolejna reforma administracji publicznej, przywracaj¹ca trójstopniowy podzia³ administracyjny Polski, na gminy (2478), powiaty (314) i miasta na prawach powiatów (65) oraz województwa. Liczba tych ostatnich zosta³a zredukowana Szerzej na ten temat pisz¹: Eberhardt P., Historyczne, wspó³czesne i projektowane podzia³y administracyjne na pograniczu bia³orusko-polsko-ukraiñskim [w:] Miszczuk A. (red.): Zagadnienia wielokryterialnej delimitacji euroregionu na pograniczu polsko-bia³orusko-ukraiñskim, seria wydawnicza: Euroregion Bug t. 9, Norbertinum, Lublin 1997, s. 62-83 oraz Æwik W., Historia administracji, WSZiA, Zamoæ 2004. 2 Obecnie nosz¹cym nazwê Czerwonohrad. 1 67 Tabela 4.1. Podzia³ administracyjny Polski wed³ug stanu na 31.12.2003 ród³o: Rocznik statystyczny województw, GUS, Warszawa 2004, s. 82-84. do 16, a przy granicy z Ukrain¹ znalaz³y siê ponownie dwa województwa, tj. lubelskie i podkarpackie. Podstawowe dane dotycz¹ce aktualnego podzia³u administracyjnego Polski wed³ug stanu na 31 grudnia 2003 roku zawiera tabela 4.1. Wynika z niej, ¿e województwa le¿¹ce na pograniczu polsko-ukraiñskim, tj. lubelskie i podkarpackie, zajmuj¹ ³¹cznie 13,6% powierzchni kraju, zamieszkane s¹ przez 11,2% ludnoci, a na ich obszarze funkcjonuje 41 powiatów (13,1% ogó³u w Polsce), 8 miast na prawach powiatu (12,3%) oraz 372 gminy (15,0%). Podzia³ administracyjny Ukrainy ukszta³towa³ siê po zakoñczeniu II wojny wiatowej i od tego czasu wykazuje on stosunkowo du¿¹ stabilnoæ w zakresie liczby oraz kszta³tu jednostek administracyjnych na szczeblu regionalnym. Istotniejsze zmiany nast¹pi³y jedynie w latach 50., kiedy to obwód krymski sta³ siê czêci¹ Ukrainy, po³¹czono obwody odeski i izmailski oraz lwowski i drohobycki3 . Obwody Zastawnyj F., Kusiñski W., Ukraina. PrzyrodaLudnoæGospodarka, Wydawnictwo Akademickie DIALOG, Warszawa 2003, s. 12-15. 3 68 (województwa) zachodniej Ukrainy, nale¿¹ce do obszaru pogranicza polsko-ukraiñskiego nie wykazuj¹ podobieñstwa podzia³u administracyjnego do tego, który obowi¹zywa³ na ich obszarze w okresie miêdzywojennym, kiedy stanowi³y czêæ II Rzeczypospolitej oraz Czechos³owacji i Wêgier. Tabela 4.2. Podzia³ administracyjny Ukrainy wed³ug stanu na 1.01.2003 roku ród³o: Ukrajina w cyfrach, Der¿awnyj Komitet Statystyky Ukraijny, Kyijw 2003, s. 20-21. 69 Stabilizacja struktury administracyjnej Ukrainy spowodowa³a, ¿e nie jest ona adekwatna w warunkach decentralizacji politycznej i rozwoju samorz¹dnoci terytorialnej, a tak¿e rozwoju spo³eczno-gospodarczego. W przypadku pewnych jednostek administracyjnych nie sprzyja ona tak¿e ich spójnoci terytorialnej, ze wzglêdu na nisk¹ dostêpnoæ komunikacyjn¹ ich siedzib. St¹d jednym z wa¿nych priorytetów dzia³añ w³adz Ukrainy w perspektywie kilku najbli¿szych lat jest koniecznoæ przeprowadzenia reformy administracji publicznej, której elementem powinna byæ zmiana podzia³u terytorialnego. Obecny podzia³ administracyjny Ukrainy jest podobnie jak w Polsce trójszczeblowy. Szczebel regionalny obejmuje 24 obwody, Autonomiczn¹ Republikê Krymu oraz dwa miasta na prawach odwodów (o znaczeniu ogólnopañstwowym), tj. Kijów i Sewastopol. Szczebel subregionalny tworzy 490 rejonów i 176 miast na prawach rejonów, natomiast szczebel lokalny wykazuje wiêksze zró¿nicowanie, sk³ada siê on bowiem z: · rad miejskich, które mog¹ obejmowaæ jedno lub kilka miast jednoczenie, · rad miejscowoci typu miejskiego, czyli takich, które jeszcze nie s¹ miastem, ale ju¿ nie s¹ wsi¹, · rad wiejskich, przy czym czêæ wsi nie posiada takich struktur administracyjnych. Ogólna liczba rad miejskich na Ukrainie wynosi 454, rad miejscowoci typu miejskiego 748, rad wiejskich 10 281. Pozosta³e dane charakteryzuj¹ce podzia³ administracyjny Ukrainy zawiera tabela 4.2. Trzy obwody po³o¿one na pograniczu polsko-ukraiñskim, tj. lwowski, wo³yñski i zakarpacki zajmuj¹ 9,1% powierzchni Ukrainy i zamieszkane s¹ przez 10,2% ludnoci. Na ich obszarze funkcjonuje 49 rejonów (10,0% ogólnej ich liczby na Ukrainie), 17 miast na prawach powiatu (9,7%), 1316 rad wiejskich (12,8%). Zestawiaj¹c dane zawarte w tabeli 4.1. i 4.2. mo¿na zauwa¿yæ, ¿e przeciêtna wielkoæ województwa w Polsce mierzona liczb¹ ludnoci (2386,9 tys. osób) jest wy¿sza ni¿ na Ukrainie (1800,1 tys. osób bez Kijowa i Sewastopola). Z kolei pod wzglêdem powierzchni sytuacja jest odwrotna. Stosowne dane wynosz¹: dla Polski 19,5 tys. km2, a dla Ukrainy – 24,1 km2. Odnosz¹c wielkoci rednie do zaludnienia oraz powierzchni województw i obwodów po³o¿onych na pograniczu polskoukraiñskim otrzymujemy typologiê zawart¹ w tabeli 4.3. Z tabeli tej wynika, ¿e sporód piêciu jednostek regionalnych, wiêkszy ni¿ przeciêtnie na Ukrainie pod wzglêdem liczby ludnoci jest obwód lwowski. Z kolei województwo lubelskie przekracza redni¹ powierzchniê województw w Polsce. Natomiast obwody: wo³yñski i zakarpacki oraz województwo podkarpackie maj¹ zarówno liczbê ludnoci jak i powierzchniê ni¿sz¹ od rednich krajowych wielkoci dla obwodów na Ukrainie i województw w Polsce. 70 Ryc. 4.1. Podzia³ administracyjny pogranicza polsko-ukraiñskiego Bia³a Podlaska Lubieszów £uków Radzyñ Podlaski Ryki Ratno Kamieñ Koszyrski Parczew Lubartów Szack W³odawa Pu³awy Stara Wy¿wa Maniewicze £êczna LUBLIN Opole Lubelskie Turzysk Ro¿yszcze Krasnystaw Kranik Janów Lubelski Tarnobrzeg Mielec Kowel Luboml Che³m widnik Stalowa Wola Nisko Bi³goraj Horochów Radziechów Lubaczów £añcut Przeworsk Ropczyce Busk Brody Z³oczów LWÓW Strzy¿ów Gródek Mociska Przemyl Krosno Kamionka Jaworów Jaros³aw RZESZÓW Jas³o £UCK Sokal ¯ó³kiew Dêbica £okacze Iwanicze Tomaszów Lubelski Le¿ajsk Kolbuszowa W³odzimierz Wo³yñski Hrubieszów Zamoæ Kiwerce Przemylany Pustomyty Brzozów St. Sambor Sanok Sambor Miko³ajów ¯ydaczów Drohobycz Ustrzyki Lesko Dolne Stryj Turka granica pañstwowa granica województwa / obwodu granica powiatu/rejonu Sokole Wielkie Berezne Pereczyn Wo³owiec Swalawa Mi¿hiria U¯HOROD Mukaczewo Berehowo Irszawa Wynohradów Chust Tiaczew Rachów ród³o: Opracowanie w³asne. 71 Tabela 4.3. Typologia województw (obwodów) pogranicza polsko-ukraiñskiego ze wzglêdu na liczbê ludnoci i powierzchniê ród³o: Zestawienie w³asne na podstawie tabel 4.1. i 4.2. W przypadku powiatów/rejonów, potraktowanych ³¹cznie z miastami le¿¹cymi na ich terenie bez wzglêdu na ich status, wielkoci rednie wynosz¹: · dla Ukrainy: ludnoæ 98,0 tys., powierzchnia 1,2 tys. km2, · dla Polski; ludnoæ 121,6 tys., powierzchnia 1,0 tys. km2. Porównuj¹c powy¿sze dane ze redni¹ liczb¹ ludnoci i powierzchni¹ powiatów/rejonów województw: lubelskiego, podkarpackiego oraz obwodów: lwowskiego, wo³yñskiego i zakarpackiego zawartymi w tabeli 4.4. mo¿na wysnuæ wniosek, ¿e przeciêtny powiat/rejon na pograniczu polsko-ukraiñskim jest pod wzglêdem liczby ludnoci mniejszy od redniego w kraju, natomiast pod wzglêdem powierzchni wiêksze s¹ jedynie powiaty województwa lubelskiego oraz rejony obwodu wo³yñskiego. Tabela 4.4. rednie wielkoci powiatów/rejonów na pograniczu polsko-ukraiñskim ród³o: Jak w tabeli 4.3. 72 Jednym z czynników wp³ywaj¹cych na kszta³t podzia³u terytorialnego kraju jest struktura osadnicza. Tabela 4.5 zawiera dane dotycz¹ce liczby miast i wsi na obszarze Polski w podziale na województwa. Tabela 4.5. Jednostki osadnicze w Polsce wed³ug stanu na 31.12.2003 r. ród³o: Jak w tabeli 4.1. Z tabeli tej wynika, ¿e rednia wielkoæ miasta w Polsce pod wzglêdem ludnoci wynosi 26,6 tys. osób, a wsi 259 osób. Pos³uguj¹c siê liczebnoci¹ jednostek osadniczych oraz powierzchni¹ kraju mo¿na obliczyæ redni¹ odleg³oæ miêdzy wszystkimi miejscowociami w kraju, wynosz¹c¹ 2,3 km. Z kolei tabela 4.6. zawiera informacje dotycz¹ce jednostek osadniczych na Ukrainie. Wynika z niej, ¿e rednia wielkoæ miasta na Ukrainie pod wzglêdem ludnoci (³¹cznie z miejscowociami typu miejskiego) kszta³tuje siê na poziomie 24,1 tys., a wsi 548 osób, natomiast rednia odleg³oæ miêdzy miejscowociami wynosi 4,5 km. Podstawowe dane dotycz¹ce jednostek osadniczych pogranicza polsko-ukraiñskiego zawiera tabela 4.7. 73 Tabela 4.6. Jednostki osadnicze na Ukrainie wed³ug stanu na 1.01.2003 r. ród³o: Jak w tabeli 4.2. Analiza tabeli 4.7. pozwala na stwierdzenia, ¿e przeciêtne wielkoci miast na pograniczu polsko-ukraiñskim s¹ mniejsze od rednich krajowych dla Polski i Ukrainy. Wiêksze s¹ natomiast poza obwodem wo³yñskim przeciêtne wielkoci wsi. 74 Tabela 4.7. Charakterystyka jednostek osadniczych pogranicza polsko-ukraiñskiego ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie tabel: 13 i 14 zawartych w Aneksie. Analizuj¹c przeciêtne odleg³oci miêdzy miejscowociami mo¿na stwierdziæ, ¿e osadnictwo na pograniczu polsko-ukraiñskim wykazuje wiêksze poza obwodem wo³yñskim ni¿ przeciêtnie w Polsce i na Ukrainie rozproszenie. Najwiêksza koncentracja ludnoci miejskiej wystêpuje w obwodzie lwowskim, gdzie blisko po³owa tej ludnoci mieszka we Lwowie, najmniejsza natomiast w województwie podkarpackim, jako ¿e w Rzeszowie mieszka zaledwie 18,7% ludnoci miejskiej tego województwa. Podsumowuj¹c ca³oæ rozwa¿añ zawartych w tym rozdziale, mo¿na stwierdziæ, ¿e w Polsce funkcjonuje, stosunkowo niedawno, bo 1 stycznia 1999 roku, wprowadzony system administracji publicznej. Opiera siê on na trzech szczeblach samorz¹du terytorialnego, tj. gminnym , powiatowym i wojewódzkim. Ka¿dy z nich ma wyranie okrelone kompetencje i finansowe podstawy dzia³ania, a ich samodzielnoæ podlega ochronie prawnej. Wydaje siê zatem, ¿e o ile mo¿e pojawiaæ siê koniecznoæ przeprowadzania korekt w ramach podzia³u terytorialnego kraju czy te¿ zakresu kompetencji jednostek samorz¹du terytorialnego w polskiej czêci pogranicza polsko-ukraiñskiego, to zasadnicza konstrukcja systemu lokalnej i regionalnej administracji publicznej w perspektywie najbli¿szych 1015 lat nie powinna ulegaæ istotnym zmianom. Inaczej jest na Ukrainie, gdzie system administracji publicznej nie odpowiada wymogom pañstwa o charakterze zdecentralizowanym. Co prawda w Konstytucji Ukrainy zosta³y stworzone podstawy dla rozwoju samorz¹dnoci terytorialnej, jednak praktyczne jej funkcjonowanie napotyka na szereg trudnoci wynikaj¹cych z niejednoznacznie okrelonych kompetencji oraz finansów jednostek samorz¹dowych, co powoduje ich znaczne uzale¿nienie od administracji rz¹dowej. Niew¹tpliwie uporz¹dkowania wymaga szczebel lokalny, zw³aszcza rad miejskich i wiejskich. 75 Zmiany powinny mieæ tak¿e miejsce na szczeblu rejonowym oraz obwodowym, zw³aszcza w przypadku kiedy g³ównymi kryteriami podzia³u terytorialnego s¹: potencja³ demograficzny i dostêpnoæ orodka rejonowego czy obwodowego. Zatem podzia³ terytorialny Ukrainy, w tym w ukraiñskiej czêci pogranicza polsko-ukraiñskiego, w najbli¿szej perspektywie czasowej bêdzie ulega³ bardziej lub mniej radykalnym zmianom. Obecnie funkcjonuj¹ce jednostki podzia³u terytorialnego pogranicza polsko-ukraiñskiego s¹ z regu³y mniejsze pod wzglêdem liczby ludnoci od przeciêtnych wielkoci województwa/obwodu czy powiatu/rejonu w Polsce i na Ukrainie. Podobna sytuacja wystêpuje w zakresie miast, natomiast wiêksze od przeciêtnych krajowych s¹ wielkoci jednostek wiejskich. Osadnictwo wiejskie jest w czêci ukraiñskiej bardziej skoncentrowane ni¿ w polskiej. Najwiêkszy potencja³ demograficzny, ale tak¿e spo³eczno-ekonomiczny, maj¹ stolice obwodu lwowskiego i województwa lubelskiego, tj. Lwów i Lublin. Miasta te pe³ni¹ zdecydowanie funkcje ponadregionalne na obszarze pogranicza polsko-ukraiñskiego. Pozosta³e miasta wojewódzkie/obwodowe, tj. £uck, Rzeszów i U¿gorod, odgrywaj¹ mniejsz¹ rolê w tym zakresie. 76 Mieczys³aw Kowerski Semen Matkowski Rozdzia³ 5 LUDNOÆ I WARUNKI MIESZKANIOWE 5.1. Potencja³ demograficzny polsko-ukraiñskiego regionu transgranicznego na tle Polski i Ukrainy Procesy demograficzne polsko-ukraiñskiego regionu transgranicznego s¹ rezultatem zarówno struktur i wzorców demograficznych obserwowanych w poszczególnych województwach i obwodach jak te¿ procesów ludnociowych zachodz¹cych w ca³ej Polsce i na Ukrainie. Tabela 5.1. Porównanie podstawowych wskaników demograficznych Polski i Ukrainy w 2003 roku. ród³o: Rocznik Demograficzny 2004, GUS Warszawa 2004 oraz Íàñåëåííÿ Óêðà¿íè (äåìîãðàô³÷íèé ùîð³÷íèê) 2003. Äåðæàâíèé êîì³òåò ñòàòèñòèêè Óêðà¿íè, Êè¿â 2004. 77 W ostatnich latach zarówno Polska jak i Ukraina notuj¹ szereg niekorzystnych tendencji demograficznych. Po okresie szybkiego wzrostu liczby ludnoci w latach siedemdziesi¹tych i osiemdziesi¹tych Polska wesz³a w fazê zmniejszania liczby mieszkañców. Zjawisko to wywo³ane zosta³o zmian¹ zachowañ prokreacyjnych (spadek czystych wspó³czynników p³odnoci) jak te¿ migracjami zagranicznymi. Na Ukrainie g³ównym czynnikiem zmniejszania liczby ludnoci jest niski poziom urodzeñ. Tendencjê ograniczania urodzeñ na Ukrainie notuje siê od lat piêædziesi¹tych, przy czym od pocz¹tku lat szeædziesi¹tych poziom urodzeñ nie zapewnia prostej reprodukcji ludnoci. Ukraiñski wskanik urodzeñ ¿ywych na 1000 ludnoci w 2002 roku (8,1) by³ najni¿szy w Europie, natomiast Polska pod tym wzglêdem rozpoczyna³a ostatni¹ dziesi¹tkê pañstw europejskich1 . Wartoæ wskanika przyrostu naturalnego na 1000 ludnoci na Ukrainie by³a równie¿ najni¿sza w Europie (-7,6). Konsekwencj¹ jest proces starzenia siê spo³eczeñstwa. Na Ukrainie niemal jedna czwarta mieszkañców przekroczy³a wiek produkcyjny2 ; w Polsce jest to 15%. rednia wieku na Ukrainie w 2003 roku wynios³a 39,3 roku, podczas gdy w 1989 roku 36,5 roku3 . W tym czasie redni wiek mieszkañców miast wzrós³ o 6 lat (z 32,6 do 38,8), a ludnoci wiejskiej o pó³ roku (z 38,8 do 40,4). Wysokie, zw³aszcza na Ukrainie, s¹ wskaniki zgonów. W 2003 roku wskanik zgonów na 1000 ludnoci na Ukrainie wyniós³ 16, przy czym wzrost ogólnego wskanika zgonów wynika³ przede wszystkim ze wzrostu umieralnoci ludnoci w wieku poprodukcyjnym, zw³aszcza mê¿czyzn. Szczególnie du¿e ró¿nice wystêpuj¹ w d³ugoci ¿ycia mieszkañców Polski i Ukrainy. Przeciêtnie mieszkaniec Polski ¿yje o szeæ i pó³ roku d³u¿ej ni¿ mieszkaniec Ukrainy, przy czym w przypadku mê¿czyzn ró¿nica ta wynosi a¿ 8 lat. W Europie od mê¿czyzn ukraiñskich krócej ¿yj¹ tylko Rosjanie (58,8 lat) oraz Bia³orusini (62,3 lat). Polscy mê¿czyni pod wzglêdem d³ugoci ¿ycia wród 37 krajów europejskich znajduj¹ siê na 22 miejscu. Przeciêtne dalsze trwanie ¿ycia kobiety ukraiñskiej wynosi 74,1 roku, a w Europie krócej ¿yj¹ tylko obywatelki Rosji i Mo³dawii (71,9 lat). Polki pod wzglêdem d³ugoci ¿ycia znajduj¹ siê w po³owie klasyfikacji. W obu krajach wystêpuje zjawisko nadumieralnoci mê¿czyzn. Szczególnie wysokie jego natê¿enie notowane jest na Ukrainie, gdzie mê¿czyzna ¿yje przeciêtnie o 11,5 roku krócej od kobiety; w Polsce o 8,4 roku krócej4 . Rocznik Demograficzny 2004, GUS, Warszawa 2004 s. 486-487. 59 lat w przypadku kobiet i 64 lata w przypadku mê¿czyzn. 3 Obliczenia na podstawie ukraiñskiego spisu powszechnego z 1989 roku. 4 Zjawisko nadumieralnoci wystêpuje we wszystkich krajach Europy, ale szczególnie wysoki poziom osi¹ga w by³ych pañstwach socjalistycznych. rednia ró¿nica w d³ugoci ¿ycia kobiet i mê¿czyzn w Europie wynosi 7,1 lat. 1 2 78 Tabela 5.2. Ludnoæ polsko-ukraiñskiego regionu transgranicznego wed³ug stanu na 31.12.2003 r. w tys. osób. ród³o: Tablica 15 Aneksu. Tabela 5.3. Udzia³y polskiej i ukraiñskiej czêci regionu transgranicznego w procesach demograficznych Polski i Ukrainy w 2003 roku (w %). * Po stronie ukraiñskiej miasta oraz miejscowoci wiejskie typu miejskiego ród³o: Jak w tabeli 5.1. 79 Polsko-ukraiñski region transgraniczny zamieszkuje 9,2 mln osób, przy czym w dwóch polskich województwach mieszka 4,3 mln osób (46,8% ca³oci), a w trzech obwodach ukraiñskich 4,9 mln osób. Najwiêkszym pod wzglêdem liczby mieszkañców na tym obszarze jest obwód lwowski (2,6 mln osób), natomiast najmniejszym obwód wo³yñski (nieco ponad 1 mln mieszkañców). Polska czêæ regionu transgranicznego stanowi 13,7% ca³ej powierzchni Polski, natomiast mieszkaj¹ca tutaj ludnoæ to 11,2% ca³ej ludnoci Polski. Ukraiñska czêæ stanowi 9,1% ca³ej powierzchni Ukrainy, a jej mieszkañcy 10,3% ludnoci Ukrainy. 5.2. Struktury demograficzne polsko-ukraiñskiego regionu transgranicznego Wchodz¹ce w sk³ad regionu transgranicznego czêci polska i ukraiñska posiadaj¹ szereg wspólnych cech demograficznych, a niekiedy ró¿nice pomiêdzy województwem lubelskim a podkarpackim s¹ wiêksze od ró¿nic pomiêdzy tymi województwami a obwodami ukraiñskimi. Podstawowymi wyró¿nikami demograficznymi ca³ego obszaru jest ma³a gêstoæ zaludnienia, niski poziom urbanizacji i starzenie siê spo³eczeñstwa. Oba polskie województwa s¹ s³abiej zaludnione (100 osób na 1 km2) ni¿ rednia w Polsce (122 osoby na 1 km2). Obwody ukraiñskie s¹ jeszcze s³abiej zaludnione (89 osób na 1 km2) ni¿ polskie, ale poza wo³yñskim posiadaj¹ wiêksz¹ gêstoæ zaludnienia ni¿ rednia dla Ukrainy (79 osób na 1 km2). Szczególnie s³abo zaludnioTabela 5.4. Wybrane wskaniki demograficzne charakteryzuj¹ce polsko-ukraiñski region transgraniczny w 2003 roku. ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie danych tablic 13, 15, 18 oraz 19 Aneksu. 80 Ryc. 5.1. Gêstoæ zaludnienia w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym wed³ug stanu na 31.12.2003 r. (osoby na 1 km2) ród³o: Opracowanie w³asne. 81 ny jest obwód wo³yñski. Stosunkowo niska jest tak¿e gêstoæ zaludnienia województwa lubelskiego, co sprawia, ¿e pó³nocna czêæ analizowanego obszaru jest s³abiej zaludniona ni¿ po³udniowa. Je¿eli wemiemy pod uwagê uk³ad powiatów (rejonów) to najs³abiej zaludnionym w ca³ym regionie jest powiat bieszczadzki (20 osób na 1 km2). Najgêciej zaludnione s¹ oczywicie du¿e miasta pe³ni¹ce jednoczenie funkcje powiatów (rejonów). Poza obwodem lwowskim s¹ to stolice województw (obwodów). Najgêciej zaludnionym powiatem ziemskim jest £añcut (172 osoby na 1 km2), a rejonem Wynohradów (168 osób na 1 km2). Kolejn¹ charakterystyczn¹ cech¹ polsko-ukraiñskiego regionu transgranicznego jest jego ruralny charakter. Tylko 47,8% ca³ej ludnoci regionu mieszka w miastach, a udzia³y te s¹ bardzo zbli¿one po obu stronach granicy. Jednoczenie wskaniki urbanizacji odbiegaj¹ znacznie (poza obwodem lwowskim) od rednich dla Polski (61,6%) oraz Ukrainy (67,5%). Najbardziej zruralizowany jest obwód zakarpacki, w którego miastach mieszka tylko 36,7% ogó³u ludnoci. Z kolei Tabela 5.5. Najwiêksze pod wzglêdem liczby mieszkañców miasta w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym wed³ug stanu na 31.12.2003 r. * £¹cznie z ludnoci¹ miejscowoci wchodz¹cych w sk³ad Rady Miejskiej. ród³o: Tablica 13 Aneksu. 82 Ryc. 5.2. Udzia³ ludnoci miejskiej w ogólnej liczbie ludnoci w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym wed³ug stanu na 31.12.2003 r. (%). ród³o: Opracowanie w³asne. 83 województwo podkarpackie jest najs³abiej zurbanizowanym województwem w Polsce (40,5%). Zdecydowanie najwiêkszym miastem tego obszaru jest Lwów z 751,1 tysi¹cami mieszkañców. Drugi pod wzglêdem liczby ludnoci, a zarazem najwiêkszy orodek miejski po polskiej stronie granicy Lublin zamieszkuje ponad dwa razy mniej ludzi ni¿ Lwów. Kolejne trzy miasta bêd¹ce siedzibami w³adz regionalnych licz¹ od 100 do 200 tys. mieszkañców. W dziesiêciu najwiêkszych miastach obszaru zamieszkuje nieco ponad jedna pi¹ta jego mieszkañców (21,7%). Ryc. 5.3. Porównanie struktur wiekowych ludnoci miejskiej polskiej i ukraiñskiej czêci regionu transgranicznego ród³o: Opracowanie w³asne. Ludnoæ ca³ego obszaru charakteryzuje siê starymi pod wzglêdem wieku strukturami demograficznymi. Jednoczenie wystêpuj¹ doæ istotne ró¿nice po stronie polskiej i ukraiñskiej. Udzia³ ludnoci w wieku poprodukcyjnym po stronie polskiej wynosi 15,5%, przy redniej dla Polski 15,2%, przy czym decyduj¹ o tym struktury wiekowe województwa lubelskiego, gdzie udzia³ ludzi w wieku poprodukcyjnym wynosi 16,3%. Udzia³ ludzi w wieku poprodukcyjnym po stronie ukraiñskiej jest znacznie wy¿szy, bo siêga a¿ 20,7%, a szczególnie wysoki jest w obwodach lwowskim (21,8%) oraz wo³yñskim (21,2%). W uk³adzie powiatów (rejonów) m³odsze s¹ spo³ecznoci miast na prawach powiatów (rejonów). Najmniejszy udzia³ ludno84 Ryc. 5.4. Porównanie struktur wiekowych ludnoci wiejskiej polskiej i ukraiñskiej czêci regionu transgranicznego ród³o: Opracowanie w³asne. Tabela 5.6. Powiaty (rejony) o najni¿szych i najwy¿szych wartociach wybranych wskaników demograficznych ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie danych tablic 13 oraz 34 Aneksu. 85 Ryc. 5.5. Udzia³ ludnoci w wieku poprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludnoci w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym wed³ug stanu na 31.12.2003 r. (%) ród³o: Opracowanie w³asne. 86 ci w wieku poprodukcyjnym wystêpuje w miecie Bia³a Podlaska (10,7%). Najstarszy demograficznie jest rejon Przemylany, gdzie udzia³ ludnoci w wieku poprodukcyjnym siêga 30,6%. Tabela 5.7. Wskaniki ruchu naturalnego w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2003 roku ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie danych tablic 20, 23 oraz 28 Aneksu. 5.3. Ruch naturalny ludnoci Doæ istotne ró¿nice pomiêdzy stron¹ polsk¹ i ukraiñsk¹ wystêpuj¹ w sferze ruchu naturalnego ludnoci. Ró¿nice te wynikaj¹ zarówno ze zró¿nicowanych struktur wiekowo-p³ciowych jak te¿ wzorców urodzeñ i umieralnoci. Po stronie polskiej obserwuje siê znacznie ni¿sze wskaniki zawierania ma³¿eñstw na 1000 mieszkañców, ale jednoczenie du¿o ni¿sze s¹ wskaniki rozwodów. Po stronie ukraiñskiej ma³¿eñstwa s¹ rozwi¹zywane dwa razy czêciej ni¿ po stronie polskiej. Od pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych zarówno w Polsce jak i na Ukrainie obserwuje siê spadek wskaników urodzeñ. W 2003 roku wskanik urodzeñ na 1000 mieszkañców po stronie polskiej wyniós³ 9,7 natomiast po stronie ukraiñskiej 10,6 i w obu przypadkach by³y to wartoci wy¿sze ni¿ odpowiednie rednie dla Polski (9,2) oraz Ukrainy (8,5). Na tle obu krajów nale¿y podkreliæ wysokie wartoci wskaników urodzeñ w obwodach wo³yñskim (11,3) oraz zakarpackim (11,8). Jednoczenie wskaniki te wykazuj¹ po stronie ukraiñskiej znacznie wiêksze zró¿nicowanie w uk³adzie rejonów ni¿ zró¿87 Ryc. 5.6. Liczba urodzeñ na 1000 ludnoci w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2003 roku ród³o: Opracowanie w³asne. 88 nicowanie w powiatach po stronie polskiej. Najwy¿szy wskanik urodzeñ wyst¹pi³ w rejonach Kamieñ Koszyrski (15,4) oraz Rachów (13,4), natomiast najni¿szy w miecie Truskawiec (5,7). Co prawda wskanik urodzeñ w regionie transgranicznym (10,2) jest wy¿szy ni¿ na pozosta³ych obszarach Polski i Ukrainy, ale jego poziom nie zapewnia nawet prostej reprodukcji ludnoci. Wartoci wspó³czynników dzietnoci ogólnej bêd¹cych odzwierciedleniem przeciêtnej liczby dzieci rodzonych przez kobietê w ci¹gu ca³ego okresu rozrodczego przy za³o¿onym sta³ym poziomie cz¹stkowych wspó³czynników p³odnoci5 z roku 2003 nie przekraczaj¹ w ¿adnym z badanych regionów 1,6. Przyjmuje siê natomiast, ¿e aby zapewniæ reprodukcjê prost¹, wartoæ wspó³czynnika dzietnoci powinna przekroczyæ 2. Tezê tê potwierdzaj¹ równie¿ wartoci wspó³czynników reprodukcji brutto, które przedstawiaj¹ redni¹ liczbê ¿ywo urodzonych dzieci p³ci ¿eñskiej, przypadaj¹cych na jedn¹ kobietê bêd¹c¹ aktualnie w wieku rozrodczym. Wartoci tych wspó³czynników w ¿adnym z badanych regionów nie przekraczaj¹ 0,75, a by mówiæ o reprodukcji prostej ich wartoci powinny byæ wy¿sze od 1. Oznacza to, ¿e w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym wystêpuje zawê¿ona reprodukcja ludnoci. I tej smutnej konstatacji nie zmieni fakt, ¿e z takim zjawiskiem mamy do czynienia w ca³ej Polsce i na Ukrainie od pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych, a analizowane regiony charakteryzuj¹ siê i tak nieco lepszymi wskanikami reprodukcji ni¿ pozosta³e województwa Polski obwody Ukrainy. Równie¿ wskaniki zgonów w polsko-ukraiñskim obszarze transgranicznym przyjmuj¹ korzystniejsze (ni¿sze) wartoci ni¿ na pozosta³ych obszarach Polski i Ukrainy. Jednoczenie w przeciwieñstwie do wskaników urodzeñ, znacznie lepsza sytuacja wystêpuje po stronie polskiej ni¿ po stronie ukraiñskiej. Na tle obu krajów nale¿y podkreliæ nisk¹ wartoæ wskanika zgonów w województwie podkarpackim (8,5). Jednoczenie wskaniki zgonów w polskich powiatach charakteryzuj¹ siê mniejsz¹ zmiennoci¹ ni¿ wskaniki zgonów w ukraiñskich rejonach. Najni¿szy wskanik zgonów w 2003 roku zanotowano w miastach Zamoæ oraz Nowy Rozdó³ (7,0). Najwy¿szy wskanik zgonów wyst¹pi³ w rejonie W³odzimierz Wo³yñski (20,5). Podstawow¹ przyczyn¹ zgonów mieszkañców regionu transgranicznego s¹ choroby uk³adu kr¹¿enia, które po stronie polskiej s¹ przyczyn¹ 51,5% wszystkich zgonów, a po stronie ukraiñskiej 61,1%. Szczególnie du¿y udzia³ umieraj¹cych z powodu chorób uk³adu kr¹¿enia wystêpuje wród kobiet czêci ukraiñskiej regionu (69,9% wszystkich zgonów). 5 Holzer J., Demografia, PWE, Warszawa 1999 s. 265. 89 Ryc. 5.7. Struktura zgonów wed³ug przyczyn. Czêæ polska (%) ród³o: Opracowanie w³asne. Ryc. 5.8. Struktura zgonów wed³ug przyczyn. Czêæ ukraiñska (%) ród³o: Opracowanie w³asne. Po stronie polskiej dwukrotnie wiêkszy ni¿ po stronie ukraiñskiej jest udzia³ umieraj¹cych z powodu nowotworów z³oliwych, przy czym udzia³ ten jest wiêkszy wród mê¿czyzn ni¿ kobiet. 90 Tabela 5.8. Struktura zgonów wed³ug przyczyn w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2003 roku 91 ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie danych tablicy 29 Aneksu. Tabela 5.9. Ró¿nica przeciêtnego dalszego trwania ¿ycia w poszczególnych województwach (obwodach) w stosunku do województwa podkarpackiego (w latach). ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie danych tablicy 30 Aneksu. Parametrem syntetyzuj¹cym ogó³ czynników, które wp³ywaj¹ na poziom umieralnoci danej populacji jest przeciêtne dalsze trwanie ¿ycia6 . Najczêciej u¿ywanym do porównañ poziomu umieralnoci w czasie i przestrzeni jest wskanik przeciêtnego dalszego trwania ¿ycia noworodka, który wyra¿a redni¹ liczbê lat, jak¹ ma do prze¿ycia noworodek, je¿eli w przysz³oci zostan¹ zachowane warunki wymieralnoci (cz¹stkowe wskaniki zgonów) z roku w którym siê urodzi³. W polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym wystêpuj¹ bardzo du¿e ró¿nice pomiêdzy d³ugoci¹ ¿ycia po stronie polskiej i ukraiñskiej, co jest pochodn¹ opisanych wczeniej ró¿nic pomiêdzy d³ugoci¹ ¿ycia w Polsce i na Ukrainie. Najd³u¿ej ¿yj¹ mieszkañcy województwa podkarpackiego. Na podkrelenie zas³uguje fakt, ¿e kobiety na Podkarpaciu ¿yj¹ najd³u¿ej w Polsce, mê¿czyni natomiast pod wzglêdem przeciêtnego dalszego trwania ¿ycia znajduj¹ siê na drugim miejscu w Polsce. Województwo lubelskie nale¿y natomiast do regionów, gdzie d³ugoæ ¿ycia jest zbli¿ona do przeciêtnej w Polsce. Jednak¿e w ostatnich latach nastêpuje wolniejszy przyrost przeciêtnego dalszego trwania ¿ycia w województwie lubelskim w porównaniu z krajem7 . Mê¿czyni w województwie lubelskim ¿yj¹ o 2 lata krócej ni¿ mê¿czyni w województwie podkarpackim. Znacznie wiêkszy dystans dzieli od województwa podkarpackiego mê¿czyzn z obwodów ukraiñskich. Mê¿czyni na Wo³yniu ¿yj¹ a¿ o 8,7 roku krócej ni¿ na Podkarpaciu. Ró¿nice w przeciêtnym dalszym trwaniu ¿ycia kobiet pomiêdzy polskimi województwami a obwodami ukraiñskimi s¹ nieco mniejsze ni¿ mê¿czyzn, ale tak¿e znacz¹ce. Je¿eli uwzglêdnimy równie¿ podzia³ na ludnoæ miejsk¹ i wiejsk¹, to mo¿emy powiedzieæ, ¿e w regionie transgranicznym najd³u¿ej ¿yj¹ kobiety na wsi 6 Holzer J., Demografia, PWE, Warszawa 1999 s. 246. Kowerski M., ¯yjemy coraz d³u¿ej, Barometr Regionalny nr 3, WSZiA w Zamociu, Zamoæ 2003 s. 59. 7 92 Ryc. 5.9. Liczba zgonów na 1000 ludnoci w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2003 roku ród³o: Opracowanie w³asne. 93 Tabela 5.10. Nadumieralnoæ mê¿czyzn mierzona ró¿nic¹ pomiêdzy d³ugoci¹ przeciêtnego dalszego ¿ycia kobiet i mê¿czyzn w regionie transgranicznym. ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie danych tablicy 30 Aneksu. województwa podkarpackiego (79,9 lat), a najkrócej mê¿czyni na wsi obwodu wo³yñskiego (62,8 lat). Ró¿nica wynosi a¿ 17,1 lat. Wysokie natê¿enie zjawiska nadumieralnoci wystêpuje we wszystkich regionach. Jest ono wy¿sze na wsi ni¿ w miastach. Najwiêksza ró¿nica w d³ugoci ¿ycia kobiet i mê¿czyzn wystêpuje na Wo³yniu (przede wszystkim na jego obszarach wiejskich), najmniejsza na Podkarpaciu (w miastach). Tylko województwo podkarpackie charakteryzuje siê dodatnim przyrostem naturalnym (1,2 na 1000 ludnoci). W województwie lubelskim i wszystkich obwodach ukraiñskich wskaniki zgonów s¹ wy¿sze od wskaników urodzeñ. Szczególnie wysokie ujemne wartoci wskaników przyrostu naturalnego wystêpuj¹ w obwodach lwowskim i wo³yñskim. Na 115 powiatów i rejonów dodatni przyrost naturalny wystêpuje w 44 jednostkach, tj. 38,3%, przy czym ponad po³owa z nich to powiaty Podkarpacia, gdzie w 92% jednostek wystêpuje dodatni przyrost naturalny. W województwie lubelskim dodatni przyrost wystêpuje w 29,2% powiatów, w obwodzie lwowskim tylko w 6,9% rejonów, na Wo³yniu w 20,0% rejonów, a na Zakarpaciu w 47,1% rejonów. 5.4. Procesy migracyjne Badane regiony historycznie rzecz ujmuj¹c nale¿a³y do obszarów odp³ywowych o ujemnych saldach migracji na pobyt sta³y. W 2003 roku ujemne saldo migracji polsko-ukraiñskiego regionu transgranicznego wynios³o 14,8 tys. osób, przy czym nadwy¿kê odp³ywu ludnoci nad nap³ywem odnotowa³y wszystkie analizowane jednostki. Najwy¿sze ujemne saldo migracji wyst¹pi³o w województwie lubelskim; -4,6 tys. osób, a w przeliczeniu na 1000 ludnoci w obwodzie wo³yñ94 skim -2,2. W polskich województwach ujemne saldo migracji wynika przede wszystkim z nadwy¿ki odp³ywu nad nap³ywem do innych województw; tylko 4,0% ujemnego salda powsta³o wskutek nadwy¿ki odp³ywu nad nap³ywem za granicê. Jednoczenie odnotowaæ nale¿y minimalne dodatnie saldo migracji zagranicznych w województwie lubelskim. W przypadku obwodów ukraiñskich znaczenie ujemnego salda migracji zagranicznych dla ogólnej wartoci ujemnego salda jest wiêksze. Ujemne saldo migracji zagranicznych odpowiada za 38,3% ca³ego ujemnego salda ukraiñskiej czêci regionu transgranicznego, przy czym w obwodzie zakarpackim jest to 40,4%, lwowskim 38,6%, a wo³yñskim 35,4%. W województwie lubelskim i obwodzie zakarpackim ujemne saldo migracji wystêpuje zarówno w miastach jak i na wsi. W województwie podkarpackim i obwodzie wo³yñskim miasta charakteryzuj¹ siê ujemnym saldem migracji, a obszary wiejskie dodatnim, w obwodzie lwowskim jest odwrotnie; w miastach wystêpuje niewielkie dodatnie saldo migracji a na obszarach miejskich ujemne. Tabela 5.11. Procesy migracyjne w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2003 roku ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie danych tablicy 31 Aneksu. 5.5. Zmiany zaludnienia w latach 2001-2003 Te niew¹tpliwie niekorzystne zjawiska demograficzne pog³êbiaj¹ siê w ostatnich latach zarówno po stronie polskiej jak te¿ ukraiñskiej. Konsekwencj¹ jest przede wszystkim zmniejszanie siê liczby mieszkañców. W ci¹gu trzech lat 20012003 liczba ludnoci na analizowanym obszarze zmniejszy³a siê a¿ o 105 tys. osób (o 1,1%). Szczególnie du¿y spadek dotkn¹³ miast, 95 Tabela 5.12. Zmiany wybranych wskaników demograficznych w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w latach 2001-2003 ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie danych tablicy 15 Aneksu. o 78 tys. osób (o 1,7%). Spowodowa³o to zmniejszenie wskanika urbanizacji o 0,3 punktu procentowego. Zjawisko zmniejszania liczby mieszkañców miast jest zjawiskiem nowym zarówno w Polsce jak i na Ukrainie i nastêpuje po silnej urbanizacji, jaka mia³a miejsce do lat osiemdziesi¹tych. Zmniejszenie liczby mieszkañców jest o wiele silniejsze po stronie ukraiñskiej, gdzie w ci¹gu trzech lat liczba ludnoci spad³a o 86 tys. osób (o 1,7%). W tym samym czasie liczba mieszkañców polskiej czêci regionu transgranicznego zmniejszy³a siê o 19 tys. osób (o 0,4%). Jednoczenie postêpuje proces starzenia siê (poza obwodem lwowskim) spo³ecznoci polsko-ukraiñskiego regionu transgranicznego. W latach 20012003 udzia³ ludnoci w wieku poprodukcyjnym wzrós³ po stronie polskiej o 0,3 punktu procentowego, a po stronie ukraiñskiej o 0,1 punktu. W 2003 roku suma ujemnego salda migracji i ujemnego przyrostu naturalnego w województwie lubelskim wynios³a 6,1 tys. osób, co odpowiada 0,3% ogólnej liczby mieszkañców tego województwa. Tak obliczone sumy by³y równie¿ ujemne w obwodach ukraiñskich i wynios³y w obwodzie lwowskim 12,7 tys. osób (0,5% ludnoci obwodu), w obwodzie wo³yñskim 5,9 tys. osób (0,6% ludnoci obwodu), w obwodzie zakarpackim 2,8 tys. osób (0,2% ludnoci obwodu). Jedynie w województwie podkarpackim dodatni przyrost naturalny w pe³ni zrekompensowa³ ujemne saldo migracji i suma tych wielkoci wynios³a ponad 100 osób. 96 5.6. Prognozy rozwoju sytuacji demograficznej w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym Przeprowadzona analiza wskazuje na zró¿nicowan¹, ale na ogó³ niekorzystn¹ sytuacjê demograficzn¹ w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym. Jedynie potencja³ demograficzny województwa podkarpackiego (dodatni przyrost naturalny, najd³u¿sze w Polsce przeciêtne dalsze trwanie ¿ycia) pozwala przewidywaæ utrzyTabela 5.13. Prognoza liczby mieszkañców w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w latach 20042015 ród³o: Dla czêci polskiej Rocznik Demograficzny 2004, GUS Warszawa 2004, s. 208, dla czêci ukraiñskiej prognoza autorska S. Matkowskiego. 97 manie dotychczasowego poziomu ludnoci w najbli¿szych latach. Mo¿na postawiæ tezê, ¿e spo³eczeñstwo województwa podkarpackiego przesz³o ju¿ proces modernizacji demograficznej i wesz³o w typow¹ dla spo³eczeñstwa o nowoczesnej reprodukcji ludnoci, fazê potransformacyjn¹8. Potencja³ demograficzny trzech obwodów ukraiñskich, chocia¿ lepszy ni¿ przeciêtny na Ukrainie, jest niekorzystny co powodowaæ bêdzie dalszy spadek liczby mieszkañców i pogarszanie struktur demograficznych w najbli¿szych latach. Dotyczy to tak¿e województwa lubelskiego. Wykonane prognozy demograficzne wskazuj¹, ¿e w latach 2004 2015 liczba mieszkañców polsko-ukraiñskiego regionu transgranicznego zmniejszy siê o 144,7 tys. osób. Tempo tego spadku bêdzie wiêc mniejsze ni¿ na pocz¹tku lat dwutysiêcznych, niemniej jednak w prognozowanym okresie liczba ludnoci omawianego obszaru zmniejszy siê o 1,6%. Tempo zmniejszania liczby mieszkañców bêdzie zbli¿one po obu stronach granicy, chocia¿ po stronie polskiej ca³y spadek wynika³ bêdzie z ograniczenia liczby ludnoci województwa lubelskiego (o 3,0%), jako ¿e liczba ludnoci Podkarpacia mo¿e nawet minimalnie wzrosn¹æ (o 0,1%). Po stronie ukraiñskiej przewidywane miêdzyregionalne ró¿nice tempa spadku liczby ludnoci bêd¹ mniejsze. Najwiêkszy spadek wyst¹pi na Wo³yniu (o 2,5%), a najmniejszy w obwodzie lwowskim (o 1,4%). W konsekwencji najszybciej zmniejszaæ siê bêdzie liczba mieszkañców pó³nocnej czêci regionu transgranicznego (województwo lubelskie i obwód wo³yñski) o 2,8%. Liczba mieszkañców rodkowego pasa regionu tworzonego przez województwo podkarpackie i obwód lwowski zmniejszy siê o 0,7%. W po³o¿onym na po³udniu regionu obwodzie zakarpackim liczba mieszkañców zmniejszy siê o 1,5%. Tak wiêc najwiêkszy spadek liczby ludnoci dotyczy³ bêdzie obszaru dotychczas najs³abiej zaludnionego, a to oznacza pog³êbienie ró¿nic przestrzennych w zakresie gêstoci zaludnienia regionu. Tylko niewielkie ró¿nice pomiêdzy analizowanymi jednostkami administracyjnymi wyst¹pi¹ w zakresie prognozowanego poziomu urbanizacji. Za spraw¹ województwa podkarpackiego, gdzie przewiduje siê wzrost liczby mieszkañców wsi, w polskiej czêci regionu nast¹pi spadek wskanika urbanizacji. Udzia³ ludnoci miejskiej na Podkarpaciu spadnie poni¿ej 40% (do 39,4%). Obwody ukraiñskie zanotuj¹ wzrost udzia³u ludnoci miejskiej. W obwodzie wo³yñskim liczba mieszkañców miast przewy¿szy liczbê mieszkañców wsi. Nadal najbardziej zurbanizowany pozostanie obwód lwowski (59,9% ludnoci miejskiej w 2015 roku). Bardziej wyrane zmiany nast¹pi¹ w strukturach wiekowych mieszkañców regionu. Obserwowana bêdzie kontynuacja procesów starzenia siê ludnoci regionu. Przy prognozowanym spadku ogólnej liczby mieszkañców, liczba ludnoci Okólski M., Reprodukcja ludnoci a modernizacja spo³eczeñstwa. Polski syndrom, Ksi¹¿ka i Wiedza, Warszawa 1988, s. 56. 8 98 w wieku produkcyjnym wzronie o 15,9%. Wy¿sze tempo wzrostu liczby ludnoci w wieku poprodukcyjnym wyst¹pi po stronie polskiej (o 22,8%) ni¿ po stronie ukraiñskiej (14,4%). W rezultacie zmniejszy siê nieco ró¿nica w udzia³ach ludnoci w wieku poprodukcyjnym w ogólnej liczbie mieszkañców pomiêdzy czêci¹ ukraiñsk¹ a polsk¹. Nadal jednak struktury wiekowe po stronie ukraiñskiej charakteryzowaæ siê bêd¹ znacznie wiêkszym udzia³em ludzi najstarszych. Procesy starzenia siê ludnoci to jedno z podstawowych wyzwañ, przed jakim stan¹ w najbli¿szym czasie polskie województwa i ukraiñskie regiony. 5.7. Warunki mieszkaniowe W polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym znajduje siê ponad 1,4 mln mieszkañ, z czego 56,3% po stronie ukraiñskiej, a 43,7% po stronie polskiej. W przeliczeniu na 1000 ludnoci nieco wiêcej jest mieszkañ po stronie ukraiñskiej (320), a mniej po stronie polskiej (300). Najwiêcej mieszkañ na 1000 ludnoci znajduje siê w obwodzie lwowskim (329), a najmniej w województwie podkarpackim (284). Tabela 5.14. Charakterystyka zasobów mieszkaniowych polsko-ukraiñskiego regionu transgranicznego wed³ug stanu na 31.12.2003 ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie danych tablicy 35 Aneksu. 99 Po stronie polskiej wystêpuje du¿a ró¿nica w liczbie mieszkañ na 1000 ludnoci pomiêdzy miastami (331) a obszarami wiejskimi (277), po stronie ukraiñskiej wskaniki te s¹ zbli¿one. W uk³adzie powiatów (rejonów) najwiêksza liczba mieszkañ na 1000 ludnoci wystêpuje w Przemylanach (393), a najmniejsza w Kolbuszowej (253). Mieszkania po stronie polskiej maj¹ rednio o 14 m2 wiêksz¹ powierzchniê ni¿ po stronie ukraiñskiej. W ca³ym regionie mieszkania w miastach s¹ mniejsze ni¿ na wsi. Du¿e zró¿nicowanie notuje siê w zakresie wyposa¿enia mieszkañ. Zarówno po stronie polskiej jak i ukraiñskiej znacznie lepiej wyposa¿one w instalacje s¹ mieszkania w miastach ni¿ na wsi, przy czym szczególnie du¿e ró¿nice pomiêdzy miastem a wsi¹ wystêpuj¹ po stronie ukraiñskiej. Mieszkania po stronie polskiej s¹ znacznie lepiej zwodoci¹gowane i wyposa¿one w podstawowe instalacje kanalizacyjne. Z kolei po stronie ukraiñskiej znacznie wiêkszy odsetek mieszkañ jest wyposa¿ony w gaz sieciowy. Po stronie polskiej w wodoci¹g wyposa¿onych jest 97,5% mieszkañ w miastach i 83,1% mieszkañ na wsi, przy czym nieco lepsza jest sytuacja w województwie podkarpackim. Po stronie ukraiñskiej 80,2% mieszkañ miejskich korzysta z wodoci¹gu, ale tylko co pi¹te mieszkanie na wsi. Najmniejszy udzia³ mieszkañ wyposa¿onych w wodoci¹g wystêpuje w rejonie Luboml (8,3%), a po stronie polskiej w powiecie Che³m (73,1%). Niemal wszystkie mieszkania s¹ wyposa¿one w wodoci¹g w miecie Mukaczewo (99,9%). Po stronie polskiej najwy¿szy wskanik wystêpuje w miecie Rzeszów (98,2%). Podobne relacje wystêpuj¹ w przypadku wyposa¿enia w ustêp, ³azienkê oraz centralne ogrzewanie. Uwagê zwraca tutaj szczególnie niski poziom wyposa¿enia w te instalacje mieszkañ na obszarach wiejskich po stronie ukraiñskiej. Odwrotn¹ sytuacjê mamy w przypadku wyposa¿enia mieszkañ w gaz sieciowy. Po stronie polskiej 53,7% mieszkañ korzysta z sieci gazowej, przy czym wystêpuj¹ bardzo du¿e ró¿nice pomiêdzy województwem podkarpackim, gdzie wskanik ten wynosi 71,2% i lubelskim, gdzie tylko 38,6% mieszkañ korzysta z gazu sieciowego. Jednoczenie po stronie polskiej ponad dwukrotnie wiêkszy jest udzia³ mieszkañ wyposa¿onych w gaz w miastach ni¿ na wsi. Po stronie ukraiñskiej 84,3% mieszkañ wyposa¿onych jest w gaz, a ró¿nica pomiêdzy miastami a obszarami wiejskimi wynosi tylko 10 punktów na korzyæ miast. Trzy powiaty województwa lubelskiego (Hrubieszów, Parczew, W³odawa) nie korzystaj¹ w ogóle z gazu sieciowego. Z kolei w 4 miastach obwodu lwowskiego wszystkie mieszkania wyposa¿one s¹ w gaz, a w miecie Berehowo 99,9% mieszkañ posiada gaz sieciowy. 100 Ryc. 5.10. Udzia³ mieszkañ wyposa¿onych w gaz sieciowy w ogólnej liczbie mieszkañ w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym wed³ug stanu na 31.12.2003 r. (%) ród³o: Opracowanie w³asne. 101 Ryc. 5.11. Udzia³ mieszkañ wyposa¿onych w wodoci¹g w ogólnej liczbie mieszkañ w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym wed³ug stanu na 31.12.2003 r. (%) ród³o: Opracowanie w³asne. 102 Tabela 5.15. Powiaty (rejony) o najni¿szych i najwy¿szych wartociach wybranych wskaników charakteryzuj¹cych zasoby mieszkaniowe w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym wed³ug stanu na 31.12.2003 r. ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie danych tablicy 36 Aneksu. 103 Zró¿nicowane jest równie¿ wyposa¿enie gospodarstw domowych w podstawowe przedmioty trwa³ego u¿ytku. Niemal wszystkie gospodarstwa domowe po stronie polskiej (98,2%) wyposa¿one s¹ w ch³odziarki. Po stronie ukraiñskiej 14% gospodarstw nie posiada ch³odziarek. Dwie trzecie gospodarstw po obu stronach granicy posiada automaty pralnicze. Nadal bardzo rzadkim urz¹dzeniem s¹ zmywarki do naczyñ. Po stronie polskiej ju¿ ponad jedna czwarta gospodarstw posiada komputer osobisty, przy czym niemal co drugi ma dostêp do Internetu. Po stronie ukraiñskiej co 70 gospodarstwo posiada komputer osobisty. Równie¿ bardzo du¿e ró¿nice pomiêdzy stron¹ polsk¹ a ukraiñsk¹ wystêpuj¹ w przypadku wyposa¿enia gospodarstw w samochód osobowy. Po stronie polskiej samochód posiada co drugie gospodarstwo domowe, a po stronie ukraiñskiej co ósme. Tabela 5.16. Wyposa¿enie gospodarstw domowych w niektóre przedmioty trwa³ego u¿ytku w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2003 roku ród³o: Rocznik Statystyczny Województw 2004, GUS, Warszawa 2004, s. 457 oraz Íàÿâí³ñòü â äîìîãîñïîäàðñòâàõ òîâàð³â òðèâàëîãî êîðèñòóâàííÿ. Ñòàòèñòè÷íèé çá³ðíèê. Êè¿â, Äåðæàâíèé êîì³òåò ñòàòèñòèêè Óêðà¿íè, 2004, ñ. 116-117. 104 Mieczys³aw Kowerski Semen Matkowski Rozdzia³ 6 GOSPODARKA 6.1. Pozycja regionu transgranicznego w gospodarce Polski i Ukrainy Zarówno polska jak i ukraiñska czêæ regionu transgranicznego nale¿¹ do s³abiej rozwiniêtych gospodarczo regionów swoich krajów. wiadcz¹ o tym relatywnie mniejsze od powierzchni i liczby mieszkañców udzia³y tych regionów w zatrudnieniu, wartoci rodków trwa³ych i produkcji Polski i Ukrainy. Pracuj¹cy w polskiej czêci regionu transgranicznego stanowi¹ 11,1% wszystkich pracuj¹cych w Polsce, a pracuj¹cy w ukraiñskiej czêci regionu transgranicznego stanowi¹ 8,9% wszystkich pracuj¹cych na Ukrainie. W obu polskich województwach znajduje siê 8,7% funkcjonuj¹cych w gospodarce polskiej rodków trwa³ych. Trzy ukraiñskie obwody dysponuj¹ 7,4% ca³oci ukraiñskich rodków trwa³ych. Wytworzona ³¹cznie w województwach lubelskim i podkarpackim produkcja dodana brutto stanowi 7,9% polskiej produkcji dodanej brutto. Trzy ukraiñskie obwody transgraniczne dostarczaj¹ 7,3% ukraiñskiej produkcji dodanej brutto. Szczególnie s³abo w regionie transgranicznym rozwiniêta jest produkcja przemys³owa; w polskiej czêci regionu wytwarza siê 6,5% polskiej produkcji przemys³owej, natomiast w ukraiñskiej czêci regionu 4,4% ukraiñskiej produkcji przemys³owej. Jednoczenie w przemyle analizowanych regionów mniejszy jest udzia³ produkcji innowacyjnej ni¿ w innych czêciach Polski i Ukrainy. Stosunkowo dobrze w porównaniu z innymi czêciami obu krajów rozwiniêta jest natomiast produkcja rolnicza. Wytworzona po stronie polskiej globalna produkcja rolnicza stanowi 12,2% ca³ej polskiej globalnej produkcji rolniczej, przy czym decyduj¹ce znaczenie ma tutaj produkcja rolnicza województwa lubelskiego (8,4% produkcji krajowej). £¹cznie obwody lwowski, wo³yñski i zakarpacki dostarczaj¹ 10,9% ukraiñskiej globalnej produkcji rolniczej. Gospodarka polsko-ukraiñskiego regionu transgranicznego jest mniej efektywna ni¿ gospodarka pozosta³ych regionów Polski i Ukrainy. 105 Tabela 6.1. Udzia³y polskiej i ukraiñskiej czêci regionu transgranicznego w gospodarce Polski i Ukrainy w 2003 roku (w %) ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie: Rocznik Statystyczny Województw 2004, GUS, Warszawa 2004 oraz Ñòàòèñòè÷íèé ùîð³÷íèê Óêðà¿íè çà 2003 ð³ê, Äåðæàâíèé êîì³òåò ñòàòèñòèêè Óêðà¿íè, Êè¿â, 2004. Ñòàòèñòè÷íèé ùîð³÷íèê Ëüâ³âñüêî¿ îáëàñò³ çà 2003 ð³ê, ÃÓÑ ó Ëüâ³âñüê³é îáëàñò³, Ëüâ³â, 2004. Ñòàòèñòè÷íèé ùîð³÷íèê Âîëèíñüêî¿ îáëàñò³ çà 2003 ð³ê, ÃÓÑ ó Âîëèíñüê³é îáëàñò³, Ëóöüê, 2004. Ñòàòèñòè÷íèé ùîð³÷íèê Çàêàðïàòñüêî¿ îáëàñò³ çà 2003 ð³ê, ÃÓÑ ó Çàêàðïàòñüê³é îáëàñò³, Óæãîðîä, 2004. ijÿëüí³ñòü ï³äïðèºìñòâ ñóáºêò³â ï³äïðèºìíèöüêî¿ ä³ÿëüíîñò³. Ñòàòèñòè÷íèé çá³ðíèê. Êè¿â, Äåðæàâíèé êîì³òåò ñòàòèñòèêè Óêðà¿íè, 2004. 106 Tabela 6.2. Efektywnoæ gospodarki polskiej czêci regionu transgranicznego w 2003 roku ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie danych Rocznika Statystycznego Województw 2004, GUS, Warszawa 2004. 107 Tabela 6.3. Efektywnoæ gospodarki ukraiñskiej czêci regionu transgranicznego w 2003 roku ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie danych: Ñòàòèñòè÷íèé ùîð³÷íèê Óêðà¿íè çà 2003 ð³ê, Äåðæàâíèé êîì³òåò ñòàòèñòèêè Óêðà¿íè, Êè¿â, 2004. Ñòàòèñòè÷íèé ùîð³÷íèê Ëüâ³âñüêî¿ îáëàñò³ çà 2003 ð³ê, ÃÓÑ ó Ëüâ³âñüê³é îáëàñò³, Ëüâ³â, 2004. Ñòàòèñòè÷íèé ùîð³÷íèê Âîëèíñüêî¿ îáëàñò³ çà 2003 ð³ê, ÃÓÑ ó Âîëèíñüê³é îáëàñò³, Ëóöüê, 2004. Ñòàòèñòè÷íèé ùîð³÷íèê Çàêàðïàòñüêî¿ îáëàñò³ çà 2003 ð³ê, ÃÓÑ ó Çàêàðïàòñüê³é îáëàñò³, Óæãîðîä, 2004. 108 Produkt krajowy brutto na 1 mieszkañca polskiej czêci regionu stanowi 70,8% redniej dla Polski, natomiast PKB na 1 mieszkañca ukraiñskiej czêci stanowi 71,3% redniej dla Ukrainy. Szczególnie niskie s¹ wskaniki produkcji przemys³owej na 1 mieszkañca; po stronie polskiej 57,3% redniej dla Polski, a po stronie ukraiñskiej zaledwie 42,5% redniej dla Ukrainy. Tylko nieznacznie lepsze relacje dotycz¹ budownictwa. Wy¿sza w obu czêciach regionów ni¿ odpowiadaj¹ce im rednie krajowe jest rolnicza produkcja globalna na 1 mieszkañca. Wszystko to wiadczy o rolniczym charakterze polsko-ukraiñskiego regionu transgranicznego. Przyczyn¹ relatywnie ma³ej wartoci produkcji wytwarzanej w regionie transgranicznym jest bardzo niska wydajnoæ pracy i produktywnoæ rodków trwa³ych, w porównaniu ze rednimi dla Polski i Ukrainy, wiadcz¹ca o ma³ej innowacyjnoci gospodarki. Wydajnoæ pracy ca³ej gospodarki mierzona wartoci¹ dodan¹ brutto na 1 pracuj¹cego stanowi³a w czêci polskiej 71,9% redniej wydajnoci dla Polski, a w czêci ukraiñskiej 72,8% redniej wydajnoci dla Ukrainy. Odpowiednie wskaniki wydajnoci pracy w przemyle wynosz¹ 75,2% po stronie polskiej i tylko 55,9% po stronie ukraiñskiej, na co wp³ywa szczególnie ma³o wydajny przemys³ Zakarpacia. W budownictwie jest to odpowiednio 82,1% oraz 92,6%. Produktywnoæ rodków trwa³ych zaanga¿owanych w przemyle po stronie polskiej wynosi 87,5% produktywnoci dla ca³ego polskiego przemys³u, a po stronie ukraiñskiej 73,8% produktywnoci dla ca³ego ukraiñskiego przemys³u. Wy¿sza natomiast w regionie transgranicznym w porównaniu ze rednimi obu krajów jest produktywnoæ rodków trwa³ych w budownictwie (odpowiednio 110,5% oraz 109,9% rednich Polski i Ukrainy). 6.2. Produkt krajowy brutto Co prawda wytwarzany po stronie polskiej jak i ukraiñskiej produkt krajowy brutto przeliczony na 1 mieszkañca stanowi oko³o 71% produktów krajowych Polski i Ukrainy, ale jednoczenie wystêpuje zasadnicza ró¿nica co do wartoci tych produktów po obu stronach granicy. Jest ona pochodn¹ ró¿nic w wartoci PKB na 1 mieszkañca w Polsce i na Ukrainie, a ta w du¿ej mierze jest skutkiem procesów gospodarczych jakie mia³y miejsce w obu krajach w latach dziewiêædziesi¹tych. W tym czasie gospodarka ukraiñska zanotowa³a potê¿ny regres, którego wyrazem by³ spadek wartoci produktu krajowego brutto w latach 19912000 o 60%1 . Obecnie Ukraina posiada najni¿szy produkt krajowy brutto na 1 mieszkañca w Europie (842 1 Wilson A., Ukraiñcy, wiat Ksi¹¿ki, Warszawa 2004, s. 271. 109 USD w 2002 roku) i jest to jedna z ni¿szych wartoci na wiecie2 . W latach dziewiêædziesi¹tych przesta³y funkcjonowaæ ca³e ga³êzie gospodarki ukraiñskiej, zamkniêto dzielnice przemys³owe wielu miast i osiedli. Po du¿ych zak³adach pozosta³y puste, niszczej¹ce hale produkcyjne i niedokoñczone place budów. Z kolei Polska w latach dziewiêædziesi¹tych notowa³a jedno z wy¿szych w Europie temp wzrostu gospodarczego; PKB w latach 19912000 wzrós³ o 43%3 . I co prawda równie¿ w Polsce upad³o wiele zak³adów gospodarki socjalistycznej, ale du¿a czêæ z nich zosta³a sprywatyzowana, bardzo czêsto z udzia³em kapita³u zagranicznego i zrestrukturyzowana tak, i¿ obecnie jest w stanie konkurowaæ nie tylko na rynku krajowym, ale i na rynkach miêdzynarodowych. Jednoczenie zosta³o utworzonych wiele przedsiêbiorstw prywatnych, przede wszystkim ma³ych i rednich, które z czasem zaczê³y odgrywaæ wa¿n¹ rolê w polskiej gospodarce. W konsekwencji produkt krajowy brutto na 1 mieszkañca Polski wed³ug kursu urzêdowego jest ponad 6-krotnie wy¿szy ni¿ Ukrainy. Je¿eli nawet uwzglêdnimy fakt ni¿szych cen towarów i us³ug na Ukrainie ni¿ w Polsce to jednak wartoæ PKB na 1 mieszkañca Polski wed³ug parytetu si³y nabywczej jest ponad dwukrotnie wy¿sza ni¿ Ukrainy. Powy¿sze fakty znajduj¹ bezporednie prze³o¿enie na relacje miêdzyregionalne. Produkt krajowy brutto na 1 mieszkañca województwa lubelskiego jest jednym z najni¿szych wród jednostek poziomu NUTS2 w Unii Europejskiej4 . W roku 2001 PKB na 1 mieszkañca w województwie lubelskim stanowi³o 18,5% redniej Ryc. 6.1. Produkt krajowy brutto na 1 mieszkañca w USD wed³ug kursu urzêdowego oraz parytetu si³y nabywczej w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2002 roku ród³o: Opracowanie w³asne. 2 Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, GUS, Warszawa 2004, s. 847. Tam¿e, s. 55. 4 Kowerski M., Podzia³ województwa lubelskiego na podregiony typu NUTS 3 w wietle dowiadczeñ Unii Europejskiej, Barometr Regionalny 3/2003, WSZiA w Zamociu, Zamoæ 2003, s. 15-16. 3 110 Tabela 6.4. Produkt krajowy brutto na 1 mieszkañca w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2002 roku Uwaga: Przy przeliczeniach z³otych i hrywien na USD przyjêto we wszystkich regionach jednakowe (rednie dla Polski i Ukrainy) kursy. ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie danych zamieszczonych w: Roczniku Statystycznym Rzeczypospolitej Polskiej 2003, GUS, Warszawa 2003; Roczniku Statystycznym Rzeczypospolitej Polskiej 2004, GUS, Warszawa 2004, s. 843-844. 111 UE, a województwo lubelskie wyprzedza³o jedynie dwa regiony s³owackie (Vyhodne Slovensko, Stredne Slovensko) oraz dwa regiony wêgierskie (Ìszak Alfõld, Ìszak Magyararszãg)5. Tabela 6.5. Miêdzyregionalne zró¿nicowanie produktu krajowego brutto na 1 mieszkañca w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2002 roku ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie danych tablicy 4 oraz Rocznika Statystycznego Rzeczypospolitej Polskiej 2004. Je¿eli za podstawê porównañ przyjmiemy wartoæ PKB wyra¿on¹ w USD wed³ug urzêdowych kursów Polski i Ukrainy to PKB obwodu lwowskiego charakteryzuj¹cego siê najwy¿sz¹ wartoci¹ tego wskanika w czêci ukraiñskiej by³o ponad piêciokrotnie, a obwodu zakarpackiego prawie siedmiokrotnie ni¿sze ni¿ w województwie podkarpackim. W stosunku do najlepszego w Polsce województwa mazowieckiego PKB na 1 mieszkañca obwodu lwowskiego by³o prawie trzynastokrotnie ni¿sze, a obwodu zakarpackiego piêtnastokrotnie ni¿sze. Je¿eli za podstawê porównañ przyjmiemy wartoæ PKB wyra¿on¹ w USD wed³ug parytetu si³y nabywczej, to ró¿nice nie s¹ ju¿ tak drastyczne, ale nadal produkt krajowy brutto na 1 mieszkañca województwa podkarpackiego jest ponad dwukrotnie wy¿szy ni¿ obwodu zakarpackiego. 6.3. Struktura gospodarki regionu transgranicznego W procesie tworzenia produktu krajowego brutto w obu czêciach regionu transgranicznego decyduj¹ce znaczenie maj¹ us³ugi, chocia¿ po polskiej stronie udzia³ us³ug w tworzeniu wartoci dodanej jest znacznie wy¿szy ni¿ po stronie ukraiñskiej 68,5% wobec 53,7%. Po stronie polskiej bardzo niewielki jest udzia³ rolnictwa 5 112 Rocznik statystyczny województw 2004, GUS, Warszawa 2004, s. 658-660. Tabela 6.6. Porównanie struktur tworzenia wartoci dodanej brutto w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2002 roku ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie danych tablicy 39 Aneksu. w tworzeniu wartoci dodanej (3,8%), podczas gdy po stronie ukraiñskiej niemal jedna czwarta wartoci dodanej powstaje w rolnictwie, przy czym w obwodach wo³yñskim i zakarpackim udzia³y te siêgaj¹ 30%. Udzia³ przemys³u w tworzeniu wartoci dodanej jest nieco wiêkszy po stronie polskiej (21,6%) ni¿ ukraiñskiej (17,8%), ale wystêpuj¹ tutaj doæ istotne ró¿nice pomiêdzy wyranie lepiej uprzemys³owionym województwem podkarpackim i s³abiej uprzemys³owionym województwem lubelskim, a po stronie ukraiñskiej lepiej uprzemys³owionym obwodem lwowskim i du¿o s³abiej obwodami wo³yñskim i zakarpackim. Du¿e ró¿nice pomiêdzy stron¹ polsk¹ a ukraiñsk¹ wystêpuj¹ w strukturze podmiotowej gospodarki. W dwóch polskich województwach zarejestrowanych jest 297,4 tys. podmiotów, przy czym a¿ 79,4% to osoby fizyczne prowadz¹ce dzia³alnoæ gospodarcz¹. W trzech obwodach ukraiñskich funkcjonuje 223,0 tys. podmiotów gospodarczych, z czego 139,6 tys. to osoby fizyczne prowadz¹ce dzia³alnoæ gospodarcz¹. W przeliczeniu na 1000 mieszkañców liczba podmiotów gospodarczych po stronie polskiej jest o ponad po³owê wiêksza ni¿ po stronie ukraiñskiej. Je¿eli jednak nie uwzglêdnimy po stronie polskiej osób fizycznych prowadz¹cych dzia³alnoæ gospodarcz¹, to liczba podmiotów gospodarczych ma 1000 ludnoci po stronie ukraiñskiej (17,1) jest nieco wiêksza ni¿ po stronie polskiej (14,3). Dzieje siê tak za spraw¹ obwodu lwowskiego, gdzie wskanik ten wynosi 20,0; w pozosta³ych czterech jednostkach nasycenie podmiotami gospodarczymi z wy³¹czeniem osób fizycznych jest bardzo zbli¿one. Jednoczenie oznacza to, ¿e po stronie ukraiñskiej du¿o s³abiej rozwiniêta jest ma³a przedsiêbiorczoæ bêd¹ca wyrazem aktywnoci gospodarczej obywateli. 113 Tabela 6.7. Podmioty gospodarki narodowej w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym. ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie danych tablic 15 oraz 51 Aneksu. Dalsza analiza nasycenia podmiotami gospodarczymi (bez osób fizycznych prowadz¹cych dzia³alnoæ gospodarcz¹) pokazuje, ¿e w miastach na prawach powiatu (rejonu) jest ich w przeliczeniu na 1000 mieszkañców ponad dwukrotnie wiêcej, a w przypadku obwodu zakarpackiego trzykrotnie wiêcej ni¿ w tzw. powiatach (rejonach) ziemskich. Najwiêksz¹ zmiennoci¹ wskaników nasycenia podmiotami gospodarczymi w rejonach charakteryzuje siê obwód zakarpacki, natomiast najmniejsz¹ zmiennoci¹ w powiatach charakteryzuje siê województwo lubelskie. Struktury podmiotów gospodarki wed³ug rodzajów dzia³alnoci po obu stronach granicy s¹ bardzo zbli¿one, zw³aszcza gdy w porównaniach nie uwzglêdniamy po stronie polskiej osób fizycznych prowadz¹cych dzia³alnoæ gospodarcz¹. Najwiêcej podmiotów funkcjonuje w handlu. Po stronie ukraiñskiej wiêkszy jest udzia³ 114 Ryc. 6.2. Podmioty gospodarcze na 1000 ludnoci (bez osób fizycznych prowadz¹cych dzia³alnoæ gospodarcz¹) wed³ug stanu na 31.12.2003 ród³o: Opracowanie w³asne. 115 Tabela 6.8. Zró¿nicowanie przestrzenne podmiotów gospodarki narodowej w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym wed³ug stanu na 31.12. 2003 r. (bez osób fizycznych prowadz¹cych dzia³alnoæ gospodarcz¹) ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie danych tablicy 52. jednostek prowadz¹cych dzia³alnoæ w rolnictwie, po stronie polskiej w obs³udze nieruchomoci. W gospodarce regionu transgranicznego w koñcu 2003 roku pracowa³o ponad 3,5 mln osób, z czego 38,3% po stronie polskiej. Zwraca uwagê równie¿ du¿a zbie¿noæ struktur pracuj¹cych wed³ug sekcji gospodarki narodowej po obu stronach granicy. Najwiêcej osób pracuje w rolnictwie; po stronie polskiej 32,1% wszystkich pracuj¹cych, po stronie ukraiñskiej 29,5%. Udzia³ pracuj¹cych w przemyle równie¿ jest nieco wiêkszy po stronie polskiej ni¿ ukraiñskiej. Z kolei po stronie ukraiñskiej wiêkszy jest udzia³ pracuj¹cych w handlu, hotelarstwie i gastronomii. Je¿eli bêdziemy rozpatrywali województwa i obwody, to struktury pracuj¹cych w województwie lubelskim s¹ bardziej podobne do tych wystêpuj¹cych w obwodach wo³yñskim i zakarpackim ni¿ w województwie podkarpackim, którego struktury s¹ bardziej podobne do wystêpuj¹cych w obwodzie lwowskim. Bezporednio z zatrudnieniem zwi¹zane jest zjawisko bezrobocia. Ustalenie i porównanie poziomu bezrobocia w obszarze transgranicznym utrudnione jest odmiennymi systemami jego rejestracji i ró¿norodnymi ród³ami informacji o aktywnoci zawodowej ludnoci. W prowadzonych na reprezentatywnej próbie badaniach aktywnoci ekonomicznej ludnoci za pracuj¹cego uznawana jest osoba, która w ci¹gu tygodnia przepracuje w celach zarobkowych co najmniej 4 godziny. Administracyjne kryterium bezrobocia oparte jest na fakcie zarejestrowania we w³aciwym urzêdzie. W koñcu 2003 roku w obu polskich województwach zarejestrowanych by³o 357 tys. bezrobotnych, a stopa bezrobocia zarejestrowanego wynios³a 19,4%, przy czym wy¿sza by³a w województwie podkarpackim (20,2%) ni¿ w lubelskim (18,7%). Po116 ziom bezrobocia zarejestrowanego po stronie ukraiñskiej jest trzykrotnie ni¿szy (119,1 tys. osób), a stopa bezrobocia zarejestrowanego jest ponad czterokrotnie ni¿sza (4,3%). Nieco inny obraz bezrobocia daj¹ badania aktywnoci ekonomicznej ludnoci, gdzie podstaw¹ uznania za bezrobotnego nie jest decyzja administracyjna lecz owiadczenie respondenta. Tak obliczona stopa bezrobocia po stronie ukraiñskiej jest ponad dwukrotnie wy¿sza ni¿ stopa bezrobocia zarejestrowanego. Z kolei po stronie polskiej jest ona o 2,8 punktu procentowego ni¿sza ni¿ stopa bezrobocia zarejestrowanego. Mo¿e byæ bardzo wiele przyczyn ró¿nych wyników obu badañ6 . Po stronie polskiej wyTabela 6.9. Struktura podmiotów gospodarki narodowej w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym wed³ug rodzajów dzia³alnoci w 2003 roku ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie danych tablicy 51 Aneksu. 6 Oczywicie ju¿ fakt ró¿nych definicji bezrobotnego sprawia, ¿e stopy bezrobocia s¹ ró¿ne. 117 Tabela 6.10. Struktura pracuj¹cych w gospodarce w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym wed³ug sekcji EKD ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie danych tablicy 40 Aneksu ¿sza stopa bezrobocia zarejestrowanego ni¿ wynikaj¹ca z badañ aktywnoci ekonomicznej ludnoci mo¿e wynikaæ z dorywczej (niekiedy nielegalnej) pracy czêci zarejestrowanych bezrobotnych. Niezale¿nie od sposobu liczenia stóp bezrobocia jego poziom po stronie polskiej jest jednak wy¿szy ni¿ po stronie ukraiñskiej. W czêci mo¿e to wynikaæ z kosztów pracy, które po stronie polskiej s¹ wielokrotnie wy¿sze ni¿ po stronie ukraiñskiej. Przeciêtne miesiêczne wynagrodzenie brutto w 2003 roku by³o najwy¿sze w województwie lubelskim (1907,96 z³). By³a to jednak kwota o 12,7% mniejsza od redniej dla Polski. Przeciêtne wynagrodzenie brutto w województwie podkarpackim 118 Tabela 6.11. Stopa bezrobocia w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie danych tablic 42 i 43 Aneksu. (1876,93 z³) by³o o 1,6% ni¿sze ni¿ w lubelskim i by³o to najni¿sze wynagrodzenie w Polsce (o 14,1% mniej ni¿ rednia dla Polski). Przeciêtne wynagrodzenia w obwodach ukraiñskich, podobnie jak produkt krajowy brutto na 1 mieszkañca przeliczone kursem urzêdowym s¹ od 6 do 8 razy mniejsze ni¿ w obu polskich województwach. Nawet jeli uwzglêdnimy ni¿sze na Ukrainie ceny towarów i us³ug, to i tak si³a nabywcza przeciêtnego wynagrodzenia brutto po stronie polskiej bêdzie od dwóch do trzech razy wiêksza ni¿ po stronie ukraiñskiej. A przecie¿, jak wspomniano, wynagrodzenia w obu polskich województwach nale¿¹ do najni¿szych w Polsce. Tabela 6.12. Przeciêtne miesiêczne wynagrodzenie brutto w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2003 roku. Uwaga: W 2003 roku przeciêtny kurs USD w z³otych wyniós³ 3,89 natomiast USD w hrywnach 5,33: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, GUS, Warszawa 2004, s. 843. ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie danych tablicy 50 Aneksu. 119 6.4. Najwiêksze przedsiêbiorstwa W regionie transgranicznym dominuj¹ ma³e i rednie przedsiêbiorstwa. Tylko nieliczne firmy nale¿¹ do najwiêkszych w kraju. Wród 500 najwiêkszych polskich przedsiêbiorstw znalaz³o siê tylko 11 przedsiêbiorstw z województwa lubelskiego oraz 13 z województwa podkarpackiego7 . Najwiêkszym przedsiêbiorstwem pod wzglêdem przychodów ze sprzeda¿y w województwie lubelskim w 2004 roku i jednoczenie 86 w Polsce okaza³y siê Zak³ady Azotowe Pu³awy S.A. (1,9 mld z³). Do najwiêkszych firm nale¿¹ równie¿ producenci mebli, wytwórcy i dystrybutorzy energii, hurtownie, kopalnia wêgla, zak³ady miêsne, producent wódek oraz fabryka ³o¿ysk tocznych. Najwiêksz¹ w województwie podkarpackim i 133 firm¹ w Polsce jest Firma Oponiarska Dêbica S.A. Do najwiêkszych firm województwa podkarpackiego nale¿¹ dystrybutorzy energii, rafinerie ropy naftowej, wytwórcy czêci samochodowych, producenci mebli, huty szk³a i stali. Zgodnie z obowi¹zuj¹cym prawem ukraiñskim za du¿e przedsiêbiorstwa uwa¿a siê firmy o redniorocznym zatrudnieniu przekraczaj¹cym 1000 osób i rocznej wartoci sprzedanych towarów i us³ug powy¿ej 5 mln euro. Wed³ug danych 2004 roku w trzech analizowanych obwodach ukraiñskich takich przedsiêbiorstw by³o 35. Najwiêcej w obwodzie lwowskim 25. Najwiêksze przedsiêbiorstwa ukraiñskiej czêci regionu transgranicznego produkuj¹ i dystrybuuj¹ energiê elektryczn¹, energiê ciepln¹, gaz i wodê, produkuj¹ paliwa i inne produkty ropopochodne, zajmuj¹ siê wydobywaniem i uszlachetnianiem wêgla, produkuj¹ czêci do silników elektrycznych, wytwarzaj¹ urz¹dzenia kontrolno-pomiarowe, produkuj¹ rodki ransportu i czêci do nich, wytwarzaj¹ papier i karton, produkuj¹ czekoladê i kakao, a tak¿e zajmuj¹ siê us³ugami kolejowymi. 6.5. Przemys³ Region transgraniczny jest s³abiej uprzemys³owiony ni¿ pozosta³e czêci Polski i Ukrainy. Produkcja sprzedana przemys³u na 1 mieszkañca w polskiej czêci regionu stanowi 57,3% redniej dla Polski, przy czym nieco lepiej uprzemys³owione jest województwo podkarpackie ni¿ lubelskie. Produkcja sprzedana przemys³u na 1 mieszkañca na ukraiñskiej czêci regionu stanowi tylko 42,5% redniej dla Ukrainy; nieco wiêkszy jest wskanik dla obwodu lwowskiego (49,4%), ale szczególnie niski jest dla obwodu zakarpackiego (26,2% redniej dla Ukrainy). 7 Na podstawie rankingu Rzeczpospolitej: Lista 500. Najwiêksze firmy Rzeczypospolitej, Rzeczpospolita 20 kwietnia 2005, s. 46-62. 120 Tabela 6.13. Najwiêksze przedsiêbiorstwa województwa lubelskiego w 2004 roku ród³o: Lista 500. Najwiêksze firmy Rzeczypospolitej, Rzeczpospolita, 20 kwietnia 2005, s. 4662. 121 122 Tabela 6.14. Najwiêksze przedsiêbiorstwa województwa podkarpackiego w 2004 roku ród³o: Lista 500. Najwiêksze firmy Rzeczypospolitej, Rzeczpospolita, 20 kwietnia 2005, s. 4662. Tabela 6.15. Najwiêksze pod wzglêdem wartoci produkcji przedsiêbiorstwa ukraiñskiej czêci regionu transgranicznego w 2004 roku 123 Tabela 6.15. Najwiêksze pod wzglêdem wartoci produkcji przedsiêbiorstwa ukraiñskiej czêci regionu transgranicznego w 2004 roku (dok.) Produkcja przemys³owa regionu jest zdywersyfikowana. W strukturze produkcji przemys³owej województwa lubelskiego oraz obwodów ukraiñskich najwiêkszy udzia³ ma produkcja artyku³ów spo¿ywczych, napojów i wyrobów tytoniowych, przy czym w obwodzie wo³yñskim stanowi ona po³owê wartoci produkcji przemys³owej. Najwiêkszy udzia³ w wartoci produkcji przemys³owej województwa podkarpackiego ma produkcja sprzêtu transportowego (15,2%) oraz produkcja z wyrobów gumowych i tworzyw sztucznych (13,1%). W polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2003 roku wydobyto 8 mln ton wêgla kamiennego oraz wytworzono min. 53,8 tys. ton produktów uboju byd³a i ciel¹t, 100,2 tys. ton produktów uboju trzody chlewnej, 17,6 tys. ton mas³a, 3,6 mln hl piwa, 646,7 tys. ton cukru oraz 2,1 mln ton cementu. 124 Tabela 6.16. Produkcja wa¿niejszych wyrobów przemys³owych w polskiej czêci regionu transgranicznego w 2003 roku ród³o: Rocznik statystyczny województw 2004, GUS, Warszawa 2004, s. 589 592. W województwie lubelskim wytwarza siê 38,8% polskiej produkcji nawozów azotowych i 11,3% polskiej produkcji cementu. £¹cznie oba polskie województwa wytwarzaj¹ 18,6% polskiej produkcji cukru i 15,5% produktów uboju byd³a i ciel¹t. W obwodzie wo³yñskim wytwarza siê 57,8% ukraiñskiej produkcji papy. Obwód lwowski dostarcza jedn¹ trzeci¹ ukraiñskiej produkcji papieru i p³yt pilniowych. W obwodzie zakarpackim wytwarza siê 16% ukraiñskiej produkcji koniaku. Ukraiñska czêæ regionu transgranicznego jest równie¿ znacz¹cym w Ukra125 Tabela 6.17. Produkcja wa¿niejszych wyrobów przemys³owych w ukraiñskiej czêci regionu transgranicznego w 2003 roku ród³o: Ñòàòèñòè÷íèé ùîð³÷íèê Óêðà¿íè çà 2003 ð³ê, Äåðæàâíèé êîì³òåò ñòàòèñòèêè Óêðà¿íè, Êè¿â, 2004, ñ. 130-151. Ñòàòèñòè÷íèé ùîð³÷íèê Ëüâ³âñüêî¿ îáëàñò³ çà 2003 ð³ê, ÃÓÑ ó Ëüâ³âñüê³é îáëàñò³, Ëüâ³â, 2004, ñ.95-102. Ñòàòèñòè÷íèé ùîð³÷íèê Âîëèíñüêî¿ îáëàñò³ çà 2003 ð³ê, ÃÓÑ ó Âîëèíñüê³é îáëàñò³, Ëóöüê, 2004, ñ. 72-81. Ñòàòèñòè÷íèé ùîð³÷íèê Çàêàðïàòñüêî¿ îáëàñò³ çà 2003 ð³ê. ÃÓÑ ó Çàêàðïàòñüê³é îáëàñò³, Óæãîðîä, 2004, ñ.115-132. 126 inie producentem produktów uboju byd³a i ciel¹t (9,7% produkcji krajowej), margaryn (17,5%), wody mineralnej (20,7%), cukru (11,3%), obuwia (11,5%), tarcicy iglastej (17,5%), tektury (25,9%), szk³a okiennego (12,4%) oraz samochodów osobowych, ciê¿arowych i autobusów. 6.6. Poziom rozwoju spo³ecznego polsko-ukraiñskiego regionu transgranicznego Ró¿norodnoæ funkcji i zadañ, jakie wype³niaj¹ wspó³czesne pañstwa i regiony sprawia, ¿e dotychczasowy, jednomiarowy, oparty o produkt krajowy brutto, sposób oceny rozwoju gospodarczego i spo³ecznego zdaje siê daleko niewystarczaj¹cy. Dlatego te¿ od 1990 roku agenda ONZ United Nations Development Programme (UNDP) prowadzi szeroko zakrojone badania porównawcze rozwoju spo³ecznego oparte zarówno na wskanikach ekonomicznych jak te¿ pozaekonomicznych, które wczeniej traktowane by³y jako drugorzêdne zw³aszcza wobec PKB. Najbardziej znanym, opracowanym przez UNDP miernikiem rozwoju spo³ecznego jest indeks rozwoju spo³ecznego HDI (Human Development Index)8 . HDI jest miar¹ syntetyczn¹ opart¹ na redniej wskaników obejmuj¹cych trzy podstawowe sfery ¿ycia. Jest to sfera zdrowia (oceniana poprzez wskanik przeciêtnej d³ugoci ¿ycia), edukacji (wskanik alfabetyzmu tj. umiejêtnoæ pisania i czytania ze zrozumieniem i wskanik skolaryzacji) oraz dochodu przypadaj¹cego na 1 mieszkañca (PKB per capita). Konstrukcja wskanika okrela skrajne, docelowe wartoci ka¿dej z wymienionych sfer. Jest wiêc HDI miar¹ wykorzystywan¹ jako kryterium przy hierarchizacji krajów wed³ug poziomu ogólnego ich rozwoju spo³ecznego i gospodarczego w okrelonym momencie. W niniejszym opracowaniu podjêto próbê zastosowania tej koncepcji do porównania poziomu rozwoju spo³ecznego województw i obwodów polsko-ukraiñskiego regionu transgranicznego9 . Ze wzglêdu na brak danych na poziomie województw i obwodów dotycz¹cych analfabetyzmu, a tak¿e stopnia skolaryzacji do oceny poziomu edukacji zastosowano wskanik liczby studentów na 10 tys. mieszkañców. Chocia¿ w ten sposób odst¹piono od cis³ych za³o¿eñ koncepcji HDI, to zdaniem autorów, w³anie wskaNowak L., Wskanik rozwoju spo³ecznego (HDI) w: W trosce o pracê. Raport o Rozwoju spo³ecznym. Polska 2004, Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju, Warszawa 2004, s. I. 9 UNDP takie badania dla wybranych krajów ju¿ prowadzi³a, a pierwszy indeks rozwoju spo³ecznego (HDI) na poziomie prowincji obliczono dla Turcji na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych: Raport on the First National Human Development Conference, Ankara, Turkey, 7–8 September 1992. 8 127 nik uczestnictwa w kszta³ceniu na poziomie wy¿szym jest lepsz¹ miar¹ zró¿nicowania takich regionów jak polskie województwa i ukraiñskie obwody. Analfabetyzm w obu krajach jest znikomy10, a ró¿nice miêdzyregionalne powinny byæ niewielkie. Przyjêto nastêpuj¹c¹ formu³ê konstrukcji indeksu rozwoju spo³ecznego: ZHDI = 1 (V1 + V2 + V3 ) 3 gdzie: ZHDI zmodyfikowany indeks rozwoju spo³ecznego V1 wskanik produktu krajowego brutto V2 wskanik d³ugoci ¿ycia V3 wskanik edukacji Do obliczeñ V1 zastosowano skorygowany produkt brutto na 1 mieszkañca wed³ug parytetu si³y nabywczej: V1 = ln Pi − ln Pmin ln Pmax − ln Pmin gdzie: Pi produkt krajowy brutto wed³ug parytetu si³y nabywczej na 1 mieszkañca w i tym regionie (województwie / obwodzie) Pmin – minimalny produkt krajowy brutto wed³ug parytetu si³y nabywczej na 1 mieszkañca na wiecie przyjêto poziom Indii Pmax maksymalny produkt brutto wed³ug parytetu si³y nabywczej na 1 mieszkañca na wiecie przyjêto poziom Luksemburga Wprowadzony zabieg logarytmowania ma odzwierciedlaæ fakt nieliniowego wzrostu dochodów realnych. Wartoæ wskanika d³ugoci ¿ycia obliczono za pomoc¹ formu³y: V2 = Di − Dmin Dmax − Dmin gdzie: 10 J. Mijakowska ocenia poziom analfabetyzmu w Polsce na 1,3%: Mijakowska J., Pomiar rozwoju spo³ecznego, Wiadomoci Statystyczne 10/1994. 128 Di przeciêtne dalsze trwanie ¿ycia noworodka w i tym województwie (obwodzie) Dmax – najkrótsze przeciêtne dalsze trwanie ¿ycia noworodka na wiecie przyjêto poziom RPA Dmin najd³u¿sze przeciêtne dalsze trwanie ¿ycia noworodka na wiecie przyjêto poziom Japonii Wartoæ wskanika edukacji obliczono za pomoc¹ formu³y: V3 = Ei − Emin E max − E min gdzie: Ei liczba studentów na 10 tys. mieszkañców w i tym województwie (obwodzie) Emin najni¿szy na wiecie wskanik liczby studentów na 10 tys. mieszkañców przyjêto poziom Indii Emax najwy¿szy na wiecie wskanik liczby studentów na 10 tys. mieszkañców przyjêto poziom Kanady Zmodyfikowany indeks rozwoju spo³ecznego przyjmuje wartoci z przedzia³u od 0 do 1, przy czym aby ukazaæ ró¿nice i odstêp miêdzy krajami (regionami), stosuje siê podzia³ tego przedzia³u ma mniejsze odcinki, a mianowicie11 : <0 ; 0,5> kraje (regiony) s³abo rozwiniête <0,5 ; 0,8> kraje (regiony) rednio rozwiniête <0,8 ; 1> kraje (regiony) wysoko rozwiniête Obliczony zmodyfikowany indeks rozwoju spo³ecznego dla Polski wyniós³ 0,66, co oznacza, ¿e Polska jest krajem rednio rozwiniêtym. Wartoæ indeksu dla Ukrainy wynios³a 0,42 a to z kolei oznacza, ¿e Ukraina jest krajem s³abo rozwiniêtym. Zmodyfikowane wskaniki rozwoju spo³ecznego obu polskich województw s¹ ni¿sze od wskanika dla ca³ej Polski, ale mo¿na je zaliczyæ do regionów rednio rozwiniêtych. Dla porównania najwy¿szy w Polsce poziom rozwoju spo³ecznego wystêpuje w woj. mazowieckim zmodyfikowany HDI dla tego województwa minimalnie przekracza 0,8 a wiêc mo¿e byæ zaliczony do regionów wysoko rozwiniêtych12 . 11 Human Development Report 2002, United Nations Development Programme, Oxford University Press, New York Oxford, 2002. 12 W przypadku tego województwa decyduje bardzo wysoki poziom rozwoju Warszawy, gdy¿ powiaty peryferyjne charakteryzuj¹ siê wielokrotnie gorszymi wskanikami. 129 Ryc. 6.3. Zmodyfikowany indeks rozwoju spo³ecznego w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym ród³o: Opracowanie w³asne. Wszystkie trzy obwody ukraiñskie posiadaj¹ wartoci zmodyfikowanych indeksów poni¿ej 0,5, a wiêc s¹ regionami s³abo rozwiniêtymi. O ile jednak obwodowi lwowskiemu do poziomu redniego brakuje tylko 0,02 i jest to wartoæ wy¿sza od przeciêtnej dla Ukrainy, poziom rozwoju spo³ecznego obwodów wo³yñskiego i zakarpackiego stanowi zaledwie jedn¹ trzeci¹ poziomu uznawanego za idealny. Tabela 6.18. Zmodyfikowany indeks rozwoju spo³ecznego województw i obwodów polskoukraiñskiego regionu transgranicznego na tle Polski i Ukrainy ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie danych Rocznika Statystycznego Rzeczypospolitej Polskiej, GUS, Warszawa 2004. 130 Zofia Kie³biñska-Ryñ Rozdzia³ 7 ROLNICTWO Warunki dla rozwoju rolnictwa w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym s¹ zró¿nicowane tak ze wzglêdu na uwarunkowania przyrodnicze, jak i na strukturê w³asnoci u¿ytków rolnych oraz na uwarunkowania ekonomiczne, bêd¹ce konsekwencj¹ przemian spo³eczno-politycznych w ostatnim piêtnastoleciu w Polsce i na Ukrainie. Produkcja rolnicza w obszarze transgranicznym w 2003 r. realizowana by³a na 5563,8 tys. ha u¿ytków rolnych, z czego na 2779,6 tys. ha u¿ytków rolnych po stronie polskiej i 2784,2 tys. ha po stronie ukraiñskiej, co stanowi ok.13,6% u¿ytków rolnych Polski ogó³em i ok. 7,5% u¿ytków rolnych Ukrainy. Globalna produkcja rolnicza tego obszaru prawie po po³owie przypada na produkcjê rolinn¹ (53,5%) i zwierzêc¹ (46,5%). Potencja³ produkcyjny pod tym wzglêdem nie jest w pe³ni wykorzystywany i nale¿y oczekiwaæ dynamicznych zmian w tym sektorze gospodarki, szczególnie po stronie ukraiñskiej. 7.1. Naturalne warunki rozwoju rolnictwa Pomimo postêpu badawczego w ró¿nych ga³êziach nauki zwi¹zanych z szeroko pojêtym sektorem rolnym, rozwój rolnictwa pozostaje nadal w cis³ej zale¿noci od rodowiska przyrodniczego danego terenu, a w szczególnoci od warunków klimatycznych, hydrologicznych i glebowych. Naturalne warunki rozwoju rolnictwa na obszarze transgranicznym s¹ wiêc niejednorodne, gdy¿ wystêpuj¹ tu ró¿ne kompleksy glebowe, niejednolita rzeba terenu od nizin do obszarów górskich (na po³udniu regionu góry o wzniesieniach przekraczaj¹cych 2000 m n.p.m.), co wymusza odpowiedni dobór upraw rolinnych i specyficznych kierunków hodowli zwierz¹t. Po³o¿one po polskiej stronie województwa lubelskie i podkarpackie posiadaj¹ doæ dobre warunki naturalne dla rozwoju gospodarki rolnej. redni wskanik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej w regionie lubelskim wynosi 73,5 pkt, (wg skali IUNG w Pu³awach) i jest wy¿szy od krajowego o 6,9 pkt (kraj 66,6 pkt), a w podkarpackim wynosi 70,4 punktu. 131 Na Lubelszczynie grunty orne w klasach bonitacyjnych od I do IV stanowi¹ 80,3% ich area³u, przy czym wystêpuje tu równoczenie wyrane zró¿nicowanie gleb pod wzglêdem jakociowym. Naj¿yniejsze gleby (klasy I IIIb), wykszta³cone z lessów, wystêpuj¹ w obrêbie terenów wy¿ynnych, w centralnej czêci województwa (Wy¿yna Lubelska) i po³udniowo-wschodniej (Wy¿yna Wo³yñska). Gleby te stanowi¹ 39,6% u¿ytków rolnych województwa. W dolinach rzek Wis³y, Wieprza i Bugu wystêpuj¹ bardzo urodzajne mady. We wszystkich czêciach regionu lubelskiego znajduj¹ siê obszary gleb p³owych zaliczanych do klasy IVa IVb. Natomiast najs³absze gleby (kl. VVIz) wystêpuj¹ g³ównie w obrêbie terenów nizinnych, tj. w pó³nocnej czêci województwa (Nizina Mazowiecka, Polesie Zachodnie) i w czêci po³udniowo-zachodniej (Kotlina Sandomierska), stanowi¹c 24,4% powierzchni wszystkich u¿ytków rolnych. Warunki klimatyczne sprzyjaj¹ gospodarce rolnej, pozwalaj¹c na uprawê wszystkich rolin typowych dla naszej strefy geograficznej i klimatycznej1 . Tak¿e województwo podkarpackie charakteryzuje siê ogólnie korzystnymi warunkami do produkcji rolnej. Produkcja rolnicza prowadzona jest zarówno na terenach równinnych jak i podgórskich i górskich. Udzia³ gleb bardzo dobrych w powierzchni gleb ogó³em stanowi 31,4% ( klasy I III b). Czynnikiem obni¿aj¹cym jakoæ gleb jest niska zasobnoæ w sk³adniki pokarmowe (68% gleb wykazuje nisk¹ zasobnoæ w fosfor, 63% nisk¹ zasobnoæ w potas, a ok. 22% nisk¹ zawartoæ magnezu). Tereny rolnicze w zasadzie nie wykazuj¹ ska¿enia ekologicznego, na wiêkszoci obszaru województwa s¹ korzystne warunki do produkcji zdrowej ¿ywnoci2 . Znacznym problemem w obu województwach jest zwiêkszaj¹cy siê odsetek gleb zakwaszonych bêd¹cych efektem niezrównowa¿onego nawo¿enia wynosz¹cy 55% ich ogó³u w województwie lubelskim i 71% w województwie podkarpackim, wymagaj¹cych jednoczenie intensywnego wapnowania. Ukraiñska czêæ regionu transgranicznego jest obszarem bardzo zró¿nicowanym przyrodniczo. Korzystniejsze warunki, podobne do polskiej czêci regionu, posiadaj¹ obwody wo³yñski i lwowski, co jest czêciowo konsekwencj¹ po³o¿enia tych obwodów w obrêbie tych samych krain geograficznych (Polesie, Wy¿yna Lubelska, Wo³yñska, Roztocze, Pogórze Karpackie). Struktura u¿ytków rolnych w obwodach wo³yñskim i lwowskim jest zbli¿ona do województwa podkarpackiego, natomiast obwód zakarpacki charakteryzuje siê wiêksz¹ lesistoci¹ (56,5% powierzchni) i rzeb¹ terenu charakterystyczn¹ dla obszarów górskich. Warunki dla rozwoju rolnictwa w obwodzie wo³yñskim determinowane s¹ znacznym zró¿nicowaniem przyrodniczym. Pó³nocna czêæ Polesie Wo³yñskie po- 1 Plan zagospodarowania przestrzennego województwa lubelskiego, tom I, Biuro Planowania Przestrzennego, Lublin 2002. 2 Strona internetowa Podkarpackiego Urzêdu Wojewódzkiego http://www.uw.rzeszow.pl 132 siada s³abe gleby bagienne, rdzawe i bielicowe. Teren ten jest równie¿ pociêty gêst¹ sieci¹ cieków wodnych naturalnych i sztucznych. Pomimo melioracji zachowa³y siê rozleg³e torfowiska, a ca³e Polesie wyró¿nia siê du¿¹ lesistoci¹3. Na pó³nocy Wy¿yny Wo³yñskiej wystêpuj¹ czêciowo gleby zbielicowane o niskiej urodzajnoci (powierzchnia ok. 89 tys. ha) zlokalizowane g³ównie na stokach szczytów i wzgórz, a w po³udniowej czêci Wy¿yny wystêpuj¹ ¿yzne czarnoziemy o urodzajnoci wy¿szej ni¿ przeciêtnie w obwodzie (obszar ok. 72 tys. ha)4 stanowi¹c najwa¿niejszy dla obwodu obszar produkcji rolinnej, a ich udzia³ w strukturze gruntów ornych obwodu wo³yñskiego wynosi 11,42%. Grunty orne po³o¿one na glebach darniowobielicowych zajmuj¹ 45,93% powierzchni wszystkich gruntów ornych obwodu, a darniowe 11%5. Kompleks glebowy obwodu lwowskiego sk³ada siê z urodzajnych czarnoziemów wytworzonych na lessach (czêsto zagro¿onych erozj¹), wystêpuj¹ tu tak¿e rêdziny, gleby brunatne i piaszczyste bielicowe oraz gleby p³owe. W obwodzie zakarpackim wystêpuj¹ g³ównie gleby brunatne (czêsto kwane), szczególnie na erodowanych stokach, a tak¿e mady i gleby darniowe. Wiêkszoæ z tych gleb nie stwarza optymalnych warunków rozwoju produkcji rolinnej. Konsekwencj¹ tych warunków jest stosunkowo najmniejszy w tym obwodzie udzia³ produkcji rolinnej w porównaniu do innych jednostek administracyjnych zarówno po stronie polskiej jak i ukraiñskiej. 7.2. Stosunki w³asnociowe W Polsce rolnictwo tradycyjnie oparte jest na prywatnej w³asnoci u¿ytków rolnych. Natomiast na Ukrainie stosunki w³asnociowe gruntów rolnych s¹ wprawdzie w trakcie dynamicznych zmian i procesów prywatyzacyjnych, jednak trudno jest obecnie doszukaæ siê podobieñstw sprzyjaj¹cych jednoznacznemu porównywaniu stosunków w³asnociowych rolnictwa po obu stronach granicy polsko-ukraiñskiej. Prywatyzacja u¿ytków rolnych zarówno w województwie lubelskim jak i podkarpackim jest zagadnieniem marginalnym, przyk³adowo pod koniec 2000 r. w województwie lubelskim w zasobach Agencji W³asnoci Rolnej Skarbu Pañstwa po- Euroregion Bug – fakty i liczby, Urz¹d Statystyczny, Lublin 1996. Dêbski J., Studium kierunkowe zagospodarowania przestrzennego Euroregionu Bug, t. 10, Wyd. Norbertinum, Lublin 1997, s. 47. 5 Euroregion Bug Obwód Wo³yñski, pod red. B.P. Klimczuka, Wydawnictwo Uniwersytetu im. £esi Ukrainki, £uck 1997. 3 4 133 zostawa³o 60,5 tys. ha gruntów (ok. 3% pow. u¿ytków rolnych województwa), które zagospodarowywano g³ównie poprzez dzier¿awê.6 Województwa lubelskie i podkarpackie posiadaj¹ wiêkszy, ni¿ rednio w Polsce, udzia³ gospodarstw indywidualnych w rolnictwie ogó³em. W Polsce w 2003 r. we w³adaniu prywatnym pozostawa³o 86,7% ogó³u u¿ytków rolnych. Dla województwa lubelskiego wskanik ten wyniós³ 94,8%, natomiast dla podkarpackiego 92,5%. Jeszcze wiêkszy udzia³ gospodarstw indywidualnych, w stosunku do redniej krajoRyc. 7.1. Struktura wielkoci gospodarstw rolnych w województwach lubelskim i podkarpackim (w ha) na tle kraju w roku 2003 ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie Rocznika Województw 2004, GUS Warszawa 2005. 6 134 Plan..., op. cit., s. 2. wej, zanotowano pod wzglêdem powierzchni zasiewów oraz wielkoci pog³owia byd³a. Udzia³ powierzchni zasiewów w gospodarstwach indywidualnych wynosi rednio dla Polski 88,6%, natomiast w województwie lubelskim 97,0% upraw rolinnych zlokalizowanych jest w gospodarstwach indywidualnych. Udzia³ rolnictwa indywidualnego w chowie byd³a wynosi w województwie lubelskim 98,6% i w podkarpackim 98,1%. Po stronie polskiej województwa charakteryzuj¹ siê relatywnie du¿ym rozdrobnieniem agrarnym. rednia powierzchnia gospodarstwa na Lubelszczynie w 2003 r. wynosi³a 7,1 ha (kraj 8,2 ha), a powierzchnia u¿ytków rolnych 6,3 ha (kraj 7,4 ha), natomiast na Podkarpaciu rednia pow. gospodarstwa wynosi³a 4,0 ha, natomiast rednia pow. u¿ytków rolnych w jednym gospodarstwie 3,5 ha. Daje to pod tym wzglêdem 12 pozycjê w kraju województwu lubelskiemu i 15 podkarpackiemu7. Unormowanie stosunków w³asnociowych w rolnictwie Ukrainy postrzegane jest jako niezwykle wa¿ny do rozwi¹zania problem, co znalaz³o odbicie w wielu dokumentach i przepisach prawnych. Od roku 1991, gdy Ukraina odzyska³a niepodleg³oæ, nast¹pi³ znaczny regres produkcji rolniczej na obszarze ca³ego kraju oraz zerwanie istniej¹cych wczeniej powi¹zañ w Kompleksie Rolno-Przemys³owym, tzw. APK. Problemy rynkowej transformacji gospodarki Ukrainy s¹ bardzo skomplikowane i wielostronne, poniewa¿ wszystkie bran¿e gospodarki narodowej s¹ cile ze sob¹ zwi¹zane i zale¿ne, tworz¹c jeden sztywny kompleks gospodarki narodowej. Rezultaty przebiegu procesów transformacyjnych w ostatnich dziesiêciu latach na Ukrainie nie wp³ynê³y pozytywnie na rozwój gospodarki narodowej8. Na pocz¹tku transformacji wielkie nadzieje pok³adano w prywatyzacji, w tym tak¿e sektora rolnego, jako sposobie wdra¿ania nowych warunków ekonomicznych i form organizacyjnych. Jednak na skutek prywatyzacji nast¹pi³o rozdrobnienie gospodarstw, szczególnie w zachodniej czêci Ukrainy. Spowodowa³o to zmniejszenie skali produkcji i poci¹gnê³o za sob¹ drastyczne obni¿enie dochodów ludnoci rolniczej. Tempo prywatyzacji jest nadal zbyt wolne. Do 1 stycznia 1999 roku sprywatyzowano zaledwie 5,6% gruntów, podczas gdy forma w³asnoci kolektywnej (spó³dzielczej) obejmowa³a nadal 44,5% gruntów rolniczych, a forma w³asnoci publicznej 49,9%9. Wielkoæ dzia³ek, jakie przekazywano indywidualnym rolnikom w skali kraju wynios³a rednio 4,3 ha, lecz na terenie Zachodniej Ukrainy (czyli tak¿e w obwodach lwowskim, wo³yñskim i zakarpackim) rednio 1,0 1,5 ha, podczas gdy w po³udniowej czêci Ukrainy 7,7 9,3 ha. Po roku 2000 proces prywatyzacji 7 Rocznik..., op. cit., s. 5. Transformacja rolnictwa polskiego i ukraiñskiego w latach 90., pod red. B. Klepackiego i G. Czerewko, wyd. Wie Jutra, Warszawa 2002. 9 Roczniki naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, tom II, zeszyt 4, Warszawa-Poznañ-Zamoæ 2000, s. 264. 8 135 w tym sektorze zosta³ przyspieszony, co jednak dotychczas nie doprowadzi³o do ustabilizowania sytuacji w tej dziedzinie. Na Ukrainie praktycznie zlikwidowano ekonomicznie mocne przedsiêbiorstwa rolnicze. Prywatyzacja w przemyle rolno-przetwórczym odby³a siê w sposób niekontrolowany i czêsto trudno ustaliæ, kto jest w³acicielem zak³adów, a wiele dobrych jednostek zamkniêto10. W³asnoæ uprawianej w gospodarstwach indywidualnych ziemi11 nie zawsze jest poparta dokumentami potwierdzaj¹cymi faktyczn¹ w³asnoæ gruntu. Czêsto s¹ to bowiem grunty nale¿¹ce w poprzednim systemie do kolektywnych form w³asnoci, a obecnie rozdzielone pomiêdzy mieszkañców danej wsi. W tej grupie nadal mieszcz¹ siê np. kolektywnie prowadzone sady, ogrodnictwa, wspólnoty pastwisk i ³¹k. Tabela 7.1. Liczba przedsiêbiorstw, wed³ug form organizacyjno-prawnych, dzia³aj¹cych w sektorze rolnym w obwodach wo³yñskim, lwowskim i zakarpackim w roku 2004 ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie Lwowskiego Pañstwowego Uniwersytetu Rolniczego w Dublanach, 2004 r. 7.3. Struktura u¿ytków rolnych Obszar transgraniczny charakteryzuje siê znacznym udzia³em u¿ytków rolnych w ogólnej powierzchni, przy czym udzia³ ten jest wiêkszy po stronie polskiej. W województwie lubelskim 71,4% ogólnej powierzchni to u¿ytki rolne, a w podkarpackim 55,3%. Ró¿nica ta wynika z wysokiego wskanika waloryzacji rolniczej 10 Ivanicka G., Problemy aktywizacji procesów inwestycyjnych w sektorze rolnym Ukrainy [w:] Wie i Rolnictwo, nr 1(126)/2005, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, s. 37-45. 11 Gospodarstwa indywidualne okrela siê potocznie na Ukrainie jako gospodarstwa ludnoci. 136 Tabela 7.2. Udzia³ u¿ytków rolnych i lasów w powierzchni geodezyjnej polsko-ukraiñskiego regionu transgranicznego w 2003 r. wed³ug stanu w dniu 31 XII ród³o: Urz¹d Statystyczny w Lublinie, Rzeszowie oraz we Lwowie, £ucku i U¿gorodzie. przestrzeni produkcyjnej Lubelszczyzny. Powiaty o najwiêkszym udziale procentowym gruntów ornych to lubelski, hrubieszowski i krasnostawski powy¿ej 60% powierzchni, a w woj. podkarpackim najwy¿szy odsetek gruntów ornych wystêpuje w powiatach mieleckim, przeworskim i dêbickim nie przekracza jednak 50% powierzchni ogó³em. Województwo podkarpackie oraz obwody lwowski i wo³yñski maj¹ zbli¿ony udzia³ u¿ytków rolnych (odpowiednio 55,3%; 58,2%; 52,4%). W obwodzie lwowskim najwy¿szy udzia³ gruntów ornych notowany jest w rejonach Mociska, Gródek, Sambor i Kamionka (oko³o 50%), a w obwodzie wo³yñskim najkorzystniej pod tym wzglêdem sytuuj¹ siê rejony Maniewicze, Horochów, Iwanicze i £uck (ok. 60% pow.ogó³em). W gospodarce obwodu zakarpackiego rolnictwo nie zajmuje dominuj¹cej pozycji, co wynika z uwarunkowañ przyrodniczych, a struktura rolnictwa Zakarpacia znacznie ró¿ni siê od gospodarki rolnej na pozosta³ym obszarze regionu transgranicznego. Najwiêkszy odsetek gruntów ornych wystêpuje w rejonach Berehowo i Wynohradów (ok. 50%)12. Omawiany transgraniczny obszar sk³ada siê z regionów s³abiej zurbanizowanych i uprzemys³owionych ni¿ inne czêci Polski i Ukrainy. Z wyj¹tkiem obwodu Obliczenia na podstawie zbiorczych danych statystycznych Urz¹d Statystyczny w Rzeszowie i w Lublinie, 2004, Pañstwowe Urzêdy Statystyczne we Lwowie, £ucku i U¿gorodzie 2004. 12 137 lwowskiego, na którego obszarze przewa¿a procentowy udzia³ mieszkañców miast w ich liczbie ogó³em. Ryc. 7.2. Struktura u¿ytkowania ziemi w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w roku 2003 ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych Urzêdu Statystycznego w Rzeszowie i w Lublinie, 2004 oraz Pañstwowego Urzêdu Statystycznego we Lwowie, £ucku i U¿gorodzie 2004. Tabela 7.3. Struktura ludnoci zamieszkuj¹cej w obszarach wiejskich oraz pracuj¹cej w rolnictwie, lenictwie i ³owiectwie obszaru transgranicznego (wg sekcji EKD), w 2003 r. ród³o: Dane statystyczne Urzedów Statystycznych w Lublinie, Rzeszowie, Lwowie, £ucku i U¿gorodzie, 2004 r. 138 7.4. Produkcja rolnicza W strukturze globalnej produkcji rolniczej polsko-ukraiñskiego regionu transgranicznego dominuje produkcja rolinna nad zwierzêc¹, której redni udzia³ w produkcji ogó³em wynosi ok. 55% po stronie polskiej i ponad 53% po stronie ukraiñskiej. W województwie lubelskim i obwodzie wo³yñskim udzia³ produkcji rolinnej wynosi odpowiednio 59,6% i 56,7% , w obwodzie lwowskim udzia³ ten jest nieco ni¿szy, ale tutaj tak¿e ponad po³owa wartoci produkcji rolnej, tj.51,8%, wytwarzana jest przez produkcjê rolinn¹. Wysokoæ udzia³u tego kierunku w produkcji rolnej na tym obszarze cile zwi¹zana jest z warunkami glebowymi omawianych jednostek administracyjnych. W strukturze zasiewów dominuj¹ zbo¿a, a wród nich pszenica. Województwo lubelskie z 76,5% udzia³em zbó¿ w zasiewach zdecydowanie przewy¿sza pozosta³e regiony (województwa/obwody). Udzia³ pszenicy wymagaj¹cej zdecydowanie najlepszych kompleksów glebowych, w 2003 r. waha³ siê od 29,1% (woj. podkarpackie) do 14,5% (obwód zakarpacki). Województwo lubelskie okazuje siê byæ najwiêkszym producentem pszenicy w tym regionie. Udzia³ pozosta³ych zbó¿ w strukturze zasiewów poszczególnych jednostek administracyjnych jest porównywalny, z wyj¹tkiem kukurydzy na ziarno, która stanowi 17,7% zasiewów Zakarpacia i 12,7% w obw. lwowskim, podczas gdy w pozosta³ych wskanik ten wynosi od 0,5% do 3,1%. Wród upraw rolinnych znacz¹cy jest udzia³ ziemniaków, kszta³tuj¹cy siê od 17,8% (obw. zakarpacki) do 15,0% (obw. wo³yñski). Jedynie woj. lubelskie w 2003 r. mia³o mniejszy, bo zaledwie 6,5% udzia³ ziemniaków w ogólnej strukturze upraw. Produkcja buraków cukrowych wykaza³a najwy¿szy udzia³ w obw. wo³yñskim 6,1% przy 3,8% w lubelskim i lwowskim i znikomym udziale w obwodzie zakarpackim. Nale¿y odnotowaæ znaczny odsetek pastewnych rolin paszowych w powierzchni zasiewów obwodów ukraiñskich, który wynosi od 26,2% do 32,0%, podczas gdy w polskich województwach 4,1 7,1%. Produktywnoæ rolnictwa najlepiej mo¿na oceniæ wskanikiem wydajnoci z hektara danej uprawy, bêd¹cym jednoczenie miar¹ okrelaj¹c¹ efektywnoæ produkcji. Plony wiêkszoci upraw uzyskane w 2003 r., mierzone wydajnoci¹ z ha, w województwach lubelskim i podkarpackim by³y lepsze ni¿ rednia wydajnoæ w Polsce. Jednak ze wzglêdu na wy¿sz¹, ni¿ przeciêtna w Polsce, jakoæ rolniczej przestrzeni produkcyjnej w tych województwach, mo¿na by oczekiwaæ znacznie lepszych wskaników efektywnoci rolnictwa po³udniowo-wschodniej Polski. Województwo lubelskie uzyska³o bowiem dopiero siódm¹ lokatê pod wzglêdem wydajnoci podstawowych zbó¿ oraz jedenast¹ w wydajnoci ziemniaków, za podkarpackie odpowiednio dziewi¹t¹ i szóst¹ lokatê. 139 Podobne ró¿nice notuje siê w przypadku innych upraw. Spowodowane jest to czynnikami ekonomicznymi, a niskie dochody gospodarstw rolnych nie pozwalaj¹ na optymalnego zastosowanie rodków produkcji, tj. poziomu nawo¿enia oraz chemicznej ochrony upraw, a tak¿e czêstszej wymiany materia³u siewnego i stosowania lepiej plonuj¹cych odmian rolin. Nadal rosn¹ca dysproporcja pomiêdzy cenami rodków do produkcji rolnej oraz cenami wyprodukowanych ziemiop³odów mo¿e w dalszym ci¹gu powodowaæ ubo¿enie mieszkañców wsi tzw. ciany wschodniej, pomimo dostêpnych ju¿ instrumentów wsparcia polskiego rolnictwa w ramach Wspólnej Polityki Rolnej UE13. Zauwa¿alna jest istotna dysproporcja pomiêdzy wydajnoci¹ uzyskiwan¹ w uprawach rolniczych po polskiej stronie, a wydajnoci¹ rolnictwa ukraiñskiego. Ró¿nice w wydajnoci zbó¿ s¹ nieco mniejsze, natomiast w wydajnoci rolin okopowych (buraków, ziemniaków), rolin oleistych oraz pastewnych jest bardzo wyrana. Wydajnoæ buraków cukrowych po stronie ukraiñskiej PURT wynosi zaledwie 40% wydajnoci osi¹ganej po stronie polskiej, natomiast rednia wydajnoæ ziemniaków w polskim regionie transgranicznym wynios³a w 2003 r. 183,5 q/ha, a po stronie ukraiñskiej 144,6 q/ha. Tabela 7.4. Porównanie wydajnoci podstawowych upraw w q z ha w 2003 r. ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych statystycznych US w Lublinie, Rzeszowie, we Lwowie, £ucku i U¿gorodzie oraz strony www.ukrstat.gov.ua Niska wydajnoæ upraw rolniczych po stronie ukraiñskiej nie jest przypadkowa, je¿eli porównamy chocia¿by jednostkowe zu¿ycie nawozów mineralnych po polskiej i ukraiñskiej stronie regionu. Przy tak niskim nawo¿eniu oraz niedostatecznym poziomie ochrony upraw przed chorobami i szkodnikami, nie mo¿na oczekiwaæ wy¿szych plonów. Polska wie, Raport o stanie wsi Polska wie 2002, Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Warszawa 2002. 13 140 Wed³ug Galiny Iwanickiej z Lwowskiego Pañstwowego Uniwersytetu Rolniczego w Dublanach 14 : Jedynym pozytywnym efektem pogorszenia sytuacji w rolnictwie jest to, ¿e z powodu obni¿enia dochodów, producenci ograniczyli stosowanie rodków chemicznych. Ukraiñska produkcja rolnicza jest mo¿e najbardziej ekologiczn¹ na wiecie stosuje siê tylko 0,4 kg/ha pestycydów, czyli 9,25-krotnie mniej ni¿ w 1990 r. i 20 razy mniej ni¿ w USA; nawozów sztucznych stosuje siê tylko 90 120 kg/ha. Wród upraw ogrodniczych regionu stosunkowo du¿y, bo wynosz¹cy 6,4%, jest udzia³ warzyw w uprawach w obwodzie zakarpackim, podczas gdy w pozosta³ych województwach/obwodach odsetek tych upraw waha siê od 1,7 do 3,4%. Zbiory i plony warzyw gruntowych oraz owoców ukazuj¹ jednak niekorzystn¹ sytuacjê po stronie ukraiñskiej. Wydajnoæ warzywnictwa przedstawia siê bardzo niekorzystnie w porównaniu z osi¹gniêciami producentów warzyw ze strony polskiej. Najwiêksze powierzchnie upraw sadowniczych wystêpuj¹ po stronie polskiej w powiatach Kranik, Opole Lubelskie i Pu³awy (zag³êbie truskawkowe), a po stronie ukraiñskiej w rejonie ³uckim (Wo³yñ) oraz w rejonach Gródek, Pustomyty i ¯ó³kiew (obw. lwowski). W obwodzie zakarpackim w rejonach Chust, Mukaczewo i Tiaczew produkuje siê g³ównie jab³ka i liwki, a tak¿e kilkakrotnie wiêcej truskawek ni¿ w obwodach wo³yñskim i lwowskim. Na po³udniowych stokach Zakarpacia prowadzona jest tak¿e uprawa winoroli. Niekorzystna struktura obszarowa rolnictwa w po³udniowo-wschodniej Polsce wp³ywa na strukturê i kierunki produkcji rolniczej i wielkoæ pog³owia zwierz¹t gospodarskich. W 2001 r. w województwie lubelskim 54,6%, a w podkarpackim 80,4% gospodarstw posiada³o 12 sztuki byd³a, a odpowiednio 57,2% i 81,1% gospodarstw posiada³o od 1 do 9 sztuk trzody chlewnej. Ni¿sza jest tak¿e obsada zwierz¹t na 100 ha u¿ytków rolnych, bowiem przy redniej krajowej wynosz¹cej 33,9 szt. byd³a w lubelskim wynosi 29,7 szt., a w podkarpackim 24,2 szt. Transformacja rolnictwa ukraiñskiego od lat 90. w sposób w niezwykle drastyczny wp³ynê³a na poziom pog³owia zwierz¹t gospodarskich w tym kraju. W porównaniu ze stanem z 1990 roku, pog³owie byd³a spad³o o 70% , w tym krów o ok. 50%; a pog³owie trzody chlewnej zmniejszy³o siê o ok. 60%. Proces ten dotkn¹³ równie¿ obwody przygraniczne, choæ ze zró¿nicowanym nasileniem (np. w obwodzie lwowskim spadek pog³owia byd³a w tym samym okresie wyniós³ 60%, krów 30%, a trzody 32%)15. Bezporednim skutkiem spadku pog³owia zwierz¹t gospodarskich w czêci ukraiñskiej jest bardzo niska produkcja miêsa, a w szczególnoci miesa wieprzowego. Jak wynika z analiz prowadzonych na Ukrainie, poziom konsumpcji wo³owiny 14 Problemy..., op. cit., s. 37-45. 141 w przeliczeniu na osobê spad³, w porównaniu z rokiem 1990, do poziomu 17% tzw. minimum ¿ywieniowego i 10% racjonalnego, wieprzowiny odpowiednio do 66% i do 62%, a miêsa drobiowego do 55% i do 35%.16 rednia wydajnoæ mleczna krów w obwodach przygranicznych jest ni¿sza w stosunku do strony polskiej nawet o 1200 l rocznie od jednej krowy. Obwód zakarpacki charakteryzuje siê najwy¿szym na tym obszarze pog³owiem owiec, które w warunkach podgórskich i górskich s¹ wypasane na obszarach nieprzydatnych do innej produkcji rolniczej. S¹ to w wiêkszoci rasy owiec miêsnych, nie daj¹cych wysokiej produkcji we³ny. W regionie transgranicznym rolnictwo jest bardzo wa¿nym sektorem gospodarki zarówno dla strony polskiej jak i ukraiñskiej, tym bardziej ¿e na obszarach wiejskich analizowanego obszaru zamieszkuje ok. 52% ogó³u mieszkañców. JedTabela 7.5. Globalna produkcja rolnicza w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2003 r. (w przeliczeniu na USD)* *1 USD = 3,89 PLN, 1 USD = 5,33 UAH; ** brak danych ród³o: Jak w tabeli 7.4. 15 Obliczenia wg Rocznika statystycznego obwodu lwowskiego 2003, Narodowy Komitet Statystyczny Ukrainy, Lwów 2004. 142 Tabela 7.6. Dynamika produkcji rolnictwa w ukraiñskiej czêci polsko-ukraiñskiego regionu transgranicznego (w %) ród³o: Jak w tabeli 7.1. nak kierunki procesów transformacyjnych w okresie najbli¿szych lat powinny byæ zdecydowanie odmienne dla województw polskich i dla obwodów ukraiñskich. Pod wzglêdem udzia³u u¿ytków rolnych na jednego mieszkañca Ukraina znajduje siê w czo³ówce wiatowej (0,85 ha/mieszkañca). a jej ogromny potencja³ naturalny do rozwoju rolnictwa jest bezsprzeczny. Obecny stan rozwoju Kompleksu Rolno-Przemys³owego (APK) jest wynikiem destabilizacji powi¹zañ pomiêdzy rolnictwem i przemys³em rolno-spo¿ywczym, na skutek szokowego wprowadzania mechanizmów gospodarki rynkowej. Poprzednie powi¹zania wymuszane arbitralnie przez centrum administracyjne zanik³y, a w ich miejsce bardzo powoli pojawia siê integracja wewnêtrzna. Dotyczy ona niewielkich obszarów, jednak wed³ug ekonomistów ukraiñskich jest to etap przejciowy, który musi doprowadziæ do stworzenia nowych powi¹zañ integracyjnych i kooperacyjnych17. Osi¹gniêcie stanu równowagi i stopniowej poprawy sytuacji rolnictwa Ukrainy to proces d³ugotrwa³y, w którym niezwykle istotn¹ rolê odgrywaæ bêd¹ inwestycje zagraniczne. Najwa¿niejsze s¹ jednak klarowne przepisy, system podatkowy, ulgi dla inwestorów18. Dotychczas poziom inwestycji zagranicznych w gospodarce ¿ywnociowej Ukrainy jest niewielki z powodu niskiej atrakcyjnoci inwestycyjnej tego sektora. Obliczenia wg. Hojczuk O. Bezpiecznoæ ¿ywnociowa, Polissia, ¯ytomierz, 2004. Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, tom II, zeszyt 3, str. 45-47, Berezywski P., Gorbonos F.; WarszawaPoznañZamoæ 2000. 18 Ivanicka G., op.cit .10 16 17 143 W obszarze transgranicznym zaznaczaj¹ siê coraz bardziej dynamiczne tendencje rozwoju kontaktów ekonomicznych. Niektórzy polscy rolnicy znaleli ju¿ po stronie ukraiñskiej partnerów i rozwijaj¹ wspólne przedsiêwziêcia, np. w produkcji drobiu, warzyw i owoców oraz w chowie wiñ19. Wspó³praca samorz¹dów w oparciu o porozumienia o partnerstwie mo¿e tak¿e rozci¹gaæ siê na wspó³pracê w sektorze rolnym. Nie nale¿y lekcewa¿yæ dawnych tradycji, które historycznie formowa³y stosunki spo³eczno-polityczne naszych terenów, choæ teraz now¹ mapê Europy kszta³tuj¹ warunki ekonomiczne. Polskie rolnictwo podlega nowym instrumentom Wspólnej Polityki Rolnej UE. Lata 2004 i 2005 to okres wprowadzania du¿ego pakietu programów skierowanych na rozwój obszarów wiejskich i sektora ¿ywnociowego Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich i Sektorowego Programu Operacyjnego Restrukturyzacja i Modernizacja Sektora ¯ywnociowego i Rozwój Obszarów Wiejskich”, w tym dop³at bezporednich. Pe³na ocena wp³ywu nowej sytuacji na rolnictwo polsko-ukraiñskiego obszaru transgranicznego bêdzie mo¿liwa dopiero za kilka lat. Czerewko G., Konsekwencje integracji Polski z UE dla agrobiznesu Ukrainy. Szanse i bariery rozwoju agrobiznesu po przyst¹pieniu Polski do UE. WSI-E, Ropczyce, 2004. 19 144 Marta Malska W³adys³aw Molas Rozdzia³ 8 TURYSTYKA We wspó³czesnym wiecie turystyka posiada wielowymiarowe znaczenie i charakter. Jest ona niew¹tpliwie zjawiskiem ekonomicznym, spo³ecznym, ale tak¿e psychologicznym, przestrzennym i kulturowym. Wród licznych definicji turystyki warto zwróciæ uwagê na definicjê wiatowej Organizacji Turystyki, zalecan¹ dla celów statystycznych: Turystyka obejmuje ogó³ czynnoci osób, które podró¿uj¹ i przebywaj¹ w celach wypoczynkowych, zawodowych lub innych nie d³u¿ej ni¿ rok bez przerwy poza swoim codziennym otoczeniem, z wy³¹czeniem wyjazdów, w których g³ównym celem jest dzia³alnoæ zarobkowa1. Jako zjawisko spo³eczne i ekonomiczne nabiera znaczenia w miarê rozwoju gospodarczego krajów i regionów, a tym samym wzrostu dochodów ich mieszkañców oraz zwiêkszania siê wolnego czasu, jaki poza prac¹ mog¹ oni przeznaczyæ na podró¿e i inne cele. Mo¿liwoci rozwoju turystyki w danym regionie okrela z jednej strony popyt turystyczny (poziom ruchu turystycznego wraz z jego potrzebami), z drugiej za produkt turystyczny regionu oznaczaj¹cy wszystko, co jest dla turysty przedmiotem zakupu (us³ugi noclegowe, transportowe itp.). W znaczeniu szerszym produkt turystyczny obejmuje tak¿e zasoby (walory) turystyczne regionu, zagospodarowanie turystyczne oraz ca³oæ wiadczeñ turysty od chwili opuszczenia miejsca zamieszkania do chwili powrotu2. Wród czynników okrelaj¹cych naturalne mo¿liwoci i predyspozycje regionu do rozwoju turystyki, decyduj¹ce znaczenie maj¹ walory turystyczne (atrakcje) stanowi¹ce punkt wyjcia do tworzenia produktu turystycznego, który na rynku przybiera formê ofert turystycznych. Walory turystyczne, to takie elementy rodowiska przyrodniczego lub kulturowego, które stanowi¹ lub mog¹ stanowiæ cel ruchu turystycznego. Dzielimy je na dwie grupy: wypoczynkowe i poznawcze (krajoznawcze). Walory wypoczynkowe zwi¹zane s¹ z korzystnymi cechami wód, klimatu, ukszta³towania powierzchni i przy1 2 Go³embski G. Kompendium wiedzy o turystyce. PWN, Poznañ 2002, s. 19-35. Medlik S. Leksykon podró¿y, turystyki i hotelarstwa, PWN, Warszawa 1995, s. 243. 145 rody o¿ywionej sprzyjaj¹ przede wszystkim poprawie kondycji fizycznej uczestników wypoczynku. Wród walorów poznawczych mo¿emy wyró¿niæ dwie grupy: przyrodnicze i kulturowe. Pierwsze to najczêciej objête ró¿nymi prawnymi formami ochrony, jak: parki narodowe, parki krajobrazowe, rezerwaty przyrody, obszary krajobrazu chronionego, a tak¿e pomniki przyrody. Drugie to walory kulturowe, powsta³e w wyniku dzia³alnoci cz³owieka, m.in. zabytki architektury, obiekty archeologiczne, parki rozrywki, imprezy kulturalne, turystyczne, sportowe i inne3. 8.1. Walory przyrodnicze Transgraniczne obszary Polski i Ukrainy s¹ niezwykle zró¿nicowane, zarówno pod wzglêdem ukszta³towania terenu, jak i budowy geologicznej, co decyduje m.in. o hydrografii, klimacie, bogactwie flory i fauny, glebach i zasobach surowcowych. Bogate, dobrze zachowane rodowisko przyrodnicze województw przygranicznych wynika w znacznym stopniu z utrudnionej dostêpnoci komunikacyjnej tych obszarów, dziêki czemu zachowa³o siê tu wiele rzadkich gatunków fauny i flory. W obrêbie regionu transgranicznego krzy¿uj¹ siê wschodnie, zachodnie, pó³nocne i po³udniowe zasiêgi wystêpowania wa¿nych geograficznie drzew i krzewów. Ich skrajne granice w du¿ym stopniu pokrywaj¹ siê z granicami regionów fizyczno-geograficznych. O wysokiej wartoci przyrodniczo-krajobrazowej i atrakcyjnoci turystyczno-wypoczynkowej pogranicza polsko-ukraiñskiego wiadczy m.in. istnienie 10 parków narodowych, 4 po stronie polskiej: Poleskiego, Roztoczañskiego, Magurskiego i Bieszczadzkiego i 6 po ukraiñskiej: Szackiego, Jaworowskiego, Beskidów Skolskich, Syniewirskiego, U¿añskiego i Karpackiego Rezerwatu Biosfery. Poleski Park Narodowy, po³o¿ony w zachodniej czêci Pojezierza £êczyñsko-W³odawskiego, utworzono w 1990 roku. Jest parkiem o charakterze wodno-torfowiskowym o powierzchni 9762,3 ha. W jego krajobrazie charakterystyczne s¹ jeziora krasowe, bagna (6% powierzchni) i wszystkie rodzaje torfowisk. Wystêpuje tu bogata fauna ptaków, szczególnie wodnych i b³otnych, rzadko wystêpuj¹cy w Polsce ¿ó³w b³otny, ³osie i wilki. Osobliwoæ przyrodnicz¹ stanowi 8 gatunków rolin owado¿ernych, w tym 3 gatunki rosiczek. Roztoczañski Park Narodowy utworzono w 1974 roku na terenie Roztocza, wokó³ Zwierzyñca. Zajmuje powierzchniê 8482,3 ha, g³ównie lasów. Charakteryzuje siê urozmaicon¹ rzeb¹ terenu i bardzo zró¿nicowanymi zespo³ami lenymi jod³y, buka, dêbu, wierka, lipy i grabu. Bogat¹ faunê reprezentuje m.in. po³udniowy gatunek wê¿a esku3 146 Kowalczyk A. Geografia turyzmu, PWN, Warszawa 2002, s. 88-109. lapa, padalec turkusowy, salamandra plamista. Osobliwoci¹ przyrodnicz¹ i turystyczn¹ jest hodowla konika polskiego, a tak¿e muzeum przyrodnicze. Magurski Park Narodowy, utworzony w 1995 roku obejmuje powierzchniê 19 439 ha, z których 17 435,2 ha le¿y w województwie podkarpackim. Po³o¿ony jest w rodkowej czêci Beskidu Niskiego. W jego sk³ad wchodzi pasmo Magury W¹tkowskiej z silnie urzebion¹ grzêd¹ skaln¹ oraz le¿¹ce w kierunku granicy ze S³owacj¹ lasy i tereny ³¹kowo-pastwiskowe. Teren Parku charakteryzuje siê du¿ym (90%) zalesieniem zró¿nicowanym zale¿nie od wystêpuj¹cych tutaj 2 piêter rolinnych: pogórza (gr¹dy, wielogatunkowe ³êgi, olszynka karpacka i bagienna oraz sztuczne drzewostany z domieszk¹ sosny) i regla dolnego, gdzie dominuj¹ lasy buczyny karpackiej oraz bory jod³owe i jod³owo-wierkowe. W faunie wyró¿niaj¹ siê jelenie, niedwiedzie brunatne, rysie, ¿biki, wilki, kuny lene, wydry i kilka rodzin bobrów. Najstarszy i najwiêkszy na terenie województw przygranicznych z Ukrain¹ jest Bieszczadzki Park Narodowy za³o¿ony w 1973 roku w Bieszczadach Zachodnich i obejmuj¹cy 29,2 tys. ha powierzchni. Powy¿ej górnej granicy lasu wystêpuj¹ malownicze po³oniny grzbietowe i szczytowe poros³e trawami, krzewinkami borówki czernicy i brusznicy, mchami i zio³ami (np. Po³onina Caryñska, Wetliñska). Lasy stanowi¹ 64% powierzchni parku. Faunê reprezentuj¹ m.in. niedwiedzie, rysie i wilki. Na terenach przygranicznych po stronie polskiej utworzono ponadto 24 parki krajobrazowe obejmuj¹ce ³¹cznie powierzchniê 519,1 tys. ha, 32 obszary chronionego krajobrazu o ³¹cznej powierzchni 826,1 tys. ha, 148 rezerwatów przyrody o 22,0 tys. ha oraz 3,1 tys. pomników przyrody. Na terenie obwodu wo³yñskiego zlokalizowany jest Szacki Park Narodowy, parki krajobrazowe: Stochód-Prypeæ, ¯ubr, Czeremski, Worotniów, Hubin, Jezioro wiête, 16 rezerwatów pañstwowych, 10 zabytkowych parków i 250 obiektów chronionych i pomników przyrody. Obwód wo³yñski jest jednym z najbogatszych w zasoby wód powierzchniowych wród obwodów Ukrainy i najbogatszym pod tym wzglêdem w obszarze transgranicznym. Rzeki, jeziora i inne zbiorniki wodne zajmuj¹ tu blisko 25% powierzchni obwodu. Najwiêkszymi jeziorami na tym terenie s¹: wita, Pulmo, Krymno i Piaseczno. Wystêpuj¹ tu znakomite warunki do rozwoju lecznictwa sanatoryjnego. Pok³ady leczniczej borowiny oceniane s¹ na ok. 2 mln m3. Do najciekawszych obiektów chronionych na terenie obwodu lwowskiego nale¿y zaliczyæ 2 parki narodowe: Jaworowski i Beskidy Skolskie oraz parki krajobrazowe i rezerwaty: Zawadowski, Wielki Las, Fedorówka, Grzêda. Na obszarze obwodu zakarpackiego po³o¿ony jest najwiêkszy z parków narodowych pogranicza polsko-ukraiñskiego: Karpacki Rezerwat Biosfery o powierzchni blisko 58 tys. hektarów. Ponadto utworzono tu 2 inne, równie du¿e parki narodo147 we: Syniewirski, U¿añski po blisko 40 tys. ha ka¿dy, a tak¿e parki krajobrazowe i rezerwaty, m.in.: Dolina Narcyzów, Czarna Góra, Juliwska Góra. Walory przyrodnicze polsko-ukraiñskiego obszaru transgranicznego stwarzaj¹ dogodne warunki do rozwoju turystyki specjalistycznej (podgl¹danie przyrody, polowanie z kamer¹, mylistwo), kwalifikowanej (pieszej, rowerowej, kajakowej), a tak¿e do rozwoju lecznictwa sanatoryjnego (obok obwodu lwowskiego), zw³aszcza na obszarze Wo³ynia, Zakarpacia i Podkarpacia. 8.2. Walory kulturowe Najstarsze znalezisko, wiadcz¹ce o obecnoci cz³owieka na obszarze województw przygranicznych pochodzi z okolic W³odawy (miejscowoæ Suszno) i datowane jest na okres 230190 tysiêcy lat p.n.e. Póniejsze lady pobytu ludzi na tym obszarze siêgaj¹ epoki paleolitu, o czym wiadcz¹ odkryte znaleziska w Górze Pu³awskiej nad Wis³¹. Nietrwa³e osady z epoki mezolitu zarejestrowano w dolinach Wis³y, Wieprza i Bystrzycy oraz na lessowych wy¿ynach Lasu Stockiego i Okala. Kilkuhektarowe osady neolityczne znamy z W¹wolnicy, Lasu Stockiego, Celejowa, Chodlika i Gródka nad Bugiem. Szczególnym wyró¿nikiem obszaru województwa s¹ megalityczne grobowce kultury pucharów lejkowatych odnotowane na P³askowy¿u Na³êczowskim oraz ogromne osiedla ludzkie z tego okresu z najbardziej znanym w Gródku nad Bugiem. Po kulturze ceramiki sznurowej pozosta³y w krajobrazie regionu niezwyk³e kurhany. Najwiêcej, bo oko³o 60 kopców, zachowa³o siê na Grzêdzie Sokalskiej. Rozci¹gaj¹ siê one równole¿nikowo na ponad 20 kilometrach najwy¿szych garbów. Niew¹tpliwie osobliwoci¹ na skalê europejsk¹ s¹ tak¿e cmentarzyska Gotów z IIIV w. n.e. odkryte w Mas³omêczu i Gródku nad Bugiem. Znacz¹cym walorem turystycznym jest kultura ludowa, zarówno materialna jak i niematerialna. Obejmuje ona ludowe budownictwo i technikê, obyczaje i sztukê. Dzie³a ludowej kultury mo¿na ogl¹daæ w miejscu ich powstawania, b¹d w muzeach etnograficznych i skansenach lub w punktach etnograficznych i izbach twórczych, m.in. w Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie i w Szewczenkowskim Gaju we Lwowie4. cieranie siê i przenikanie ró¿nych grup etnicznych oraz kulturowych zwi¹zanych z kolejnymi falami osadnictwa na terenach pogranicza pozostawi³o niematerialne lady obejmuj¹ce m.in. jêzyk, nazewnictwo, tradycje i zwyczaje. Obok doR¹kowski G. Turystyka jako czynnik aktywizacji pogranicza polsko-ukraiñskiego; Jedut R., Geograficzne uwarunkowania aktywizacji turystycznej pogranicza polsko-ukraiñskiego. 4 148 minuj¹cych dwóch ¿ywio³ów kulturowych, polskiego i ruskiego, na kszta³t obecnego dziedzictwa kulturowego du¿e znaczenie mia³ nap³yw osadników ormiañskich, niemieckich, tatarskich i ¿ydowskich, a tak¿e innych narodowoci, które przez wieki wspó³istnia³y i kulturowo wzajemnie siê przenika³y. W zró¿nicowanych zwyczajach i architekturze du¿e wp³ywy wywar³y ró¿norodne religie: rzymskokatolicka, greckokatolicka, ormiañskokatolicka, prawos³awna, judaizm i protestantyzm. Przenikaj¹cy siê nawzajem wielowarstwowy charakter dziedzictwa kulturowego, zachowane bogactwo obiektów oraz ca³ych jego zespo³ów, ró¿norodna i bogata oferta kulturalna, wielki potencja³ amatorskiego ruchu artystycznego sprawiaj¹, i¿ region transgraniczny nale¿y do najcenniejszych pod tym wzglêdem nie tylko w Polsce, ale i na Ukrainie. Jedn¹ z najwiêkszych atrakcji turystycznych s¹ zabytki chronione ustawowo dobra kultury ze wzglêdu na wartoæ artystyczn¹, historyczn¹ i naukow¹. Na obszarze tym wystêpuj¹ zarówno obiekty zabytkowe wykorzystywane zgodnie ze swoim pierwotnym przeznaczeniem (kocio³y, cerkwie), jak i pe³ni¹ce nowe funkcje (muzealne, wystawiennicze, funkcje hotelowe i gastronomiczne). Tereny województwa lubelskiego i podkarpackiego od pocz¹tków pañstwa polskiego by³y obszarem zagro¿onym ze strony czêsto naje¿d¿aj¹cych na kresy wschodnie Tatarów i Turków. Z tego powodu ju¿ za panowania Kazimierza Wielkiego rozpoczêto budowê wielu obiektów murowanej architektury obronnej, zw³aszcza na Podkarpaciu. Powstawa³y tutaj nie tylko zamki obronne, ale tak¿e ca³e miasta, wsie, dwory, kocio³y i klasztory. Wszystkie one mia³y zapewniæ przygranicznym terenom spokój, a tak¿e w niektórych przypadkach pe³ni³y rolê stra¿nic na gêsto przebiegaj¹cych tutaj szlakach handlowych: z Krakowa na Ru i dalej nad Morze Czarne czy z Krakowa przez Lublin i Brzeæ do Wilna, Droga Królewska z Krakowa przez Lublin i Che³m do Kijowa oraz szlak bursztynowy: Morze Ba³tyckie Morze Czarne. Wród licznych zamków Podkarpacia wymieniæ nale¿y: zamek Kamieniec w Odrzykoniu, zamek Kazimierzowski w Przemylu, zamek w Krasiczynie a tak¿e zamki w Lesku, Przec³awiu, Rozwadowie, Rzemieniu, Sanoku i Wêgierce oraz otoczony fortyfikacjami bastionowymi zamek w £añcucie, gdzie znajduje siê jedna z najwiêkszych kolekcji w Europie, ponad 100 powozów. Najcenniejszym, w skali kraju i Europy, obiektem militarnym z po³owy XIX wieku jest piercieñ twierdzy Przemyl. Z 15 fortów piercienia zewnêtrznego dobrze zachowa³ siê Fort nr VIII w £êtowni i Fort nr XI w Duñkowiczkach. Istnieje równie¿ wiele zabytków techniki przemys³owej. Najciekawsze obiekty zwi¹zane z przemys³em naftowym zgromadzone zosta³y w skansenie w Bóbrce. Inne posiadaj¹ du¿e mo¿liwoci wykorzystania turystycznego, jak linie kolejki w¹skotorowej Przeworsk Dynów oraz £upków Cisna. 149 Tak¿e na terenie województwa lubelskiego zachowa³y siê liczne pozosta³oci obiektów obronnych, m.in. w Bochotnicy, Kazimierzu Dolnym, Janowcu, Krupem, Wojciechowie, Kry³owie, £aszczowie, Zawieprzycach, Bia³ej Podlaskiej, Kodniu, Or³owie Murowanym i Sielcu, a przede wszystkim w Dêblinie i Zamociu. Przez po³udniowe obszary województwa przebiega czêæ piercieniowego systemu umocnieñ Linii Mo³otowa. Z obiektów obronnych na terenach przygranicznych obwodów Ukrainy na szczególn¹ uwagê zas³uguje zamek z XIII wieku w Drohobyczu oraz z koñca XIII wieku w £ucku, z XVI w. i zrekonstruowany w wieku XVII zamek w Starym Siole, a tak¿e zamki w Olesku, Podhorcach, O³yce oraz tzw. Zamek Wysoki, a raczej jego pozosta³oci, na wzgórzu zamkowym we Lwowie. Wiele ciekawych obiektów obronnych wzniesiono ju¿ poza granicami obwodów przygranicznych, choæby w Dubnie, Ostrogu, Kamieñcu czy Krzemieñcu. Najwiêkszym i najhojniej obdarowanym w zabytki miastem pogranicza jest za³o¿ony w 1256 roku Lwów Staromiejski, zespó³ architektoniczny o ³¹cznej powierzchni ok. 120 ha, zosta³ w 1998 r. wpisany na Listê wiatowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Do najcenniejszych zabytków Lwowa nale¿¹ m.in.: unicka katedra w. Jura, rynek otoczony 44 kamienicami, ratusz, gotycki koció³ katedralny obrz¹dku ³aciñskiego z kaplic¹ Kampianów oraz wolno stoj¹ca kaplica Boimów, koció³ Dominikanów, arsena³ miejski, opera, katedra ormiañska, koció³ bernardyñski w. Andrzeja Aposto³a, Uspieñska (Wo³oska) cerkiew z kaplic¹ Trzech wiêtych, wie¿a Korniakta, kamienica korniaktowska (królewska), gmach uniwersytetu im. Iwana Franki. Wa¿nym miejscem na mapie zabytków Lwowa jest cmentarz £yczakowski z cmentarzem Orl¹t Lwowskich cel sentymentalnych podró¿y wielu Polaków. Nekropolia jest od 1786 roku miejscem spoczynku wybitnych lwowian ró¿nych narodowoci. Drugim miastem w regionie transgranicznym wpisanym na Listê wiatowego Dziedzictwa Kultury UNESCO jest Zamoæ twierdza i zarazem miasto idealne. Zachowa³ siê tutaj ca³y uk³ad urbanistyczny projektu Bernarda Morando: urokliwe kamienice podcieniowe, Ratusz zamojski stanowi¹cy jedn¹ z najpiêkniejszych pónobarokowych budowli w Polsce, Kolegiata zamojska, pa³ac Zamoyskich, bramy miejskie, a przede wszystkim budowle fortyfikacyjne; nadszañce w istniej¹cych i przebudowanych bastionach, kojce przed kurtynami miêdzybastionowymi, dzia³obitnie i szereg elementów obronnych przedpola twierdzy ³¹cz¹ce siê w jeden z najnowoczeniejszych w Europie uk³adów obronnych przez ca³¹ po³owê XIX wieku. W Baranowie Sandomierskim, Koz³ówce, Rzeszowie, Dukli, Sieniawie, Pu³awach, Klemensowie, Kocku i Radzyniu Podlaskim, Niezdowie i Rejowcu zachowa³y siê najbardziej znane w skali kraju zespo³y pa³acowo-parkowe oraz pa³ace w Czemiernikach i Na³êczowie. 150 Ryc. 8.1. G³ówne obszary turystyczne pogranicza polsko-ukraiñskiego ród³o: Opracowanie w³asne. 151 Region Polski po³udniowo-wschodniej obfituje w zachowane na ogó³ w dobrym stanie obiekty sakralne, liczne koció³ki drewniane, zw³aszcza na Podkarpaciu: Kwiatoñ, Mochnaczka, Powronik, a nade wszystko Haczów, gdzie znajduje siê najstarszy w Polsce drewniany koció³ budz¹cy podziw historyków sztuki. Na uwagê zas³uguje tak¿e zespó³ klasztorny w Jaros³awiu oraz koció³ w Le¿ajsku znany w Polsce i w Europie z koncertów organowych. Na terenie Lubelszczyzny dominuj¹ kocio³y rzymskokatolickie, mniej liczne s¹ cerkwie prawos³awne i unickie oraz bo¿nice. Do najciekawszych budowli katolickich nale¿¹: katedry w Lublinie i Zamociu, kocio³y w Piotrawinie, Kazimierzu Dolnym, Uchaniach, Turobinie, Che³mie, W³odawie, Pu³awach, Kodniu, Lubartowie, Lenej Podlaskiej, Zwierzyñcu, Go³êbiu, Chodlu oraz kaplica w. Trójcy w Lublinie i Loretañska w Go³êbiu. Cerkwie zlokalizowane s¹ w Jab³ecznej, Hrubieszowie, Szczebrzeszynie, Che³mie, W³odawie. Wród zachowanych drewnianych obiektów sakralnych wyró¿niaj¹ siê kocio³y w Tomaszowie Lubelskim, Annopolu, Górecku Kocielnym i Borowicy oraz cerkwie w Kostom³otach, Ch³opiatynie, Korczminie, Hrebennem i D³u¿niowie. Na uwagê zas³uguj¹ zespo³y klasztorne w Jab³ecznej, Lublinie, Radecznicy, Kazimierzu Dolnym, Lenej Podlaskiej, Bia³ej Podlaskiej, Che³mie i Szczebrzeszynie. Warto obejrzeæ bo¿nice w Zamociu, W³odawie, £êcznej, Modliborzycach i Szczebrzeszynie. Najstarsze cerkwie w obwodach przygranicznych Ukrainy pochodz¹ z XII i XIII wieku. Najcenniejsze zabytki tego typu zlokalizowane s¹ we W³odzimierzu Wo³yñskim, Serednim Wodiane, Kolodne, Zimnym, 2 cerkwie w Drohobyczu, cerkiew w. Miko³aja we Lwowie, Potelyczu, Niskieniczach, Krechowie, Oleksandriwce, Wo³yci Derewlañskiej, Kamieniu Koszyrskim, Borys³awiu, Roztoce, ¯ó³kwi i w Zalesoczu. Wród zabytkowych kocio³ów wymieniæ warto: koció³ katedralny z XIV w. we Lwowie, XV-wieczny koció³ w Drohobyczu oraz kolegiatê pod wezwaniem w. Wawrzyñca i w. Stanis³awa oraz koció³ Dominikanów w ¯ó³kwi, kolegiatê w O³yce oraz koció³ w Horianach. Wiele sporód zabytkowych zespo³ów sakralnych na terenach przygranicznych z Ukrain¹ jest do dzisiaj miejscem kultu. S¹ to, zwi¹zane z wyznaniem rzymskokatolickim, prawos³awnym i unickim: W¹wolnica, Lublin, Kodeñ, Lena Podlaska, Kolembrody, Kalwaria Pac³awska, Krasnobród, Jab³eczna oraz Kostom³oty i Pratulin. Na terenie województwa lubelskiego zlokalizowane by³y w czasie II wojny wiatowej 3 hitlerowskie obozy zag³ady, w których zginê³o ³¹cznie oko³o 1,4 mln osób: w Be³¿cu (750 tys.), Majdanku (350 tys.) i Sobiborze (250 tys.). Obecnie miejsca te s¹ licznie odwiedzane przez turystów, szczególnie z Polski, Izraela, a tak¿e Stanów Zjednoczonych i Japonii. Ró¿norodnoæ walorów kulturowych regionu transgranicznego, zw³aszcza kultury ludowej oraz obiektów architektonicznych, stwarza dogodne warunki roz152 woju dla turystyki wycieczkowej, zw³aszcza w obwodzie lwowskim i województwie lubelskim. 8.3. Baza noclegowa i jej wykorzystanie Wykorzystanie naturalnych predyspozycji regionu transgranicznego do rozwoju turystyki na tym terenie wymaga rozwoju infrastruktury turystycznej, a w pierwszej kolejnoci bazy noclegowej. Us³ugi noclegowe s¹ jednym z podstawowych noników wartoci ekonomicznych zwi¹zanych z ruchem turystycznym. W ostatnich latach na terenach przygranicznych z Ukrain¹ obserwuje siê zmiany funkcji i jakoci obiektów bazy noclegowej poddawanej kategoryzacji, a tak¿e kontrolom ró¿nych systemów rekomendacyjnych zarówno krajowych, jak i zagranicznych. Obserwuje siê tak¿e powstawanie nowych, o wysokim standardzie us³ug, obiektów hotelowych w przygranicznych obwodach Ukrainy, pomimo to ogólny poziom tych us³ug jest wci¹¿ niewystarczaj¹cy. Podstawowa baza noclegowa zlokalizowana na obszarze pogranicza polsko-ukraiñskiego liczy ³¹cznie 713 obiektów noclegowych (44,3% na terenach przygranicznych Polski i 55,7% w obwodach ukraiñskich) to 63,3 tys. miejsc, z czego 33,3% zlokalizowanych jest w województwach przygranicznych i 66,7% w obwodach. Sporód 44,5 tys. miejsc ca³orocznych 23,8% zlokalizowanych jest w polskiej czêci obszaru transgranicznego i 76,2% w czêci ukraiñskiej. Struktura liczby obiektów jak i miejsc noclegowych wed³ug województw i obwodów jest zró¿nicowana. Najlepiej w bazê noclegow¹ wyposa¿ony jest obwód lwowski, w którym zlokalizowanych jest 27,3% obiektów i 41,0% miejsc noclegowych pogranicza polsko-ukraiñskiego, w województwie lubelskim odpowiednio 25,0% i 18,7% i w podkarpackim 19,4% i 14,7%. Najmniejszy udzia³ w strukturze miejsc noclegowych i obiektów ma obwód zakarpacki i wo³yñski. Nieco inny obraz nasycenia poszczególnych jednostek administracyjnych tego obszaru w bazê noclegow¹ jawi siê pod wzglêdem wskanika liczby miejsc noclegowych na 1 tys. mieszkañców, który w obwodzie lwowskim wynosi 10,1, w zakarpackim 7,4, wo³yñskim 6,7 i najmniej w województwie lubelskim 5,4 i podkarpackim 4,4 miejsca noclegowego na 1 tys. mieszkañców. Przeciêtny obiekt noclegowy w obszarze transgranicznym liczy 89 miejsc, 67 w regionach polskich i 106 w ukraiñskich. Dysproporcja ta wynika g³ównie z ró¿nicy w strukturach obiektów noclegowych obu obszarów. A¿ 67,8% miejsc noclegowych na terenach przygranicznych Ukrainy znajduje siê w obiektach uzdrowiskowych i zaledwie nieco ponad 5% miejsca te zajmuj¹ w strukturze obiektów na terenie województw przygranicznych. Najwiêksze obiekty noclegowe o przeciêtnie 133,0 153 Ryc. 8.2. Liczba miejsc noclegowych w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2003 r. (w tys.) ród³o: Opracowanie w³asne. miejscach zlokalizowane s¹ w obwodzie lwowskim, o 88,8 miejsc w zakarpackim i 71,5 miejscach w wo³yñskim. Przeciêtny obiekt noclegowy na terenach przygranicznych Polski jest o po³owê mniejszy ni¿ w obwodzie lwowskim i liczy w województwie lubelskim 66,3 miejsca, a w podkarpackim 67,2. W strukturze obiektów noclegowych pogranicza dominuj¹ zak³ady uzdrowiskowe stanowi¹ce 28,9% obiektów i dysponuj¹ce 46,9% miejscami noclegowymi. Hotele stanowi¹ 27,3% obiektów i zawieraj¹ 24,8% miejsc noclegowych, za orodki wypoczynkowe odpowiednio 25,7% i 15,8%. Najmniej liczebnym rodzajem bazy noclegowej s¹ kempingi i pola namiotowe (5,5% obiektów i 5,2% miejsc noclegowych) oraz schroniska m³odzie¿owe (12,9% i 7,0%). Struktury zarówno obiektów jak i miejsc noclegowych ró¿ni¹ siê istotnie tak w podziale na przygraniczne tereny Ukrainy i Polski, jak dla poszczególnych obwodów i województw. Udzia³ miejsc noclegowych w zak³adach uzdrowiskowych w obwodach przygranicznych wynosi 67,8% i jest a¿ o 62,7 pkt wy¿szy ni¿ w województwach przygranicznych, zbli¿ony jest natomiast na tych terenach udzia³ obiektów i miejsc noclegowych w hotelach. Województwa przygraniczne lepiej wyposa¿one s¹ w kempingi, pola namiotowe, schroniska m³odzie¿owe i orodki wypoczynkowe, których udzia³ w ogólnej liczbie miejsc noclegowych jest w przygranicznych regionach Polski wiêkszy od 12 do 16 pkt od udzia³u tego typu bazy w przygranicznych obwodach Ukrainy. 154 Najwiêcej hoteli (26,7% hoteli regionu transgranicznego i 29,1% miejsc w hotelach) oraz zak³adów lecznictwa sanatoryjnego (57,8% obiektów i 67,3% miejsc) funkcjonuje w obwodzie lwowskim, najwiêcej kempingów (56,8% obiektów i 69,3% miejsc) i orodków wczasowych (odpowiednio: 41,5% i 44,3%) jest zlokalizowanych w województwie lubelskim, za schronisk m³odzie¿owych w podkarpackim (44,6% obiektów i 37,6% miejsc). Ryc. 8.3. Liczba udzielonych noclegów w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2003 r. (w tys.) ród³o: Opracowanie w³asne. Z bazy noclegowej w obszarze transgranicznym skorzysta³o w 2003 roku 1,3 mln turystów, z tego 43,9% na terenie przygranicznym Polski i 56,1% w obwodach przygranicznych Ukrainy. Najwiêcej, bowiem 33,6% turystów przyjecha³o do obwodu lwowskiego, 23,2% do województwa lubelskiego i 20,7% do podkarpackiego oraz 12,1% do obwodu zakarpackiego i 10,4% do wo³yñskiego. Charakterystyczne jest, ¿e najlepiej wyposa¿ony w bazê noclegow¹ w obszarze transgranicznym obwód lwowski pod wzglêdem liczby przyje¿d¿aj¹cych turystów zajmuje 5 miejsce na Ukrainie, a pod wzglêdem wyje¿d¿aj¹cych trzecie. Struktura obiektów i ich specyfika bezporednio wp³ywa na przeciêtny okres pobytu turysty w obiekcie noclegowym, który w obszarze transgranicznym wynosi³ przeciêtnie 6,3 dnia, przy czym na terenie polski 2,6 i 9,2 na terenie przygranicznych obwodów Ukrainy. Najd³u¿ej turyci przebywali w obwodzie lwowskim 11,0 dni, w zakarpackim 7,8 dnia, wo³yñskim – 4,9 oraz w województwie podkarpackim – 2,8 i lubelskim – 2,4 dnia. 155 W obszarze transgranicznym z 1 miejsca noclegowego korzysta przeciêtnie w ci¹gu roku 20 turystów, na terenach przygranicznych Polski ponad 26 i 17 w obwodach przygranicznych Ukrainy. Najwiêcej turystów przypada na 1 miejsce noclegowe w województwie podkarpackim 28 i lubelskim 25, znacznie mniej natomiast w obwodzie lwowskim i zakarpackim po 16 i wo³yñskim 18. Na 1 miejsce noclegowe udzielanych jest w obszarze transgranicznym w ci¹gu roku 125 noclegów: 68 w województwach przygranicznych i 154 noclegi w obwodach przygranicznych Ukrainy. wiadczy to o bardziej efektywnym wykorzystaniu bazy noclegowej na terenach przygranicznych Ukrainy ni¿ Polski. Najlepsz¹ infrastrukturê turystyczn¹ w województwach przygranicznych posiadaj¹ powiaty: bieszczadzki, kronieñski, sanocki i jasielski, w³odawski, pu³awski, zamojski oraz miasta Rzeszów, Lublin, Zamoæ i Przemyl, po stronie ukraiñskiej natomiast rejony: Drohobycz, Jaworów, Skole, Szack, Pereczyn, Tiaczew oraz miasta: Lwów, Morszyn, Truskawiec i U¿gorod. Wród turystów z Ukrainy odwiedzaj¹cych Polskê zdecydowan¹ wiêkszoæ stanowi¹ mê¿czyni, ok. 80%. W przyjazdach dominuj¹ osoby w wieku rednim oraz w grupie wiekowej 25-34 lata (ponad jedna trzecia turystów). G³ównymi celami podró¿y s¹ przyjazdy turystyczne, a tak¿e przejazdy tranzytem przez Polskê, przyjazdy w interesach i sprawach s³u¿bowych, odwiedziny u krewnych lub znajomych, a tak¿e zakupy. Jednodniowe wizyty zwi¹zane s¹ g³ównie z zakupami i s¹siedzkimi odwiedzinami. W roku 2004 z bazy noclegowej w województwie podkarpackim skorzysta³o 29,5 tys. turystów z Ukrainy, za w województwie lubelskim 21,9 tys. Oko³o 80% turystów z Ukrainy zatrzymuje siê w odleg³oci nie wiêkszej ni¿ 100 km od granicy. Analiza struktury bazy noclegowej polsko-ukraiñskiego regionu transgranicznego oraz poziomu i struktury ruchu turystycznego prowadzi do wniosku o ró¿nych kierunkach rozwoju turystyki na terenach przygranicznych Ukrainy i Polski. W obwodach przygranicznych obiekty turystyczne s¹ du¿e, nastawione na turystykê pobytow¹ z du¿ym udzia³em lecznictwa sanatoryjnego. Tereny przygraniczne Polski z obiektami raczej ma³ymi obs³uguj¹ w wiêkszym stopniu ruch wycieczkowy, turystykê kwalifikowan¹ oraz pobyty wczasowe. Porednio wiadczy to o ró¿nych preferencjach i potrzebach ruchu turystycznego na obu obszarach. Tezê tê wydaje siê potwierdzaæ zaledwie 10-% udzia³ turystów ukraiñskich w ruchu turystycznym w polskiej czêci obszaru transgranicznego oraz jeszcze mniejszy udzia³ turystów polskich w ruchu turystycznym na obszarach przygranicznych Ukrainy. wiadczy to tak¿e o niewielkim wzajemnym oddzia³ywaniu potencja³ów turystycznych obwodów i województw przygranicznych. Z drugiej strony sytuacja ta jest potencjaln¹ szans¹ wiêkszej wymiany ruchu turystycznego przy jednoczesnym udro¿nieniu przejæ granicznych oraz przygotowaniu ofert turystycznych dostosowanych do preferencji turystów z drugiej strony granicy. 156 Niezwykle wa¿n¹ funkcjê w ofercie turystycznej regionu odgrywaj¹ obiekty obs³ugi turystyki. W regionie transgranicznym zlokalizowane s¹ 104 muzea, 24 teatry, 103 kina, 10 ogrodów botanicznych i zoologicznych oraz 54,7 tys. sklepów i 1,7 tys. stacji benzynowych. Nasycenie terenów przygranicznych obiektami obs³ugi turystyki jest niezwykle zró¿nicowane. Na 1 teatr przypada przeciêtnie w regionie transgranicznym 381,8 tys. Ryc. 8.4. Wybrane obiekty obs³ugi turystyki w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2003 r. ród³o: Opracowanie w³asne. mieszkañców, przy czym na terenach przygranicznych Polski 714,7 tys. i Ukrainy 270,8 tys. Oznacza to, ¿e tereny przygraniczne Ukrainy s¹ ponad 2,5-krotnie bardziej nasycone w obiekty teatralne ni¿ przygraniczne obszary Polski. Pozosta³e wskaniki okrelaj¹ce liczbê mieszkañców na 1 obiekt s¹ korzystniejsze dla polskiej czêci obszaru transgranicznego, gdzie nasycenie w muzea jest blisko 2,5-krotnie wiêksze ni¿ w przygranicznych obwodach Ukrainy, 3-krotnie wiêksze w kina, 4,5-krotnie wiêksze w ogrody botaniczne i zoologiczne oraz ponad 6,5-krotnie wiêksze w sklepy i 3-krotnie w stacje benzynowe. Wskanik liczby ludnoci przypadaj¹cej na 1 obiekt obs³ugi turystyki wskazuje, ¿e województwo lubelskie jest najbardziej nasycone, sporód jednostek admi157 nistracyjnych pogranicza, w muzea, sklepy i stacje paliw, na drugim miejscu plasuje siê natomiast pod wzglêdem nasycenia w kina oraz ogrody botaniczne i zoologiczne. Województwo podkarpackie zajmuje pierwsze miejsce pod wzglêdem nasycenia w kina, ogrody botaniczne i zoologiczne oraz na drugim miejscu w sklepy, stacje paliw i muzea. Pod wzglêdem nasycenia obwodów i województw przygranicznych w teatry, na pierwszym miejscu uplasowa³ siê obwód lwowski, za na drugim zakarpacki. Obwód wo³yñski najwy¿sze 3 miejsce w regionie transgranicznym zaj¹³ pod wzglêdem nasycenia w muzea i teatry. 8.4. Turystyka jako czynnik rozwoju Obszar transgraniczny charakteryzuje siê znacz¹cymi walorami i atrakcyjnoci¹ turystyczn¹. Wystêpuje tu urozmaicona rzeba terenu i wspania³e krajobrazy, du¿e kompleksy lene, liczne gatunki zwierzyny ³ownej, bogata sieæ wód powierzchniowych z obfitoci¹ wielu gatunków ryb, zasoby wód mineralnych i leczniczych, liczne zabytki kultury materialnej oraz bogaty i ró¿norodny folklor. Pomimo dobrych warunków do rozwoju ró¿nych form turystyki: rekreacyjnej, aktywnej, kwalifikowanej, miejskiej i kulturowej, ale tak¿e biznesowej i in., to naturalne i kulturowe walory obszaru transgranicznego wykorzystywane s¹ nie w pe³ni. Tylko nieliczne obszary mo¿na zaliczyæ do trzeciej fazy rozwoju regionów turystycznych, charakteryzuj¹cej siê dobrze rozwiniêtym rynkiem turystycznym, o szybko zwiêkszaj¹cej siê liczbie turystów i inwestycji w turystykê. Wiele obszarów atrakcyjnych turystycznie znajduje siê natomiast we wstêpnych fazach rozwojowych, w tzw. fazie odkrywania oraz w fazie przyci¹gania5. Wród najczêciej formu³owanych przyczyn niepe³nego wykorzystania mo¿liwoci rozwojowych regionu transgranicznego poprzez turystykê wymienia siê: niewystarczaj¹c¹ popularnoæ turystyczn¹, zw³aszcza na tle innych regionów w Polsce i na Ukrainie, niewystarczaj¹cy marketing turystyki, zw³aszcza niedostatki produktu turystycznego i promocji, peryferyjnoæ po³o¿enia i utrudnion¹ dostêpnoæ komunikacyjn¹, szczególnie przygranicznych obszarów Polski, barierê kapita³ow¹ w dziedzinie tworzenia i dystrybucji produktu turystycznego, niewystarczaj¹cy ruch turystyczny, Miszczuk A., Koncepcja cyklu ¿ycia obszarów turystycznych i mo¿liwoci jej wykorzystania w badaniach nad Euroregionem Bug [w:] R¹kowski G. (red.), Turystyka jako czynnik aktywizacji pogranicza polsko-ukraiñskiego, Norbertinum, Lublin 1997, s. 162-165. 5 158 brak infrastruktury ekonomicznej wspomagaj¹cej rozwój przedsiêbiorczoci w sferze obs³ugi turystyki. Pomiêdzy poszczególnymi, wyspecyfikowanymi wy¿ej barierami rozwoju turystyki na polsko-ukraiñskim obszarze transgranicznym, wystêpuj¹ wzajemne zale¿noci i oddzia³ywania stanowi¹c pewien rodzaj b³êdnego ko³a. Tylko rozerwanie go mo¿e otworzyæ drogê do przyspieszenia rozwoju gospodarczego obszarów przygranicznych poprzez turystykê. 159 160 Andrzej Miszczuk Stefan Trochimczuk Rozdzia³ 9 NAUKA I SZKOLNICTWO WY¯SZE We wspó³czesnych koncepcjach rozwoju regionalnego nadal docenia siê tradycyjne czynniki, tj. pracê, kapita³ oraz ziemiê i inne zasoby naturalne, jednak coraz wiêkszego znaczenia nabiera wiedza jako g³ówne ród³o bogactwa oraz najwa¿niejszy czynnik stymuluj¹cy aktywnoæ gospodarcz¹1 . Mówi siê wrêcz o gospodarce opartej na wiedzy. Wiedza jest elementem budowania kapita³u spo³ecznego regionu, a poprzez to wzmacniania przewag konkurencyjnych nad innymi regionami. Jest to szczególnie wa¿ne w odniesieniu do obszaru pogranicza polsko-ukraiñskiego, wykazuj¹cego wiele cech peryferyjnoci zarówno w sensie po³o¿enia geograficznego, jak te¿ potencja³u ekonomicznego. Tabela 9.1. Osoby z wy¿szym wykszta³ceniem na pograniczu polsko-ukraiñskim wed³ug stanu w dniu 5 grudnia 2001 roku na Ukrainie i 20 maja 2002 roku w Polsce ród³o: Zestawienie w³asne na podstawie: www.ukrcensus.gov.ua oraz publikacji GUS: NSP 2002. Por. m.in.: Chojnicki Z., Czy¿ T., Polska na cie¿ce rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. Podejcie regionalne, Przegl¹d Geograficzny. 75, z. 1, 2003, s. 23-24; Domañski R., Geografia ekonomiczna. Ujêcie dynamiczne, PWN, Warszawa 2003, s. 268-270. 1 161 Jedn¹ z miar ukazuj¹cych kapita³ spo³eczny pogranicza polsko-ukraiñskiego, niezbêdny do budowania gospodarki opartej na wiedzy jest liczba osób z wy¿szym wykszta³ceniem. Jedynym wiarygodnym ród³em danych na ten temat s¹ narodowe spisy powszechne. Ostatnie odby³y siê: na Ukrainie w grudniu 2001 roku i w Polsce w maju-czerwcu 2002 roku. Dane uzyskane w ich wyniku zawiera tabela 9.1. Wynika z niej, ¿e w dwóch polskich województwa pogranicza polsko-ukraiñskiego mieszka 10,0% ludnoci Polski legitymuj¹cej siê wy¿szym wykszta³ceniem. Z kolei w trzech obwodach ukraiñskich ludnoæ z wy¿szym wykszta³ceniem stanowi 8,8% ogó³u tej ludnoci na Ukrainie. Analiza liczby osób z wy¿szym wykszta³ceniem w przeliczeniu na 1000 osób w wieku powy¿ej 19 roku ¿ycia pokazuje, ¿e ten typ wykszta³cenia jest bardziej popularny na Ukrainie ni¿ w Polsce. Ponadto wyranie widaæ, ¿e tylko w obwodzie lwowskim odsetek osób z wy¿szym wykszta³ceniem jest zdecydowanie wiêkszy od redniej krajowej, w pozosta³ych województwach/obwodach jest on wyranie ni¿szy. Nie mo¿na zatem stwierdziæ, ¿e poziom wykszta³cenia ludnoci jest atutem pogranicza polsko-ukraiñskiego. By budowaæ gospodarkê opart¹ na wiedzy, konieczna jest tak¿e odpowiednia w sensie ilociowych jak i jakociowym baza wiedzy, w której ramach szczególnego znaczenia nabieraj¹ placówki szkolnictwa wy¿szego, zarówno jako ród³a generowania wiedzy jak te¿ jej upowszechniania. Tradycje funkcjonowania szkolnictwa wy¿szego na obszarze dzisiejszego pogranicza polsko-ukraiñskiego siêgaj¹ XVI wieku. Pierwsz¹ szko³¹ wy¿sz¹ na pograniczu polsko-ukraiñskim, a tak¿e na obszarze ca³ej Ukrainy by³a za³o¿ona oko³o 1576 r. przez Konstantego Wasyla Ostrogskiego w Ostrogu na obszarze historycznego Wo³ynia2 – Akademia Ostrogska3 . Kszta³ci³a ona duchownych prawos³awnych, prowadzi³a te¿ w³asn¹ drukarniê, dziêki której wydawane by³y podrêczniki. Dzia³a³a do 1636 roku. Inn¹ historycznie wa¿n¹ powsta³¹ nieco póniej ni¿ Akademia Ostrogska, bo w 1594 roku uczelni¹ by³a Akademia Zamojska. Zosta³a ona za³o¿ona w Zamociu przez kanclerza i hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego. Wzorowana na uniwersytecie w Padwie, przeznaczona by³a dla m³odzie¿y szlacheckiej i mieszczañskiej. Mia³a j¹ przygotowywaæ do udzia³u w ¿yciu publicznym. Dzia³alnoæ Akademii Zamojskiej trwa³a do 1784 roku4 . 2 Obszar historycznego Wo³ynia obejmuje nie tylko dzisiejszy obwód wo³yñski, ale tak¿e obwód rówieñski i znaczn¹ czêæ ¿ytomierskiego. Ostróg le¿y obecnie w obwodzie rówieñskim. Por.: Eberhardt P., Przemiany demograficzno-osadnicze na Wo³yniu [w:] Eberhardt P., Gorzym-Wilkowski W., Miszczuk A., Przemiany demograficzno-osadnicze na pograniczu polsko-ukraiñsko-bia³oruskim, Euroregion Bug t. 8, s. 162. 3 Encyklopedia Kresów, Wydawnictwo Kluszczyñski, Kraków 2004, s.15. 4 Tam¿e. 162 Bardzo wa¿n¹ dat¹ dla rozwoju szkolnictwa wy¿szego na obecnym pograniczu polsko-ukraiñskim by³ rok 1661, kiedy to król Jan Kazimierz nada³ kolegium jezuickiemu we Lwowie prawa akademickie, daj¹c tym samym pocz¹tek najwiêkszej uczelni na tym obszarze, jak¹ jest Uniwersytet Lwowski. Prawa te zosta³y potwierdzone przez króla Augusta III w 1758 roku. Akt za³o¿ycielski przewidywa³ powstanie czterech wydzia³ów, tj. teologicznego, filozoficznego, prawnego i medycznego. Kasata zakonu Jezuitów w 1773 roku spowodowa³a, ¿e uniwersytet zamieniono w szko³ê redni¹. Reaktywacji uczelni dokona³ cesarz Józef II w 1784 roku, jednak w latach 18051816 mia³a ona ponownie status szko³y redniej. Ponownej reaktywacji uniwersytetu dokona³ cesarz Franciszek I w 1817 roku. Przerwy w funkcjonowaniu uczelni pojawia³y siê te¿ w latach 184851 oraz w czasie I i II wojny wiatowej. W latach 19191939 Uniwersytet Lwowski nosi³ imiê Jana Kazimierza, a po II wojnie wiatowej Iwana Franki5 . We Lwowie w 1844 roku powsta³a tak¿e jedna z najstarszych uczelni technicznych Europy Politechnika Lwowska, a w 1872 roku w Dublanach pod Lwowem zosta³a utworzona Akademia Rolnicza, po 1919 roku przekszta³cona w Wydzia³ Rolniczo-Leny Politechniki Lwowskiej. Pod koniec XIX wieku (1898 rok) powsta³a równie¿ we Lwowie Akademia Weterynaryjna. Okres miêdzywojenny przyniós³ rozwój istniej¹cych placówek, a tak¿e powstanie nowych. Na mapie orodków akademickich pojawi³ siê Lublin. 8 grudnia 1918 roku odby³a siê pierwsza inauguracja roku akademickiego na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Jego za³o¿ycielem i pierwszym rektorem by³ ks. prof. Idzi Radziszewski by³y rektor Seminarium Duchownego w Petersburgu. Profesorem filozofii na KUL by³ kardyna³ Karol Wojty³a papie¿ Jan Pawe³ II, którego Imiê od 4 kwietnia 2005 roku nosi uczelnia. Wyk³adali tu tak¿e prymasi Polski kardyna³owie August Hlond i Stefan Wyszyñski. Okres po II wojnie wiatowej przyniós³ dalszy rozwój szkolnictwa wy¿szego na pograniczu polsko-ukraiñskim. Powsta³y trzy nowe orodki akademickie, tj. £uck, Rzeszów i U¿gorod. W roku 1945 utworzono U¿gorodzki Uniwersytet Pañstwowy, a w 1952 roku w £ucku zlokalizowano Pañstwowy Instytut Pedagogiczny, przekszta³cony w 1993 roku w Uniwersytet Wo³yñski im. £esi Ukrainki. Z kolei w Rzeszowie w 1963 roku powsta³a Wy¿sza Szko³a Pedagogiczna (WSP) oraz Politechnika Rzeszowska im. Ignacego £ukasiewicza. Rozwin¹³ siê tak¿e najwiêkszy orodek akademicki polskiej czêci pogranicza polsko-ukraiñskiego Lublin. 23 padziernika 1944 roku zainaugurowa³ dzia³alnoæ drugi zlokalizowany w tym miecie uniwersytet, tj. Uniwersytet im. Marii Curie-Sk³odowskiej (UMCS). W nastêpnych latach z jego struktur wydzieli³y siê dwie nowe uczelnie, tj. Akademia Medyczna (1950) i Akademia Rolnicza (1955). Ponadto w 1953 roku powsta³a tak¿e Politechnika Lubelska. 5 Tam¿e, s. 497. 163 Ryc. 9.1. Studenci i absolwenci kierunków ekonomicznych i administracyjnych w roku akademickim 2003/2004 ród³o: Opracowanie w³asne. Ryc. 9.2. Studenci kierunków ekonomicznych i administracyjnych wed³ug p³ci w roku akademickim 2003/2004 ród³o: Opracowanie w³asne. Ryc. 9.3. Studenci kierunków ekonomicznych i administracyjnych wed³ug form studiów w roku akademickim 2003/2004 ród³o: Opracowanie w³asne. 164 Ryc. 9.4. Studenci i absolwenci kierunków in¿ynieryjno-technicznych w roku akademickim 2003/2004 ród³o: Opracowanie w³asne. Ryc. 9.5. Studenci kierunków in¿ynieryjno-technicznych wed³ug p³ci w roku akademickim 2003/2004 ród³o: Opracowanie w³asne. Najm³odsz¹ na pograniczu polsko-ukraiñskim pañstwow¹ uczelni¹ akademick¹, powsta³¹ w 2001 roku, na bazie filii UMCS w Rzeszowie, a tak¿e WSP i filii krakowskiej Akademii Rolniczej, jest Uniwersytet Rzeszowski. Lata 90. XX wieku przynios³y w polskiej czêci pogranicza polsko-ukraiñskiego dynamiczny rozwój prywatnych szkó³ zawodowych, kszta³c¹cych na poziomie licencjackim (in¿ynierskim). Towarzyszy³ temu tak¿e rozwój orodków filialnych uczelni pañstwowych oraz powstanie pañstwowych wy¿szych szkó³ zawodowych. Podobne procesy, aczkolwiek z pewnym opónieniem czasowym, zachodz¹ tak¿e w czêci ukraiñskiej pogranicza. W obecnej strukturze lokalizacji jednostek szkolnictwa wy¿szego na pograniczu polsko-ukraiñskim, mo¿na wyró¿niæ nastêpuj¹ce orodki akademickie: 165 Lwów, który jest najwiêkszym orodkiem szkolnictwa wy¿szego (100,5 tys. studentów) zarówno w czêci ukraiñskiej, jak i na ca³ym pograniczu polsko-ukraiñskim, jest te¿ jednym z najwa¿niejszych orodków akademickich Ukrainy. Zlokalizowane s¹ tutaj miêdzy innymi: Uniwersytet Lwowski im. Iwana Franki, Politechnika Lwowska, Lwowska Akademia Handlowa, Lwowska Akademia Rolnicza, Ukraiñski Pañstwowy Uniwersytet Leny, Lwowska Akademia Medyczna im. Daniela Halickiego, Lwowska Akademia Weterynaryjna im. S. Gi¿yckiego, Ukraiñska Akademia Drukarstwa, Lwowski Instytut Kultury Fizycznej, Lwowska Akademia Sztuk Piêknych, Wy¿sza Pañstwowa Akademia Muzyczna im. M. £ysenki, Lwowski Instytut Bankowoci, Lwowski Instytut Prawny, Lwowski Instytut Finansowo-Ekonomiczny, Lwowski Instytut Po¿arnictwa, Lwowski Regionalny Instytut Administracji Publicznej, Lwowski Instytut Przedsiêbiorczoci i Perspektywicznych Technologii, Lwowski Instytut Zarz¹dzania, Uniwersytet Lwowski Stawropigion, Ukraiñski Uniwersytet Katolicki, Instytut Galicyjski, Lwowski Uniwersytet Biznesu i Prawa, Samodzielny Wydzia³ Uniwersytetu Europejskiego, Wydzia³ Dniepropietrowskiej Akademii Kolejnictwa; Lublin, drugi co wielkoci orodek akademicki pogranicza polsko-ukraiñskiego, najwiêkszy orodek w czêci polskiej pogranicza (78,6 tys. studentów), jest siedzib¹ miêdzy innymi: Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego im. Jana Paw³a II, Uniwersytetu im. Marii Curie-Sk³odowskiej, Akademii Medycznej im. F. Skubiszewskiego, Akademii Rolniczej, Politechniki Lubelskiej, Wy¿szej Szko³y Przedsiêbiorczoci i Administracji, Wy¿szej Szko³y Ekonomii i Innowacji, Wy¿szej Szko³y Spo³eczno-Przyrodniczej, Lubelskiej Szko³y Wy¿szej im. W³adys³awa Jagie³³y; Rzeszów, trzeci pod wzglêdem liczby studentów (45,3 tys.) orodek akademicki pogranicza polsko-ukraiñskiego, który jest miejscem lokalizacji: Uniwersytetu Rzeszowskiego, Politechniki Rzeszowskiej im. Ignacego £ukasiewicza, Wy¿szej Szko³y Informatyki i Zarz¹dzania oraz Wy¿szej Szko³y Zarz¹dzania; £uck, jest jedynym w obwodzie wo³yñskim orodkiem akademickim, drugim co do znaczenia w ukraiñskiej czêci i czwartym na ca³ym pograniczu polsko-ukraiñskim (21,0 tys. studentów) Zlokalizowane s¹ tu: Wo³yñski Pañstwowy Uniwersytet im. £esi Ukrainki, Politechnika £ucka, Wo³yñski Instytut Ekonomiki i Zarz¹dzania, Wy¿sza Szko³a Humanistyczna, Instytut Biotechniczny, £ucki Instytut Miêdzynarodowego Uniwersytetu Ukraina oraz Wo³yñska Filia Pañstwowej Akademii Statystyki; U¿gorod (ok. 16 tys. studentów) jest pi¹tym pod wzglêdem liczby studentów orodkiem akademickim pogranicza polsko-ukraiñskiego, tworz¹ go miêdzy innymi: U¿gorodzki Uniwersytet Narodowy, U¿gorodzki Pañstwowy Instytut Informatyki, Ekonomiki i Prawa, Zakarpacki Instytut Metodyki Nauczania, Wychowania oraz Podwy¿szania Kwalifikacji Pedagogicznych, 166 Drohobycz (9,6 tys. studentów) jest drugim po Lwowie orodkiem akademickim w obwodzie lwowskim, funkcjonuje tutaj Uniwersytet Pedagogiczny im. Iwana Franki oraz Instytut Administracji; Jaros³aw (9,4 tys. studentów) jest orodkiem, w którym dzia³a jedna wy¿sza uczelnia publiczna, kszta³c¹ca na poziomie licencjackim, tj. Pañstwowa Wy¿sza Szko³a Zawodowa; Mukaczewo (ok. 9 tys. studentów) jest drugim co do wielkoci miastem obwodu zakarpackiego, w którym znajduj¹ siê: Mukaczewski Instytut Podkarpackiego Uniwersytetu im. Wasyla Stefanyka oraz Mukaczewski Instytut Technologiczny; Przemyl (7,5 tys. studentów) jest znacz¹cym orodkiem szkolnictwa wy¿szego na Podkarpaciu, studenci kszta³c¹ siê tutaj w: Wy¿szej Szkole Administracji i Zarz¹dzania, Pañstwowej Wy¿szej Szkole Zawodowej, Wy¿szej Szkole Gospodarczej i Wy¿szej Szkole Informatyki i Zarz¹dzania; Zamoæ (5,7 tys. studentów) jest za spraw¹ Akademii Zamojskiej jednym z najstarszych orodków akademickich na pograniczu polsko-ukraiñskim, obecnie funkcjonuj¹ tutaj: Wy¿sza Szko³a Zarz¹dzania i Administracji, Wy¿sza Szko³a Humanistyczno-Ekonomiczna im. Jana Zamoyskiego, Instytut Nauk Rolniczych AR w Lublinie oraz grupy zamiejscowe UMCS; Stalowa Wola (4,3 tys. studentów), jest siedzib¹ Zamiejscowego Wydzia³u Nauk o Spo³eczeñstwie KUL oraz filii Wydzia³u Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji KUL, a tak¿e Wy¿szej Szko³y Ekonomicznej; Bia³a Podlaska (3,9 tys. studentów), bêd¹ca miejscem lokalizacji Pañstwowej Wy¿szej Szko³y Zawodowej oraz Kolegium Licencjackiego UMCS, a tak¿e Wydzia³u Zamiejscowego warszawskiej Akademii Wychowania Fizycznego; Krosno (3,6 tys. studentów), w którym funkcjonuje Pañstwowa Wy¿sza Szko³a Zawodowa; Tarnobrzeg (1,7 tys. studentów), w którym dzia³a jedna publiczna Pañstwowa Wy¿sza Szko³a Zawodowa, kszta³c¹ca na poziomie licencjackim; Ryki (1,6 tys. studentów) s¹ miejscem lokalizacji jednej niepublicznej Wy¿szej Szko³y Umiejêtnoci Pedagogicznych i Zarz¹dzania; Tomaszów Lubelski (1,5 tys. studentów), sta³ siê orodkiem szkolnictwa wy¿szego za spraw¹ powo³ania Zamiejscowego Wydzia³u Nauk Prawnych i Ekonomicznych KUL; Tyczyn (1,3 tys. studentów) jest ma³ym miasteczkiem (3,1 tys. mieszkañców), po³o¿onym ko³o Rzeszowa, w którym dzia³a Wy¿sza Szko³a Spo³eczno-Gospodarcza; Che³m (1,2 tys. studentów), w którym ma siedzibê Pañstwowa Wy¿sza Szko³a Zawodowa oraz Wydzia³ Zamiejscowy warszawskiej Szko³y Wy¿szej im. Bog167 dana Jañskiego, ponadto rozpoczê³a dzia³alnoæ Wy¿sza Szko³a Stosunków Miêdzynarodowych i Komunikacji Spo³ecznej; Pu³awy (1,0 tys. studentów), w których studenci kszta³ceni s¹ w ramach Pu³awskiej Szko³y Wy¿szej oraz grup zamiejscowych UMCS; Ropczyce (1,0 tys. studentów) s¹ miejscem lokalizacji Wy¿szej Szko³y In¿ynierii Rolniczej i Zarz¹dzania; Sanok (1,0 tys. studentów) posiada Pañstwow¹ Wy¿sz¹ Szko³ê Zawodow¹; Chust (ok. 0,5 tys. studentów), po³o¿ony na Zakarpaciu, jest siedzib¹ Filii Miêdzynarodowego Uniwersytetu Ukraina; Berehowo (ok. 0,4 tys. studentów) jest miastem obwodu zakarpackiego, siedzib¹ Zakarpackiego Instytutu Pedagogicznego; Bi³goraj (0,4 tys. studentów) jest miejscem lokalizacji Kolegium Licencjackiego UMCS; Jas³o (0,4 tys. studentów) jest orodkiem, w którym dzia³a Wy¿sza Szko³a Hotelarstwa i Turystyki; £uków (0,4 tys.) jest siedzib¹ Szko³y Biznesu i Administracji; Mielec (0,4 tys. studentów) to miasto, w którym zlokalizowana jest Wy¿sza Szko³a Gospodarki i Zarz¹dzania; Opole Lubelskie (0,3 tys. studentów), w którym grupy zamiejscowe prowadzi AR w Lublinie; Krasnystaw (0,2 tys. studentów), w którym podobnie jak w Opolu Lubelskim, prowadzone s¹ grupy zamiejscowe AR w Lublinie; Kazimierz Dolny (58 studentów), w którym rozpoczê³o dzia³alnoæ Kolegium Licencjackie Sztuk Piêknych UMCS; Potoczek k.Janowa Lubelskiego (43 studentów), w którym kszta³ceni s¹ studenci AR w Lublinie. Dokonuj¹c typologii na podstawie liczby studentów, mo¿na wyró¿niæ piêæ kategorii orodków szkolnictwa wy¿szego na pograniczu polsko-ukraiñskim (tabela 9.2.). Z kolei dla oceny znaczenia szkolnictwa wy¿szego w funkcjonowaniu wymienionych wczeniej orodków pos³u¿ono siê miernikiem liczby studentów na 1000 mieszkañców. Wyniki tej typologii zawiera z kolei tabela 9.3. Okazuje siê, ¿e szkolnictwo wy¿sze ma najwiêksze znaczenie dla funkcjonowania: Lublina, Rzeszowa oraz Jaros³awia, mniejsze choæ tak¿e du¿e, dla: Lwowa, £ucka, U¿gorodu oraz Mukaczewa i Przemyla, natomiast najmniejsze dla: Kazimierza Dolnego, Mielca i Potoczka. 168 Tabela 9.2. Typologia orodków szkolnictwa wy¿szego na pograniczu polsko-ukraiñskim wed³ug liczby studentów ród³o: Opracowanie w³asne. Tabela 9.3. Typologia orodków szkolnictwa wy¿szego na pograniczu polsko-ukraiñskim wed³ug liczby studentów w przeliczeniu na 1000 mieszkañców ród³o: Jak w tabeli 9.2. Wszystkie szko³y wy¿sze na pograniczu polsko-ukraiñskim kszta³ci³y w roku akademickim 2003/2004 328,8 tys. studentów, z tego na polsk¹ stronê przypada³o 170,7 tys. (9,2% ogólnej liczby studentów w Polsce), a na stronê ukraiñsk¹ 158,1 tys. (8,6% ogólnej liczby studentów na Ukrainie). Najwiêcej studentów uczy³o siê w obwodzie lwowskim 110,1 tys. oraz województwach: lubelskim 98,1 tys. i podkarpackim 72,6 tys., zdecydowanie mniej w obwodzie zakarpackim 27,1 tys. oraz wo³yñskim 21,0 tys. 169 Najwszechstronniejsz¹ ofertê edukacyjn¹ posiadaj¹ orodki szkolnictwa wy¿szego w województwie lubelskim i obwodzie lwowskim, natomiast w województwie podkarpackim nie ma szkó³ wy¿szych kszta³c¹cych na kierunkach artystycznych oraz weterynaryjnych, w obwodzie zakarpackim weterynaryjnych, a w obwodzie wo³yñskim rolniczych, weterynaryjnych i medycznych. W obwodzie lwowskim dominuj¹ studenci kierunków: ekonomicznych i administracyjnych (32,1% ogó³u studentów w obwodzie), in¿ynieryjno-technicznych (18,3%), pedagogicznych (9,0%), humanistycznych (8,6%) oraz prawnych (7,5%), w województwie lubelskim ekonomicznych i administracyjnych (21,9%), spo³ecznych (12,9%), humanistycznych (12,4%) oraz pedagogicznych (11,5%), w województwie podkarpackim ekonomicznych i administracyjnych (29,5%), spo³ecznych (16,0%), pedagogicznych (12,2%) i in¿ynieryjno-technicznych (9,1%), w obwodzie zakarpackim ekonomicznych i administracyjnych (26,9%), in¿ynieryjno-technicznych (14,1%), medycznych (12,4%), humanistycznych (12,0%) i prawnych (9,4%), a w obwodzie wo³yñskim humanistycznych (15,9%), in¿ynieryjnotechnicznych (15,7%), ekonomicznych i administracyjnych (15,0%) i pedagogicznych (12,0%). Na ca³ym pograniczu polsko-ukraiñskim najwiêcej studentów kszta³ci siê na kierunkach ekonomicznych i administracyjnych 88,7 tys. (27,0% ogó³u studentów), in¿ynieryjno-technicznych 38,7 tys. (11,8%), humanistycznych 31,7 tys. (9,6%), pedagogicznych 22,7 tys. (6,9%) oraz prawnych – 21,9 tys. (6,7%). Na zakoñczenie rozwa¿añ dotycz¹cych nauki i szkolnictwa wy¿szego na pograniczu polsko-ukraiñskim mo¿na sformu³owaæ kilka wniosków. Po pierwsze, wystêpuje wyrana hierarchia orodków szkolnictwa wy¿szego. Na jej szczycie znajduj¹ siê dwa najwiêksze i oferuj¹ce najpe³niejsz¹ ofertê edukacyjn¹ orodki, tj. Lwów i Lublin. Wa¿ne znaczenie odgrywaj¹ tak¿e uczelnie wy¿sze zlokalizowane w pozosta³ych miastach wojewódzkich/obwodowych, tj. Rzeszów, U¿gorod i £uck. Dominuj¹ce liczebnie mniejsze orodki regionalne i subregionalne tworz¹ sieæ placówek powi¹zanych z najwiêkszymi uczelniami pogranicza. Po drugie, liczba studentów kszta³c¹cych siê w uczelniach pogranicza polsko-ukraiñskiego jest wyranie mniej ni¿ proporcjonalna w stosunku do liczby ludnoci zamieszkuj¹cej pogranicze. Oznacza to, ¿e pomimo dynamicznego odnotowanego w latach 90. XX wieku i pierwszych latach XXI wieku rozwoju orodków szkolnictwa wy¿szego, zarówno tych istniej¹cych wczeniej jak i nowo powsta³ych, odsetek ludnoci z wy¿szych wykszta³ceniem na pograniczu polsko-ukraiñskim z wyj¹tkiem obwodu lwowskiego odbiega od wielkoci rednich na Ukrainie i w Polsce. Trudno wiêc w tej sytuacji stwierdziæ, ¿e wykszta³cenie wy¿sze jest znacz¹cym walorem kapita³u spo³ecznego tego obszaru. Po trzecie, od pocz¹tku lat 90. obserwowane jest nasilaj¹ce siê zjawisko nawi¹zywania wspó³pracy naukowej, wymiany studentów i pracowników pomiêdzy 170 polskimi i ukraiñskimi uczelniami pogranicza. Wyrazem nowej jakoci wspó³pracy by³a idea powo³ania uniwersytetu polsko-ukraiñskiego w Lublinie. Jej dotychczasow¹ realizacj¹ jest utworzenie z inicjatywy Uniwersytetu Marii Curie-Sk³odowskiej, Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego im. Jana Paw³a II, Uniwersytetu im. Iwana Franki we Lwowie, Uniwersytetu im. Tarasa Szewczenki w Kijowie oraz Akademii Kijowsko-Mohylañskiej Europejskiego Kolegium Polskich i Ukraiñskich Uniwersytetów. Zainaugurowa³o ono swoj¹ dzia³alnoci z udzia³em prezydentów Polski i Ukrainy w padzierniku 2001 roku. Kolegium kszta³ci obecnie ok. 170 doktorantów z Polski i Ukrainy. Boryka siê jednak z ogromnymi finansowoorganizacyjnymi i prawnymi problemami (brak uregulowañ prawnych dotycz¹cych uznawalnoci stopni naukowej w Polsce i na Ukrainie). Wydaje siê jednak, ¿e dzia³alnoæ Kolegium wyznacza nowy jakociowo kierunek wspó³pracy naukowo-dydaktycznej na pograniczu polsko-ukraiñskim, który z czasem powinien byæ uzupe³niony o kszta³cenie studentów i mo¿liwoæ zdobywania przez nich podwójnych dyplomów ukoñczenia studiów, jak to ma miejsce na pograniczu polsko-niemieckim. 171 172 Bogdan Kawa³ko Rozdzia³ 10 INFRASTRUKTURA KOMUNIKACYJNA 10.1. G³ówne szlaki transportowe Od maja 2004 roku granica wschodnia Polski sta³a siê granic¹ zewnêtrzn¹ ca³ej Unii Europejskiej, a województwa lubelskie i podkarpackie znalaz³y siê na jej obrze¿ach. Peryferyjnoæ tych regionów bezporednio granicz¹cych z Ukrain¹ poprzez ten fakt ma szanse byæ znacznie z³agodzona m.in. poprzez po³o¿enie na programowanych transeuropejskich i euroazjatyckich korytarzach transportowych. Regiony lubelski i podkarpacki, a tak¿e lwowski i wo³yñski, tym samym zostan¹ w³¹czone w obszar aktywnego oddzia³ywania systemu korytarzy europejskich. Natomiast poza obszarem bezporedniego oddzia³ywania korytarzy pozostaje obwód zakarpacki. G³ówne arterie tworz¹ce zrêby tworz¹cych siê korytarzy transportowych stanowi¹: Drogi le¿¹ce w korytarzach planowanej autostrady A4 oraz dróg ekspresowych. Najwa¿niejsze z nich to1: droga miêdzynarodowa nr 4 (z odcinkami autostrady A4): Drezno (Niemcy) Zgorzelec Wroc³aw Katowice Kraków Przemyl Lwów Kijów; droga krajowa nr 98: Bielsko-Bia³a Nowy S¹cz Krosno Medyka Granica Pañstwowa (Ukraina); droga miêdzynarodowa nr 17: Warszawa Lublin Zamoæ Tomaszów Lubelski Hrebenne (granica pañstwowa) Lwów; droga nr 12: G³ogów Piotrków Trybunalski Radom Pu³awy Lublin Che³m Dorohusk (granica pañstwa). G³ówne szlaki kolejowe o znaczeniu miêdzynarodowym: szlak relacji: Gdañsk Warszawa Lublin Che³m Dorohusk (granica pañstwa). Linia o znaczeniu miêdzynarodowym na odcinku Warszawa Kijów staRegiony Polski. Województwo podkarpackie, II edycja. Profile Regionalne Nr 9, red. Dziemianowicz W., IBnGR, GdañskWarszawa 2000; Regiony Polski. Województwo lubelskie, II edycja. Profile regionalne Nr 3, red. Dziemianowicz W., IBnGR GdañskWarszawa 2000; Plan zagospodarowania przestrzennego Województwa lubelskiego. Tom I, BPP, Lublin 2002; Strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2000-2006, Rzeszów 2000 r. (maszynopis); Strategia rozwoju woj. lubelskiego, Urz¹d Marsza³kowski, Lublin 2000. 1 173 nowi najkrótsze po³¹czenie Warszawy z Kijowem, z odcinkiem toru szerokiego od Zawadówki do granicy pañstwa; linia: Warszawa Lublin Rejowiec Hrebenne (granica pañstwa). Odcinek miêdzynarodowej linii Warszawa Rawa Ruska Lwów, stanowi¹cy najkrótsze po³¹czenie Warszawy ze Lwowem; szlak: S³awków (Katowice) Zamoæ Hrubieszów (granica pañstwa) tzw. Linia Hutniczo-Szerokotorowa (LHS). £¹czy Górny l¹sk z granic¹ pañstwa uk³adem linii szerokotorowej i normalnotorowej. Linia ta mo¿e zapewniæ przewóz ³adunków z Ukrainy i Dalekiego Wschodu bez koniecznoci prze³adowywania na granicy. G³ówna infrastruktura obs³ugowa tej linii znajduje siê w Hrubieszowie i Zamociu2; magistrala kolejowa: l¹sk Rzeszów Medyka Przemyl ¯urawnica. Stanowi znacz¹cy wêze³ miêdzynarodowego transportu kolejowego z portalem prze³adunkowym; Linia nr 108 Stró¿e Krocienko3. W warunkach nowej konfiguracji przestrzeni europejskiej wzrasta wartoæ tzw. renty tranzytowego po³o¿enia analizowanego polsko-ukraiñskiego regionu transgranicznego, a zw³aszcza zachodniej Ukrainy, tj. obwodów lwowskiego i wo³yñskiego oraz polskich województw podkarpackiego i lubelskiego. Dynamika i stopieñ wykorzystania stworzonej szansy w du¿ym stopniu zale¿ny od stanu przygotowania kompleksowego i spójnego pakietu projektów i dzia³añ organizacyjnych oraz polityki intraregionalnej prowadzonej na tym obszarze. O atrakcyjnoci inwestycyjnej regionów i kraju jako ca³oci, w znacznym stopniu decyduje jakoæ infrastruktury transportowej oraz dogodne po³¹czenia i dostêpnoæ komunikacyjna (autostrady, drogi szybkiego ruchu, szybkie koleje). Sieæ dróg publicznych o nawierzchni twardej w województwie lubelskim i podkarpackim wynosi ³¹cznie 31,7 tys. km. Sieæ dróg publicznych w polskiej czêci regionu transgranicznego kategorii krajowej i wojewódzkiej ogó³em wynosi 5560 tys. km, z czego d³ugoæ dróg krajowych wynosi 1760 tys. km. W woj. lubelskim drogi krajowe licz¹ ok. 1,0 tys. km, a wojewódzkie 2200 km, natomiast w woj. podkarpackim odpowiednio 760 km i 1,6 tys. km. Niew¹tpliwym mankamentem obszaru województw lubelskiego i podkarpackiego jest s³aboæ sieci komunikacyjnej. Gêstoæ dróg publicznych kategorii krajowej i wojewódzkiej jest ni¿sza ni¿ rednio w kraju i wynosi odpowiednio w: lubelskim 4,20 km/100 km2 i 8,94 km/100 km2, podkar- PKP Linia Hutniczo-Szerokotorowa, Zarz¹d LHS, Zamoæ, listopad 2001 r. (maszynopis). Plan zagospodarowania przestrzennego województwa podkarpackiego. Zarz¹d Województwa Podkarpackiego, Rzeszów, kwiecieñ 2002. 2 3 174 packim – 3,99 km/100 km2 i 8,93 km/100 km2, natomiast w Polsce: 5,80 km/100 km2 i 9,01 km/100 km2 4. W ukraiñskiej czêci regionu transgranicznego d³ugoæ dróg publicznych o nawierzchni twardej wynosi ³¹cznie 17,1 tys. km. Gêstoæ dróg publicznych w poszczególnych obwodach wynosi odpowiednio w obwodzie wo³yñskim 28,1 km/100 km2, w lwowskim 37,3 km/100 km2, a w zakarpackim 25,9 km/100 km2 przy przeciêtnym wskaniku na Ukrainie wynosz¹cym km/100km2. Stan dróg stanowi jedn¹ z g³ównych barier rozwoju regionów lubelskiego i podkarpackiego5. Brak jest g³ównych arterii drogowych na kierunku wschódzachód oraz obwodnic miejskich na tych szlakach. Utrudnienia komunikacyjne stanowi równie¿ brak dostatecznej liczby mostów na g³ównych rzekach, zw³aszcza na rzece Wis³a, San i Wieprz. Bez autostrad tranzytowych i modernizacji dróg ekspresowych obszar obydwu regionów mo¿e staæ siê wysoce nieprzejezdny dla transportu miêdzynarodowego. Wiêkszoæ dróg budowana jeszcze do roku 1990 nie jest przystosowana do przenoszenia obci¹¿eñ, jakie wystêpuj¹ obecnie. Pod wzglêdem stanu jakoci nawierzchni, parametrów technicznych jak i optymalnoci sieci w czêci ukraiñskiej sytuacja przedstawia siê znacznie niekorzystniej, ni¿ po stronie polskiej. Sieæ kolejowa czêci polskiej regionu liczy 2,05 tys. km linii, z czego ok. 1,0 tys. przypada na woj. podkarpackie, a 1,05 tys. km na lubelskie6. Gêstoæ linii kolejowych eksploatowanych (w km) na 100 km2 powierzchni wynosi odpowiednio w obwodzie lwowskim 5,9, w zakarpackim 4,8 i w wo³yñskim 3,0. Gêstoæ linii kolejowych przypadaj¹ca na 100 km2 powierzchni (w km) w województwie lubelskim wynosi 4,2 km, za w województwie podkarpackim 5,0 km. W czêci ukraiñskiej ³¹cznie d³ugoæ sieci kolejowej wynosi 2,5 tys. km linii, z czego oko³o 1,3 tys. km przypada na najlepszy pod wzglêdem obwód lwowski, 0,6 tys. km na wo³yñski i 0,6 tys. km na zakarpacki. W polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym funkcjonuj¹ jedynie 2 lotniska: we Lwowie i Rzeszowie, które regularnie realizuj¹ komunikacjê lotnicz¹. Port lotniczy we Lwowie posiada sta³e po³¹czenia z 2 miastami na Ukrainie, 4 orodkami bêd¹cymi w sieci miêdzynarodowej. Lotnisko w Rzeszowie funkcjonuje w sieci krajowej, realizuj¹c regularne po³¹czenia z Warszaw¹ i Krakowem. Na podstawie danych z roczników statystycznych i informacji Zarz¹dów Dróg w Lublinie i Rzeszowie. 5 Strategia rozwoju woj. lubelskiego..., Strategia rozwoju woj. podkarpackiego.., „Rocznik Statystyczny”. 6 Transport w Polsce w 1999 r., Wyniki dzia³alnoci, GUS, Warszawa 2000 r., Rocznik Statystyczny. 4 175 10.2. Potencjalne korytarze komunikacyjne a region transgraniczny Po rozszerzeniu Unii Europejskiej granica wschodnia, jako zewnêtrzna granica Unii, zmieni³a równoczenie rangê po³o¿onych w jej obrêbie regionów. Peryferyjne ich po³o¿enie, od maja 2004 zosta³o radykalnie przewartociowane i zmieni³o Rys. 10.1. Potencjalne korytarze komunikacyjne w polsko-ukraiñskim obszarze transgranicznym ród³o: Opracowanie w³asne, 2003 r. 176 swój dotychczasowy status. Od tego czasu znalaz³y siê one bowiem na europejskich i euroazjatyckich tranzytowych kierunkach infrastruktury transportowej. Kluczowe z nich to: · III Transeuropejski Korytarz Transportowy (od granicy polsko-niemieckiej), Olszyna/Zgorzelec Krzy¿owa Wroc³aw Opole Katowice Kraków Rzeszów Przemyl Korczowa/Medyka. Przebiega on od granicy z woj. ma³opolskim a¿ do granicy polsko-ukraiñskiej w kierunku Lwowa (w ca³oci przebiega przez teren regionu podkarpackiego); · Korytarz Via Intermare (tworz¹cy mo¿liwe powi¹zanie: Morze Ba³tyckie Morze Czarne), Gdañsk Warszawa Lublin Zamoæ Lwów Tarnopol Odessa/ Bukareszt. Od granicy z woj. mazowieckim do przejcia granicznego w Hrebennem (na granicy z Ukrain¹) w ca³oci przebiega przez teren województwa lubelskiego, a dalej przez obwód lwowski. Umownie przyjmuje siê, ¿e Via Intermare to szeroko rozumiany korytarz komunikacyjny Morze Ba³tyckie Morze Czarne, przebiegaj¹cy po trasie: Gdañsk Warszawa Lublin Zamoæ Lwów Tarnopol Odessa. Jego szczegó³owy przebieg nie jest ostatecznie zdefiniowany i okrelony. W sk³ad korytarza wchodz¹ zarówno szlaki drogowe jak i kolejowe wraz z ca³¹ struktur¹ obs³ugow¹. Na granicy polsko-ukraiñskiej wêz³owym punktem korytarza mo¿e staæ siê Hrebenne Rawa Ruska (miêdzynarodowe przejcie kolejowe, miêdzynarodowe przejcie drogowe na trasie drogi ekspresowej S17). W systemie korytarzy uwzglêdniane s¹ tak¿e okrelone aktywne funkcje przejæ granicznych w Hrubieszowie i Dorohusku. Mo¿liwe do ukszta³towania korytarze komunikacyjne w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym przedstawia rys. 10.1. Korytarz Via Intermare, obok istotnego znaczenia dla polskiej przestrzeni geopolitycznej mo¿e spe³niæ niezwykle wa¿n¹ (nawet decyduj¹c¹) rolê gospodarcz¹ i regionotwórcz¹ dla granicz¹cych ze sob¹ polskich województw i ukraiñskich obwodów7. Ju¿ obecnie, w pewnym zakresie, jest to korytarz wpisany w system gospodarczy Polski, a tak¿e jako jeden z istotnych czynników rozwoju regionów przygranicznych. Mocn¹ stron¹ korytarza jest granica l¹dowa tylko z jednym krajem (Ukrain¹), co dla przewozów na odleg³oci ok. 1,5 tys. km z kierunku Gdañsk Gdynia do Odessy ma du¿e znaczenie zw³aszcza w aspekcie efektywnoci ekonomicznej, uwarunkowañ prawnych, wzajemnych umów, a tak¿e sprawnoci i organizacji przewozów ca³ego systemu transportowego. Docelowy kszta³t tego korytarza jest spraw¹ otwart¹. Modelowanie korytarzy komunikacyjnych Europy ( i Polski) z uwzglêdnieniem kierunku ukraiñskiego wymaga dalszych studiów i uzgodnieñ programowo-analitycznych ze strony ukraiñskiej. Potwierdza to rosn¹ca dynamika ruchu granicznego pojazdów i osób z Ukrain¹ oraz niejako naturalne formowanie siê na tym tle g³ównych osi ci¹¿enia 7 Dot. woj. podkarpackiego i lubelskiego oraz obwodów wo³yñskiego i lwowskiego (Ukraina). 177 178 Bogdan Kawa³ko Rozdzia³ 11 INFRASTRUKTURA GRANICZNA I RUCH GRANICZNY Wspó³praca transgraniczna jest bardzo wa¿nym czynnikiem stymuluj¹cym rozwój spo³eczno-gospodarczy pogranicza polsko-ukraiñskiego. Przez pogranicze to przebiegaj¹ transeuropejskie korytarze transportowe. Funkcjonuj¹ tu tak¿e przejcia graniczne o znaczeniu europejskim, z których najwiêksze to: Hrebenne Rawa Ruska, Dorohusk Jagodzin, M³yny Korczowa i Przemyl Medyka. Od pocz¹tku lat 90. nast¹pi³ w Polsce dynamiczny wzrost ruchu granicznego, zarówno jeli chodzi o cudzoziemców odwiedzaj¹cych Polskê, jak i obywateli polskich wyje¿d¿aj¹cych za granicê. W latach 1994 2003 granicê Polski w obydwu kierunkach przekroczy³o ³¹cznie ok. 2408,4 mln osób. W ogólnej liczbie odpraw dokonanych w latach 1994 2003 udzia³ cudzoziemców wynosi 62,6% (1506,7 mln osób) i jest o 40% wiêkszy ni¿ Polaków przekraczaj¹cych granicê (901,7 mln). Z ogólnej liczby cudzoziemców odwiedzaj¹cych Polskê zdecydowanie przewa¿aj¹ obywatele pañstw s¹siaduj¹cych. Najliczniejsz¹ grupê stanowi¹ Niemcy, Czesi, Ukraiñcy, Bia³orusini. Liczba osób przekraczaj¹cych granicê w poszczególnych latach podlega³a istotnym wahaniom. W 1994 r. granicê pañstwa przekroczy³o ok. 215,2 mln osób, w roku 1999 282,3 mln, co stanowi³o najwy¿szy poziom. W latach nastêpnych notowano spadek przekroczeñ a¿ do poziomu 177,8 mln osób w 2003 r.1 W roku 2003 ruch odbywa³ siê na 251 przejciach granicznych w tym: 174 drogowych, 33 kolejowych, 19 morskich, 5 rzecznych i 20 lotniczych2. 11.1. Polsko-ukraiñskie przejcia graniczne Podstawowym czynnikiem umo¿liwiaj¹cym wspó³pracê gospodarcz¹, kontakty spo³eczne i poznawcze jest infrastruktura graniczna. Polska granica wschodnia z Ukrain¹, która jest zewnêtrzn¹ wschodni¹ granic¹ celn¹ ca³ej Unii Europejskiej, powinna spe³niaæ warunki organizacyjne i infrastrukturalne stawiane przez Uniê. Granica pañstwowa z Ukrain¹ o ca³kowitej d³ugoci 535 km, na odcinku o d³ugoci Ruch graniczny i wydatki cudzoziemców w Polsce oraz Polaków za granic¹ w latach 1994-2002. GUS, Warszawa 1994-2002, dane Stra¿y Granicznej za rok 2003. 2 Statystyka SG, ruch graniczny, zwalczanie przestêpczoci, imigracja, http://www.sg.gov.pl/ informacje/ 1 179 222 km przebiega rodkiem koryta rzeki Bug. Ca³oæ granicy z Ukrain¹ stanowi 15,3% ogólnej d³ugoci granic Polski3. Istniej¹ce aktualnie przejcia graniczne pomimo ci¹g³ej rozbudowy nie s¹ w stanie nale¿ycie obs³u¿yæ realizowanego, nawet na obecnym poziomie tranzytu miêdzy Wschodem i Zachodem. Na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych na granicy polsko-ukraiñskiej funkcjonowa³o jedno przejcie drogowe, tj. Medyka Szeginie i trzy kolejowe, tj. Dorohusk Jagodzin, Hrubieszów W³odzimierz Wo³yñski, Przemyl Mociska. Aktualnie na granicy z Ukrain¹ funkcjonuje 12 przejæ granicznych, w tym 6 drogowych i 6 kolejowych. S¹ to: A. Przejcia drogowe: DOROHUSK – JAGODZIN (woj. lubelskie, pow. che³mski, gm. Dorohusk obw. wo³yñski, rej. Luboml), o kategorii miêdzynarodowej, o pe³nym zakresie ruchu osobowego oraz towarowego, czynne ca³odobowo. W latach 1994 2003 przejcie w Dorohusku przekroczy³o ponad 24,0 mln osób i 7,7 mln pojazdów, natomiast w 2003 roku ponad 1,7 mln osób i 760,4 tys. pojazdów. Przejcie ma obecnie 22 pasy ruchu (12 na wjedzie i 10 na wyjedzie), a projektowana jego docelowa zdolnoæ przepustowa jest obliczona na 6 tys. pojazdów na dobê. Osi¹gniêcie pe³nej zdolnoci przepustowej bêdzie mo¿liwe po bêd¹cej w realizacji rozbudowie ukraiñskiej czêci przejcia4; ZOSIN UCI£UG (woj. lubelskie, pow. hrubieszowski, gm. Horod³o obw. wo³yñski, rej. W³odzimierz Wo³yñski), o kategorii miêdzynarodowej i pe³nym zakresie ruchu osobowego. Od 1997 roku dokonywane s¹ na tym przejciu wspólne (polsko-ukraiñskie) odprawy osób i rodków transportu5 . W latach 1995 2003 na tym przejciu granicê przekroczy³o w obu kierunkach ogó³em 4,9 mln osób i 1,8 mln pojazdów. Ruch na tym przejciu stale wzrasta, a szczególnie w ostatnim kwartale, kiedy odprawiono ogó³em o 6,5 mln osób i ponad 2,7 mln pojazdów. W roku 2003 w obie strony odprawiono 790 tys. osób oraz 491 tys. pojazdów. W koñcu sierpnia 2003 roku polskie MSZ przekaza³o stronie ukraiñskiej notê dyplomatyczn¹ w sprawie rozszerzenia rodzajów ruchu granicznego na tym przejsciu o ruch towarowy samochodów ciê¿arowych o dopuszczalnej masie ca³kowitej do 3,5 t. W trakcie uzgodnieñ ze s³u¿bami granicznymi jest koncepcja rozbudowy przejcia6 . HREBENNE – RAWA RUSKA (woj. lubelskie, pow. Tomaszów Lubelski, gm. Lubycza Królewska – obw. lwowski, rej. ¯ó³kiew), o kategorii miêdzynarodowej 3 4 2005 r. 5 6 180 www.sg.gov.pl Na podstawie informacji Lubelskiego Zarz¹du Drogowych Przejæ Granicznych w Che³mie, Na podstawie informacji LZDPG w Che³mie, 2005r. Tam¿e Ryc. 11.1. Przejcia drogowe w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym i pe³nym zakresie ruchu osobowego oraz towarowego, czynne ca³¹ dobê. W latach 1994 2003 przejcie w Hrebennem przekroczy³o ogó³em 24,1 mln osób oraz 7,3 mln pojazdów. W roku 2003 granicê na tym przejciu przekroczy³o ponad 2 mln osób oraz 750 tys. pojazdów. Projektowana docelowa zdolnoæ przepustowa przejcia jest obliczona na ok. 4 000 pojazdów na dobê i realizowana bêdzie na 16 pasach odpraw, po 8 na wjedzie i wyjedzie, co uwzglêdni³a tak¿e strona ukraiñska w swoim projekcie rozbudowy przejcia w Rawie Ruskiej; 181 M£YNY KORCZOWA (woj. podkarpackie, pow. jaros³awski, gm. Radymno obw. lwowski, rej. Jaworów), przejcie o kategorii miêdzynarodowej, pe³nym zakresie ruchu osobowego oraz towarowego. Funkcjonuje od 1998 roku. Przepustowoæ dla ruchu pojazdów wynosi ok. 1600 samochodów osobowych, a w odprawach towarowych ok. 1200 pojazdów towarowych na dobê. Obiekty przejcia s¹ nowoczesne i aktualnie spe³niaj¹ podstawowe wymogi UE. W latach 1994–2003 na przejciu odprawiono ogó³em 9,8 mln osób oraz 2,8 mln pojazdów. W roku 2003 odpowiednio 2,1 mln osób i 550 tys. pojazdów. Przejcie M³yny Korczowa ma szansê staæ siê jednym z najwa¿niejszych przejæ, nie tylko na granicy polsko-ukraiñskiej, ale tak¿e na kierunku wschodnim. Bêdzie ono po³¹czone autostrad¹ A4 z przejciem na polsko-niemieckiej granicy w Jêdrzychowicach; MEDYKA SZEGINIE (woj. podkarpackie, pow. przemyski, gm. Medyka obw. lwowski, rej. Mociska), przejcie o kategorii miêdzynarodowej i pe³nym zakresie ruchu osobowego oraz towarowego, czynne ca³¹ dobê, zapewnia kontrolê weterynaryjn¹ i fitosanitarn¹. Zdolnoæ przepustowa dla ruchu pojazdów wynosi ok. 1500 samochodów osobowych i ok. 100 autobusów, za w odprawach towarowych 300 350 samochodów ciê¿arowych na dobê. Wymaga nowych inwestycji oraz modernizacji w pe³ni dostosowuj¹cych obiekty przejcia do standardów unijnych. W latach 1994 2003 przejcie w Medyce przekroczy³o ogó³em 31,9 mln osób i 4,9 mln pojazdów. W roku 2003 granicê na tym przejciu przekroczy³o 3,7 mln osób oraz 556 tys. pojazdów; KROCIENKO SMOLNICA (woj. podkarpackie, pow. bieszczadzki, gm. Ustrzyki Dolne obw. lwowski, rej. Stary Sambor) o ca³odobowej odprawie granicznej. Realizowany ruch osobowy oraz towarowy o masie ca³kowitej do 3,5 t. Propozycje utworzenia nowych, drogowych przejæ granicznych7 : DO£HOBYCZÓW UHRYNÓW (woj. lubelskie, pow. hrubieszowski, gm. Do³hobyczów obw. lwowski, rej. Sokal). Propozycje w procedurze uzgodnieñ pomiêdzy w³aciwymi organami strony polskiej i ukraiñskiej. ZBERE¯E ADAMCZUKI (woj. lubelskie, pow. w³odawski, gm. Wola Uhruska obw. wo³yñski, rej. Szack). Propozycja utworzenia tego przejcia granicznego (z sugesti¹ zbudowania sezonowej przeprawy promowej do ukraiñskiej miejscowoci Adamczuki), Strategia rozwoju województwa lubelskiego 2000 r., oraz w „Plan zagospodarowania przestrzennego województwa lubelskiego” 2002 r. KRY£ÓW KRZECZÓW (woj. lubelskie, pow. hrubieszowski, gm. Mircze obw. wo³ñski, rej. nowowo³yñski, m. Krzeczów). Utworzenie przejcia granicznego w Kry³owie (gmina Mircze w powiecie hrubieszowskim) „Plan zagospodarowania przestrzennego województwa lubelskiego” 2002 r. Propozycja 7 182 Propozycja jest przedmiotem dwustronnych polsko-ukraiñskich rozmów. Wo³yñskiej Obwodowej Administracji Pañstwowej w tej kwestii zmierza do utworzenia w tym rejonie drogowego przejcia granicznego dla miêdzynarodowego ruchu osobowego i towarowego (co najmniej do 7 ton masy ca³kowitej pojazdu), z mostem granicznym na Bugu miêdzy znakami granicznymi 837 i 838; DUBIENKA K£ADNIÓW (woj. lubelskie, pow. che³mski, gm. Dubienka obw. wo³yñski, rej. Luboml). Strategia rozwoju województwa lubelskiego z 2000 r. przewiduje utworzenie miêdzypañstwowego przejcia granicznego w Dubience dla ruchu lokalnego, z mo¿liwoci¹ podwy¿szenia jego statusu do miêdzynarodowego. Szczegó³owa propozycja lokalizacji tego przejcia (w Starosielu, na wysokoci znaku granicznego nr 949), wskazana przez Wójta Gminy Dubienka, jest dogodna dla strony polskiej. Koryto Bugu w tym miejscu jest w¹skie (ni¿szy koszt budowy mostu), a przyleg³y teren nale¿y do zasobów Agencji Nieruchomoci Rolnych i gminy, za odleg³oæ do najbli¿szej drogi utwardzonej (wojewódzka nr 816) wynosi ok. 1500 m. Po drugiej stronie rzeki granicznej jest po³o¿ona ukraiñska miejscowoæ K³adniów. Propozycja lokalizacyjna jest korzystna ze wzglêdu na mo¿liwoæ zachowania symetrii sieci drogowych przejæ granicznych na lubelskim odcinku polsko-ukraiñskiej granicy pañstwowej (usytuowanie proponowanego przejcia w po³owie drogi miêdzy istniej¹cymi przejciami: w Dorohusku i Zosinie); DYNISKA STARE – ULIKÓW (woj. lubelskie, pow. Tomaszów Lubelski, gm. Ulhówek – obw. lwowski, rej. Sokal, m. Ulików)8 . Propozycja w procedurze rozmów i uzgodnieñ wstêpnych pomiêdzy stronami; BUDOMIERZ – HRUSZEW (woj. podkarpackie, pow. i gm. Lubaczów – obw. lwowski, rej. Jaworów) – drogowe miedzynarodowe dla ruchu osobowego9; MICHNIOWIEC £OPUSZANKA (woj. podkarpackie, pow. bieszczadzki, gm. Czarna Góra obw. lwowski, rej. Turka) drogowe miêdzynarodowe, dla ruchu osobowego; BANDRÓW – HALIWKA (woj. podkarpackie, pow. bieszczadzki, gm. Ustrzyki Dolne – obw. lwowski, rej. Stary Sambor) drogowe miêdzynarodowe, dla ruchu osobowego; SMOLNIK BOBERKA (woj. podkarpackie, pow. bieszczadzki, gm. Lutowiska obw. lwowski, rej. Turka) drogowe miêdzynarodowe, dla ruchu osobowego; WO£OSATE £UBNIA (woj. podkarpackie, pow. bieszczadzki, gm. Lutowiska obw. zakarpacki, rej. wielkoberczniañski) drogowe miêdzynarodowe, dla ruchu osobowego10. Plan Zagospodarowania Przestrzennego woj. lubelskiego. Urz¹d Marsza³kowski, Lublin 2002. Polska nota dyplomatyczna nr z listopada 2003r., w sprawie utworzenia przejcia. 10 O utworzenie przejcia zabiega strona ukraiñska. Przeszkod¹ jest chroniony obszar przyrodniczy po stronie polskiej. Rozmowy s¹ kontynuowane. 8 9 183 B. Przejcia kolejowe: Na granicy pañstwowej z Ukrain¹ funkcjonuje 6 przejæ kolejowych: DOROHUSK JAGODZIN (woj. lubelskie, pow. che³mski, gm. Dorohusk obw. wo³yñski, rej. Luboml), przejcie czynne ca³¹ dobê dla miêdzynarodowego ruchu osobowego i towarowego; HRUBIESZÓW W£ODZIMIERZ WO£YÑSKI (woj. lubelskie, pow. i gm. Hrubieszów obw. wo³yñski, rej. W³odzimierz Wo³yñski) czynne ca³¹ dobê dla miêdzynarodowego ruchu osobowego i towarowego; HREBENNE – RAWA RUSKA (woj. lubelskie, pow. Tomaszów Lubelski, gm. Lubycza Królewska obw. lwowski, rej. ¯ó³kiew) czynne ca³¹ dobê dla miêdzynarodowego ruchu osobowego; WERCHRATA RAWA RUSKA (woj. podkarpackie, pow. lubaczowski, gm. Horyniec obw. lwowski, rej. ¯ó³kiew) czynne ca³¹ dobê dla odpraw ruchu towarowego; PRZEMYL MOCISKA (woj. podkarpackie, pow. i gm. Przemyl obw. lwowski, rej. Mociska) czynne ca³¹ dobê dla miêdzynarodowego ruchu osobowego i odpraw towarowych; KROCIENKO CHYRÓW (woj. podkarpackie, pow. bieszczadzki, gm. Ustrzyki Dolne obw. lwowski, rej. Stary Sambor) czynne ca³¹ dobê dla potrzeb ruchu osobowego (obywatele RP i Ukrainy). Celem podejmowanych dzia³añ zwi¹zanych z zagospodarowaniem wschodniej granicy pañstwowej powinien byæ wzrost poziomu rozwoju spo³ecznego terenów przygranicznych oraz osi¹gniêcie odpowiednich standardów przekraczania granicy pañstwowej na rozwiniêtej sieci szlaków tranzytowych wiod¹cych poprzez Polskê z zachodu na wschód i z pó³nocy na po³udnie. W ramach tego zadania (celu) najbardziej istotna jest: rozbudowa sieci infrastruktury technicznej, cile powi¹zanej z sieci¹ europejsk¹ i regionaln¹, – poprawa stanu infrastruktury przejæ granicznych w celu zapewnienia skutecznej kontroli (celnej sanitarnej, weterynaryjnej, fitosanitarnej, standaryzacyjnej) przep³ywu towarów, spe³nienie wymagañ uk³adu z Schengen jako granicy zewnêtrznej UE, zwiêkszenie bezpieczeñstwa na wschodnim odcinku granicy pañstwowej, tworzenie warunków dla rozwoju transgranicznej wspó³pracy gospodarczej i ruchu turystycznego, stanowi¹cej czynnik aktywizacji obszarów przygranicznych, wykorzystanie struktur przestrzennych, spo³ecznych i gospodarczych do dynamizowania rozwoju jej obszarów peryferyjnych. 184 Ryc. 11.2. Przejcia kolejowe w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym ród³o: Opracowanie w³asne 2004 r. 185 Bardzo wa¿nym zagadnieniem jest, aby potrzeby wynikaj¹ce z programu zagospodarowania granicy pañstwowej zosta³y adekwatnie uwzglêdnione w strategiach rozwoju i planach zagospodarowania przestrzennego województw przygranicznych (lubelskie, podkarpackie) oraz obwodów po stronie ukraiñskiej (wo³yñski, lwowski i zakarpacki). 11.2. Osobowy ruch graniczny na polsko-ukraiñskich przejciach granicznych Na przejciach granicznych z Ukrain¹ w latach 1994 2003 odnotowano ponad 105,4 mln osób, co oznacza ok. 4,5% udzia³ w ogólnej liczbie przekraczaj¹cych granicê Polski. Udzia³ ruchu osobowego na tym kierunku do ogó³u przekraczaj¹cych granicê RP wzrós³ z 3,1% w roku 1994 do 6,9% w 2003 r. przy jednoczesnym prawie dwukrotnym wzrocie liczby osób przekraczaj¹cych granicê, tj. z 6622 tys. w 1994 do 11 722 tys. osób w 2003 r. (dynamika 177,0%). W okresie powojennym, granica wschodnia by³a znacznie bardziej hermetyczna od pozosta³ych granic Polski, a mo¿liwoci bezporedniej wspó³pracy, kontaktów obywateli i instytucji by³y cile limitowane i kontrolowane przez w³adze11. Granica wschodnia by³a realn¹ barier¹ odgradzaj¹c¹ spo³ecznoci bliskie sobie kulturowo, zamieszka³e w s¹siaduj¹cych ze sob¹ pañstwach, oddzielonych szczelnie strze¿on¹ granic¹. Wszelkie kontakty by³y zinstytucjonalizowane, koncesjonowane i dok³adnie kontrolowane. W konsekwencji bliskie sobie spo³eczeñstwa po obu stronach granicy ubo¿a³y, a regiony przygraniczne ulega³y g³êbokiej peryferyzacji. W ten sposób pog³êbia³o siê zacofanie cywilizacyjne tych terenów, o ma³ych wewnêtrznych mo¿liwociach akumulacji kapita³u. Spada³a atrakcyjnoæ dla interesów zewnêtrznych i wewnêtrznych12 . Zmiany ustrojowe, jakie dokona³y siê w Polsce na prze³omie lat dziewiêædziesi¹tych, a nastêpnie w innych pañstwach Europy rodkowowschodniej, w tym powstanie niepodleg³ej Ukrainy, stworzy³y warunki do swobodnych kontaktów i przep³ywu ludnoci przez granicê, nawi¹zywania bezporedniej wspó³pracy pomiêdzy województwami przygranicznymi, podmiotami, firmami, przedsiêbiorstwami, instytucjami, organizacjami gospodarczymi i spo³ecznymi. Powsta³y warunki do wspólnego rozwi¹zywania problemów, dla których barier¹ nie s¹ granice, przezwyciê¿ania peryferyjnoci, wykorzystania szans wynikaj¹cych z s¹siedztwa, posiadanych Wspó³praca regionalna i lokalna na polsko-ukraiñskim obszarze przygranicznym, CUP BPR w Lublinie, Lublin XII 1996 r. 12 Przes³anki kszta³towania transgranicznej infrastruktury transportowej w Makroregionie rodkowo-Wschodnim, CUP BPR w Lublinie, Lublin III 1996 r. 11 186 zasobów i potencja³ów oraz perspektywy funkcjonowania polskich regionów przygranicznych (podkarpackie, lubelskie) w rozszerzonej o Polskê (i inne kraje) Unii Europejskiej. Rozwój ruchu granicznego po 1990 roku jest najbardziej widocznym wyrazem wzajemnego zainteresowania spo³eczeñstwa Polski i Ukrainy. W latach 19942003 granicê z Ukrain¹ przekroczy³o, w obydwu kierunkach, ponad 105,4 mln osób, co stanowi ok. 4,5% ogó³u ruchu osobowego, jaki dokona³ siê w tym czasie na granicach Polski. Wraz z usprawnieniem odpraw na istniej¹cych przejciach oraz uruchomieniem nowych przejæ granicznych wielkoæ ruchu systematycznie wzrasta. W 1994 roku ruch osobowy na granicy z Ukrain¹ wyniós³ 6,6 mln osób, natomiast w roku 2003 osi¹gn¹³ najwy¿szy poziom,tj. 11,7 mln osób w ci¹gu roku (dynamika 177,0%). Wzrós³ tak¿e udzia³ ruchu osobowego na granicy polsko-ukraiñskiej w ogólnej liczbie przekraczaj¹cych polskie granice, z 3,1% w 1994 r. do 6,9% w 2003 r. Wielkoæ ruchu osobowego na drogowych i kolejowych ukraiñskich przejciach granicznych obrazuje tabela 11.2, natomiast udzia³ poszczególnych przejæ w ruchu osobowym ogó³em rys.11.1. Tabela 11.1. Ruch osobowy na granicy polsko ukraiñskiej na tle kraju w latach 1994 2003 ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie publikacji GUS Ruch graniczny i wydatki cudzoziemców w Polsce oraz Polaków za granic¹ od roku 1994 do 2002, oraz danych Stra¿y Granicznej 2004 r. 187 Tabela 11.2. Ruch osobowy na polsko-ukraiñskich przejciach granicznych w roku 2003 na tle lat 1994-2003 * porównanie do 1995 r.; ** porównanie do 1998 r.; ***porównanie do 1996 r. ród³o: Jak w tabeli 11.1. 188 Ruch graniczny koncentrowa³ siê g³ównie na 7 przejciach drogowych13. Odprawiono tam ogó³em 97 122 tys. osób, tj. 92,1% przekraczaj¹cych granicê samochodami osobowymi, autokarami, taborem ciê¿arowym i pieszo. Tylko 7,1% przekroczy³o granicê polsko-ukraiñsk¹ kolej¹ przez funkcjonuj¹ce 5 przejæ kolejowych. Analiza ruchu granicznego wskazuje, ¿e na granicy z Ukrain¹ w latach 1994 2003 w przekraczaniu granicy utrzymywa³a siê zdecydowana przewaga cudzoziemców. Udzia³ tej kategorii osób w przekraczaniu granicy w tym okresie wynosi 91,8%, a skrajne parametry zawieraj¹ siê w przedziale od 85,6% do 94,9%. Z ogólnej liczby cudzoziemców, najliczniejsz¹ grup¹ odwiedzaj¹cych Polskê stanowi¹ obywatele Ukrainy (98,5%). Kierunek i strukturê przekraczania granicy w dziale na obywateli polskich i ukraiñskich w roku 2003 na tle lat 1994 – 2003 zamieszczono w tabeli 11.3. W latach 1994 2001 na granicy polsko-ukraiñskiej odprawiono ³¹cznie 25 837,6 mln pojazdów, w tym 23 869,5 mln samochodów osobowych i 1968,1 mln ciê¿arowych. Ruch pojazdów w 2003 roku na poszczególnych przejciach na tle lat 19942003 zamieszczono w tabeli 11.4. tys. osób Ryc. 11.3. Ruch osobowy na przejciach drogowych na granicy polsko-ukraiñskiej w latach 1994-2003 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 1994 Dorohusk 1995 1996 Zosin 1997 Hrebenne 1998 1999 Krocienko 2000 2001 2002 M³yny - Korczowa 2003 Medyka ród³o: Opracowanie w³asne 2004 r. Ruch osobowy odbywa³ siê tak¿e na podstawie porozumieñ o uproszczonym trybie przekraczania granicy przez obywateli zamieszka³ych w miejscach przygranicznych, podpisanego w Moskwie 14 maja 1985 r. (DzU Nr 24 z 1986 r. poz. 114 i 115) honorowanego równie¿ przez niepodleg³¹ Ukrainê. Ruch ten nie jest oficjalnie rejestrowany, a jego skala jest marginalna (od 1 do 2 tys. osób rocznie). W zwi¹zku z wypowiedzeniem umów o uproszczonym ruchu granicznym decyzj¹ Ministra Spraw Wewnêtrznych i Administracji 24 maja 2003 roku zamkniêto przejcia graniczne: Warê¿ Umierz oraz Malhowce Ni¿ankowice. Natomiast 29 sierpnia 2003 r. Uruchomiono ca³odobow¹ odprawê graniczn¹ na drogowym przejciu granicznym Krocienko Smolnica. 13 189 Ryc. 11.4. Ruch osobowy na przejciach kolejowych na granicy polsko-ukraiñskiej w latach 1994-2003 1200 1000 tys. osób 800 600 400 200 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Dorohusk Krocienko Hrebenne Hrubieszów Przemy³ Werchrata ród³o: Opracowanie w³asne 2004 r. Tabela 11.3. Kierunek i struktura przekraczania granicy polsko-ukraiñskiej przez obywateli polskich i cudzoziemców w roku 2003 na tle lat 1994 2003 ród³o: Jak w tabeli 11.1. Cechami, które wyró¿niaj¹ granicê Polski z Ukrain¹ na tle innych krajów s¹siaduj¹cych, s¹ m.in.: ró¿nice w procedurach i systemie kontroli i odpraw przy przekraczaniu granicy, 190 Tabela 11.4. Ruch pojazdów ogó³em na polsko-ukraiñskich przejciach granicznych w roku 2003 na tle lat 1994-2003 ród³o: Jak w tabeli 11.1. – silniejsze uwarunkowania historyczne, bardziej ¿ywio³owy rozwój ruchu granicznego po otwarciu, hermetycznej do niedawna granicy, 191 specyfika lokalnych porozumieñ regionalnych14 , niska sezonowoæ wynikaj¹ca z ma³ego udzia³u ruchu turystycznego15 , d³u¿szy redni czas pobytu w Polsce (Ukraiñcy 2,6 dnia, Niemcy 1,8 dnia, S³owacy 1,1, Czesi 1 dzieñ); przy czym do czasu pobytu wliczony jest równie¿ czêsto d³ugi czas oczekiwania na odprawê, dla ponad 70% przyje¿d¿aj¹cych do Polski obywateli Ukrainy, celem ich podró¿y s¹ regiony przygraniczne, tj. województwa lubelskie i podkarpackie. W latach 1991 2003 w ruchu granicznym z Ukrain¹ istotnie zmieni³a siê struktura przekraczania na 3 g³ównych przejciach drogowych, tj. w Medyce, Dorohusku i Hrebennem. Nast¹pi³o przesuniêcie (wyrównanie poziomu) przekraczania granicy na rzecz powsta³ych w latach 90. przejæ granicznych (Hrebenne, Dorohusk, Zosin). Istotn¹ zmian¹ w zasadach funkcjonowania granicy jest wprowadzenie w 2003 r. wiz dla obywateli Ukrainy16. Pierwszy okres dzia³ania nowego systemu wskazuje na tendencje zmniejszenia liczby obywateli Ukrainy przekraczaj¹cych granicê w porównaniu do analogicznego okresu roku 2002. W okresie padziernik grudzieñ na granicy z Ukrain¹ odnotowano spadek o 46,6%, natomiast ponad 2-krotnie zwiêkszy³a siê liczba Polaków wyje¿d¿aj¹cych na Ukrainê, co mo¿e wiadczyæ, ¿e Polacy w porozumieniu ze swoimi partnerami w wiêkszym stopniu przejêli dzia³alnoæ biznesow¹ i handel przygraniczny z Ukrain¹17. 14 Wynikaj¹ca z ró¿nej organizacji pañstwowoci i samorz¹dowoci oraz zapónienia gospodarczo-cywilizacyjnego regionów przygranicznych zarówno Polski, jak i Ukrainy. 15 Ruch graniczny w drugim pó³roczu, obejmuj¹cym okres urlopowy, jest zaledwie o oko³o 10% wy¿szy ni¿ w okresie pierwszego pó³rocza, a szczyt wystêpuje przed wiêtami Bo¿ego Narodzenia i Wielkanocy. 16 Obowi¹zek wizowy dla obywateli Ukrainy w ramach dostosowañ zwi¹zanych z przyst¹pieniem do UE Polska wprowadzi³a z dniem 1 padziernika 2003 roku. 17 W³adze Ukrainy nie wprowadzi³y obowi¹zku wizowego. 192 Sierhiej Fedorniuk Bogdan Kawa³ko Andrzej Miszczuk WNIOSKI I REKOMENDACJE 1. Przeprowadzona analiza wskazuje, ¿e dotychczasowe dowiadczenia wynikaj¹ce ze wspó³pracy w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym s¹ generalnie pozytywne. Wspó³praca ta miêdzy innymi: sprzyja³a stabilizacji sytuacji na obszarze granicznym pomiêdzy Polsk¹ a Ukrain¹, – przynios³a wymierne korzyci gospodarcze i ekonomiczne, przede wszystkim na szczeblu lokalnym i regionalnym, – zaktywizowa³a dyskusjê na temat mo¿liwoci i szans rozwoju regionu transgranicznego, – zbli¿y³a ludzi i spo³eczeñstwa regionu transgranicznego, – pos³u¿y³a do budowania ró¿nych form partnerstwa, tak wa¿nego dla wzajemnej wspó³pracy. Jednak¿e, jak wskazuj¹ dokonane analizy, potencjalne mo¿liwoci rozwoju wspó³pracy s¹ znaczne wiêksze. 2. Polsko-ukraiñska wspó³praca transgraniczna dotychczas najczêciej ogranicza³a siê do handlu przygranicznego (zakupów), turystyki niekwalifikowanej i kontaktów w³adz ró¿nych szczebli. Brak znacz¹cych, o silnym zakotwiczeniu, wspólnych przedsiêwziêæ gospodarczych czy infrastrukturalnych wiadczy, ¿e jest ona w pocz¹tkowej fazie rozwoju. W tym kontekcie celowe wydaje siê podjêcie pog³êbionych analiz i badañ w rejonach przygranicznych, a nastêpnie ustalenie zespolonej strategii i wspó³pracy transgranicznej. 3. Analiza problematyki funkcjonowania polsko-ukraiñskiego regionu transgranicznego wskazuje na wystêpuj¹ce zwi¹zki barier wspó³pracy: a) socjologiczne nadmierne oczekiwania, co do korzyci (nie poparte adekwatnymi dzia³aniami, przedsiêwziêciami i aktywnoci¹), któr¹ ma przynieæ wspó³praca transgraniczna, nadmierne upolitycznienie wspó³pracy transgranicznej, niezidentyfikowane i niewykszta³towane potrzeby stron maj¹ce byæ przedmiotem wspólnego zaspokajania; 193 b) prawno-organizacyjne nieprecyzyjne i p³ynne uprawnienia regionalnych w³adz samorz¹dowo-rz¹dowych w zakresie prowadzenia wspó³pracy z partnerami zagranicznymi, nieprzystaj¹ce (rozbie¿ne) przepisy prawne i kompetencje organów samorz¹du terytorialnego administruj¹cego po obu stronach granicy w zakresie wspó³pracy transgranicznej i jej bud¿etowania, brak dostatecznych umiejêtnoci i dowiadczeñ w staraniach o dostêp i pozyskanie europejskich funduszy pomocowych i strukturalnych nakierowanych na rozwój wspó³pracy transgranicznej; c) ekonomiczne asymetria potencja³ów gospodarczych, poziomu zorganizowania, innowacyjnoci i konkurencyjnoci gospodarki w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym, korzystniejsze perspektywy rozwoju gospodarczego i spo³ecznego polskich regionów granicz¹cych z Ukrain¹ w porównaniu z nadgranicznymi partnerskimi obszarami po stronie ukraiñskiej. Wynika to z bezporedniego dostêpu regionu podkarpackiego i lubelskiego do wybranych funduszy strukturalnych UE przeznaczonych na rozwój regionalnej infrastruktury spo³ecznogospodarczej. Prowadzi to wprost do drastycznego ograniczenia podejmowania i finansowania wspólnych projektów. Strona ukraiñska nie jest w stanie sprostaæ poziomowi subsydiarnoci zgodnie z normami i praktykami stosowanymi w UE. 4. Wejcie Polski w struktury europejskie powoduje koniecznoæ zmian zasad wspó³pracy, a przede wszystkim poprawê jakoci wspó³pracy miêdzynarodowej województw nadgranicznych, zw³aszcza województwa lubelskiego i podkarpackiego. Z tym ³¹cz¹ siê zarówno szanse, jak i zagro¿enia dla tych obszarów. Szans¹ dla podmiotów gospodarczych tych województw jest mo¿liwoæ uczestniczenia w jednolitym rynku europejskim, znaczne poszerzenie perspektyw dzia³ania dla polskiej czêci regionu transgranicznego, jego mieszkañców i gospodarki, powstanie mo¿liwoci szybkiego rozwoju w ramach gospodarki europejskiej i uzyskania pomocy strukturalnej Unii Europejskiej. Zagro¿eniem (w pierwszej fazie) mo¿e byæ du¿a odleg³oæ od centrów gospodarki europejskiej, peryferyjnoæ regionu dla Unii Europejskiej, powstanie granicy celnej jednolitego rynku europejskiego na wschodniej granicy obydwu regionów, utrudniaj¹cej wymianê handlow¹ z tradycyjnymi partnerami lokalnymi oraz wyst¹pienie konkurencji ze strony silnych gospodarczo podmiotów gospodarczych z Europy Zachodniej w relacji do ma³o konkurencyjnych gospodarek obydwu województw. Zagro¿eniem jest tak¿e mo¿liwa marginalizacja wschodniej granicy UE, wzrastaj¹cy dystans pomiêdzy dynamicznie rozwijaj¹cymi siê innymi regionami polskimi, s³aboæ i niepewnoæ rynków wschodnich, ma³y udzia³ wytwarzanych produk194 tów technologicznie intensywnych (produktów du¿ej szansy). Szans nale¿y upatrywaæ w mo¿liwej wiod¹cej (w uk³adzie europejskim) roli regionu dla otoczenia ukraiñskiego, np. w wykszta³ceniu administracyjno-gospodarczych funkcji pomostu: UE UKRAINA, w bardzo dobrym po³o¿eniu geopolitycznym regionu podkarpacko-lubelskiego, mo¿liwym wykreowaniu Lublina i Rzeszowa do rangi i pe³nienia funkcji metropolitalnych na wschodniej granicy Unii Europejskiej (miêdzynarodowe orodki naukowe, centra gospodarczo-handlowe, centra konferencyjno-polityczne, parki innowacyjne itp.). 5. Europejski wymiar wspó³pracy transgranicznej i regionalnej w odniesieniu do rozwoju regionów przygranicznych mo¿e wyra¿aæ siê w nawi¹zaniu do regu³ stosowanych w praktyce Unii Europejskiej1, gdzie przyjêto dwie zasady: – zasada solidarnoci miêdzyregionalnej, – zasada subsydiarnoci (pomocniczoci) zwi¹zana z pomoc¹ rz¹du i miêdzyregionalnym transferem rodków na rzecz regionów wymagaj¹cych pomocy i gruntownej restrukturyzacji. Wspó³praca transgraniczna obu partnerów po obu stronach granicy powinna byæ oparta na gruntownym rozpoznaniu wspólnych potrzeb, interesów i korzyci. Podstaw¹ takiego podejcia musi byæ kompetentna diagnoza (identyfikacja) i hierarchizacja potrzeb stron oraz uzyskanie w drodze negocjacji konsensusu programowego. 6. Handel przygraniczny realizowany zarówno przez podmioty gospodarcze, jak i w formie zakupów dokonywanych przez obywateli Ukrainy, jest bardzo wa¿nym czynnikiem aktywizuj¹cym gospodarkê regionu transgranicznego. Jest to o tyle istotne, ¿e województwa lubelskie i podkarpackie, to regiony najs³abiej gospodarczo rozwiniête w Polsce i powa¿nie zapónione cywilizacyjnie pod wzglêdem warunków i poziomu ¿ycia2. G³ównymi barierami w rozwoju handlu z Ukrain¹, zw³aszcza w eksporcie z Polski jest zbyt ma³a oraz s³abo rozwiniêta i nienale¿ycie funkcjonuj¹ca infrastruktura graniczna, a tak¿e zasadnicza ró¿nica w systemach gospodarczych obu krajów i warunkach prawnych funkcjonowania w nich handlu zagranicznego. 7. Obecnie w handlu przygranicznym z Ukrain¹ dominuj¹ niewielkie wartociowo, ale dokonywane z du¿¹ czêstotliwoci¹ zakupy. To sprawia, ¿e na przej- Modelowym przyk³adem mo¿e byæ transgraniczna wspó³praca niemiecko-holenderska, niemiecko-francuska (Lotaryngia, Alzacja), niemiecko-francusko-szwajcarska, hiszpañsko-francuska. 2 Szerzej na ten temat: Polska. Narodowy Plan Rozwoju 20042006 (projekt), Warszawa styczeñ 2003 r., Polska. Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego 20042006, Warszawa, listopad 2002, PKB wg województw w 1999 r., US w Katowicach, Katowice 2001. 1 195 ciach tworz¹ siê bardzo d³ugie i uci¹¿liwe kolejki, g³ównie ukraiñskich handlowców (przedsiêbiorców) oczekuj¹cych na odprawy. Sytuacja ta powoduje, ¿e kupcy ukraiñscy, pomimo wy¿szych cen, swoje zainteresowanie zakupami coraz czêciej kieruj¹ do S³owacji i Wêgier. Jak na razie jednak, jedynie w Polsce (w przeciwieñstwie do pozosta³ych pañstw s¹siaduj¹cych) zakupy obywateli Ukrainy wykazuj¹ tendencjê rosn¹c¹3. 8. Po wejciu Polski do Unii Europejskiej zagro¿eniem dla regionów przygranicznych z Ukrain¹ jest redukcja obrotów handlowych. Zgodnie z niektórymi szacunkami, wymiana mo¿e ulec obni¿eniu nawet do poziomu ok. 15–20% obrotów obecnie realizowanych4. Jest to bardzo pesymistyczna ocena. Pozostaje mieæ nadziejê, ¿e w praktyce sytuacja nie bêdzie wygl¹da³a tak le. Pewien spadek obrotów jest jednak przejciowo nieunikniony. Bêdzie to wynikiem, zarówno mniejszych przyjazdów (wizy, jakkolwiek ju¿ uzgodniono, ¿e bêd¹ one bezp³atne, co z³agodzi trudnoci), jak i zaostrzonych wymagañ oraz rygorów przewozu towarów i artyku³ów przez zewnêtrzn¹ granicê celn¹ (uszczelnienie granicy UE). Efektem zmniejszenia handlu przygranicznego mo¿e byæ tak¿e istotny wzrost bezrobocia zwi¹zany z likwidacj¹ czêci obs³ugi handlu (np. hurtownie, sklepy, gie³dy, zak³ady wytwórcze obs³uguj¹ce rynek ukraiñski). Ten problem wymaga jednak d³u¿szej obserwacji. 9. Województwa granicz¹ce z Ukrain¹ powinny wzmocniæ strategiczne dzia³ania, które wspomog³yby szanse wynikaj¹ce z rozwoju handlu z Ukrain¹ w warunkach cz³onkostwa Polski w Unii Europejskiej. Jedn¹ z form takiego wsparcia mog³oby byæ utworzenie w regionie instytucjonalnych struktur oraz profesjonalnych agencji, centrów handlowych, cyklicznych miêdzynarodowych imprez promocyjnych, targowych, konferencyjno-seminaryjnych i innych. 10. Bardzo wa¿ne jest te¿, by administracja celna by³a skuteczna i efektywna w dzia³aniu, a wiêc by zapewnia³a m.in. sprawne odprawy towarów na granicy i nie sta³a siê utrudnieniem dla wzajemnej wspó³pracy. 11. Polska granica wschodnia sta³a siê wschodni¹ granic¹ ca³ej Unii. To oznacza, ¿e modernizacja tej granicy nie mo¿e byæ tylko problemem Polski i Ukrainy, ale i ca³ej Unii. Chodzi o wsparcie finansowe rozbudowy przejæ i ich lepsze wypo- Kowerski M., Wp³yw handlu z Ukrain¹ na rozwój województw przygranicznych. Gospodarka Narodowa Nr 2-3/1998. 4 Kawa³ko B., Wybrane zagadnienia i mo¿liwe skutki przyst¹pienia Polski do UE na przyk³adzie Regionu Zamojskiego (Opracowanie wykonane dla potrzeb Fundacji Europejskiej w Natolinie) maszynopis, Zamoæ padziernik 2002. 3 196 sa¿enie, a tak¿e o przeszkolenie s³u¿b granicznych obydwu pañstw obs³uguj¹cych granicê. 12. Dla wzajemnej wspó³pracy znaczenie bêdzie mieæ te¿ dynamika przemian gospodarczych u wschodnich s¹siadów. Stopniowe wyrównywanie cen, w nastêpstwie postêpuj¹cego rozwoju gospodarczego Ukrainy, bêdzie sprzyjaæ ograniczeniu przemytu, wzrostowi popytu i pojawieniu siê mo¿liwoci trwalszej wspó³pracy produkcyjno-kapita³owej. 13. Wyj¹tkowo niekorzystny dla perspektyw przygranicznej wspó³pracy polsko-ukraiñskiej jest fakt, ¿e dwa województwa po³o¿one wzd³u¿ granicy z Ukrain¹, tj. lubelskie i podkarpackie, nale¿¹ do najbiedniejszych obszarów Polski. Tak¿e strefa bezporednio przygraniczna (podregiony che³msko-zamojski i kronieñsko-przemyski) jest znacznie s³abiej rozwiniêta ni¿ pozosta³e czêci tych dwu województw. 14. Niepowtarzaln¹ szans¹ na zmniejszenie dystansu rozwojowego Polski do pañstw Unii Europejskiej s¹ rodki funduszy strukturalnych i Funduszu Spójnoci. Wszystkie regiony w Polsce (województwa) s¹ uprawnione do korzystania z tych rodków, w tym zw³aszcza najbiedniejsze regiony wschodniej czêci kraju. Dlatego budowanie potencja³u absorpcyjnego w zakresie rodków europejskich w województwie lubelskim i podkarpackim powinno byæ nadal podstawowym zadaniem zarówno w³adz regionalnych, jak i celem polityki regionalnej Polski. Dotyczy to miêdzy innymi: jakoci regionalnych dokumentów programowych, przygotowania niezbêdnej liczby projektów odpowiadaj¹cych wymogom Unii Europejskiej oraz wspólfinansowania funduszy europejskich rodkami w³asnymi i rz¹dowymi. 15. Wa¿nym zadaniem Polski winno byæ uzupe³nianie listy sieci korytarzy transeuropejskich TEN powi¹zania Warszawa Lublin Zamoæ Hrebenne oraz przed³u¿enie tych sieci na obszar Ukrainy. Aktualnie sieæ TINA obejmuje tylko jeden korytarz komunikacyjny dochodz¹cy do granicy polsko-ukraiñskiej w PrzemyluMedyce. Po przyst¹pieniu Polski do Unii Europejskiej stworzy³a siê mo¿liwoæ dopisania jednegodwu korytarzy transportowych w Polsce do listy transeuropejskich sieci infrastrukturalnych. Wymieniony korytarz transportowy ³¹czy Lubelszczyznê z reszt¹ kraju, ale tak¿e pozwala na rozwiniêcie wa¿nej osi komunikacyjnej przebiegaj¹cej z Polski na Lwów i Odessê. Nadanie tym dwu korytarzom transportowym na Ukrainie rangi transeuropejskiej umo¿liwi³oby finansowanie ró¿nych wstêpnych prac koncepcyjno-programowych umo¿liwiaj¹cych w przysz³oci podwy¿szenie ich rangi. 197 16. Instrumentem u³atwiaj¹cym rozwój wspó³pracy polsko-ukraiñskiej by³oby utworzenie programu typu Crossborder na Ukrainie wzd³u¿ wschodniej granicy Polski, finansowanego ze rodków unijnych. Uruchomienie programu INTERREG w Polsce oznacza, ¿e grozi nam asymetria finansowania rozwoju i skali finansowania przygranicznej wspó³pracy wzd³u¿ granicy polsko-ukraiñskiej. Dlatego w³adze Polski i Ukrainy powinny aktywnie dzia³aæ na rzecz uruchomienia tego typu programu po ukraiñskiej stronie granicy UE. 17. Kluczowe znaczenie dla rozwoju omawianych tu powi¹zañ gospodarczych maj¹ podmioty bezporednio realizuj¹ce te powi¹zania, a wiêc przedsiêbiorstwa dzia³aj¹ce w regionach przygranicznych. To od ich kondycji, wielkoci wypracowanego zysku, innowacyjnoci, elastycznoci dzia³ania i umiejêtnoci ci¹g³ego dostosowywania siê do zachodz¹cych zmian, najbardziej zale¿y w ostatecznym rachunku jakoæ ¿ycia i sytuacja gospodarcza, tak¿e w regionach przygranicznych. Przeprowadzone badania ankietowe5 wskazuj¹, ¿e pod wieloma wzglêdami przedsiêbiorstwa regionów przygranicznych s¹ ma³o innowacyjne i maj¹ s³abe dowiadczenie wzajemnej wspó³pracy, jak te¿ szerzej miêdzynarodowej wspó³pracy gospodarczej. Taka sytuacja nie u³atwi zacienienia powi¹zañ ekonomicznych miêdzy Polsk¹ a Ukrain¹ w warunkach funkcjonowania Polski w Unii Europejskiej. Istniej¹ce uwarunkowania rozwoju regionalnego na granicy polsko-ukraiñskiej wskazuj¹ na nastêpuj¹ce kierunki dzia³añ oraz zapewnienie ich wspomagania w ramach polityki regionalnej pañstwa: – wzmacnianie lokalizacyjnych walorów rednich miast regionów wschodniego pogranicza, zw³aszcza tych, w których funkcjonuj¹ szko³y wy¿sze i instytucje naukowe oraz formowanie w nich lokalnych i regionalnych centrów innowacji (Che³m, Zamoæ, Przemyl, Jaros³aw, Krosno, Sanok, Pu³awy, Tomaszów Lub., Bi³goraj). Wykreowanie obok Lublina i Rzeszowa innych silnych gospodarczo, innowacyjnie i intelektualnie orodków miejskich wzmacnia³oby polsk¹ czêæ regionu, wzmacniaj¹c funkcje prorozwojowe regionu oraz stanowi³oby dobre uzupe³nienie (Lublin i Rzeszów) przeciwwagi wobec dwóch du¿ych i znacz¹cych gospodarczo i kulturalnie orodków ukraiñskich: Lwowa i £ucka6. – w perspektywie kszta³towania rozwoju regionu uwzglêdniæ inne nowe funkcje egzogeniczne dla tych orodków. Konieczna jest rozbudowa i modernizacja powi¹zañ kooperacyjnych i komunikacyjno-transportowych orodków po³o¿onych w regionach przygranicznych z Ukrain¹ z pozosta³¹ czêci¹ kraju. J. Andreasik, B. Kawa³ko... Koncepcja polityki Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Polska 2000 plus, CUP, Warszawa 1995, s. 83-103. 5 6 198 – Zapewni to rozszerzenie korzyci p³yn¹cych ze wspó³pracy transgranicznej na inne obszary oraz eliminowanie zagro¿eñ marginalizacji i peryferyjnoci. stymulowanie rozwoju regionów przygranicznych wymaga kompleksowego wspó³dzia³ania. Uk³ad podmiotowy polityki regionalnej w Polsce wykazuje istotne s³aboci zarówno na poziomie centralnym jak i regionalnym. Wyra¿a siê to m.in. w niedostatkach kompetencyjnych uprawnieñ jak i konfliktogennym (upolitycznionym) uk³adzie rozwi¹zañ systemowych sprawowania w³adzy i kierowania rozwojem regionu (relacje: wojewodamarsza³ek) czy te¿ nieczytelna w tym zakresie rola powiatów. 199 200 LITERATURA 1. Ksi¹¿ki, artyku³y, maszynopisy opracowañ Anders D., Wojaczek L., Ochrona rodowiska ochrona wód, PARP, Warszawa 2003. Andreasik J., Kawa³ko B., Kawecka-Wyrzykowska E., Szlachta J., Perspektywy przygranicznej wspó³pracy polsko-ukraiñskiej w wietle cz³onkostwa Polski w Unii Europejskiej, WSZiA, Zamoæ 2003. Biuletyn Euroregionu Karpackiego, 1/1993. Boguszewski R., Rola Euroregionu Bug we wspó³pracy transgranicznej województwa lubelskiego, WSH, Pu³tusk- Lublin 2000 (maszynopis). Budzyñski A., Raport o stanie rodowiska województwa lubelskiego za rok 1998, Biblioteka Monitoringu rodowiska, Lublin 1999. Chojnicki Z., Czy¿ T., Polska na cie¿ce rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. Podejcie regionalne, Przegl¹d Geograficzny, t. 75 nr 1, 2003. Æwik W., Historia administracji, WSZiA, Zamoæ 2004. Dêbski J., Studium kierunkowe zagospodarowania przestrzennego Euroregionu Bug, Euroregion Bug, t.10, Norbertinum, Lublin 1997. Dobrzañski G., Dobrzañska B., Kie³czewski M., Ochrona rodowiska przyrodniczego, WEi, Bia³ystok 1997. Domañski R., Geografia ekonomiczna. Ujêcie dynamiczne, PWN, Warszawa 2003. Eberhardt P., Gorzym-Wilkowski W., Miszczuk A., Przemiany demograficzno-osadnicze na pograniczu polsko-ukraiñskobia³oruskim, Euroregion Bug t. 8, Norbertinum, Lublin 1997. Eberhardt P., Historyczne, wspó³czesne i projektowane podzia³y administracyjne na pograniczu bia³orusko-polsko-ukraiñskim [w:] Miszczuk A. (red.) Zagadnienia wielokryterialnej 201 delimitacji euroregionu na pograniczu polsko-bia³oruskoukraiñskim, Euroregion Bug, t. 9, Norbertinum, Lublin 1997. Encyklopedia Kresów, Wydawnictwo Kluszczyñski, Kraków 2004. Go³embski G., Kompendium wiedzy o turystyce, PWN, Poznañ 2002. Holzer J. , Demografia, PWE, Warszawa 1999. Human Development Report 2002, United Nations Development Programme, Oxford University Press, New York Oxford, 2002. Karaczun Z.M., Ochrona rodowiska, AW ARIES, Warszawa 1999. Kawa³ko B., Pastuszka S. J., Turystyka i dziedzictwo kulturowe. Podyplomowe Studia Turystyki Transgranicznej , WSZiA, Zamoæ 2000. Kawa³ko B., Stymulowanie rozwoju w regionie transgranicznym, „Gospodarka Narodowa”, nr 3, 1997. Klepacki B., Czerewko G., Transformacja rolnictwa polskiego i ukraiñskiego w latach 90., Wydawnictwo Wie Jutra, Warszawa 2002. Klimaszewski M. (red.), Geomorfologia Polski, PWN, Warszawa 1972. Klimczuk B.P. (red) Euroregion Bug Obwód Wo³yñski, Wydawnictwo Uniwersytetu im. £esi Ukrainki, £uck 1997. Kondracki J., Fizyczno-geograficzna regionalizacja Polski i krajów s¹siednich w systemie dziesiêtnym, „Prace Geograficzne” IG PAN, nr 69, 1968. Kondracki J., Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa 1998. Kondracki J., Karpaty, WSiP, Warszawa 1978. Kowalczyk A., Geografia turyzmu, PWN, Warszawa 2002. Kowerski M. , ¯yjemy coraz d³u¿ej, „Barometr Regionalny nr 3, WSZiA, Zamoæ 2003 Kowerski M., Podzia³ województwa lubelskiego na podregiony typu NUTS3 w wietle dowiadczeñ Unii Europejskiej, Barometr Regionalny nr 3, WSZiA, Zamoæ 2003. Kwilecki A., Region i badania regionalne w perspektywie socjologii, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”, z. 2, 1992. Mazurkiewicz L., Region transgraniczny nowe pojêcie teorii regionu geograficznego, w: Problematyka wschodniego obszaru pogranicza, Warszawa 1993. 202 Medlik S., Leksykon podró¿y, turystyki i hotelarstwa, PWN, Warszawa 1995. Mijakowska J. , Pomiar rozwoju spo³ecznego, Wiadomoci Statystyczne 10/1994. Miko³ajczyk A., Stosunki umowne pomiêdzy subpañstwowymi podmiotami w³adzy publicznej ró¿nych pañstw (wspó³praca transgraniczna), „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”, nr 3, 1997. Miszczuk A., Idea euroregionów i przyk³ady jej realizacji w Europie Zachodniej i w Polsce [w:] Ba³towski M. (red.), Regiony, euroregiony, rozwój regionalny, Euroregion Bug, t. 4, Norbertinum, Lublin 1996. Miszczuk A., Koncepcja cyklu ¿ycia obszarów turystycznych i mo¿liwoci jej wykorzystania w badaniach nad Euroregionem Bug, w: R¹kowski G., Turystyka jako czynnik aktywizacji pogranicza polsko-ukraiñskiego, Norbertinum, Lublin 1997. Nowak L. , Wskanik rozwoju spo³ecznego (HDI) w: W trosce o pracê. Raport o rozwoju spo³ecznym. Polska 2004, Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju, Warszawa 2004. Okólski M. , Reprodukcja ludnoci a modernizacja spo³eczeñstwa. Polski syndrom, KiW, Warszawa 1988. Peszko G., R¹czka J., Kiui³a O., Ekonomiczne korzyci dla Polski z wdro¿enia prawa ochrony rodowiska Unii Europejskiej, UKIE, Warszawa 2003. Piotrowski J. P., Traczyk M., Informacja i promocja turystyczna, AVSI Polska, Kraków 1999. Raport o stanie wsi. Polska wie 2002”, Fundacja na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Warszawa 2002. Polski J. (red.), Strategia rozwoju Euroregionu Bug, Euroregion Bug, t. 16, Norbertinum, Lublin 1997. Przyborowska-Klimczak A., Staszewski W., Stosunki traktatowe Polski z krajami s¹siednimi. Wybór dokumentów. LWP, Lublin 1998. Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, t. II, z. 3, 4 i 5, Warszawa - Poznañ - Zamoæ 2000. Pulinowa M.Z., Region podstawowe pojêcie w opisie zjawisk przestrzennych na ziemi, Czeski Cieszyn 1996 (maszynopis). 203 Surmacz B., Wspó³czesne stosunki polsko-ukraiñskie, UMCS, Lublin 2002. Toczyski W., Sartorius W., Zaucha (red.), Miêdzynarodowa wspó³praca regionów. Wybór ekspertyz, Wyd. Przedwit, Warszawa 1997. Turowski W., Redmann M., Euroregion Bug, Sigma Media, Bydgoszcz 2002. Ustawa z 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony rodowiska (Dz. U. Nr 62, poz. 627 z pón. zm.). Wilson A., Ukraiñcy, wiat Ksi¹¿ki, Warszawa 2004. Województwo lubelskie. Rejonizacja produkcji rolniczej, t. II, Lublin 1972. Zakrzewska I.T., Podrêczny s³owniczek terminów Unii Europejskiej, CIEUKIE, Warszawa 1999. Zastawnyj F., Kusiñski W., Ukraina. Przyroda Ludnoæ Gospodarka, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2003. Zio³o Z., Czynniki i bariery rozwoju obszarów transgranicznych w: Polska i jej wspó³dzia³anie transgraniczne z s¹siadami, Warszawa 1995. 204 2. Publikacje statystyczne Euroregiony w nowym podziale terytorialnym Polski, GUS, US Wroc³aw, Warszawa Wroc³aw, 1999. Portrety polskich regionów, GUS, Warszawa 2003. Rocznik Demograficzny 2004, GUS, Warszawa 2004. Rocznik statystyczny obwodu lwowskiego 2003. Narodowy Komitet Statystyczny Ukrainy, Lwów 2004. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, GUS, Warszawa 2003. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, GUS, Warszawa 2004. Rocznik Statystyczny Województw 2004, GUS, Warszawa 2004. Rocznik Statystyczny Województwa Lubelskiego 2004, Urz¹d Statystyczny w Lublinie, Lublin 2004. Rocznik Statystyczny Województwa Podkarpackiego 2004, Urz¹d Statystyczny w Rzeszowie, Rzeszów 2004. Województwo Lubelskie. Podregiony, powiaty, gminy 2004, Urz¹d Statystyczny w Lublinie, Lublin 2004. Województwo podkarpackie. Podregiony, powiaty, gminy 2004, Urz¹d Statystyczny w Rzeszowie, Rzeszów 2004. ijÿëüí³ñòü ï³äïðèºìñòâ ñóáºêò³â ï³äïðèºìíèöüêî¿ ä³ÿëüíîñò³. Ñòàòèñòè÷íèé çá³ðíèê. Êè¿â, Äåðæàâíèé êîì³òåò ñòàòèñòèêè Óêðà¿íè, 2004 Ñòàòèñòè÷íèé ùîð³÷íèê Óêðà¿íè çà 2003 ð³ê, Äåðæàâíèé êîì³òåò ñòàòèñòèêè Óêðà¿íè, Êè¿â, 2004. Ñòàòèñòè÷íèé ùîð³÷íèê Ëüâ³âñüêî¿ îáëàñò³ çà 2003 ð³ê, ÃÓÑ ó Ëüâ³âñüê³é îáëàñò³, Ëüâ³â, 2004. Ñòàòèñòè÷íèé ùîð³÷íèê Âîëèíñüêî¿ îáëàñò³ çà 2003 ð³ê, ÃÓÑ ó Âîëèíñüê³é îáëàñò³, Ëóöüê, 2004. Ñòàòèñòè÷íèé ùîð³÷íèê Çàêàðïàòñüêî¿ îáëàñò³ çà 2003 ð³ê, ÃÓÑ ó Çàêàðïàòñüê³é îáëàñò³, Óæãîðîä, 2004. Íàñåëåííÿ Óêðà¿íè (äåìîãðàô³÷íèé ùîð³÷íèê) 2003. Äåðæàâíèé êîì³òåò ñòàòèñòèêè Óêðà¿íè, Êè¿â, 2004. Íàÿâí³ñòü â äîìîãîñïîäàðñòâàõ òîâàð³â òðèâàëîãî êîðèñòóâàííÿ. Ñòàòèñòè÷íèé çá³ðíèê. Êè¿â, Äåðæàâíèé êîì³òåò ñòàòèñòèêè Óêðà¿íè, 2004 205 3. Strony internetowe www.aboutukraine.com www.carpathia.gov.ua www.carpathians.org.ua www.cbr.nature.org.ua www.karpaty.co.ua www.magurskipn.pl www.nature.org.ua www.oie.bdpn.pl www.poleskipn.pl www.polska.com.ua/pol/konsulat/wizy www.roztoczanskipn.pl www.stat.gov.pl www.transcarpathia.zakarpattya.net www.ukie.gov.pl www.uzez.uz.ua www.wios.lublin.pl www.wios.rzeszow.pl www.voladm.gov.ua www.zakarpattja.westportal.net http://www.stat.gov.pl www.aboutukraine.com www.carpathia.gov.ua www.carpathians.org.ua www.cbr.nature.org.ua www.karpaty.co.ua www.magurskipn.pl www.nature.org.ua www.oie.bdpn.pl www.poleskipn.pl www.roztoczanskipn.pl www.transcarpathia.zakarpattya.net www.uzez.uz.ua www.voladm.gov.ua www.zakarpattja.westportal.net http://www.stat.gov.pl http://www.wios.lublin.pl http://www.wios.rzeszow.pl 206 SPIS RYCIN 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5. 1.6. 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. 2.6. 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. 3.6. 4.1. 5.1. 5.2. 5.3. 5.4. 5.5. 5.6. 5.7. 5.8. 5.9. Wspó³praca euroregionalna na pograniczu polsko-ukraiñskim .................................. Euroregion Karpacki ................................................................................................... Euroregion Bug ........................................................................................................... Polsko-ukraiñski region transgraniczny do roku 1998 ................................................ Polsko-ukraiñski region transgraniczny na tle krajów s¹siaduj¹cych ......................... Polsko-ukraiñski region transgraniczny sieæ osadnicza i komunikacyjna ............... Regiony fizyczno-geograficzne wed³ug J.Kondrackiego ............................................ Lublin – temperatury powietrza i opady atmosferyczne w 2003 roku ........................ £uck temperatury powietrza i opady atmosferyczne w 2003 roku .......................... Lwów – temperatury powietrza i opady atmosferyczne w 2003 roku ......................... Rzeszów – temperatury powietrza i opady atmosferyczne w 2003 roku .................... U¿gorod temperatury powietrza i opady atmosferyczne w 2003 roku ..................... Parki Narodowe na obszarze pogranicza polsko-ukraiñskiego ................................... Emisja zanieczyszczeñ powietrza w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2003 roku ....................................................................... Sieæ wodoci¹gowa i kanalizacyjna w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2003 roku ....................................................................... Zu¿ycie wody z wodoci¹gów na 1 mieszkañca w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2003 roku ....................................................................... cieki oczyszczone i nieoczyszczone w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2003 roku ..................................................................................... Nak³ady inwestycyjne na ochronê rodowiska w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2003 roku ....................................................................... Podzia³ administracyjny pogranicza polsko-ukraiñskiego .......................................... Gêstoæ zaludnienia w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym ......................... Udzia³ ludnoci miejskiej w ogólnej liczbie ludnoci w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym .......................................................... Porównanie struktur wiekowych ludnoci miejskiej polskiej i ukraiñskiej czêci regionu transgranicznego ............................................................. Porównanie struktur wiekowych ludnoci wiejskiej polskiej i ukraiñskiej czêci regionu transgranicznego ............................................................. Udzia³ ludnoci w wieku poprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludnoci w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym (%) ................................................... Liczba urodzeñ na 1000 ludnoci w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym .... Struktura zgonów wed³ug przyczyn strona polska ................................................... Struktura zgonów wed³ug przyczyn strona ukraiñska .............................................. Liczba zgonów na 1000 ludnoci w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym .... 18 19 20 23 24 27 30 34 37 38 40 48 52 57 60 61 62 64 71 81 83 84 85 86 88 90 90 93 207 5.10. Udzia³ mieszkañ wyposa¿onych w gaz sieciowy w ogólnej liczbie mieszkañ w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym .......................................... 5.11. Udzia³ mieszkañ wyposa¿onych w wodoci¹g w ogólnej liczbie mieszkañ w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym .......................................... 6.1. Produkt krajowy brutto na 1 mieszkañca w USD wed³ug kursu urzêdowego oraz parytetu si³y nabywczej w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2002 roku ....................................................................... 6.2. Podmioty gospodarcze na 1000 ludnoci (bez osób fizycznych prowadz¹cych dzia³alnoæ gospodarcz¹) wed³ug stanu na 31.12.2003 .............................................. 6.3. Zmodyfikowany indeks rozwoju spo³ecznego w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym ............................................................................................ 7.1. Struktura wielkoci gospodarstw rolnych w województwach: lubelskim i podkarpackim w ha na tle kraju w 2003 roku .......................................... 7.2. Struktura u¿ytkowania ziemi w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2003 roku ..................................................................................... 8.1. G³ówne obszary turystyczne pogranicza polsko-ukraiñskiego ................................... 8.2. Liczba miejsc noclegowych w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2003 r. (w tys.) ............................................................................. 8.3. Liczba udzielonych noclegów w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2003 r. (w tys.) ........................................................................................................ 8.4. Wybrane obiekty obs³ugi turystyki w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2003 r. .......................................................................................... 9.1. Studenci i absolwenci kierunków ekonomicznych i administracyjnych w roku akademickim 2003/2004 ................................................................................. 9.2. Studenci kierunków ekonomicznych i administracyjnych wed³ug p³ci w roku akademickim 2003/2004 ................................................................................. 9.3. Studenci kierunków ekonomicznych i administracyjnych wed³ug form studiów w roku akademickim 2003/2004 ................................................................................. 9.4. Studenci i absolwenci kierunków in¿ynieryjno-technicznych w roku akademickim 2003/2004 ................................................................................. 9.5. Studenci kierunków in¿ynieryjno-technicznych wed³ug p³ci w roku akademickim 2003/2004 ................................................................................. 10.1. Potencjalne korytarze komunikacyjne w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym ............................................................................................ 11.1. Przejcia drogowe w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym ........................... 11.2. Przejcia kolejowe w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym ........................... 11.3. Ruch osobowy na przejciach granicznych drogowych na granicy polsko-ukraiñskiej w latach 1994-2003 ...................................................................... 11.4. Ruch osobowy na przejciach granicznych kolejowych na granicy polsko-ukraiñskiej w latach 1994-2003 ...................................................................... 208 101 102 110 115 130 134 138 151 154 155 157 164 164 164 165 165 176 181 185 189 190 SPIS TABEL 1.1. 4.1. 4.2. 4.3. 4.4. 4.5. 4.6. 4.7. 5.1. 5.2. 5.3. 5.4. 5.5. 5.6. 5.7. 5.8. 5.9. 5.10. 5.11. 5.12. 5.13. 5.14. Wybrane elementy charakterystyki polsko-ukraiñskiego regionu transgranicznego ... Podzia³ administracyjny Polski wed³ug stanu na 31.12.2003 ..................................... Podzia³ administracyjny Ukrainy wed³ug stanu na 1.01.2003 .................................... Typologia województw (obwodów) pogranicza polsko-ukraiñskiego ze wzglêdu na liczbê ludnoci i powierzchniê ............................................................ rednie wielkoci powiatów/rejonów na pograniczu polsko-ukraiñskim ................... Jednostki osadnicze w Polsce wed³ug stanu na 31.12.2003 ........................................ Jednostki osadnicze na Ukrainie wed³ug stanu na 1.01.2003 ..................................... Charakterystyka jednostek osadniczych pogranicza polsko-ukraiñskiego .................. Porównanie podstawowych wskaników demograficznych Polski i Ukrainy w 2003 roku ..................................................................................... Ludnoæ polsko-ukraiñskiego regionu transgranicznego wed³ug stanu na 31.12.2003 ........................................................................................ Udzia³y polskiej i ukraiñskiej czêci regionu transgranicznego w procesach demograficznych Polski i Ukrainy w 2003 roku .................................... Wybrane wskaniki demograficzne charakteryzuj¹ce polsko-ukraiñski region transgraniczny w 2003 roku ................................................. Najwiêksze pod wzglêdem liczby mieszkañców miasta w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym wed³ug stanu na 31.12.2003 .............................................. Powiaty (rejony) o najni¿szych i najwy¿szych wartociach wybranych wskaników demograficznych .................................................................. Wskaniki ruchu naturalnego w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2003 roku ..................................................................................... Struktura zgonów wed³ug przyczyn w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2003 roku ....................................................................... Ró¿nica przeciêtnego dalszego trwania ¿ycia w poszczególnych województwach (obwodach) w stosunku do województwa podkarpackiego ........................................ Nadumieralnoæ mê¿czyzn mierzona ró¿nic¹ pomiêdzy d³ugoci¹ przeciêtnego dalszego trwania ¿ycia kobiet i mê¿czyzn w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym ............................................................................................ Procesy migracyjne w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2003 roku ............................................................................................................... Zmiany wybranych wskaników demograficznych w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w latach 2001-2003 ......................................................................... Prognoza liczby mieszkañców w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w latach 20042005 ......................................................................... Charakterystyka zasobów mieszkaniowych polsko-ukraiñskiego regionu transgranicznego wed³ug stanu w dniu 31.12.2003 ....................................... 26 68 69 72 72 73 74 75 77 79 79 80 82 85 87 91 92 94 95 96 97 99 209 5.15. Powiaty (rejony) o najni¿szych i najwy¿szych wartociach wybranych wskaników charakteryzuj¹cych zasoby mieszkaniowe w polsko-ukrainskim regionie transgranicznym .......................................................... 5.16. Wyposa¿enie gospodarstw domowych w niektóre przedmioty trwa³ego u¿ytku w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2003 roku ..................................... 6.1. Udzia³y polskiej i ukraiñskiej czêci regionu transgranicznego w gospodarce Polski i Ukrainy w 2003 roku (w %) .................................................... 6.2. Efektywnoæ gospodarki polskiej czêci regionu transgranicznego w 2003 roku ...... 6.3. Efektywnoæ gospodarki ukraiñskiej czêci regionu transgranicznego w 2003 roku ................................................................................................................ 6.4. Produkt krajowy brutto na 1 mieszkañca w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2002 roku ....................................................................... 6.5. Miêdzyregionalne zró¿nicowanie produktu krajowego brutto na 1 mieszkañca w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2002 roku ..................................... 6.6. Porównanie struktur tworzenia wartoci dodanej brutto w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2002 roku ..................................... 6.7. Podmioty gospodarki narodowej w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym ..... 6.8. Zró¿nicowanie przestrzenne podmiotów gospodarki narodowej w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2003 roku (bez osób fizycznych prowadz¹cych dzia³alnoæ gospodarcz¹) ................................. 6.9. Struktura podmiotów gospodarki narodowej w polsko-ukraiñskim regionie transgraniczny mwed³ug rodzajów dzia³alnoci w 2003 roku .................................... 6.10. Struktura pracuj¹cych w gospodarce w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym wed³ug sekcji EKD ............................................................ 6.11. Stopa bezrobocia w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym ............................. 6.12. Przeciêtne miesiêczne wynagrodzenie brutto w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2003 roku ....................................................................... 6.13. Najwiêksze przedsiêbiorstwa województwa lubelskiego w 2004 roku ...................... 6.14. Najwiêksze przedsiêbiorstwa województwa podkarpackiego w 2004 roku ............... 6.15. Najwiêksze pod wzglêdem wartoci produkcji przedsiêbiorstwa ukraiñskiej czêci regionu transgranicznego w 2004 roku .......................................... 6.16. Produkcja wa¿niejszych wyrobów w polskiej czêci regionu transgranicznego ......... 6.17. Produkcja wa¿niejszych wyrobów w ukraiñskiej czêci regionu transgranicznego .... 6.18. Zmodyfikowany indeks rozwoju spo³ecznego województw i obwodów polsko-ukraiñskiego regionu transgranicznego na tle Polski i Ukrainy ...................... 7.1. Przedsiêbiorstwa wed³ug form organizacyjno-prawnych dzia³aj¹cych w sektorze rolnym w ukraiñskiej czêci regionu transgranicznego w 2004 roku .......................... 7.2. Udzia³ u¿ytków rolnych i lasów w powierzchni geodezyjnej polsko-ukraiñskiego regionu transgranicznego wed³ug stanu na 31.12.2003 .............................................. 7.3. Struktura ludnoci zamieszkuj¹cej na obszarach wiejskich oraz pracuj¹cej w rolnictwie, lenictwie i ³owiectwie w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym wed³ug sekcji EKD w 2003 roku ....................................... 210 103 104 106 107 108 111 112 113 114 116 117 118 119 119 121 122 123 125 126 130 136 137 138 7.4. Porównanie wydajnoci podstawowych upraw w q z ha w 2003 roku ....................... 140 7.5. Globalna produkcja rolna w polsko-ukraiñskim regionie transgranicznym w 2003 roku ..................................................................................... 142 7.6. Dynamika produkcji rolnictwa w ukraiñskiej czêci polsko-ukraiñskiego regiony transgranicznego (w %) ................................................ 143 9.1. Osoby z wy¿szym wykszta³ceniem na pograniczu polsko-ukraiñskim wed³ug stanu w dniu 5 grudnia 2001 na Ukrainie i 20 maja 2002 w Polsce ............... 161 9.2. Typologia orodków szkolnictwa wy¿szego na pograniczu polsko-ukraiñskim wed³ug liczby studentów .............................................................. 169 9.3. Typologia orodków szkolnictwa wy¿szego na pograniczu polsko-ukraiñskim wed³ug liczby studentów w przeliczeniu na 1000 mieszkañców ................................ 169 11.1. Ruch osobowy na granicy polsko-ukraiñskiej na tle ruchu granicznego w Polsce w latach 1994-2003 ................................................................. 187 11.2. Ruch osobowy na polsko-ukraiñskich przejciach granicznych w roku 2003 na tle lat 1994-2003 ............................................................................... 188 11.3. Kierunek i struktura przekraczania granicy polsko-ukraiñskiej przez obywateli polskich i cudzoziemców w roku 2003 na tle lat 1994-2003 ...................................... 190 11.4. Ruch pojazdów ogó³em na polsko-ukraiñskich przejciach granicznych w roku 2003 na tle lat 1994-2003 ........................................................... 190 211 ORGANIZACJA PROJEKTU POGRANICZE POLSKOUKRAIÑSKIE rodowisko. Spo³eczeñstwo. Gospodarka 1. Nadzór instytucjonalny Jan Andreasik Rektor WSZiA w Zamociu Janusz Ró¿ycki Kanclerz WSZiA w Zamociu 2. Koordynacja i Zarz¹dzanie Projektem Bogdan Kawa³ko Prorektor WSZiA w Zamociu 3. Realizacja Projektu W³adys³aw Molas g³ówny administrator Jerzy Pomorski – konsultant Pawe³ Paku³a obs³uga techniczna Iwona Harasim obs³uga techniczna Sylwia Kanarek obs³uga techniczna Anna Ciebiera – kwestor Barbara Têbikowska – z-ca kwestora El¿bieta Antoñczak obs³uga administracyjna Pawe³ Winiarz obs³uga prawna 4. Partnerzy Projektu A. Strona Ukraiñska · Uniwersytet Wo³yñski im. £esi Ukrainki w £ucku G³ówny Partner Projektu · Uniwersytet Lwowski im. Iwana Franko we Lwowie · G³ówny Urz¹d Statystyczny w Obwodzie Lwowskim · G³ówny Urz¹d Statystyczny w Obwodzie Wo³yñskim · G³ówny Urz¹d Statystyczny w Obwodzie Zakarpackim · Wo³yñska Administracja Obwodowa w £ucku B. Strona Polska · Urz¹d Statystyczny w Lublinie G³ówny Partner Projektu · Urz¹d Statystyczny w Rzeszowie · Lubelski Zarz¹d Drogowych Przejæ Granicznych w Che³mie 5. Autorzy i eksperci A. Strona ukraiñska · Serhiej Fedoniuk · W³odzimierz Gerycz · Aleksander Kuczabski · Marta Malska · Markian Malski · Semen Matkowski · Maria Motyl · Iwan Oleksejuk · Natalia Szwec · Stefan Trochimczuk 212 B. Strona polska · Bogdan Kawa³ko · Danuta Kawa³ko · Zofia Kie³biñska-Ryñ · Mieczys³aw Kowerski · Stefan Machowicz · Andrzej Miszczuk · W³adys³aw Molas · Mieczys³aw Saluk · Jacek Szlachta · Kazimierz Tucki · Jan Wêgrzyn · Wojciech ¯uchowski ANEKS Spis tablic statystycznych Tablice statystyczne Fotografie Spis fotografii 213 214 Spis tablic statystycznych 1. Po³o¿enie geograficzne ............................................................................................... 2. Powierzchnia geodezyjna województwa wed³ug kierunków wykorzystania w 2003 r....................................................................................................................... 3. Wa¿niejsze rzeki i kana³y ............................................................................................ 4. Wiêksze jeziora i zbiorniki wodne .............................................................................. 5. rednie miesiêczne temperatury powietrza w 2003 r. ................................................. 6. rednie miesiêczne opady atmosferyczne w 2003 r. ................................................... 7. Obszary o szczególnych walorach przyrodniczych w 2003 r. ..................................... 8. cieki przemys³owe i komunalne odprowadzone do wód powierzchniowych w 2003 r....................................................................................................................... 9. Emisja i redukcja przemys³owych a zanieczyszczeñ powietrza atmosferycznego w 2003 r....................................................................................................................... 10. Nak³ady inwestycyjne na ochronê rodowiska i gospodarkê wodn¹ w 2003 r. (ceny bie¿¹ce) ............................................................................................................. 11. Wodoci¹gi i kanalizacja w 2003 r. .............................................................................. 12. Ochrona rodowiska wg powiatów w 2003 r. ............................................................. 13. Terytorium i ludnoæ w 2003 r. ................................................................................... 14. Podzia³ administracyjny .............................................................................................. 15. Ludnoæ ....................................................................................................................... 16. Ludnoæ wed³ug p³ci ................................................................................................... 17. Ludnoæ wed³ug p³ci i wieku w 2003 r. ....................................................................... 18. Mediana wieku ludnoci wed³ug p³ci .......................................................................... 19. Ludnoæ w wieku produkcyjnym i nieprodukcyjnym ................................................. 20. Ruch naturalny w 2003 r. ............................................................................................ 21. Ruch naturalny na 1000 ludnoci w 2003 r. ................................................................ 22. Mediana wieku nowo¿eñców w 2003 r. ...................................................................... 23. Rozwody w 2003 r. ..................................................................................................... 24. Urodzenia w 2003 r. .................................................................................................... 25. Urodzenia ¿ywe wed³ug p³ci w 2003 r. ....................................................................... 26. Urodzenia ¿ywe wed³ug kolejnoci urodzenia dziecka u matki w 2003 r. .................. 27. P³odnoæ kobiet i wspó³czynniki reprodukcji ludnoci w 2003 r. ............................... 28. Zgony wed³ug p³ci w 2003 r. ....................................................................................... 29. Zgony wg przyczyn w 2002 r. ..................................................................................... 30. Przeciêtne dalsze trwanie ¿ycia w 2003 r. ................................................................... 31. Migracje ludnoci w 2003 r. ........................................................................................ 32. Ludnoæ wed³ug wieku w 2003 r. ................................................................................ 33. Ludnoæ w wieku produkcyjnym i nieprodukcyjnym w 2003 r. ................................. 34. Ruch naturalny ludnoci w 2003 r. .............................................................................. 35. Zasoby mieszkaniowe zamieszkane w 2003 r. ............................................................ 36. Zasoby mieszkaniowe zamieszkane wed³ug powiatów w 2003r. ................................ 37. Mieszkania zamieszkane wyposa¿one w instalacje w 2003 r. ..................................... 38. Mieszkania zamieszkane wyposa¿one w instalacje wg powiatów w 2003 r. .............. 217 217 217 218 219 219 220 221 221 221 221 222 225 227 228 228 228 229 230 230 231 231 231 232 232 233 233 234 234 235 235 236 238 241 243 244 246 247 215 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 216 Wartoæ dodana brutto wed³ug rodzajów dzia³alnoci w 2002 r. ................................ Pracuj¹cy w gospodarce narodowej wed³ug sekcji EKD w 2003 r. ............................ Pracuj¹cy w gospodarce narodowej wg rodzajów dzia³alnoci w 2003 r. .................. Aktywnoæ ekonomiczna ludnoci w wieku 15 lat i wiêcej w 2003 r. ........................ Bezrobocie w 2003 r. .................................................................................................. Struktura produkcji przemys³owej w 2003 r. .............................................................. Wynik finansowy w przedsiêbiorstwach wed³ug sekcji PKD w 2003 r. ..................... Nak³ady inwestycyjne w gospodarce narodowej wed³ug sekcji PKD w 2003 r. ........ Handel detaliczny w 2003 r. ........................................................................................ Handel hurtowy w 2003 r. ........................................................................................... Mieszkania oddane do u¿ytku w 2003 r. ..................................................................... Przeciêtne wynagrodzeni miesiêczne brutto wed³ug sekcji PKD w 2003 r. ............... Podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane wed³ug sekcji PKD w 2003 r. ....... Podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane wg rodzajów dzia³alnoci w 2003 r. ...................................................................................................................... Podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane wg liczby pracuj¹cych i sekcji PKD w 2003 r. ................................................................................................ Podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane wed³ug sektorów i form w³asnoci w 2003 r. .......................................................................................... Wartoæ brutto rodków trwa³ych w gospodarce narodowej wed³ug sekcji PKD w 2003 r. ...................................................................................... Globalna produkcja rolnicza w 2003 r. ....................................................................... U¿ytkowanie gruntów wed³ug powiatów w 2003 r. .................................................... Powierzchnia zasiewów w 2003 r. .............................................................................. Zbiory ziemiop³odów w 2003 r. .................................................................................. Plony ziemiop³odów w 2003 r. ................................................................................... Zbiory i plony warzyw gruntowych w 2003 r. ............................................................ Zbiory owoców w 2003 r. ........................................................................................... Zwierzêta gospodarskie w 2003 r. ............................................................................... Produkcja miêsa w 2003 r. .......................................................................................... Produkcja mleka, jaj i we³ny w 2003 r. ....................................................................... Zu¿ycie nawozów mineralnych lub chemicznych i wapniowych w przeliczeniu na czysty sk³adnik w 2003 r. ....................................................................................... Obiekty noclegowe turystyki w 2003 r. ....................................................................... Liczba miejsc noclegowych w obiektach turystycznych w 2003 r. ............................. Wybrane obiekty obs³ugi turystyki w 2003 r. .............................................................. Studenci wed³ug szkó³ studiów w roku akademickim 2003/2004 .............................. Studenci wed³ug grup kierunków studiów w roku akademickim 2003/2004 .............. Infrastruktura techniczna w 2003 r. ............................................................................. Zarejestrowane pojazdy samochodowe i ci¹gniki; przewozy ³adunków i pasa¿erów w 2003 r. .................................................................................................. Porty lotnicze w 2003 r. .............................................................................................. Osobowy ruch graniczny na granicy polsko-ukraiñskiej w 2003 r. ............................. Samochody osobowe i autobusy odprawione w ruchu granicznym na granicy polsko-ukraiñskiej w 2003 r. ....................................................................................... 250 250 251 253 254 256 257 257 258 258 258 259 260 260 263 264 264 265 265 268 268 269 269 269 270 270 270 270 271 272 275 278 281 283 283 284 284 285 Tablice statystyczne ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE TABL. 1. POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE Stan w dniu 1 I 2004 r. Województwo / Obwód WYSZCZEGÓLNIENIE lubelskie lwowski podkarpackie wołyński zakarpacki Najdalsze wysunięcie granicy województwa na: 0 0 północ (szerokość geograficzna północna)........... południe (szerokość geograficzna północna)........ 52 17’ 500 15’ 50 46’ 480 45’ 50° 49’ 49° 00’ 51° 58’ 50° 16’ 49° 05’ 47° 53’ zachód (długość geograficzna wschodnia) ........... wschód (długość geograficzna wschodnia) .......... Rozciągłość (w km):............................................. 210 37’ 240 08’ 220 43’ 250 30’ 21° 09’ 23° 33’ 23° 36’ 26° 07’ 22° 48’ 24° 37’ z południa na północ............................................. z zachodu na wschód ............................................ 225 175 240 210 201 171 187 163 100 190 TABL. 2. POWIERZCHNIA GEODEZYJNA WOJEWÓDZTWA WEDŁUG KIERUNKÓW WYKORZYSTANIA W 2003 R. stan w dniu 31 XII Województwo / Obwód WYSZCZEGÓLNIENIE lubelskie lwowskie podkarpackie wołyńskie zakarpackie w ha % w ha % w ha % w ha % w ha % OGÓŁEM ......................................... Użytki rolne......................................... 2511448 1792270 100,0 71,4 2183197 1270776 100,0 58,2 1784404 987295 100,0 55,3 2014446 1054777 100,0 52,4 1275300 458600 100,0 36,0 grunty orne ......................................... sady ................................................ łąki .................................................. 1347030 33066 260373 53,6 1,3 10,4 799317 22897 188253 36,6 1,0 8,6 647298 13173 119998 36,3 0,7 6,7 673410 11347 157228 33,4 0,6 7,8 200400 20500 94800 15,7 1,6 7,4 pastwiska......................................... Lasy..................................................... 81659 577717 3,3 23,0 259516 692031 11,9 31,7 159023 656638 8,9 36,8 212792 690801 10,6 34,3 136200 720500 10,7 56,5 Wody .................................................. Pozostałe ............................................. 20729 120732 0,8 4,8 42824 177566 2,0 8,1 21031 119440 1,2 6,7 45423 223445 2,2 11,1 18300 77900 1,4 6,1 88432 22997 3,5 0,9 108836 30113 5,0 1,4 72595 9067 4,1 0,5 72113 135046 3,6 6,7 44000 15800 3,5 1,2 w tym: grunty zabudowane i zurbanizowane ............................. nieużytki.......................................... TABL. 3. WAŻNIEJSZE RZEKI I KANAŁY Długość w km WYSZCZEGÓLNIENIE Recypient ogółem Wisła.................................................... WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE Morze Bałtyckie 1047 Bug ...................................................... Wieprz ................................................. Krzna ................................................... Kanał Wieprz-Krzna............................ Narew Wisła Bug Dniestr ................................................. Bug ...................................................... Styr ...................................................... San ....................................................... Morze Czarne Narew Prypeć Wisła w tym w województwie / obwodzie 102 772 303 120 140 374 303 120 140 1352 772 494 447 207 195 91 56 OBWÓD LWOWSKI 217 TABL. 3. WAŻNIEJSZE RZEKI I KANAŁY (dok.) Długość w km WYSZCZEGÓLNIENIE Recypient ogółem w tym w województwie / obwodzie OBWÓD LWOWSKI cd. Seret..................................................... Stryj ..................................................... Dniestr Dniestr 248 232 Ikwa ..................................................... Styr San ....................................................... Wisłok ................................................. Wisłoka................................................ Wisła.................................................... Lubaczówka......................................... Wisła San Wisła Morze Bałtyckie San Prypeć .................................................. 5 232 155 17 443 207 164 1047 88 443 207 164 78 67 Dniepr 748 172 Turia .................................................... Stochód................................................ Styr ...................................................... Wyżywka............................................. Bug ...................................................... Prypeć Prypeć Prypeć Prypeć Narew 184 188 483 81 772 184 188 203 81 185 Ługa..................................................... Bug Cisa...................................................... Latoryca............................................... Uh ........................................................ Borżawa............................................... Rika .................................................... Terebla................................................. Dunaj Bodroh Laborec Cisa Cisa Cisa WOJEWÓDZTWO PODKARPACKIE OBWÓD WOŁYŃSKI 93 93 966 191 133 106 92 91 201 144 107 106 92 91 OBWÓD ZAKARPACKI TABL. 4. WIĘKSZE JEZIORA I ZBIORNIKI WODNE WYSZCZEGÓLNIENIE Rejon/Powiat Powierzchnia w ha Głębokość max w m WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE Jeziora: Wytyckie ............................................. Uściwierz............................................. Łukie.................................................... Białe Sosnowickie ............................... Białe Włodawskie................................ Włodawa Łęczna Włodawa Parczew Włodawa 487 284 150 145 106 5,5 6,6 6,5 2,7 33,6 Zbiorniki wodne: Zalew Zemborzycki ............................. Dratów ................................................. Lublin Łęczna 282 169 6,0 6,0 696 530 4,0 1,9 490 363 WOJEWÓDZTWO PODKARPACKIE 4,1 3,8 OBWÓD LWOWSKI Jeziora: Zbiorniki wodne Dobrotworski ....................................... Zawadowski......................................... Kamionka Jaworów Sokalski ............................................... Drozdowicki ........................................ Sokal Gródek Jeziora: Zbiorniki wodne: Solina................................................... Bieszczadzki 2110 60,0 Besko ................................................... Myczkowce.......................................... Sanok Bieszczadzki 130 200 29,0 15,5 218 TABL. 4. WIĘKSZE JEZIORA I ZBIORNIKI WODNE (dok.) WYSZCZEGÓLNIENIE Rejon/Powiat Powierzchnia w ha Głębokość max w m OBWÓD WOŁYŃSKI Jeziora: Świtaź .................................................. Pulmo................................................... Tur ....................................................... Łukie.................................................... Lucymer............................................... Szack Szack Szack Szack Szack Piaseczno ............................................. Szack 178 24 Zbiorniki wodne: Kortelicki............................................. Ratno 180 23 7 1 24,0 3,3 155 285 . . 2694 1560 1236 814 437 58 16 2 6 8 OBWÓD ZAKARPACKI Jeziora: Synewir................................................ Apszyniec ............................................ Miżhiria Miżhiria Zbiorniki wodne Terebelski ............................................ Fornosz ................................................ Tiaczew Mukaczewo TABL. 5. ŚREDNIE MIESIĘCZNE TEMPERATURY POWIETRZA W 2003 R. STACJE METEOROLOGICZNE I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Lublin ............................................... -3,6 -6,3 1,5 6,8 15,6 17,0 19,2 18,4 13,6 5,2 4,8 0,3 Lwów................................................ -3,8 -7,5 1,0 7,2 16,9 17,4 18,8 18,3 13,1 5,4 4,9 -0,1 Rzeszów............................................ -3,5 -6,6 1,8 7,4 16,5 18,1 19,5 19,7 13,8 6,0 5,9 0,7 Łuck.................................................. -3,8 -7,1 0,8 6,9 17,2 17,5 19,8 18,6 13,6 6,0 4,8 -0,1 Użhorod ............................................ . . . . . . . . . . . . VII VIII IX X XI XII w °C TABL. 6. ŚREDNIE MIESIĘCZNE OPADY ATMOSFERYCZNE W 2003 R. STACJE METEOROLOGICZNE I II III IV V VI w mm Lublin ............................................... 30 24 20 39 62 43 99 27 42 54 20 33 Lwów................................................ 47 40 20 31 104 18 66 11 39 88 37 26 Rzeszów............................................ 34 27 15 51 94 75 63 17 43 51 21 31 Łuck.................................................. 20 38 14 45 69 23 142 25 36 80 22 20 Użhorod ............................................ . . . . . . . . . . . . 219 OCHRONA ŚRODOWISKA TABL. 7. OBSZARY O SZCZEGÓLNYCH WALORACH PRZYRODNICZYCH W 2003 R. WYSZCZEGÓLNIENIE Poleski .................................................................. Roztoczański......................................................... Skierbieszowski .................................................... Lasy Janowskie..................................................... Puszczy Solskiej ................................................... Szczebrzeszyński .................................................. Podlaski Przełom Bugu ........................................ Parki krajobrazowe i rezerwaty (wybrane) Krasnystaw Janów Lubelski Biłgoraj Zamość Biała Podlaska OBWÓD LWOWSKI Parki narodowe Powierzchnia w ha 9762,3 8482,3 35488,0 35095,0 21305,0 20209,0 15513,2 Beskidy Skolskie .................................................. Jaworowski ........................................................... Skole Żółkiew Parki krajobrazowe i rezerwaty (wybrane) Zawadowski.......................................................... Wielki Las ............................................................ Żółkiew Sokal 3561,0 1649,0 Fedorówka ............................................................ Grzęda .................................................................. Sokal Żółkiew WOJEWÓDZTWO PODKARPACKIE Parki narodowe 1409,0 1149,0 Bieszczadzki ......................................................... Magurski............................................................... Bieszczadzki, Lesko Jasło, Krosno Parki krajobrazowe i rezerwaty (wybrane) 35594,0 7108,0 29201,0 17435,2* Pogórza Przemyskiego ......................................... Gór Słonnych........................................................ Przemyśl, Rzeszów Bieszczadzki, Lesko, Sanok 61862,0 54227,8 Ciśniańsko-Wetliński............................................ Lesko, Sanok OBWÓD WOŁYŃSKI Parki narodowe 51013,7 Szacki ................................................................... * Rejon/Powiat WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE Parki narodowe Włodawa Zamość Szack Parki krajobrazowe i rezerwaty (wybrane) 48977,0 Prypeć – Stochód .................................................. Żubr ...................................................................... Lubieszów Kiwerce Czeremski ............................................................. Worotniów............................................................ Hubin .................................................................... Jezioro Święte....................................................... Maniewicze Łuck Łokacze Ratno OBWÓD ZAKARPACKI Parki narodowe Syniewirski ........................................................... Użański ................................................................. Karpacki Rezerwat Biosfery................................. Miżhiria Wielkie Berezne Rachów, Tiaczew, Chust, Wynohradów Parki krajobrazowe i rezerwaty Dolina Narcyzów.................................................. Chust 257,0 Czarna Góra.......................................................... Juliwska Góra ....................................................... Wynohradów Wynohradów 747,0 176,0 na terenie województwa podkarpackiego 220 22628,0 2732,0 903,0 600,0 418,0 44,0 40400,0 39159,0 57888,0 TABL. 8. ŚCIEKI PRZEMYSŁOWE I KOMUNALNE ODPROWADZONE DO WÓD POWIERZCHNIOWYCH W 2003 R. Województwo / Obwód WYSZCZEGÓLNIENIE lubelskie lwowski podkarpackie wołyński zakarpacki w hm3 OGÓŁEM .......................................................... 114,2 282,6 190,8 38,7 . Odprowadzone: a bezpośrednio z zakładów przemysłowych ...... 63,5 48,3 141,9 . . siecią kanalizacji miejskiej ................................ 50,7 234,3 48,8 28,8 . Wymagające oczyszczania .................................. 70,9 247,3 72,3 29,1 łącznie z wodami chłodniczymi i zanieczyszczonymi wodami z odwadniania zakladow górniczych oraz obiektów budowlanych, a także z zanieczyszczonymi wodami opadowymi. . a TABL. 9. EMISJA I REDUKCJA PRZEMYSŁOWYCH ZANIECZYSZCZEŃ POWIETRZA ATMOSFERYCZNEGO W 2003 R. Województwo / Obwód WYSZCZEGÓLNIENIE lubelskie a lwowski b podkarpackie a wołyński b zakarpacki b Emisja zanieczyszczeń powietrza w tys. t/r: pyłowych............................................................ 6,9 18,3 3,8 1,3 1,3 gazowych ........................................................... 5128,0 (37,2) 77,8 3641,5 (28,1) 5,3 11,2 pyłowych............................................................ 0,3 0,8 0,2 0,7 0,1 gazowych ........................................................... łącznie z CO2, w nawiasie bez CO2, b bez CO2 204,2 (1,5) 3,6 204,1 (1,6) 2,6 0,9 Emisja zanieczyszczeń na 1 km2 w t/r: a TABL. 10. NAKŁADY INWESTYCYJNE NA OCHRONĘ ŚRODOWISKA I GOSPODARKĘ WODNĄ W 2003 R. (CENY BIEŻĄCE) Województwo / Obwód WYSZCZEGÓLNIENIE lubelskie lwowski podkarpackie wołyński zakarpacki w tys. PLN; UAH OGÓŁEM .............................................................. 141984,0 25509 353172,3 5462 34547 Gospodarka ściekowa i ochrona wód................... 102248,1 16036 264787,1 3080 1826 Ochrona powietrza ............................................... 19254,2 6115 58942,0 23 37 Gospodarka odpadami.......................................... 19251,5 667 15157,6 1860 936 TABL. 11. WODOCIĄGI I KANALIZACJA W 2003 R. Województwo / Obwód WYSZCZEGÓLNIENIE lubelskie lwowski podkarpackie wołyński zakarpacki Sieć w km: wodociągowa rozdzielcza a ............................... 16359,7 1864,3 12011,1 461,3 529,6 w miastach....................................................... 2317,1 1593,9 2036,1 259,9 352,9 kanalizacyjna a b ................................................ 2953,4 808,9 7066,8 335,4 197,8 w miastach....................................................... 1819,0 710,3 1940,7 303,6 186,0 58281,5 84956 47814,7 25562 18200 26,6 32,9 22,8 25,6 14,5 na 1 mieszkańca miast...................................... 34,5 a Bez połączeń prowadzących do budynków i innych obiektów b Sieć ogólnospławna oraz na ścieki gospodarcze 45,1 33,2 46,1 38,0 Zużycie wody z wodociągów w gospodarstwach domowych (w ciągu roku) w dam3 na 1 mieszkańca w m3 ..................................... 221 TABL. 12. OCHRONA ŚRODOWISKA WG POWIATÓW W 2003 R. Ścieki Sieć WYSZCZEGÓLNIENIE wodociągowaa kanalizacyjnaa b ogółem w hm3 w km WOJEWÓDZTWO ............................................ POWIATY Biała Podlaska ...................................................... Biłgoraj................................................................. Chełm ................................................................... Hrubieszów........................................................... Janów Lubelski ..................................................... Krasnystaw ........................................................... Kraśnik ................................................................. Lubartów .............................................................. Lublin ................................................................... Łęczna .................................................................. Łuków................................................................... Opole Lubelskie.................................................... Parczew ................................................................ Puławy .................................................................. Radzyń Podlaski ................................................... Ryki ...................................................................... Świdnik................................................................. Tomaszów Lubelski.............................................. Włodawa............................................................... Zamość ................................................................. MIASTA na prawach powiatu Biała Podlaska ...................................................... Chełm ................................................................... Lublin ................................................................... Zamość ................................................................. WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE 16359,7 2953,4 70,9 1235,2 897,1 772,8 384,8 437,8 850,1 706,4 992,8 1907,0 578,2 1010,9 616,6 475,0 820,7 614,7 521,7 480,9 746,1 500,3 885,3 124,6 157,3 526,0 117,4 Zanieczyszczenia powietrza oczyszczone 214,3 182,0 107,6 76,0 39,7 102,5 110,7 142,4 89,6 81,8 103,7 56,2 66,5 226,7 64,3 56,8 81,7 77,9 148,8 55,7 114,8 117,5 512,3 123,9 OBWÓD LWOWSKI 1864,3 808,9 gazowe pyłowe w tys. t/r 69,6 5128,0 c 6,9 1,7 1,3 0,4 1,3 0,5 1,8 2,0 1,4 1,1 5,9d 2,0 1,3 0,4 13,5 1,2 2,4 2,0d 1,8 0,9 0,5 1,5 1,2 0,4 1,2 0,4 1,8 1,9 1,4 1,0 6,5d 2,0 1,2 0,4 13,4 1,2 1,8 2,1d 1,5 0,9 0,4 29,9 23,1 184,6 92,0 7,0 96,1 112,1 47,7 52,0 96,5 56,0 56,7 12,6 1333,3 38,7 80,9 96,9 48,6 40,1 26,9 0,1 0,1 0,2 0,3 0,0 0,1 0,7 0,3 0,2 0,6 0,2 0,3 0,0 1,3 0,1 0,3 0,2 0,1 0,1 0,1 2,2d 2,4 20,1 2,8 2,2d 2,4 20,1 2,8 109,7 1250,3 1121,2 115,1 0,2 0,3 0,9 0,2 OBWÓD ............................................................. 282,6 164,2 77,7 e 18,3 REJONY Brody.................................................................... 81,2 16,4 3,6 1,6 1,0 0,0 Busk...................................................................... 22,9 23,3 1,4 0,0 0,1 0,1 Drohobycz ............................................................ 27,1 5,2 0,0 0,0 1,2 0,0 Gródek .................................................................. 4,4 20,0 1,1 0,7 1,6 0,0 Jaworów................................................................ 62,6 46,9 8,4 2,0 1,3 0,0 Kamionka ............................................................. 16,1 9,0 1,7 1,0 40,0 14,0 Mościska............................................................... 37,2 15,4 0,3 0,2 1,0 0,0 Mikołajów ............................................................ 100,5 90,4 4,3 0,2 0,7 2,0 Przemyślany ......................................................... 16,7 9,0 0,2 0,0 0,3 0,0 0,4 0,1 0,4 0,1 Pustomyty ............................................................. 45,7 27,8 2,6 0,6 0,8 0,1 Radziechów .......................................................... 27,1 27,0 0,6 0,1 1,2 0,0 Sambor.................................................................. 17,5 6,0 0,3 0,2 0,1 0,0 Skole ..................................................................... 9,8 18,8 1,9 0,0 3,5 0,4 Sokal ..................................................................... 10,2 13,0 0,1 0,1 0,1 0,1 Stary Sambor ........................................................ 38,5 7,0 1,5 0,1 8,5 0,1 Stryj ...................................................................... 33,5 22,4 0,1 0,0 Turka .................................................................... 12,0 1,2 1,2 1,0 0,3 0,1 Złoczów ................................................................ 46,1 7,8 1,1 0,2 0,1 0,0 Żółkiew................................................................. 53,0 25,5 20,3 9,2 1,1 0,3 Żydaczów ............................................................. 16,9 30,5 MIASTA na prawach rejonu Borysław............................................................... 47,0 12,1 0,4 0,4 0,0 Czerwonograd....................................................... 155,6 126,1 6,3 3,1 0,4 Drohobycz ............................................................ 168,2 41,0 36,8 36,5 5,9 0,1 Lwów.................................................................... 685,0 86,3 168,3 110,3 3,3 0,3 0,1 0,0 Morsztyn............................................................... 18,7 3,2 0,2 0,0 Nowy Rozdół........................................................ 57,0 55,9 1,1 0,3 0,0 Sambor.................................................................. 5,4 33,1 7,6 0,0 0,8 0,1 Stryj ...................................................................... 22,0 12,5 Truskawiec ........................................................... 6,4 16,1 1,2 0,2 a Bez połączeń prowadzących do budynków i innych obiektów, b Sieć ogólnospławna oraz na ścieki gospodarcze, c Łącznie z CO2, d Większa ilość ścieków oczyszczonych od odprowadzonych wynika z szacunkowych metod określania ilości ścieków komunalnych odprowadzonych siecią kanalizacyjną, e Bez CO2 222 TABL. 12. OCHRONA ŚRODOWISKA WG POWIATÓW W 2003 R. (cd.) Ścieki Sieć WYSZCZEGÓLNIENIE wodociągowa a kanalizacyjnaa b ogółem OBWÓD ............................................................. REJONY Horochów ............................................................. Iwanicze................................................................ Kamień Koszyrski ................................................ Kiwerce ................................................................ Kowel ................................................................... Lubieszów ............................................................ Luboml ................................................................. Łokacze ................................................................ Łuck...................................................................... Maniewicze........................................................... Ratno .................................................................... Rożyszcze ............................................................. Stara Wyżwa......................................................... Szack .................................................................... Turzysk................................................................. Włodzimierz Wołyński......................................... MIASTA na prawach rejonu Kowel ................................................................... Łuck...................................................................... Nowowołyńsk....................................................... Włodzimierz Wołyński......................................... a WOJEWÓDZTWO PODKARPACKIE 12011,1 7066,8 72,3 81,8 148,9 752,9 932,2 356,5 631,4 429,5 147,5 526,9 504,4 658,1 1116,6 580,4 401,3 708,4 503,7 1200,4 235,0 582,7 328,5 519,7 gazowe w hm3 w km WOJEWÓDZTWO ............................................ POWIATY Bieszczadzki ......................................................... Brzozów................................................................ Dębica................................................................... Jarosław ................................................................ Jasło ...................................................................... Kolbuszowa .......................................................... Krosno .................................................................. Lesko .................................................................... Leżajsk.................................................................. Lubaczów ............................................................. Łańcut ................................................................... Mielec ................................................................... Nisko .................................................................... Przemyśl ............................................................... Przeworsk ............................................................. Ropczyce .............................................................. Rzeszów................................................................ Sanok .................................................................... Stalowa Wola........................................................ Strzyżów............................................................... Tarnobrzeg............................................................ MIASTA na prawach powiatu Krosno ................................................................. Przemyśl ............................................................... Rzeszów................................................................ Tarnobrzeg............................................................ Zanieczyszczenia powietrza oczyszczone 27,6 208,2 329,5 733,2 213,1 165,7 718,0 32,7 137,2 208,9 606,6 213,7 241,6 286,3 434,8 101,7 1240,9 302,1 125,5 85,8 90,1 122,0 130,2 271,1 141,0 103,7 112,6 296,2 51,1 OBWÓD WOŁYŃSKI 461,3 335,4 pyłowe w tys. t/r 66,3 3642 c 3,8 0,4 0,6 5,6 3,0 3,5 0,6 2,3 0,6 1,9 0,9 1,8 3,9 1,7 0,7 1,3 0,8 3,0 2,3 8,1 0,5 1,9 0,3 0,4 5,1 3,0 3,0 0,6 2,1 0,2 1,8 0,7 1,7 2,0 0,8 0,6 1,3 0,7 2,6 2,2 8,1 0,5 1,8 19 x 141 128 71 9 53 x 407 x 1 379 3 x 39 84 21 1 1407 3 34 0,0 x 0,2 0,1 0,2 0,0 0,0 x 0,1 x x 0,5 0,0 x 0,1 0,2 0,1 0,3 0,6 0,0 0,1 2,7 3,4 10,6 10,2 2,7 3,4 10,4 10,1 158 62 532 90 0,3 0,3 0,3 0,2 38,7 28,0 5,3 d 1,3 35,1 4,8 9,9 11,1 19,2 51,0 15,1 6,1 30,4 29,1 26,3 10,0 16,6 10,7 12,6 30,6 19,0 3,2 14,2 27,4 8,4 5,2 26,7 9,1 10,1 16,9 13,3 17,4 7,3 10,7 6,0 0,7 0,5 1,1 0,1 0,8 0,0 0,2 0,4 2,0 1,3 0,2 0,1 0,1 0,6 0,0 - 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 - 0,8 0,6 0,0 0,2 0,0 0,0 0,2 0,3 0,0 0,5 0,0 0,0 0,1 0,1 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,2 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,2 0,0 0,0 0,1 0,0 0,1 0,0 26,6 60,8 48,7 6,6 38,0 54,6 42,2 5,0 7,3 4,2 2,1 17,7 4,1 4,2 1,8 17,7 0,3 0,3 0,3 1,4 0,2 0,1 0,0 0,2 Bez połączeń prowadzących do budynków i innych obiektów, b Sieć ogólnospławna oraz na ścieki gospodarcze, c Łącznie z CO2, d Bez CO2. 223 TABL. 12. OCHRONA ŚRODOWISKA WG POWIATÓW W 2003 R. (dok.) Ścieki Sieć WYSZCZEGÓLNIENIE wodociągowa a kanalizacyjnaa b ogółem w ham3 w km OBWÓD ............................................................... REJONY Berehowo.............................................................. Chust..................................................................... Irszawa.................................................................. Miżhiria ................................................................ Mukaczewo........................................................... Pereczyn ............................................................... Rachów................................................................. Swalawa................................................................ Tiaczew ................................................................ Użhorod ................................................................ Wielkie Berezne ................................................... Wołowiec.............................................................. Wynohradów ........................................................ MIASTA na prawach rejonu Berehowo.............................................................. Chust..................................................................... Mukaczewo........................................................... Użhorod ................................................................ a Zanieczyszczenia powietrza oczyszczone OBWÓD ZAKARPACKI 529,6 197,8 c pyłowe w tys. t/r . . 11,2 1,3 28,9 1,0 20,1 9,9 9,3 5,2 11,7 62,3 10,7 1,9 22,4 9,5 9,5 30,2 1,0 15,6 0,3 3,6 1,1 5,1 14,5 8,8 36,3 18,0 3,9 8,6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 0,0 1,1 0,2 0,1 0,1 0,2 0,2 2,6 0,0 2,8 0,0 1,9 0,2 0,1 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,2 0,0 0,0 0,2 0,0 0,0 0,0 . 52,7 114,6 159,9 11,3 2,6 20,7 16,2 . . . . . . . . 0,1 0,1 0,8 0,7 0,0 0,0 0,3 0,2 Bez połączeń prowadzących do budynków i innych obiektów, b Sieć ogólnospławna oraz na ścieki gospodarcze, c Bez CO2. 224 gazowe LUDNOŚĆ I WARUNKI MIESZKANIOWE TABL. 13. TERYTORIUM I LUDNOŚĆ W 2003 R. Kobiety WYSZCZEGÓLNIENIE WOJEWÓDZTWO ............................................ POWIATY Biała Podlaska ...................................................... Biłgoraj................................................................. Chełm ................................................................... Hrubieszów........................................................... Janów Lubelski..................................................... Krasnystaw ........................................................... Kraśnik ................................................................. Lubartów .............................................................. Lublin ................................................................... Łęczna .................................................................. Łuków................................................................... Opole Lubelskie.................................................... Parczew ................................................................ Puławy .................................................................. Radzyń Podlaski ................................................... Ryki ...................................................................... Świdnik................................................................. Tomaszów Lubelski.............................................. Włodawa............................................................... Zamość ................................................................. MIASTA na prawach powiatu Biała Podlaska ...................................................... Chełm ................................................................... Lublin ................................................................... Zamość ................................................................. OBWÓD ............................................................. REJONY Brody.................................................................... Busk...................................................................... Drohobycz ............................................................ Gródek .................................................................. Jaworów................................................................ Kamionka ............................................................. Mościska............................................................... Mikołajów ............................................................ Przemyślany ......................................................... Pustomyty............................................................. Radziechów .......................................................... Sambor.................................................................. Skole..................................................................... Sokal..................................................................... Stary Sambor ........................................................ Stryj ...................................................................... Turka .................................................................... Złoczów ................................................................ Żółkiew................................................................. Żydaczów ............................................................. MIASTA na prawach rejonu Borysław............................................................... Czerwonograd ...................................................... Drohobycz ............................................................ Lwów.................................................................... Morsztyn............................................................... Nowy Rozdół........................................................ Sambor.................................................................. Stryj ...................................................................... Truskawiec ........................................................... Terytorium w km 2 Ludność ogółem Mężczyźni razem WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE 25114,5 2191172 1064525 1126647 2753,7 1677,8 1779,6 1269,5 875,3 1137,9 1005,3 1290,4 1679,4 633,8 1394,1 804,1 952,6 933,0 965,2 615,5 469,0 1487,1 1256,3 1872,3 49,4 35,3 147,5 30,5 21831 na 100 mężczyzn Ludność na 1 km2 Ludność w miastach w% ludności ogółem 106 87 46,6 56872 51795 36735 34518 24056 37465 49203 44756 67589 28244 54325 31059 18333 56726 30945 30401 35161 44369 20057 54797 58240 53082 37522 35574 24321 39899 51404 46518 70148 28929 54738 32538 18789 60913 31072 30357 37407 45515 20565 56484 102 102 102 103 101 106 104 104 104 102 101 105 102 107 100 100 106 103 103 103 42 63 42 55 55 68 100 71 82 90 78 79 39 126 64 99 155 60 32 59 20,2 32,6 6,2 26,7 24,5 25,4 38,8 31,6 9,0 38,3 30,7 29,9 27,9 49,5 26,0 47,6 59,1 25,2 33,6 10,5 57825 27958 68688 32598 356563 164882 66675 31681 OBWÓD LWOWSKI a 2579941 1221991 29867 36090 191681 34994 107 111 116 110 1170 1948 2417 2188 100,0 100,0 100,0 100,0 115112 104877 74257 70092 48377 77364 100607 91274 137737 57173 109063 63597 37122 117639 62017 60758 72568 89884 40622 111281 1357950 111 118 59,2 1162 850 1206 726 1544 868 845 692 918 946 1144 934 1471 1570 1245 808 1193 1097 1294 996 63203 49663 75738 72322 122782 60749 60598 65363 45780 110982 51705 73246 49024 96660 80805 62810 53558 73360 108674 78851 29726 23119 35867 33807 60110 28665 28477 31696 21158 52579 24483 34495 23647 46007 38727 29757 26537 34536 52384 36706 33477 26544 39871 38515 62672 32084 32121 33667 24622 58403 27222 38751 25377 50653 42078 33053 27021 38824 56290 42145 113 115 111 114 104 112 113 106 116 111 111 112 107 109 109 111 102 112 107 115 54 58 63 100 79 70 72 94 50 117 45 78 33 62 65 78 45 67 84 79 40,5 33,3 8,1 33,3 44,1 38,9 25,5 27,0 24,2 13,5 24,4 14,7 26,1 35,4 22,5 3,7 16,6 38,3 33,1 39,0 38 21 45 171 2 5 15 17 8 39971b 84190b 97382b 751081b 4873 27676 35522 61327 22046 18449 39518 46166 353704 2214 12935 16651 29383 10488 21522 44672 51216 397377 2659 14741 18871 31944 11558 117 113 111 112 120 114 113 109 110 1052 4009 2164 4392 2436 5535 2368 3607 2756 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 225 TABL. 13. TERYTORIUM I LUDNOŚĆ W 2003 R. (cd.) Kobiety WYSZCZEGÓLNIENIE WOJEWÓDZTWO .......................................... POWIATY Bieszczadzki ....................................................... Brzozów.............................................................. Dębica................................................................. Jarosław .............................................................. Jasło .................................................................... Kolbuszowa ........................................................ Krosno ................................................................ Lesko .................................................................. Leżajsk................................................................ Lubaczów ........................................................... Łańcut ................................................................. Mielec ................................................................. Nisko .................................................................. Przemyśl ............................................................. Przeworsk ........................................................... Ropczyce ............................................................ Rzeszów.............................................................. Sanok .................................................................. Stalowa Wola...................................................... Strzyżów ............................................................. Tarnobrzeg.......................................................... MIASTA na prawach powiatu Krosno ............................................................... Przemyśl ............................................................. Rzeszów.............................................................. Tarnobrzeg.......................................................... OBWÓD ........................................................... REJONY Horochów ........................................................... Iwanicze.............................................................. Kamień Koszyrski .............................................. Kiwerce............................................................... Kowel ................................................................. Lubieszów........................................................... Luboml ............................................................... Łokacze............................................................... Łuck.................................................................... Maniewicze......................................................... Ratno .................................................................. Rożyszcze ........................................................... Stara Wyżwa....................................................... Szack .................................................................. Turzysk ............................................................... Włodzimierz Wołyński....................................... MIASTA na prawach rejonu Kowel ................................................................. Łuck.................................................................... Nowowołyńsk..................................................... Włodzimierz Wołyński....................................... 226 Terytorium w km 2 Ludność ogółem Mężczyźni razem WOJEWÓDZTWO PODKARPACKIE 17844 2097248 1026106 1071142 1138 540 776 1029 831 774 924 835 583 1308 452 880 786 1214 698 549 1219 1225 833 503 520 43 44 54 86 20143 1122 645 1747 1414 1723 1450 1481 712 973 2265 1437 928 1121 759 1205 1038 47 42 17 17 na 100 mężczyzn Ludność na 1 km2 Ludność w miastach w% ludności ogółem 104 118 40,5 11133 32407 65350 59119 56537 30600 53404 13411 34172 28849 37576 65584 33401 35722 38617 35106 84126 46236 53649 30544 26579 11204 33309 66774 63003 58981 30895 55677 13269 35049 28888 39965 67278 33793 35616 40173 35910 87079 48303 56164 31345 27481 101 103 102 107 104 101 104 99 103 100 106 103 101 100 104 102 104 104 105 103 103 20 122 170 119 139 79 118 32 119 44 172 151 86 59 113 129 140 77 132 123 104 42,8 11,8 39,2 37,6 32,8 14,9 12,1 22,1 29,8 34,3 23,2 48,3 35,6 26,8 31,1 11,8 47,4 60,8 14,0 23,9 48025 22814 67547 31796 159088 75160 50310 24214 OBWÓD WOŁYŃSKI a 1046060 492023 25211 35751 83928 26096 111 112 112 108 1105 1547 2963 586 100,0 100,0 100,0 100,0 22337 65716 132124 122122 115518 61495 109081 26680 69221 57737 77541 132862 67194 71338 78790 71016 171205 94539 109813 61889 54060 554037 113 52 49,7 56757 35223 62124 66132 42709 36923 42517 24955 57967 57174 52151 42630 33425 17927 28460 27804 26289 16505 30122 31300 19987 18186 20303 11790 27267 27619 25282 19889 15936 8665 13349 13014 30468 18718 32002 34832 22722 18737 22214 13165 30700 29555 26869 22741 17489 9262 15111 14790 116 113 106 111 114 103 109 112 113 107 106 114 110 107 113 114 51 55 36 47 25 25 29 35 60 25 36 46 30 24 24 27 26,2 19,3 17,4 38,2 19,5 15,1 31,6 16,0 10,2 24,7 24,8 35,9 15,3 31,1 30,8 8,1 65967 199482 58020b 37713 31034 90845 26906 17735 34933 108637 31114 19978 113 120 116 113 1404 4750 3413 2218 100,0 100,0 100,0 100,0 TABL. 13. TERYTORIUM I LUDNOŚĆ W 2003 R. (dok.) Kobiety WYSZCZEGÓLNIENIE Terytorium w km 2 Ludność ogółem Mężczyźni razem Ludność na 1 km2 na 100 mężczyzn OBWÓD ZAKARPACKI 12753 1248284a 600667 OBWÓD .............................................................. 647617 REJONY Berehowo.............................................................. 654 53206 25303 27903 Chust..................................................................... 997 96560 47120 49440 Irszawa.................................................................. 944 100129 48310 51819 Miżhiria ................................................................ 1166 49287 24344 24943 Mukaczewo .......................................................... 998 100619 47786 52833 Pereczyn ............................................................... 631 31645 15262 16383 Rachów................................................................. 1892 90772 44043 46729 Swalawa................................................................ 673 54428 26255 28173 Tiaczew ................................................................ 1818 171553 84464 87089 Użhorod ................................................................ 870 65938 31612 34326 Wielkie Berezne ................................................... 810 27714 13378 14336 Wołowiec.............................................................. 544 25221 12280 12941 Wynohradów ........................................................ 697 117854 56751 61103 MIASTA na prawach rejonu b Berehowo.............................................................. . 25735 11988 13747 Chust..................................................................... . 31559b 14857 16702 Czop ..................................................................... . 8743 4233 4510 Mukaczewo .......................................................... . 81796 38857 42939 Użhorod ................................................................ . 115525 53824 61701 a dane dotyczą ludności zamieszkałej stale; b łącznie z ludnością miejscowości wchodzących w skład Rady Miejskiej Ludność w miastach w% ludności ogółem 108 97,5 36,7 110 105 107 102 111 102 106 107 103 109 107 105 108 76,0 96,6 111,3 41,1 91,5 52,7 47,8 77,8 95,3 73,3 34,6 50,4 168,4 5,6 8,4 9,4 19,0 11,0 21,7 39,5 30,9 26,2 5,4 24,0 24,7 31,2 115 112 107 111 115 1286,8 1578,0 874,3 2726,5 2888,1 98,3 89,7 100,0 100,0 100,0 ТABL. 14. PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY Województwo / Obwód WYSZCZEGÓLNIENIE lubelskie lwowski podkarpackie wołyński zakarpacki Powiaty................................................................. 20 20 21 16 13 Miasta ................................................................... 41 43 45 11 10 w tym miasta na prawach powiatu........................ 4 9 4 4 5 Miejscowości typu miejskiego ............................ x 35 x 22 20 Gminy................................................................... 213 x 159 х х Wiejskie rady........................................................ x 631 x 379 306 Miejscowości wiejskie.......................................... 4160 1849 2158 1053 579 227 TABL.15. LUDNOŚĆ LATA Ogółem Mężczyźni 2000 ............... 2003 ............... 2206200 2191172 1072803 1064525 2000 ............... 2003 ............... 2624400 2579941a 1244340 1221991 2000 ............... 2003 ............... 2101375 2097248 1028616 1026106 2000 ............... 2003 ............... 1060599 1046060a 499642 492023 2000 ............... 1275334 614735 2003 ............... 1248284a 600667 dane dotyczą ludności zamieszkałej stale Kobiety Miasta Wieś WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE 1133397 1028876 1177324 1126647 1021362 1169810 OBWÓD LWOWSKI 1380060 1548739 1075661 1357950 1527657 1052284 WOJEWÓDZTWO PODKARPACKIE 1072759 854767 1246608 1071142 849217 1248031 OBWÓD WOŁYŃSKI 560957 531586 529013 554037 520155 525905 OBWÓD ZAKARPACKI 660599 490517 784817 647617 458270 790014 Ludność w miastach w% Współczynnik feminizacji Ludność na 1 km2 106 106 46,6 46,6 88 87 111 111 59.0 59.2 120 118 104 104 40,6 40,5 119 118 112 113 50,1 49,7 53 52 107 108 38,5 36,7 100 98 a TABL. 16. LUDNOŚĆ WEDŁUG PŁCI WOJEWÓDZTWO / OBWÓD Ogółem Lubelskie..................... 2000 2003 2000=100 Lwowski...................... 2000 2003 2000=100 Podkarpackie............... 2000 2003 2000=100 Wołyński ..................... 2000 2003 2000=100 Zakarpacki................... 2000 2003 2000=100 a dane dotyczą ludności zamieszkałej stale 2206200 2191172 99,3 2624400 2579941a 98,3 2101375 2097248 99,8 1060599 1046060a 98,6 1275334 1248284a 97,9 Mężczyźni 1072803 1064525 99,2 1244340 1221991 98,2 1028616 1026106 99,8 499642 492023 98,5 614735 600667 97,7 Miasta Kobiety razem 1133397 1126647 99,4 1380060 1357950 98,4 1072759 1071142 99,8 560957 554037 98,8 660599 647617 98,0 1028876 1021362 99,3 1548739 1527657 98,6 854767 849217 99,4 531586 520155 97,8 490517 458270 93,4 mężczyźni 488684 484319 99,1 735548 722395 98,2 409920 406603 99,2 248482 241781 97,3 234147 217158 92,7 Wieś kobiety 540192 537043 99,4 813191 805262 99,0 444847 442614 99,5 283104 278374 98,3 256370 241112 94,0 razem 1177324 1169810 99,4 1075661 1052284 97,8 1246608 1248031 100,1 529013 525905 99,4 784817 790014 100,7 mężczyźni 584119 580206 99,3 508792 499596 98,2 618696 619503 100,1 251160 250242 99,6 380588 383509 100,8 kobiety 593205 589604 99,4 566869 552688 97,5 627912 628528 100,1 277853 275663 99,2 404229 406505 100,6 TABL. 17. LUDNOŚĆ WEDŁUG PŁCI I WIEKU W 2003 R. Województwo / Obwód GRUPY WIEKOWE lubelskie miasta wieś lwowski miasta wieś podkarpackie miasta wieś wołyński miasta wieś zakarpacki miasta wieś OGÓŁEM OGÓŁEM ....................... 0-4 lata ............................. 5-9 ..................................... 10-14 ................................. 15-19 ................................. 20-24 ................................. 25-29 ................................. 30-34 ................................. 35-39 ................................. 40-44 ................................. 45-49 ................................. 50-54 ................................. 55-59 ................................. 60-64 ................................. 65-69 ................................. 70-74 ................................. 75-79 ................................. 80 lat i więcej.................... 228 1021362 46055 52548 68012 90542 95158 81805 68516 63281 71910 88207 82437 58587 41149 38249 32186 22765 19955 1169810 61926 75348 92244 96701 89483 79860 73214 70879 75804 81377 73047 57088 47883 52545 55771 45780 40860 1527657 67708 78873 101348 134523 137641 111424 109122 107795 128954 120026 98199 80212 69174 66397 52053 37192 27016 1052284 52263 66642 80298 80399 73543 70712 70964 71254 78871 68430 51865 46183 50286 59138 59145 38810 33481 849217 38363 44964 60715 79067 78055 67222 55175 52154 62970 72881 66327 45565 31885 32365 27554 18288 15665 1248031 71647 87220 105778 108402 99719 95297 87345 83389 84723 80795 71945 55488 46759 51525 47804 37720 32475 520155 26080 28850 37668 48608 45635 39735 36630 36318 44195 42487 34175 22884 19978 19731 16867 12523 7791 525905 32080 36492 40780 40592 36218 37231 35565 32244 35041 31397 26271 20908 24006 28967 31175 22218 14720 458270 24422 25751 33240 41321 40752 35520 32961 31075 36512 34961 32001 24052 19220 17620 13307 9323 6232 790014 46409 54871 65952 67064 61785 60853 58404 54511 59385 53836 45247 35353 32585 32768 28808 19483 12700 TABL.17. LUDNOŚĆ WEDŁUG PŁCI I WIEKU W 2003 R. (dok.) Województwo / Obwód GRUPY WIEKOWE lubelskie miasta wieś lwowski miasta OGÓŁEM ....................... 0-4 lata ............................. 5-9 ..................................... 10-14 ................................. 15-19 ................................. 20-24 ................................. 25-29 ................................. 30-34 ................................. 35-39 ................................. 40-44 ................................. 45-49 ................................. 50-54 ................................. 55-59 ................................. 60-64 ................................. 65-69 ................................. 70-74 ................................. 75-79 ................................. 80 lat i więcej.................... 484319 23678 26807 34838 46200 47606 41274 34213 30655 33850 40585 37765 26329 17986 16377 12814 7940 5402 580206 31777 38439 47355 49694 47742 42317 38250 37724 40842 43963 37754 27444 21833 23029 22479 16606 12958 722395 34696 40218 51900 68696 73392 55614 53638 51686 60927 55528 43931 35478 29918 27289 20514 11906 7064 OGÓŁEM ........................ 0-4 lata .............................. 5-9 ..................................... 10-14 ................................. 15-19 ................................. 20-24 ................................. 25-29 ................................. 30-34 ................................. 35-39 ................................. 40-44 ................................. 45-49 ................................. 50-54 ................................. 55-59 ................................. 60-64 ................................. 65-69 ................................. 70-74 ................................. 75-79 ................................. 80 lat i więcej.................... 537043 22377 25741 33174 44342 47552 40531 34303 32626 38060 47622 44672 32258 23163 21872 19372 14825 14553 589604 30149 36909 44889 47007 41741 37543 34964 33155 34962 37414 35293 29644 26050 29516 33292 29174 27902 805262 33012 38655 49448 65827 64249 55810 55484 56109 68027 64498 54268 44734 39256 39108 31539 25286 19952 wieś podkarpackie miasta MĘŻCZYŹNI 499596 406603 26533 19771 34313 22959 40839 30860 41547 40325 37993 39077 36890 34125 37107 27734 37914 25194 41304 29720 35336 33992 25462 31279 21067 21172 20742 14249 22770 13614 20979 11308 11067 6813 7733 4411 KOBIETY 552688 442614 25730 18592 32329 22005 39459 29855 38852 38742 35550 38978 33822 33099 33857 27441 33340 26960 37567 33250 33094 38889 26403 35048 25116 24393 29544 17636 36368 18751 38166 16246 27743 11475 25748 11254 wieś wołyński miasta wieś zakarpacki miasta wieś 619503 36764 44772 54073 55478 51770 48915 45028 43721 45567 42914 36666 26671 21564 22722 19493 13506 9879 241781 13524 14821 19294 24253 22285 19511 17545 17113 20144 19555 15518 10304 8346 7506 6209 3859 1994 250242 16419 18844 20954 20831 17917 19509 18958 17387 18840 16460 13010 9754 9695 10632 10768 6474 3790 217158 12559 13118 17230 20351 21290 17875 16178 14763 17104 16024 14467 10808 8440 7047 5049 3109 1746 383509 23955 27959 33764 34429 30915 31690 30266 28070 29800 26647 22165 16606 13645 12805 10384 6450 3959 628528 34883 42448 51705 52924 47949 46382 42317 39668 39156 37881 35279 28817 25195 28803 28311 24214 22596 278374 12556 14029 18374 24355 23350 20224 19085 19205 24051 22932 18657 12580 11632 12225 10658 8664 5797 275663 15661 17648 19826 19761 18301 17722 16607 14857 16201 14937 13261 11154 14311 18335 20407 15744 10930 241112 11863 12633 16010 20970 19462 17645 16783 16312 19408 18937 17534 13244 10780 10573 8258 6214 4486 406505 22454 26912 32188 32635 30870 29163 28138 26441 29585 27189 23082 18747 18940 19963 18424 13033 8741 TABL. 18. MEDIANA WIEKU LUDNOŚCI WEDŁUG PŁCI Miasta WOJEWÓDZTWO / OBWÓD Wieś Ogółem Mężczyźni Kobiety razem mężczyźni kobiety razem mężczyźni kobiety 2000 2003 35,1 35,9 33,0 33,8 37,2 38,2 34,4 35,6 32,0 33,2 36,7 38,1 35,7 36,1 33,9 34,3 37,8 38,3 Lwowski .................................... 2000 2003 34,8 36,5 32,1 33,7 37,4 39,3 34,4 36,1 31,8 33,4 36,6 38,7 35,6 37,2 32,5 34,3 38,8 40,5 Podkarpackie.............................. 2000 2003 32,7 33,9 31,2 32,3 34,4 35,6 33,9 35,1 31,8 32,9 35,9 37,3 32,0 33,2 30,8 32,0 33,3 34,5 Wołyński.................................... 2000 2003 36,5 37,0 33,9 34,5 38,8 39,3 35,1 36,0 33,2 33,9 36,8 37,8 37,9 38,0 34,7 35,0 40,9 40,8 Zakarpacki ................................. 2000 2003 34,5 33,6 32,8 31,6 36,1 35,7 34,6 34,2 33,1 31,9 35,9 36,6 34,5 33,2 32,6 31,5 36,3 35,2 Lubelskie................................ 229 TABL. 19. LUDNOŚĆ W WIEKU PRODUKCYJNYM I NIEPRODUKCYJNYMa W wieku przedprodukcyjnym produkcyjnym nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym poprodukcyjnym WOJEWÓDZTWO / OBWÓD razem Lubelskie razem mężczyźni kobiety 289218 275219 1287529 668220 619309 354234 115365 238869 71 257474 245334 1331040 689446 641594 357324 117605 239719 65 89,1 89,0 89,1 103,4 103,2 103,6 100,9 101,9 100,4 x 2000 546458 279687 266771 1507889 779512 728377 570053 185141 384912 74 2003 487799 249203 238596 1529600 792806 736794 562542 179982 382560 69 89,3 89,1 89,4 101,4 101,7 101,2 98,7 97,2 99,4 x 2000 578421 295678 282743 1222021 635704 586317 300933 97234 203699 72 2003 518010 265203 252807 1273011 659157 613854 306227 101746 204481 65 89,6 89,7 89,4 104,2 103,7 104,7 101,8 104,6 100,4 x 2000 240756 123250 117506 591045 303183 287862 228798 73209 155589 79 2003 219207 112609 106598 605143 310141 295002 221710 69273 152437 73 91,0 91,4 90,7 102,4 102,3 102,5 96,9 94,6 98,0 x 2000 297232 152107 145125 753574 387497 366077 224528 75131 149397 69 2003 271941 139389 132552 752306 388644 363662 224037 72634 151403 66 91,5 91,6 91,3 99,8 100,3 39,3 99,8 96,7 101,3 х 2000=100 a kobiety 502808 2000=100 Zakarpacki mężczyźni 564437 2000=100 Wołyński razem 2003 2000=100 Podkarpackie kobiety 2000 2000=100 Lwowski mężczyźni w wieku zdolności do pracy: mężczyźni 18-64 lat, kobiety 18-59 lat; strona ukraińska – mężczyźni 16-59, kobiety 16-54 lat TABL. 20. RUCH NATURALNY W 2003 R. Województwo / Obwód WYSZCZEGÓLNIENIE lubelskie lwowski Małżeństwa .......................................................... Urodzenia żywe ................................................... 11942 21261 OGÓŁEM 20420 25009 Zgony ................................................................... w tym niemowląt .............................................. 22807 164 34785 206 Przyrost naturalny ................................................ -1546 -9776 podkarpackie 11510 20519 wołyński 8405 9878 14747 17923 158 11883 15459 96 14965 118 2596 -3576 -218 4016 5466 5420 59 46 Małżeństwa .......................................................... Urodzenia żywe ................................................... Zgony ................................................................... w tym niemowląt .............................................. Przyrost naturalny ................................................ 5489 9113 8106 73 1007 Małżeństwa .......................................................... Urodzenia żywe ................................................... 6453 12148 MIASTA 13839 14506 17582 118 -3076 WIEŚ 6581 10503 Zgony ................................................................... w tym niemowląt .............................................. 14701 91 17203 88 11638 102 6312 9260 47 Przyrost naturalny ................................................ -2553 -6700 1549 -2948 230 zakarpacki 4799 7332 6285 56 1047 4935 6711 13187 3470 5571 6199 49 -628 5862 9281 9545 59 -264 TABL. 21. RUCH NATURALNY NA 1000 LUDNOŚCI W 2003 R. Województwo / Obwód WYSZCZEGÓLNIENIE lubelskie lwowski podkarpackie wołyński zakarpacki OGÓŁEM Małżeństwa .......................................................... Urodzenia żywe ................................................... 5,4 9,7 7,8 9,6 5,5 9,7 Zgony ................................................................... Przyrost naturalny ................................................. 10,4 -0,7 13,4 -3,8 8,5 1,2 11,3 14,7 -3,4 8,0 Małżeństwa .......................................................... Urodzenia żywe ................................................... Zgony ................................................................... Przyrost naturalny ................................................. 5,4 9,0 8,0 1,0 8,9 9,3 11,3 -2,0 5,6 8,6 7,4 1,2 10,6 11,7 -1,1 Małżeństwa .......................................................... Urodzenia żywe ................................................... 5,4 10,3 6,3 10,0 5,3 10,5 Zgony ................................................................... Przyrost naturalny ................................................ 12,4 -2,2 16,3 -6,3 9,3 1,2 7,9 11,8 11,9 -0,1 MIASTA 9,3 8,7 11,8 11,7 0,1 WIEŚ 6,6 12,1 17,7 -5,6 7,4 11,8 12,1 -0,3 TABL. 22. MEDIANA WIEKU NOWOŻEŃCÓW W 2003 R. Województwo / Obwód WYSZCZEGÓLNIENIE lubelskie lwowski podkarpackie wołyński zakarpacki OGÓŁEM Mężczyźni............................................................. Kobiety ................................................................ 26,1 24,0 25,3 22,3 26,1 23,9 24,6 21,9 24,7 21,0 25,8 22,8 26,3 24,5 24,9 22,4 25,4 22,0 24,6 21,3 25,8 23,5 24,0 21,3 24,3 20,5 MIASTA Mężczyźni............................................................. Kobiety ................................................................. 26,4 24,7 WIEŚ Mężczyźni............................................................. Kobiety ................................................................. 25,8 23,4 TABL. 23. ROZWODYa W 2003 R. Województwo / Obwód WYSZCZEGÓLNIENIE lubelskieb lwowski podkarpackieb wołyński zakarpacki OGÓŁEM Ogółem................................................................ Na 1000 nowo zawartych małżeństw ................. 1829 153,2 Na 10 tys. ludności.............................................. 8,30 Ogółem................................................................ Na 1000 nowo zawartych małżeństw ................. Na 10 tys. ludności.............................................. 1342 247,3 13,19 Ogółem................................................................ 487 Na 1000 nowo zawartych małżeństw ................. Na 10 tys. ludności.............................................. 75,9 4,11 6965 341,1 1859 161,5 2969 353,2 2599 263,1 26,7 8,8 28,2 20,8 5095 368,2 32,8 1263 263,2 14,8 1998 404,9 37,8 1429 355,8 31,2 1870 596 284,2 17,8 88,8 4,7 971 279,8 18,5 199,6 14,8 MIASTA WIEŚ a b 1170 Współczynnik obliczono na podstawie stanu ludności zameldowanej na pobyt stały w dniu 30 VI. Łącznie z separacjami 231 TABL. 24. URODZENIA W 2003 R. Województwo / Obwód WYSZCZEGÓLNIENIE lubelskie lwowski Ogółem................................................................ Żywe ................................................................... 21346 21261 OGÓŁEM 25134 25009 podkarpackie wołyński 20599 20519 małżeńskie....................................................... pozamałżeńskie ............................................... 19047 2214 23267 1742 18954 1565 11883 10813 1070 12607 2140 Martwe ................................................................ Żywe w % ogółu urodzeń ................................... Małżeńskie w % ogółu urodzeń żywych............. 85 99,6 89,6 125 99,5 93,0 80 99,6 92,4 53 99,6 91,0 66 99,6 85,5 Ogółem................................................................ Żywe ................................................................... 9151 9113 14572 14506 7362 7332 małżeńskie....................................................... pozamałżeńskie ............................................... Martwe ................................................................ Żywe w % ogółu urodzeń ................................... Małżeńskie w % ogółu urodzeń żywych............. 7921 1192 38 99,6 86,9 13494 1012 66 99,6 93,0 6530 802 30 99,6 89,1 5571 4996 575 29 99,5 89,7 Ogółem................................................................ Żywe ................................................................... małżeńskie....................................................... pozamałżeńskie ............................................... Martwe ................................................................ Żywe w % ogółu urodzeń ................................... Małżeńskie w % ogółu urodzeń żywych............. 12195 12148 11126 1022 47 99,6 91,6 10562 10503 9773 730 59 99,4 93,0 13237 13187 12424 763 50 99,6 94,2 6312 5817 495 24 99,6 92,2 11936 zakarpacki 14813 14747 MIASTA 5600 5500 5466 4358 1108 34 99,4 79,7 WIEŚ 6336 9313 9281 8249 1032 32 99,7 88,9 TABL. 25. URODZENIA ŻYWE WEDŁUG PŁCI W 2003 R. Województwo / Obwód WYSZCZEGÓLNIENIE lubelskie Ogółem ............................................................... Chłopcy............................................................... Dziewczęta.......................................................... 21261 10984 10277 Ogółem ............................................................... Chłopcy............................................................... Dziewczęta.......................................................... 9113 4682 4431 Ogółem ............................................................... Chłopcy............................................................... Dziewczęta.......................................................... 12148 6302 5846 232 lwowski OGÓŁEM 25009 12742 12267 MIASTA 14506 7426 7080 WIEŚ 10503 5316 5187 podkarpackie wołyński zakarpacki 20519 10597 9922 11883 6192 5691 14747 7643 7104 7332 3818 3514 5571 2932 2639 5466 2845 2621 13187 6779 6408 6312 3260 3052 9281 4798 4483 TABL. 26. URODZENIA ŻYWE WEDŁUG KOLEJNOŚCI URODZENIA DZIECKA U MATKI W 2003 R. Województwo / Obwód WYSZCZEGÓLNIENIE lubelskie lwowski podkarpackie wołyński zakarpacki OGÓŁEM Ogółem ............................................................... 1 .......................................................................... 21261 10183 25009 13965 20519 9284 2 .......................................................................... 3 .......................................................................... 6618 2472 8252 1903 6479 2638 5741 3945 1291 4 .......................................................................... 5 .......................................................................... 6 i dalsze ............................................................. 1042 467 478 499 195 195 1119 504 495 396 218 284 515 277 351 Ogółem ............................................................... 1 .......................................................................... 9113 4826 MIASTA 14506 8750 7332 3812 5571 5466 2910 2 .......................................................................... 3 .......................................................................... 4 .......................................................................... 5 .......................................................................... 6 i dalsze ............................................................. 2931 869 276 116 94 4716 796 151 53 40 2333 740 257 98 92 WIEŚ Ogółem ............................................................... 12148 10503 13187 1 .......................................................................... 5357 5215 5472 2 .......................................................................... 3687 3536 4146 3 .......................................................................... 1603 1107 1898 4 .......................................................................... 766 348 862 5 .......................................................................... 351 142 406 6 i dalsze ............................................................. 384 155 403 a W podziale według kolejności urodzenia dziecka nie uwzględniono urodzeń o nieustalonej kolejności urodzenia. 11883 3109 1846 393 104 41 70 6312 2632 2099 898 292 177 214 14747 7191 4959 1454 1770 403 169 98 116 9281 4281 3189 1051 346 179 235 TABL. 27. PŁODNOŚĆ KOBIET I WSPÓŁCZYNNIKI REPRODUKCJI LUDNOŚCI W 2003 R. Województwo / Obwód WYSZCZEGÓLNIENIE lubelskie lwowski podkarpackie wołyński zakarpacki OGÓŁEM Urodzenia żywe na 1000 kobiet w wieku 15-49 lat .............................................................. Współczynnik dzietności ogólnej ....................... Współczynnik reprodukcji brutto........................ Współczynnik dynamiki demograficznej............ 38,2 1,343 0,649 0,932 37,1 1,297 0,633 0,719 37,4 1,299 0,628 1,145 43,9 44,3 1,511 0,730 0,768 1,497 0,720 0,706 33,8 1,199 0,582 0,825 30,7 1,123 0,538 1,167 36,3 1,281 0,615 0,899 42,2 1,410 0,682 0,666 42,8 1,477 0,725 0,611 42,6 1,426 0,693 1,133 53,8 1,802 0,874 45,6 1,545 0,745 0,682 0,730 MIASTA Urodzenia żywe na 1000 kobiet w wieku 15-49 lat .............................................................. Współczynnik dzietności ogólnej ....................... Współczynnik reprodukcji brutto........................ Współczynnik dynamiki demograficznej............ 32,3 1,158 0,563 1,124 WIEŚ Urodzenia żywe na 1000 kobiet w wieku 15-49 lat .............................................................. Współczynnik dzietności ogólnej ....................... Współczynnik reprodukcji brutto........................ Współczynnik dynamiki demograficznej............ 44,4 1,532 0,737 0,826 233 TABL. 28. ZGONY WEDŁUG PŁCI W 2003 R. Województwo / Obwód WYSZCZEGÓLNIENIE lubelskie lwowski podkarpackie wołyński zakarpacki OGÓŁEM Ogółem ................................................................. Mężczyźni............................................................. 22807 12293 34785 17733 17923 9431 15459 8064 14965 7893 Kobiety ................................................................. 10514 8492 7395 7072 Ogółem ................................................................. Mężczyźni............................................................. Kobiety ................................................................. 8106 4279 3827 6285 3278 3007 6199 3417 2782 5420 2905 2515 Ogółem ................................................................. Mężczyźni............................................................. Kobiety ................................................................. 14701 8014 6687 17052 MIASTA 17582 9440 8142 WIEŚ 17203 8293 8910 11638 6153 5485 9260 4647 4613 9545 4988 4557 wołyński zakarpacki TABL. 29. ZGONY WG PRZYCZYN W 2002 R. WYSZCZEGÓLNIENIE Kod przyczyny zgonu Województwo / Obwód lubelskie lwowski podkarpackie OGÓŁEM Ogółem ............................................. 22731 34785 17970 15459 14969 w tym: choroby zakaźne i pasożytnicze ......... A00-B99 nowotwory złośliwe ........................... C00-C97 cukrzyca ............................................. E10-E14 choroby układu krążenia .................... I00-I99 zewnętrzne przyczyny zgonu ............. V01-Y89 107 4704 217 11311 1336 564 3936 144 22516 509 MĘŻCZYŹNI 92 3812 242 9647 1109 328 1568 77 9243 1264 480 1766 70 8080 1140 Ogółem ............................................. 12394 17733 9582 8064 8172 A00-B99 C00-C97 72 2795 450 2336 45 2309 274 925 379 1091 cukrzyca ............................................. E10-E14 choroby układu krążenia .................... I00-I99 zewnętrzne przyczyny zgonu ............. V01-Y89 100 5429 1033 64 9973 392 KOBIETY 87 4642 825 36 4068 1041 33 3943 923 10337 17052 8388 7395 6797 A00-B99 C00-C97 E10-E14 35 1909 117 114 1600 80 47 1503 155 54 643 41 101 675 37 choroby układu krążenia .................... I00-I99 zewnętrzne przyczyny zgonu ............. V01-Y89 3837 303 12543 117 5005 284 5175 223 4137 217 w tym: choroby zakaźne i pasożytnicze ......... nowotwory złośliwe ........................... Ogółem ............................................. w tym: choroby zakaźne i pasożytnicze ......... nowotwory złośliwe ........................... cukrzyca ............................................. 234 TABL. 30. PRZECIĘTNE DALSZE TRWANIE ŻYCIA W 2003 R. Województwo / Obwód WYSZCZEGÓLNIENIE lubelskie lwowski podkarpackie wołyński zakarpacki 65,4 76,0 MIASTA 71,9 79,7 63,2 74,8 64,9 73,7 65,9 76,0 72,5 79,4 63,5 74,8 64,2 73,2 64,7 76,1 71,5 79,9 62,8 74,7 65,3 74,0 wołyński zakarpacki OGÓŁEM Mężczyźni............................................................. Kobiety ................................................................. 69,9 79,4 Mężczyźni............................................................. Kobiety ................................................................. 71,4 79,6 WIEŚ Mężczyźni............................................................. Kobiety ................................................................. 68,8 79,5 TABL. 31. MIGRACJE LUDNOŚCI W 2003 R. Województwo / Obwód WYSZCZEGÓLNIENIE lubelskie lwowski podkarpackie OGÓŁEM Napływ a................................................................ 23808 32293 22192 14178 w tym z zagranicy ................................................. 161 464 531 434 353 Odpływ b ............................................................... 28378 35201 24670 16514 11438 8896 w tym za granicę ................................................... 155 1587 817 1262 1381 Saldo migracji ....................................................... -4570 -2908 -2478 -2336 -2548 Napływ a................................................................ 10515 23370 8491 6945 5217 w tym z zagranicy ................................................. 92 390 316 170 195 Odpływ b ............................................................... 14067 23157 12145 10032 6231 w tym za granicę ................................................... 87 1408 538 543 815 Saldo migracji ....................................................... -3552 213 -3654 -3087 -1014 Napływ a................................................................ 13293 8923 13701 7233 3679 w tym z zagranicy ................................................. 69 74 215 264 158 Odpływ b ............................................................... 14311 12044 12525 6482 5207 MIASTA WIEŚ w tym za granicę ................................................... 68 179 279 719 566 Saldo migracji ....................................................... -1018 -3121 1176 751 -1528 a Zameldowania na pobyt stały, b Wymeldowania z pobytu stałego 235 TABL. 32. LUDNOŚĆ WEDŁUG WIEKU W 2003 R. W wieku Wyszczególnienie Ogółem 0-2 lata WOJEWÓDZTWO ....... 2191172 POWIATY Biała Podlaska.................. 115112 Biłgoraj ............................ 104877 Chełm............................... 74257 Hrubieszów ...................... 70092 Janów Lubelski ................ 48377 Krasnystaw....................... 77364 Kraśnik............................. 100607 Lubartów.......................... 91274 Lublin............................... 137737 Łęczna.............................. 57173 Łuków .............................. 109063 Opole Lubelskie ............... 63597 Parczew............................ 37122 Puławy ............................. 117639 Radzyń Podlaski .............. 62017 Ryki.................................. 60758 Świdnik ............................ 72568 Tomaszów Lubelski ......... 89884 Włodawa .......................... 40622 Zamość............................. 111281 MIASTA na prawach powiatu Biała Podlaska.................. 57825 Chełm............................... 68688 Lublin............................... 356563 Zamość............................. 66675 62966 3-6 7-14 15-17 18-19 20-29 WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE 93007 240160 106675 80568 346306 3665 3191 2176 1965 1497 1954 2874 2875 4068 1743 3901 1796 1111 3370 2034 1788 2005 2666 1122 3242 5682 4829 3288 3023 2294 3077 4298 4035 6432 2565 5556 2752 1626 4778 2994 2684 2863 3884 1689 4936 1659 1738 8836 1690 2477 2418 12164 2663 30-39 40-49 50-59 65 lat i więcej 275890 317298 271159 89032 308111 4033 3971 2614 2536 1614 2616 3515 3156 4731 2540 4303 2201 1427 4083 2295 2697 2423 3498 1596 3926 16358 16071 11103 9748 6871 10977 15445 14541 21476 9377 16736 9657 5279 16540 9091 9236 11838 12940 6013 15180 14479 13087 9027 8314 6315 8827 12308 11460 17952 7259 13274 7677 4411 15556 7535 7152 9369 10961 4960 13717 15356 14906 10556 10402 6619 10986 14390 12621 19059 9449 14466 9041 5260 16643 8792 8932 10794 13012 5942 15208 12392 12072 8474 8829 5492 9929 12215 11097 15954 6155 12102 8010 4470 16283 7046 7461 9992 10510 5120 12480 4527 3865 2667 3045 2036 3461 4403 3497 5589 1639 4084 2631 1503 5860 2433 2304 3213 3661 1557 4555 18378 15123 11658 10906 7632 13954 15526 13332 20095 5871 14518 9690 5784 16663 8973 8342 9767 13574 5688 19386 6519 3301 2303 7044 3465 2801 29838 14436 12951 7161 3777 2738 OBWÓD LWOWSKI 273384 126215 88707 9961 11179 70259 10430 7534 8937 47154 8625 9726 11520 52002 11616 7372 9468 49406 8830 1777 2621 15665 2439 5196 7497 43852 6706 396281 276459 119460 373232 9211 7173 11589 10967 18815 9084 8618 9790 6087 17853 7525 10571 6842 14198 11236 9775 6412 10422 15199 10968 6330 4678 7609 7432 11244 5663 5344 6314 4369 13038 5186 6498 4283 9997 7376 6225 4581 7289 9784 7998 3080 2398 3287 3206 4751 2882 2718 2695 2452 5037 2504 3154 2111 4634 3792 2843 2417 3396 4796 4133 10875 8981 13124 11752 14699 9421 9981 10672 10316 14840 8546 12293 8423 15211 14699 10488 8623 12877 16131 16466 6428 15457 15187 121293 864 4913 5548 10081 4175 4729 8196 11872 92788 589 3069 4010 7097 2871 1771 4254 4959 35385 315 1348 1520 2544 1078 5631 11179 9954 91990 342 1369 4782 7080 2487 14418 12305 8921 7891 5747 8115 10855 10285 15935 7182 14016 7212 4310 12262 7563 7010 7092 10588 4753 13138 5824 5457 3773 3433 2260 3468 4778 4375 6446 3393 6107 2930 1941 5601 3261 3152 3212 4590 2182 5513 OBWÓD.......................... 2579941a 71723 102025 393320 359135 REJONY Brody ............................... 63203 1906 2822 7106 2985 1772 8799 8317 Busk ................................. 49663 1307 2125 5712 2430 1557 6532 6770 Drohobycz........................ 75738 2082 3254 8413 3542 2355 10439 10044 Gródek ............................. 72322 1938 2916 8133 3679 2428 9952 9919 Jaworów........................... 122782 4127 5782 14809 6491 4146 20718 17200 Kamionka......................... 60749 1727 2698 7077 3098 1885 8650 8564 Mościska .......................... 60598 1841 2821 7346 3080 1868 8389 8592 Mikołajów........................ 65363 1816 2759 7511 3291 1994 9582 8939 Przemyślany..................... 45780 1150 1904 4898 2069 1321 5531 5683 Pustomyty ........................ 110982 2941 4338 11453 5364 3691 17235 15192 Radziechów...................... 51705 1523 2338 5902 2521 1493 7145 7022 Sambor ............................. 73246 2147 3205 8942 3636 2261 10107 10432 Skole ................................ 49024 1647 2483 5968 2504 1406 6805 6552 Sokal ................................ 96660 2784 4215 11005 4766 2698 13903 13249 Stary Sambor.................... 80805 2181 3502 9403 3839 2341 11398 11038 Stryj.................................. 62810 1708 2617 7086 2895 1772 8618 8783 Turka................................ 53558 1981 3032 6989 2774 1744 7970 7035 Złoczów ........................... 73360 2025 2949 8049 3463 2383 10691 9816 Żółkiew ............................ 108674 3441 4893 12990 5378 4045 17403 14614 Żydaczów......................... 78851 2020 3136 8586 3540 1920 9727 10357 MIASTA na prawach rejonu Borysław .......................... 39971b 1133 1637 4231 1925 1179 5653 5654 Czerwonograd .................. 84190b 2196 2925 9189 4525 2578 11752 11939 b Drohobycz........................ 97382 2502 3617 9698 4712 3738 16160 14983 Lwów ............................... 751081b 19558 24296 66709 35769 30358 126252 106683 Morsztyn .......................... 4873 129 228 549 270 151 703 733 Nowy Rozdół ................... 27676 823 1305 3602 1620 1056 4202 4369 Sambor ............................. 35522 992 1389 3683 1834 1474 5585 4705 Stryj.................................. 61327 1597 2146 6193 3154 2463 10150 8822 Truskawiec....................... 22046 501 693 2152 1061 630 3269 3129 a b dane dotyczą ludności zamieszkałej stale; łącznie z ludnością miejscowości wchodzących w skład Rady Miejskiej 236 60-64 TABL. 32. LUDNOŚĆ WEDŁUG WIEKU W 2003 R. (cd.) W wieku WYSZCZEGÓLNIENIE Ogółem 0-2 lata WOJEWÓDZTWO ........ 2097248 POWIATY Bieszczadzki ..................... 22337 Brzozów............................ 65716 Dębica ............................... 132124 Jarosław ............................ 122122 62871 20-29 30-39 40-49 50-59 60-64 65 lat i więcej WOJEWÓDZTWO PODKARPACKIE 97026 248790 109323 78146 340295 3-6 7-14 15-17 18-19 278063 301369 239325 78644 263396 682 2289 4207 3674 1009 3339 6228 5825 2731 8318 16473 14607 1189 3532 7315 6662 890 2303 5132 4687 3599 10409 21606 19793 2865 8646 17834 15632 3603 8797 19041 17323 2520 6887 14048 13995 770 2419 4828 4486 2479 8777 15412 15438 Jasło .................................. Kolbuszowa ...................... 115518 61495 3393 1966 5367 3247 13854 7964 5978 3178 4125 2218 17891 10280 15927 8601 16717 7984 12740 6144 4465 2125 15061 7788 Krosno............................... Lesko................................. Leżajsk .............................. 109081 26680 69221 3362 774 2208 5400 1216 3533 13172 3091 8675 5490 1518 3676 3983 1094 2565 16766 4227 11016 14657 3560 9314 15206 3939 9743 12124 3087 7567 4091 1005 2442 14830 3169 8482 Lubaczów.......................... Łańcut ............................... 57737 77541 1760 2450 2629 3834 7210 9354 3144 3994 2224 2795 8864 12332 7507 10036 8157 10564 6229 8547 2201 2944 7812 10691 Mielec ............................... Nisko................................. Przemyśl ........................... 132862 67194 71338 3965 1930 2379 6178 3138 3705 16285 8814 9344 7190 3684 3868 4909 2521 2553 21529 10077 11091 17523 9439 9459 19150 9856 9882 14954 6797 7082 4739 2337 2531 16440 8601 9444 Przeworsk ......................... Ropczyce........................... 78790 71016 2461 2399 3834 3650 9783 9270 4051 3772 2906 2594 12200 11791 10038 9773 10896 9340 8539 7437 3025 2587 11057 8403 Rzeszów............................ Sanok ................................ 171205 94539 5503 2790 8489 4254 21425 10860 8845 5111 6035 3588 26793 15128 23974 12123 23094 14472 17707 11603 6605 3418 22735 11192 Stalowa Wola.................... Strzyżów ........................... Tarnobrzeg ........................ 109813 61889 54060 2934 1932 1631 4615 3031 2515 12175 7609 6425 5533 3144 2869 4114 2139 2002 18075 9858 8659 13822 8419 7319 16930 8218 7878 14660 6456 6273 3979 2488 1987 12976 8595 6502 MIASTA na prawach powiatu Krosno .............................. 48025 Przemyśl ........................... 67547 Rzeszów............................ 159088 Tarnobrzeg ........................ 50310 1208 1760 3897 1317 1772 2577 5652 1989 4668 6949 14393 5341 2401 3297 7427 2455 1960 2598 6380 1831 7730 10709 31975 7897 5978 8722 19579 7316 7658 10515 24644 7762 6996 8907 20752 7274 2052 2937 6020 2163 5602 8576 18369 4965 34646 48326 OBWÓD WOŁYŃSKI 118978 53477 35723 158819 140757 153120 104238 43984 153992 1752 981 2723 2307 1323 1514 1472 761 2179 2277 2066 1380 1024 604 869 849 2557 1548 3875 3454 1989 2122 2052 1261 2757 3140 2929 1901 1487 890 1240 1257 6029 3897 8100 7869 4967 4834 4850 2886 6783 7164 6738 4937 4106 1892 3295 3014 2488 1728 3306 3314 2124 2024 2052 1104 2948 2942 2797 2160 1745 829 1365 1307 1666 1052 2203 2058 1138 1239 1286 709 1971 1892 1683 1385 1080 665 643 874 7659 4714 9767 9595 5563 5637 6090 3505 8855 8572 7859 6187 4339 2665 3467 3793 7383 4637 7950 8658 5495 5017 5705 3360 7737 7250 6863 5652 4363 2190 3643 3533 7421 5179 7705 9073 5960 4694 5477 3308 8469 7505 6766 5825 4495 2408 3859 3878 6154 3756 5258 6191 3747 2986 3920 2743 5831 4646 4618 4096 2978 1766 2815 2753 3096 1780 2492 2943 1799 1467 1851 1209 2483 2340 2021 1896 1293 757 1309 1297 10552 5951 8745 10670 8604 5389 7762 4109 7954 9446 7811 7211 6515 3261 5955 5249 2346 5631 1525 1063 2817 7265 2243 1542 7325 20808 5642 3842 3601 10575 3078 1990 2200 8065 2318 1596 10899 34592 8497 6564 9288 29400 7467 5166 11847 33672 10005 5574 7442 22581 5772 4185 2162 7789 2473 1527 6040 19104 9000 4664 OBWÓD........................... 1046060 REJONY Horochów ......................... 56757 Iwanicze ............................ 35223 Kamień Koszyrski............. 62124 Kiwerce............................. 66132 Kowel................................ 42709 Lubieszów......................... 36923 Luboml.............................. 42517 Łokacze............................. 24955 Łuck .................................. 57967 Maniewicze....................... 57174 Ratno................................. 52151 Rożyszcze ......................... 42630 Stara Wyżwa ..................... 33425 Szack................................. 17927 Turzysk ............................. 28460 Włodzimierz Wołyński ..... 27804 MIASTA na prawach rejonu Kowel................................ 65967 Łuck .................................. 199482 Nowowołyńsk ................... 58020 Włodzimierz Wołyński ..... 37713 237 TABL. 32. LUDNOŚĆ WEDŁUG WIEKU W 2003 R. (dok.) W wieku WYSZCZEGÓLNIENIE Ogółem 0-2 lata OBWÓD........................... 1248284 REJONY Berehowo .......................... 53206 Chust ................................. 96560 Irszawa .............................. 100129 Miżhiria............................. 49287 Mukaczewo....................... 100619 Pereczyn............................ 31645 Rachów ............................. 90772 Swalawa ............................ 54428 Tiaczew............................. 171553 Użhorod ............................ 65938 Wielkie Berezne................ 27714 Wołowiec .......................... 25221 Wynohradów..................... 117854 MIASTA na prawach rejonu Berehowo .......................... 25735 Chust ................................. 31559 Czop.................................. 8743 Mukaczewo....................... 81796 Użhorod ............................ 115525 3-6 7-14 15-17 18-19 OBWÓD ZAKARPACKI 149198 65202 43183 20-29 30-39 40-49 50-59 60-64 65 lat i więcej 42100 59347 198910 176951 184694 136653 51805 140241 1453 3316 3481 1758 3419 1138 3566 1833 6035 1975 838 891 4299 2433 4950 5069 2545 4844 1561 5024 2538 15259 2841 1220 1170 6300 5997 12261 13194 6233 12029 3788 12397 6306 22266 7310 3253 2797 15377 2583 5015 5573 2475 5126 1594 5079 2851 9191 3260 1192 1149 6455 1644 3301 3302 1520 3276 906 3168 1761 6008 2148 680 621 4070 8202 14973 15074 7374 15196 4621 14608 8449 28502 10127 4006 3668 18713 7520 14159 14227 7138 13869 4237 12468 7695 24844 9382 3755 3429 16869 8266 13592 14556 6938 15211 4494 12267 8495 24060 10067 4039 3903 17356 6379 9127 10446 4823 10931 3554 8815 6052 16826 7727 3198 2874 12420 2389 4059 3976 2144 4228 1366 3446 2241 6799 2990 1191 1113 4633 6340 11807 11231 6339 12490 4386 9934 6207 18194 8111 4342 3606 11362 715 1032 266 2561 3524 1058 1346 365 3227 2003 2767 3341 989 8026 10867 1387 1621 447 4512 5692 834 1294 304 3366 4980 3797 4976 1462 14469 20693 3477 6653 1290 11307 16874 3797 5039 1388 12853 18373 3497 3795 1014 10447 14728 1228 1429 377 3416 4780 3178 3275 841 7612 10986 TABL. 33. LUDNOŚĆ W WIEKU PRODUKCYJNYM I NIEPRODUKCYJNYM W 2003 R. W wieku WYSZCZEGÓLNIENIE przedprodukcyjnym razem WOJEWÓDZTWO ............................................ POWIATY Biała Podlaska ...................................................... Biłgoraj................................................................. Chełm ................................................................... Hrubieszów........................................................... Janów Lubelski..................................................... Krasnystaw ........................................................... Kraśnik ................................................................. Lubartów .............................................................. Lublin ................................................................... Łęczna .................................................................. Łuków................................................................... Opole Lubelskie.................................................... Parczew ................................................................ Puławy .................................................................. Radzyń Podlaski ................................................... Ryki ...................................................................... Świdnik................................................................. Tomaszów Lubelski.............................................. Włodawa............................................................... Zamość ................................................................. MIASTA na prawach powiatu Biała Podlaska ...................................................... Chełm ................................................................... Lublin ................................................................... Zamość ................................................................. 238 kobiety produkcyjnym razem WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE 502808 245334 1331040 poprodukcyjnym kobiety razem kobiety Ludność w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym 641594 357324 239719 65 29589 25782 18158 16312 11798 16614 22805 21570 32881 14883 29580 14690 8988 26011 15852 14634 15172 21728 9746 26829 14605 12489 8866 7948 5734 8090 11035 10572 15959 7291 14385 7199 4376 12595 7672 6987 7389 10564 4783 13223 64586 61884 42962 41213 27849 44860 59895 54484 81734 35522 62814 37773 21514 71820 35858 36521 45827 52543 24315 62610 30037 29099 19844 19212 12809 21173 28566 25655 38752 17091 29295 17899 10043 35068 16641 16960 22344 24451 11415 28846 20937 17211 13137 12567 8730 15890 17907 15220 23122 6768 16669 11134 6620 19808 10307 9603 11569 15613 6561 21842 13598 11494 8812 8414 5778 10636 11803 10291 15437 4547 11058 7440 4370 13250 6759 6410 7674 10500 4367 14415 78 69 73 70 74 72 68 68 69 61 74 68 73 64 73 66 58 71 67 78 13956 14665 65274 15291 6680 7146 32198 7548 37704 45042 238375 43335 18967 22734 122828 21865 6165 8981 52914 8049 4220 6210 36655 5581 53 52 50 54 TABL. 33. LUDNOŚĆ W WIEKU PRODUKCYJNYM I NIEPRODUKCYJNYM W 2003 R. (cd.) W wieku przedprodukcyjnym produkcyjnym poprodukcyjnym WYSZCZEGÓLNIENIE razem OBWÓD .............................................................. REJONY Brody.................................................................... Busk...................................................................... Drohobycz ............................................................ Gródek .................................................................. Jaworów................................................................ Kamionka ............................................................. Mościska............................................................... Mikołajów ............................................................ Przemyślany ......................................................... Pustomyty............................................................. Radziechów .......................................................... Sambor.................................................................. Skole..................................................................... Sokal..................................................................... Stary Sambor ........................................................ Stryj ...................................................................... Turka .................................................................... Złoczów ................................................................ Żółkiew................................................................. Żydaczów ............................................................. MIASTA na prawach rejonu Borysław............................................................... Czerwonograd ...................................................... Drohobycz ............................................................ Lwów.................................................................... Morsztyn............................................................... Nowy Rozdół........................................................ Sambor.................................................................. Stryj ...................................................................... Truskawiec ........................................................... WOJEWÓDZTWO ............................................ POWIATY Bieszczadzki ......................................................... Brzozów................................................................ Dębica................................................................... Jarosław................................................................ Jasło...................................................................... Kolbuszowa .......................................................... Krosno .................................................................. Lesko .................................................................... Leżajsk.................................................................. Lubaczów ............................................................. Łańcut................................................................... Mielec................................................................... Nisko .................................................................... Przemyśl ............................................................... Przeworsk ............................................................. Ropczyce .............................................................. Rzeszów................................................................ Sanok .................................................................... Stalowa Wola ....................................................... Strzyżów............................................................... Tarnobrzeg............................................................ MIASTA na prawach powiatu Krosno ................................................................. Przemyśl ............................................................... Rzeszów................................................................ Tarnobrzeg............................................................ 487799 12857 9964 14926 14250 26827 12514 12993 13110 8643 20418 10601 15524 10925 19646 16361 12363 12951 14177 23036 15034 kobiety Ludność w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym razem kobiety razem kobiety OBWÓD LWOWSKI 238596 1529600 736794 562542 382560 69 16660 12925 20034 19840 34255 16581 15927 17233 10800 32781 13623 19200 12242 25619 20135 16900 12539 19345 28915 19449 15438 12563 18224 16821 22095 13806 14009 14961 14002 22993 12375 17052 11552 22421 20382 14903 12236 18069 23416 22701 10525 8731 12577 11668 15341 9456 9826 9986 9596 15679 8386 11920 7730 15405 13938 10090 8136 12510 16140 15367 81 83 78 75 66 76 80 75 98 64 80 80 85 77 83 77 89 78 75 92 11881 25770 30593 236187 1597 9301 10737 18944 6781 8595 17644 18037 151201 781 3395 7259 11322 4289 5903 11246 12239 101857 538 2254 4831 7731 2954 68 66 57 57 58 54 65 57 57 6292 4888 7260 7007 13076 6047 6368 6448 4226 9943 5213 7631 5405 9629 8005 6063 6346 6969 11235 7329 34908 27136 42588 41251 73860 34429 33596 37292 23135 67571 28729 40670 26547 54593 44062 35544 28371 41114 62222 41116 7616 3738 23760 15796 7656 50750 17263 8384 62082 121448 59333 478432 1005 524 3087 6273 3186 18008 6678 3303 21585 10904 5269 39101 3696 1823 14061 WOJEWÓDZTWO PODKARPACKIE 518010 252807 1273011 613854 306227 204481 65 5611 17478 34223 30768 28592 16355 27424 6599 18092 14743 19632 33618 17566 19296 20129 19091 44262 23015 25257 15716 13440 2806 8578 16519 15109 14037 7961 13319 3227 8755 7145 9615 16505 8561 9359 9819 9382 21587 11304 12278 7671 6572 13838 38128 79895 73440 69346 36240 64606 16386 41320 34005 45608 80234 39756 41225 45965 42167 100683 58487 69443 36212 33045 6524 18080 38328 35756 33092 17117 30837 7687 19753 15834 22063 38474 18626 19128 21859 20011 47914 28306 33832 17007 15814 2888 10110 18006 17914 17580 8900 17051 3695 9809 8989 12301 19010 9872 10817 12696 9758 26260 13037 15113 9961 7575 1874 6651 11927 12138 11852 5817 11521 2355 6541 5909 8287 12299 6606 7129 8495 6517 17578 8693 10054 6667 5095 61 72 65 66 67 70 69 63 68 70 70 66 69 73 71 68 70 62 58 71 64 10049 14583 31369 11102 4982 7084 15199 5433 31264 42708 105933 33077 15632 21562 54083 16535 6712 10256 21786 6131 4597 7105 14646 4128 54 58 50 52 239 TABL. 33. LUDNOŚĆ W WIEKU PRODUKCYJNYM I NIEPRODUKCYJNYM W 2003 R. (dok.) W wieku przedprodukcyjnym produkcyjnym poprodukcyjnym WYSZCZEGÓLNIENIE razem kobiety razem kobiety razem kobiety Ludność w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym OBWÓD WOŁYŃSKI OBWÓD .............................................................. 219207 REJONY Horochów ............................................................. 106598 605143 295002 221710 152437 14649 73 11112 5349 30451 15194 10470 86 Iwanicze................................................................ 6985 3433 19568 9283 8670 6002 80 Kamień Koszyrski ................................................ 15771 7731 33953 15810 12400 8461 83 Kiwerce ................................................................ 14765 7211 36404 17330 14963 10291 82 Kowel ................................................................... 9021 4394 22427 10623 11261 7705 90 Lubieszów ............................................................ 9106 4401 20308 9261 7509 5075 82 Luboml ................................................................. 9052 4389 22961 10714 10504 7111 85 Łokacze ................................................................ 5267 2563 13662 6374 6026 4228 83 Łuck...................................................................... 12662 6130 33581 16348 11724 8222 73 Maniewicze .......................................................... 13543 6548 30859 14357 12772 8650 Ratno .................................................................... 12643 6152 28595 13351 10913 7366 82 Rożyszcze ............................................................. 8931 4341 23625 11379 10074 7021 80 Stara Wyżwa......................................................... 7165 3439 17785 8121 8475 5929 88 Szack .................................................................... 3650 1770 9855 4459 4422 3033 82 Turzysk................................................................. 5870 2858 14675 6857 7915 5396 94 Włodzimierz Wołyński......................................... 5559 2727 15050 7041 7195 5022 85 MIASTA na prawach powiatu Kowel ................................................................... 13676 6595 42592 21491 9699 6847 55 Łuck...................................................................... 37033 18143 130397 68384 32052 22110 Nowowołyńsk....................................................... 10355 5036 34919 17664 12746 8414 66 Włodzimierz Wołyński......................................... 7041 3388 23476 OBWÓD ZAKARPACKI 11506 7196 5084 61 OBWÓD .............................................................. REJONY 271941 132552 752306 363662 224037 151403 66 Berehowo.............................................................. 10752 5307 32278 15548 10176 7048 65 Chust..................................................................... 22230 10722 56288 26737 18042 11981 72 Irszawa.................................................................. 23690 11691 58784 28143 17655 11985 70 Miżhiria ................................................................ 11372 5472 28358 13141 9557 6330 Mukaczewo .......................................................... 16792 8185 64517 31346 19310 13302 56 Pereczyn ............................................................... 7060 3465 18026 8507 6559 4411 76 Rachów................................................................. 22664 11020 52697 25273 15411 10436 72 Swalawa................................................................ 11593 5634 33018 16015 9817 6524 65 Tiaczew ................................................................ 40078 19426 102548 48751 28927 18912 Użhorod ................................................................ 13223 6460 39858 19183 12857 8683 65 Wielkie Berezne ................................................... 5699 2758 15765 7392 6250 4186 76 73 85 53 74 67 Wołowiec.............................................................. 5250 2585 14607 6753 5364 3603 Wynohradów ........................................................ 28086 13750 70828 34296 18940 13057 66 4973 2366 15522 7796 5240 3585 66 Chust..................................................................... 6215 3081 19753 9887 5591 3734 60 Mukaczewo .......................................................... 15190 7361 53018 26061 13588 9517 54 Użhorod ................................................................ 20132 9823 76023 38725 19370 13153 52 MIASTA na prawach rejonu Berehowo.............................................................. 240 TABL. 34. RUCH NATURALNY LUDNOŚCI W 2003 R. Zgony WYSZCZEGÓLNIENIE Małżeństwa Urodzenia żywe ogółem Zgony w tym niemowląt Przyrost naturalny Małżeństwa Urodzenia żywe w liczbach bezwzględnych a ogółem w tym niemowląt a Przyrost naturalny na 1000 ludności WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE 22807 164 -1546 WOJEWÓDZTWO ............. POWIATY Biała Podlaska .................... Biłgoraj............................... Chełm ................................. Hrubieszów......................... Janów Lubelski................... Krasnystaw ......................... Kraśnik ............................... Lubartów ............................ Lublin ................................. Łęczna ................................ Łuków................................. Opole Lubelskie.................. Parczew .............................. Puławy ................................ Radzyń Podlaski ................. Ryki .................................... Świdnik............................... Tomaszów Lubelski............ Włodawa............................. Zamość ............................... MIASTA na prawach powiatu Biała Podlaska .................... Chełm ................................. Lublin ................................. Zamość ............................... 11942 21261 5,42 9,65 643 614 383 432 277 366 545 490 719 303 710 353 221 631 356 386 428 518 239 567 1216 1099 740 637 524 655 924 988 1346 587 1361 625 379 1155 703 617 677 871 371 1068 10,36 7,71 -0,70 -153 76 -221 -200 -40 -404 -198 -51 -197 75 243 -121 -76 -37 37 -10 -7 -133 -113 -345 5,51 5,79 5,08 5,99 5,64 4,66 5,36 5,31 5,24 5,27 6,43 5,45 5,82 5,36 5,64 6,27 5,89 5,66 5,78 5,03 10,42 10,37 9,81 8,84 10,67 8,33 9,09 10,72 9,80 10,22 12,33 9,65 9,99 9,81 11,14 10,03 9,32 9,51 8,98 9,47 11,73 9,65 12,74 11,61 11,49 13,47 11,04 11,27 11,24 8,91 10,13 11,52 11,99 10,12 10,55 10,19 9,42 10,97 11,72 12,53 8,22 7,28 5,41 7,85 15,27 7,63 9,74 5,06 9,66 8,52 5,88 14,4 10,55 3,46 5,69 9,72 8,86 6,89 10,78 5,62 -1,31 0,72 -2,93 -2,77 -0,81 -5,14 -1,95 -0,55 -1,43 1,31 2,20 -1,87 -2,00 -0,31 0,59 -0,16 -0,10 -1,45 -2,74 -3,06 285 336 1759 381 518 551 3066 583 466 1 52 548 4 3 2906 23 160 469 7 114 OBWÓD LWOWSKI 34785 206 -9776 4,95 4,87 5,05 5,67 8,99 7,99 8,80 8,68 8,09 7,95 8,34 6,98 1,93 7,26 7,50 12,01 0,90 0,04 0,46 1,70 OBWÓD ............................... REJONY Brody.................................. Busk.................................... Drohobycz .......................... Gródek ................................ Jaworów.............................. Kamionka ........................... Mościska............................. Mikołajów .......................... Przemyślany ....................... Pustomyty........................... Radziechów ........................ Sambor................................ Skole................................... Sokal................................... Stary Sambor ...................... Stryj .................................... Turka .................................. Złoczów .............................. Żółkiew............................... Żydaczów ........................... MIASTA na prawach rejonu Borysław............................. Czerwonograd .................... Drohobycz .......................... Lwów.................................. Morsztyn............................. Nowy Rozdół...................... Sambor................................ Stryj .................................... Truskawiec ......................... 20420 25009 7,8 9,6 13,4 8,3 -3,8 489 345 509 558 1061 421 402 510 297 785 342 516 364 699 556 460 377 551 756 524 651 481 749 707 1433 578 658 673 425 1047 521 759 561 1008 764 576 679 687 1166 723 984 881 1214 1134 1368 879 959 839 823 1545 834 1129 735 1443 1304 893 729 1219 1509 1409 6 4 5 6 5 2 6 12 5 8 3 8 3 5 7 5 9 5 6 7 -333 -400 -465 -427 65 -301 -301 -166 -398 -498 -313 -370 -174 -435 -540 -317 -50 -532 -343 -686 7,8 6,9 6,7 7,7 8,6 6,9 6,6 7,8 6,4 7,1 6,6 7,0 7,4 7,2 6,8 7,3 7,0 7,5 7,0 6,6 10,3 9,7 9,9 9,7 11,7 9,5 10,8 10,2 9,2 9,4 10,0 10,3 11,4 10,4 9,4 9,2 12,6 9,3 10,8 9,2 15,6 17,7 16,0 15,6 11,1 14,4 15,8 12,8 17,8 13,9 16,1 15,4 14,9 14,9 16,1 14,2 13,6 16,6 13,9 17,8 9,2 8,9 6,9 8,6 3,5 3,5 9,7 17,9 11,8 7,6 5,8 10,6 5,3 5,0 9,3 8,7 13,2 7,4 5,1 9,9 -5,3 -8,0 -6,1 -5,9 0,6 -4,9 -5,0 -2,6 -8,6 -4,5 -6,1 -5,1 -3,5 -4,5 -6,7 -5,0 -1,0 -7,3 -3,1 -8,6 311 680 876 6555 42 214 375 627 218 368 749 801 6860 39 271 360 541 174 539 966 1012 8748 65 193 463 753 216 3 5 3 66 2 5 3 2 -171 -217 -211 -1888 -26 78 -103 -212 -42 7,8 8,0 8,8 8,6 8,6 7,8 10,4 10,1 9,9 9,2 8,9 8,0 9,0 6,1 9,8 10,0 8,7 5,7 13,5 11,4 10,2 11,5 10,2 7,0 12,9 12,2 7,0 8,0 6,6 3,7 9,7 7,4 14,3 5,6 11,6 -4,3 -2,5 -2,2 -2,5 -4,1 2,8 -2,9 -3,5 -1,3 1369 1023 961 837 564 1059 1122 1039 1543 512 1118 746 455 1192 666 627 684 1004 484 1413 10 8 4 5 8 5 9 5 13 5 8 9 4 4 4 6 6 6 4 6 Na 1000 urodzeń żywych. 241 TABL. 34. RUCH NATURALNY LUDNOŚCI W 2003 R. (cd) Zgony WYSZCZEGÓLNIENIE Małżeństwa Urodzenia żywe ogółem Zgony w tym niemowląt Przyrost naturalny Małżeństwa Urodzenia żywe ogólem w liczbach bezwzględnych WOJEWÓDZTWO ............. POWIATY Bieszczadzki ....................... Brzozów.............................. Dębica................................. Jarosław.............................. Jasło.................................... Kolbuszowa ........................ Krosno ................................ Lesko .................................. Leżajsk................................ Lubaczów ........................... Łańcut................................. Mielec................................. Nisko .................................. Przemyśl ............................. Przeworsk ........................... Ropczyce ............................ Rzeszów.............................. Sanok .................................. Stalowa Wola ..................... Strzyżów............................. Tarnobrzeg.......................... MIASTA na prawach powiatu Krosno ............................... Przemyśl ............................. Rzeszów.............................. Tarnobrzeg.......................... 11510 OBWÓD ............................... REJONY Horochów ........................... Iwanicze.............................. Kamień Koszyrski .............. Kiwerce .............................. Kowel ................................. Lubieszów .......................... Luboml ............................... Łokacze .............................. Łuck.................................... Maniewicze ........................ Ratno .................................. Rożyszcze ........................... Stara Wyżwa....................... Szack .................................. Turzysk............................... Włodzimierz Wołyński....... MIASTA na prawach rejonu Kowel ................................. Łuck.................................... Nowowołyńsk..................... Włodzimierz Wołyński....... a Na 1000 urodzeń żywych. 242 w tym niemowląt a Przyrost naturalny na 1000 ludności WOJEWÓDZTWO PODKARPACKIE 20519 17923 158 2596 5,5 9,7 8,5 7,7 1,2 81 147 330 118 108 104 37 84 115 107 60 212 -15 123 44 261 210 76 29 47 80 5,9 6,1 5,6 5,4 5,6 5,3 5,3 6,1 5,0 6,8 5,2 6,0 4,8 5,2 5,1 5,6 5,1 5,9 5,2 5,1 5,1 9,8 11,3 9,8 9,9 9,6 9,8 9,7 9,9 9,8 10,7 10,4 9,4 9,0 11,2 10,0 11,4 10,4 9,3 8,5 10,8 9,7 6,2 9,1 7,4 9,0 8,7 8,1 9,4 6,8 8,1 8,8 9,7 7,9 9,2 9,5 9,5 7,7 9,2 8,5 8,2 10,1 8,2 18,0 6,7 3,1 8,2 6,2 6,6 10,3 11,3 5,9 4,9 7,1 6,6 6,2 10,0 16,0 10,7 5,6 4,2 8,9 3,8 3,6 2,2 2,5 1,0 0,9 1,7 0,3 3,1 1,6 1,8 0,8 1,6 -0,2 1,7 0,6 3,7 1,2 0,8 0,3 0,8 1,5 392 3 25 647 1 -45 1118 15 176 340 8 82 OBWÓD WOŁYŃSKI 15459 96 -3576 5,8 5,6 5,0 6,5 8,6 8,8 8,4 8,3 8,0 9,5 7,3 6,7 7,2 1,7 11,6 19,0 0,5 -0,7 1,2 1,6 14,7 8,1 -3,4 17,6 19,2 12,9 16,9 18,7 12,6 18,0 17,4 16,2 14,8 13,1 16,9 17,1 16,1 19,1 20,5 10,3 5,6 2,2 10,3 2,2 11,8 2,0 4,0 8,4 5,2 7,2 12,7 11,8 3,5 10,6 -7,5 -10,0 2,5 -5,1 -7,8 1,2 -6,5 -7,4 -3,7 -1,2 0,3 -6,1 -7,3 -5,0 -9,0 -10,2 7,4 12,8 7,5 10,0 0,8 -0,5 -4,6 -3,7 134 404 747 665 651 330 581 163 351 403 402 801 321 372 408 400 875 567 577 319 278 222 748 1311 1218 1121 605 1070 265 683 628 809 1265 605 808 802 811 1776 892 944 675 526 141 601 981 1100 1013 501 1033 181 568 521 749 1053 620 685 758 550 1566 816 915 628 446 4 5 4 10 7 4 11 3 4 4 9 4 5 8 13 19 5 4 6 2 284 379 772 326 417 602 1294 422 8405 11883 8,0 11,3 415 246 481 526 263 267 326 169 398 441 364 306 201 116 224 210 574 325 949 784 465 505 490 251 718 777 699 460 329 200 289 284 999 683 797 1122 794 462 770 434 932 846 685 723 572 290 546 568 6 2 2 8 1 6 1 1 6 4 5 6 4 1 3 -425 -358 152 -338 -329 43 -280 -183 -214 -69 14 -263 -243 -90 -257 -284 7,3 6,9 7,8 7,9 6,2 7,3 7,6 6,8 6,9 7,7 7,0 7,2 6,0 6,4 7,8 7,6 10,1 9,2 15,4 11,8 10,9 13,8 11,5 10,0 12,5 13,6 13,4 10,8 9,8 11,1 10,1 10,3 657 1902 517 376 807 2040 535 402 749 2138 806 543 6 26 4 4 58 -98 -271 -141 9,9 9,3 8,9 9,9 12,1 10,0 9,2 10,6 11,3 10,5 13,8 14,3 TABL. 34. RUCH NATURALNY LUDNOŚCI W 2003 R. (dok.) Zgony WYSZCZEGÓLNIENIE Małżeństwa Urodzenia żywe ogółem Zgony w tym niemowląt Przyrost naturalny Małżeństwa Urodzenia żywe ogółem w liczbach bezwzględnych OBWÓD ............................... REJONY Berehowo............................ Chust................................... Irszawa................................ Miżhiria .............................. Mukaczewo ........................ Pereczyn ............................. Rachów............................... Swalawa.............................. Tiaczew .............................. Użhorod .............................. Wielkie Berezne ................. Wołowiec............................ Wynohradów ...................... MIASTA na prawach rejonu Berehowo............................ Chust................................... Mukaczewo ........................ Użhorod .............................. a Na 1000 urodzeń żywych. w tym niemowląt a Przyrost naturalny na 1000 ludności OBWÓD ZAKARPACKI 14965 118 -218 9878 14747 7,9 11,8 11,9 80,7 -0,1 303 708 816 375 708 259 739 464 1350 624 212 229 884 530 1103 1234 607 1174 395 1215 651 2107 802 289 308 1461 749 1051 1107 530 1496 558 1021 662 1645 1005 445 309 1411 8 7 4 9 5 11 6 13 8 3 10 -219 52 127 77 -322 -163 194 -11 462 -203 -156 -1 50 5,7 7,4 8,2 7,6 7,0 8,2 8,2 8,4 7,8 8,4 7,7 9,1 7,5 10,0 11,5 12,3 12,2 11,6 12,5 13,4 11,8 12,3 10,8 10,5 12,3 12,4 14,1 10,9 11,1 10,7 14,8 17,7 11,3 12,0 9,6 13,5 16,1 12,3 12,0 72,1 57,7 65,2 76,6 127,4 90,3 94,2 62,5 100,2 0,0 96,9 68,4 -4,1 0,6 1,2 1,5 -3,2 -5,2 2,1 -0,2 2,7 -2,7 -5,6 0,0 0,4 196 340 795 876 274 392 945 1260 389 379 999 1209 7 3 11 13 -115 13 -54 51 7,4 10,6 9,6 7,5 10,3 12,3 11,5 10,8 14,6 11,8 12,1 10,3 269,7 86,5 117,9 103,9 -4,3 0,5 -0,6 0,5 TABL. 35. ZASOBY MIESZKANIOWE ZAMIESZKANE W 2003 R. Województwo / Obwód WYSZCZEGÓLNIENIE lubelskie lwowski podkarpackie wołyński zakarpacki Miasta Mieszkania ........................................................... 347785 493910 271058 159905 142612 Powierzchnia użytkowa mieszkań zamieszkanych w tys. m2 ..................................... 21839 26383,4 17714,8 8731,2 8667 Przeciętna powierzchnia użytkowa 1 mieszkania w m2 ..................................................................... 62,8 53,4 65,4 54,6 60,8 Przeciętna powierzchnia użytkowa 1 mieszkania w m2 na 1 osobę ................................................... 21,4 17,3 20,9 17,4 19,5 Przeciętna liczba osób w 1 mieszkaniu ................ 2,9 3,1 3,1 3,3 3,2 Wieś Mieszkania ........................................................... 345087 353527 323874 181367 226512 Powierzchnia użytkowa mieszkań zamieszkanych w tys. m2 ..................................... 28797 22631,6 27807,5 11420,0 16881 Przeciętna powierzchnia użytkowa w m2 1 mieszkania................................................ 83,4 64,0 85,9 63,0 74,5 Przeciętna powierzchnia użytkowa 1 mieszkania w m2 na 1 osobę ................................................... 24,6 21,5 22,3 21,8 21,4 Przeciętna liczba osób w 1 mieszkaniu ................ 3,4 3,0 3,8 2,9 3,5 243 TABL. 36. ZASOBY MIESZKANIOWE ZAMIESZKANE WEDŁUG POWIATÓW W 2003 R. Mieszkania WYSZCZEGÓLNIENIE ogółem WOJEWÓDZTWO ........................ POWIATY Biała Podlaska ................................ Biłgoraj........................................... Chełm ............................................. Hrubieszów..................................... Janów Lubelski............................... Krasnystaw ..................................... Kraśnik ........................................... Lubartów ........................................ Lublin ............................................. Łęczna ............................................ Łuków............................................. Opole Lubelskie.............................. Parczew .......................................... Puławy ............................................ Radzyń Podlaski ............................. Ryki ................................................ Świdnik........................................... Tomaszów Lubelski........................ Włodawa......................................... Zamość ........................................... MIASTA na prawach powiatu Biała Podlaska ................................ Chełm ............................................. Lublin ............................................. Zamość ........................................... 692872 OBWÓD .......................................... REJONY Brody.............................................. Busk................................................ Drohobycz ...................................... Gródek ............................................ Jaworów.......................................... Kamionka ....................................... Mościska......................................... Mikołajów ...................................... Przemyślany ................................... Pustomyty....................................... Radziechów .................................... Sambor............................................ Skole............................................... Sokal............................................... Stary Sambor .................................. Stryj ................................................ Turka .............................................. Złoczów .......................................... Żółkiew........................................... Żydaczów ....................................... MIASTA na prawach rejonu Borysław......................................... Czerwonograd ................................ Drohobycz ...................................... Lwów.............................................. Morsztyn......................................... Nowy Rozdół.................................. Sambor............................................ Stryj ................................................ Truskawiec ..................................... 847437 244 35414 29587 23699 22029 12948 25768 29712 27455 40957 16827 30241 19806 12005 38974 18278 18766 23785 26716 13494 33409 19229 23831 128102 21840 Przeciętna na 1000 ludności Izby Powierzchnia użytkowa mieszkań w m2 WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE 316,2 2571887 50635929 307,6 282,1 319,1 314,3 267,6 333,1 295,3 300,8 297,4 294,3 277,3 311,4 323,4 331,3 294,7 308,9 327,8 297,2 332,2 300,2 138571 116984 83268 80228 49365 93068 113355 102594 159097 62181 115077 70205 44640 142625 72094 68782 82994 103752 50582 125930 332,5 73757 346,9 84826 359,3 456738 327,6 81174 OBWÓD LWOWSKI 328 1952582 powierzchnia użytkowa 1 mieszkania w m2 liczba osób na 1 mieszkanie na 1 izbę 73,1 3,2 0,9 2823350 2511071 1735296 1651343 1129231 1941513 2340041 2138739 3575186 1244712 2399362 1456253 897423 2689855 1508215 1368226 1557326 2210843 988309 2853884 79,7 84,9 73,2 75,0 87,2 75,3 78,8 77,9 87,3 74,0 79,3 73,5 74,8 69,0 82,5 72,9 65,5 82,8 73,2 85,4 3,3 3,5 3,1 3,2 3,7 3,0 3,4 3,3 3,4 3,4 3,6 3,2 3,1 3,0 3,4 3,2 3,1 3,4 3,0 3,3 0,8 0,9 0,9 0,9 1,0 0,8 0,9 0,9 0,9 0,9 1,0 0,9 0,8 0,8 0,9 0,9 0,9 0,9 0,8 0,9 1303417 1434677 7461803 1415854 67,8 60,2 58,2 64,8 3,0 2,9 2,8 3,1 0,8 0,8 0,8 0,8 49014988 57,8 3,0 1,3 21696 17271 25738 24291 36098 21096 20478 19382 18014 35618 16298 24645 15579 29957 25815 19191 16425 26092 32068 28304 343 348 340 336 294 348 338 297 393 321 315 337 318 310 319 306 306 355 295 359 49951 39922 65004 62003 84258 51355 49315 49478 40452 95891 40318 60512 34461 74362 65013 51283 36660 58229 72695 64372 1307233 1082418 1689406 1560131 2088266 1252180 1304456 1360763 926721 2513971 1098822 1492525 896096 1834904 1655445 1288589 1058424 1429840 1969895 1665195 60,3 62,7 65,6 64,2 57,8 59,4 63,7 70,2 51,4 70,6 67,4 60,6 57,5 61,3 64,1 67,1 64,4 54,8 61,4 58,8 2,9 2,9 2,9 3,0 3,4 2,9 3,0 3,4 2,5 3,1 3,2 3,0 3,1 3,2 3,1 3,3 3,3 2,8 3,4 2,8 1,3 1,2 1,2 1,2 1,5 1,2 1,2 1,3 1,2 1,2 1,3 1,2 1,4 1,3 1,2 1,2 1,5 1,3 1,5 1,2 14459 29046 30930 247634 1695 9406 12069 20455 7687 361 345 318 330 346 340 340 334 349 29697 64744 69597 531040 3649 20719 28614 41234 17754 765643 1457940 1695440 12869028 104257 485251 729331 1011692 421126 53,0 50,2 54,8 52,0 61,5 51,6 60,4 49,5 54,8 2,8 2,9 3,1 3,0 2,9 2,9 2,9 3,0 2,9 1,3 1,3 1,4 1,4 1,3 1,3 1,2 1,5 1,2 TABL. 36. ZASOBY MIESZKANIOWE ZAMIESZKANE WEDŁUG POWIATÓW W 2003 R. (cd.) Mieszkania WYSZCZEGÓLNIENIE ogółem WOJEWÓDZTWO ........................ POWIATY Bieszczadzki ................................... Brzozów.......................................... Dębica............................................. Jarosław.......................................... Jasło................................................ Kolbuszowa .................................... Krosno ............................................ Lesko .............................................. Leżajsk............................................ Lubaczów ....................................... Łańcut............................................. Mielec............................................. Nisko .............................................. Przemyśl ......................................... Przeworsk ....................................... Ropczyce ........................................ Rzeszów.......................................... Sanok .............................................. Stalowa Wola ................................. Strzyżów......................................... Tarnobrzeg...................................... MIASTA na prawach powiatu Krosno ........................................... Przemyśl ......................................... Rzeszów.......................................... Tarnobrzeg...................................... 594932 OBWÓD .......................................... REJONY Horochów ....................................... Iwanicze.......................................... Kamień Koszyrski .......................... Kiwerce .......................................... Kowel ............................................. Lubieszów ...................................... Luboml ........................................... Łokacze .......................................... Łuck................................................ Maniewicze .................................... Ratno .............................................. Rożyszcze ....................................... Stara Wyżwa................................... Szack .............................................. Turzysk........................................... Włodzimierz Wołyński................... Miasta na prawach rejonu Kowel ............................................. Łuck................................................ Nowowołyńsk................................. Włodzimierz Wołyński................... 341272 Przeciętna na 1000 ludności Izby Powierzchnia użytkowa mieszkań w m2 WOJEWÓDZTWO PODKARPACKIE 283,7 2334166 45522,2 6496 17310 34746 33312 32162 15552 29283 7222 18810 15577 21550 37389 18326 18516 22054 18302 47240 27100 33829 16964 14729 290,8 263,4 263,0 272,8 278,4 252,9 268,5 270,7 271,7 269,8 277,9 281,4 272,7 259,6 279,9 257,7 275,9 286,7 308,1 274,1 272,5 24127 7024 136403 130007 128353 62245 128927 29551 74379 61353 89449 144192 75771 74069 86118 71307 199234 106002 127147 69300 58532 15675 23062 53551 16175 326,4 60194 341,4 77415 336,6 191560 321,5 58507 OBWÓD WOŁYŃSKI 326 850749 powierzchnia użytkowa 1 mieszkania w m2 liczba osób na 1 mieszkanie na 1 izbę 76,5 3,5 0,9 436,9 1377,2 2719,8 2666,0 2525,9 1295,5 2473,9 569,1 1509,2 1270,1 1778,6 2741,6 1572,1 1560,5 1796,6 1467,8 4205,1 1998,1 2301,3 1438,5 1148,1 67,3 79,6 78,3 80,0 78,5 83,3 84,5 78,8 80,2 81,5 82,5 73,3 85,8 84,3 81,5 80,2 89,0 73,7 68,0 84,8 77,9 3,4 3,8 3,8 3,7 3,6 4,0 3,7 3,7 3,7 3,7 3,6 3,6 3,7 3,8 3,6 3,9 3,6 3,5 3,2 3,6 3,7 0,9 0,9 1,0 0,9 0,9 1,0 0,8 0,9 0,9 0,9 0,9 0,9 0,9 1,0 0,9 1,0 0,9 0,9 0,9 0,9 0,9 1054,0 1354,8 3279,1 982,4 67,2 58,7 61,2 60,7 3,1 2,9 3,0 3,1 0,8 0,9 0,8 0,9 20151,2 59,0 3,1 1,2 19336 11233 18215 20859 16029 10898 13830 8737 18272 17310 15977 14487 12025 5904 10624 10412 340 319 293 316 375 295 325 349 315 303 306 340 360 330 373 375 53000 32513 48483 55129 38274 27816 33037 21808 51856 43060 41616 37346 30632 14809 27780 26325 1348,3 768,1 1203,2 1208,1 939,6 712,2 817,7 529,6 1198,2 1064,0 961,4 899,2 701,2 347,6 638,9 630,1 69,7 68,4 66,1 57,9 58,6 65,4 59,1 60,6 65,6 61,5 60,2 62,1 58,3 58,9 60,1 60,5 2,9 3,1 3,4 3,2 2,7 3,4 3,1 2,9 3,2 3,3 3,3 2,9 2,8 3,0 2,7 2,7 1,1 1,1 1,3 1,2 1,1 1,3 1,3 1,1 1,1 1,3 1,3 1,1 1,1 1,2 1,0 1,1 20957 64439 18792 12936 318 323 324 343 48460 144602 44728 29475 1136,6 3335,3 1002,0 709,9 54,2 51,8 53,3 54,9 3,1 3,1 3,1 2,9 1,4 1,4 1,3 1,3 245 TABL. 36. ZASOBY MIESZKANIOWE ZAMIESZKANE WEDŁUG POWIATÓW W 2003 R. (dok.) Mieszkania Przeciętna WYSZCZEGÓLNIENIE ogółem OBWÓD REJONY Berehowo........................................ Chust............................................... Irszawa............................................ Miżhiria .......................................... Mukaczewo .................................... Pereczyn ......................................... Rachów........................................... Swalawa.......................................... Tiaczew .......................................... Użhorod .......................................... Wielkie Berezne ............................. Wołowiec........................................ Wynohradów .................................. MIASTA na prawach rejonu Berehowo........................................ Chust............................................... Mukaczewo .................................... Użhorod .......................................... Powierzchnia użytkowa mieszkań w m2 Izby na 1000 ludności powierzchnia użytkowa 1 mieszkania w m2 liczba osób na 1 mieszkanie na 1 izbę OBWÓD ZAKARPACKI 296 881013 25548315 69,2 3,4 1,4 14999 28748 28301 14450 28817 9053 26571 14804 50231 20751 8438 7436 33194 282 298 283 293 286 286 293 272 293 315 305 295 282 37116 73294 81335 35181 71874 20925 56975 39728 123159 53158 17006 16837 80157 1106551 1954587 2472406 914498 2127187 599415 1766429 1085083 3683015 1509427 509767 456601 2360119 73,8 68,0 87,4 63,3 73,8 66,2 66,5 73,3 73,3 72,7 60,4 61,4 71,1 3,5 3,4 3,5 3,4 3,5 3,5 3,4 3,7 3,4 3,6 3,3 3,4 3,6 1,4 1,3 1,2 1,4 1,4 1,5 1,6 1,4 1,4 1,4 1,6 1,5 1,5 8859 9671 27175 37626 345 306 332 326 19108 20979 58355 75826 585844 600685 1711001 2105700 66,1 62,1 63,0 56,0 2,9 3,3 3,0 3,1 1,3 1,5 1,4 1,5 369124 TABL. 37. MIESZKANIA ZAMIESZKANE WYPOSAŻONE W INSTALACJE W 2003 R. Województwo / Obwód WYSZCZEGÓLNIENIE lubelskie lwowski podkarpackie wołyński zakarpacki w % ogółu mieszkań Ogółem Mieszkania wyposażone w wodociąg .................. 88,1 53,3 92,2 42,2 54,9 Mieszkania wyposażone w ustęp ......................... 75,5 52,2 83,7 39,2 54,0 Mieszkania wyposażone w łazienkę .................... 75,8 47,1 84,8 36,3 49,5 Mieszkania wyposażone w gaz sieciowy ............. 38,6 88,3 71,2 81,7 77,7 Mieszkania wyposażone w centralne ogrzewanie 70,6 42,2 72,0 42,4 40,6 Miasta Mieszkania wyposażone w wodociąg .................. 97,2 84,5 97,8 73,6 72,9 Mieszkania wyposażone w ustęp ......................... 93,9 84,4 95,1 72,0 72,9 Mieszkania wyposażone w łazienkę .................... 92,2 76,4 94,5 67,5 68,9 Mieszkania wyposażone w gaz sieciowy ............. 67,7 93,4 88,0 82,2 83,0 Mieszkania wyposażone w centralne ogrzewanie 88,4 63,7 87,0 68,3 66,2 Wieś Mieszkania wyposażone w wodociąg .................. 78,9 9,6 87,5 14,5 43,5 Mieszkania wyposażone w ustęp ......................... 56,9 7,2 74,2 10,3 42,1 Mieszkania wyposażone w łazienkę .................... 59,2 6,2 76,7 8,8 37,3 Mieszkania wyposażone w gaz sieciowy ............. 9,3 81,3 57,1 81,3 74,4 Mieszkania wyposażone w centralne ogrzewanie 52,6 12,1 59,5 19,5 24,4 246 TABL. 38. MIESZKANIA ZAMIESZKANE WYPOSAŻONE W INSTALACJE WG POWIATÓW W 2003 R. Mieszkania wyposażone w WYSZCZEGÓLNIENIE ogółem wodociąg ustęp łazienkę gaz sieciowy centralne ogrzewanie w % ogółu mieszkań WOJEWÓDZTWO ........................ POWIATY Biała Podlaska ................................ Biłgoraj........................................... Chełm ............................................. Hrubieszów..................................... Janów Lubelski............................... Krasnystaw ..................................... Kraśnik ........................................... Lubartów ........................................ Lublin ............................................. Łęczna ............................................ Łuków............................................. Opole Lubelskie.............................. Parczew .......................................... Puławy ............................................ Radzyń Podlaski ............................. Ryki ................................................ Świdnik........................................... Tomaszów Lubelski........................ Włodawa......................................... Zamość ........................................... MIASTA na prawach powiatu Biała Podlaska ................................ Chełm ............................................. Lublin ............................................. Zamość ........................................... 692872 OBWÓD ......................................... REJONY Brody.............................................. Busk................................................ Drohobycz ...................................... Gródek ............................................ Jaworów.......................................... Kamionka ....................................... Mościska......................................... Mikołajów ...................................... Przemyślany ................................... Pustomyty....................................... Radziechów .................................... Sambor............................................ Skole............................................... Sokal............................................... Stary Sambor .................................. Stryj ................................................ Turka .............................................. Złoczów .......................................... Żółkiew........................................... Żydaczów ....................................... MIASTA na prawach rejonu Borysław......................................... Czerwonograd ................................ Drohobycz ...................................... Lwów.............................................. Morsztyn......................................... Nowy Rozdół.................................. Sambor............................................ Stryj ................................................ Truskawiec ..................................... 847437 WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE 88,1 75,5 75,8 38,6 70,6 64,8 72,0 52,0 68,1 65,8 59,7 73,8 66,2 63,0 72,5 66,4 66,7 64,9 82,0 68,4 72,9 80,7 70,3 71,0 56,4 65,3 73,6 54,3 71,1 68,1 62,9 74,7 67,1 64,8 73,6 67,4 67,2 65,1 81,7 68,4 73,5 80,6 73,0 72,2 58,8 1,9 11,1 6,2 6,5 24,8 50,4 0,5 24,1 40,5 26,6 38,8 59,8 5,3 33,2 59,1 24,3 14,7 56,3 66,3 47,9 66,2 57,7 58,1 72,6 59,8 61,6 70,3 59,8 63,2 58,8 78,5 59,1 68,0 79,7 66,6 65,2 51,7 94,4 90,8 98,9 95,2 98,6 95,7 97,9 95,8 OBWÓD LWOWSKI 53,3 52,2 89,7 92,3 93,4 94,6 35,7 59,3 87,3 84,2 86,6 87,0 89,0 91,5 47,1 88,3 42,2 21696 17271 25738 24291 36098 21096 20478 19382 18014 35618 16298 24645 15579 29957 25815 19191 16425 26092 32068 28304 45,3 17,9 6,8 21,2 39,4 26,4 9,6 41,2 19,7 26,1 18,1 8,7 10,8 28,2 5,7 23,5 6,1 39,5 21,0 24,7 36,3 17,8 6,8 17,3 38,8 26,4 9,5 41,2 19,7 19,6 16,1 8,7 10,6 22,2 5,6 23,4 6,1 35,3 19,6 24,6 29,6 14,0 5,4 14,2 36,6 24,2 7,7 39,6 11,7 16,6 13,2 8,6 10,6 19,4 4,8 22,4 2,4 29,5 17,3 23,5 85,8 88,5 77,3 89,7 91,5 85,8 75,1 94,3 79,6 95,7 81,7 87,9 63,9 81,4 59,1 91,2 37,6 85,3 75,8 90,3 32,7 16,0 14,8 30,5 36,8 22,3 11,9 36,1 12,2 30,0 15,9 7,9 10,6 30,3 5,1 20,5 5,2 31,3 16,4 23,2 14459 29046 30930 247634 1695 9406 12069 20455 7687 71,5 97,6 82,6 94,8 86,6 98,2 67,5 86,5 96,7 71,4 97,6 82,4 94,8 86,6 98,2 67,5 86,5 96,7 58,4 95,1 72,5 86,2 83,8 98,1 64,6 74,7 87,0 98,5 96,5 99,5 95,2 100,0 100,0 100,0 96,3 100,0 46,8 97,2 66,3 65,9 80,0 98,1 40,5 66,8 89,0 35414 29587 23699 22029 12948 25768 29712 27455 40957 16827 30241 19806 12005 38974 18278 18766 23785 26716 13494 33409 19229 23831 128102 21840 77,8 91,0 73,1 78,8 85,8 83,7 87,6 85,5 83,3 85,7 84,9 84,3 81,8 90,8 81,8 85,4 90,8 87,6 86,5 77,3 247 TABL. 38. MIESZKANIA ZAMIESZKANE WYPOSAŻONE W INSTALACJE WG POWIATÓW W 2003 R. (cd.) Mieszkania wyposażone w WYSZCZEGÓLNIENIE ogółem gaz sieciowy centralne ogrzewanie 84,8 71,2 72,0 85,9 72,1 85,9 82,6 82,4 76,8 79,2 86,4 80,4 81,9 80,3 86,2 76,3 71,2 73,2 77,3 78,0 87,2 88,3 77,0 82,1 86,3 75,0 86,8 83,5 83,6 78,7 80,0 87,3 82,3 83,7 82,5 87,2 77,5 74,5 76,4 78,8 79,9 88,0 89,0 78,9 84,4 0,7 78,3 82,1 75,4 85,1 59,0 85,9 11,3 61,1 37,4 73,5 68,0 49,0 45,7 64,0 64,6 55,4 79,6 74,4 63,3 69,0 69,0 57,0 76,0 68,5 67,0 64,8 56,3 67,7 70,9 62,8 69,9 78,2 62,0 56,8 59,6 68,5 67,7 73,4 82,7 64,6 75,7 98,1 96,5 98,1 92,6 99,1 98,2 98,7 95,9 OBWÓD WOŁYŃSKI 42,2 39,2 95,8 88,3 98,0 96,2 98,1 71,1 94,7 94,6 80,0 71,6 95,0 94,0 wodociąg ustęp łazienkę w % ogółu mieszkań WOJEWÓDZTWO ........................ POWIATY Bieszczadzki ................................... Brzozów.......................................... Dębica............................................. Jarosław.......................................... Jasło................................................ Kolbuszowa .................................... Krosno ............................................ Lesko .............................................. Leżajsk............................................ Lubaczów ....................................... Łańcut............................................. Mielec............................................. Nisko .............................................. Przemyśl ......................................... Przeworsk ....................................... Ropczyce ........................................ Rzeszów.......................................... Sanok .............................................. Stalowa Wola ................................. Strzyżów......................................... Tarnobrzeg...................................... MIASTA na prawach powiatu Krosno ........................................... Przemyśl ......................................... Rzeszów.......................................... Tarnobrzeg...................................... 594932 OBWÓD .......................................... REJONY Horochów ....................................... Iwanicze.......................................... Kamień Koszyrski .......................... Kiwerce .......................................... Kowel ............................................. Lubieszów ...................................... Luboml ........................................... Łokacze .......................................... Łuck................................................ Maniewicze .................................... Ratno .............................................. Rożyszcze ....................................... Stara Wyżwa................................... Szack .............................................. Turzysk........................................... Włodzimierz Wołyński................... Miasta na prawach rejonu Kowel ............................................. Łuck................................................ Nowowołyńsk................................. Włodzimierz Wołyński................... 341272 248 6496 17310 34746 33312 32162 15552 29283 7222 18810 15577 21550 37389 18326 18516 22054 18302 47240 27100 33829 16964 14729 15675 23062 53551 16175 WOJEWÓDZTWO PODKARPACKIE 92,2 83,7 93,8 86,5 93,2 91,1 88,9 90,0 87,1 94,1 93,1 92,6 92,0 93,1 87,7 84,8 89,1 89,2 89,6 92,9 92,7 90,5 96,0 36,3 81,7 42,4 19336 11233 18215 20859 16029 10898 13830 8737 18272 17310 15977 14487 12025 5904 10624 10412 32,3 30,4 14,7 18,2 16,7 10,1 8,3 37,5 38,3 16,6 11,5 20,0 10,3 14,3 18,4 30,8 22,0 30,3 11,1 16,1 16,6 7,5 8,2 14,6 33,6 14,5 11,4 19,2 10,2 10,3 16,3 16,9 18,8 24,3 9,6 13,5 15,9 7,0 6,4 13,5 28,9 13,3 9,5 18,3 9,6 9,1 13,4 14,9 82,3 85,8 79,8 63,6 79,2 83,1 64,6 79,4 88,1 55,2 83,9 85,0 85,2 58,9 82,2 78,9 38,6 49,5 3,9 23,1 19,4 1,7 6,1 14,2 57,2 12,5 13,8 32,0 9,8 3,4 33,2 40,1 20957 64439 18792 12936 73,3 86,5 96,8 66,0 72,4 86,2 91,7 65,2 70,4 82,7 81,5 59,9 95,8 94,7 81,7 73,1 70,6 82,5 87,6 59,6 TABL. 38. MIESZKANIA ZAMIESZKANE WYPOSAŻONE W INSTALACJE WG POWIATÓW W 2003 R. (dok.) Mieszkania wyposażone w WYSZCZEGÓLNIENIE ogółem wodociąg ustęp gaz sieciowy centralne ogrzewanie 49,5 77,7 40,6 łazienkę w % ogółu mieszkań OBWÓD .......................................... REJONY Berehowo........................................ 369124 OBWÓD ZAKARPACKI 54,9 54,0 14999 42,5 42,5 42,1 86,4 17,1 28748 42,1 42,1 31,9 78,2 23,4 Irszawa............................................ 28301 54,8 51,2 50,9 79,9 44,5 Miżhiria .......................................... 14450 29,4 29,4 23,4 64,5 7,8 Mukaczewo .................................... 28817 69,5 65,5 60,3 89,7 45,5 Pereczyn ......................................... 9053 55,5 55,5 47,6 72,7 15,5 Rachów........................................... 26571 32,0 32,0 24,7 52,2 12,3 14804 59,1 58,7 52,6 75,2 40,7 50231 20,9 20,9 20,4 63,3 17,4 20751 56,5 56,5 50,4 85,6 42,6 8438 52,1 52,0 35,5 57,7 12,9 Chust............................................... Swalawa.......................................... Tiaczew .......................................... Użhorod .......................................... Wielkie Berezne ............................. Wołowiec........................................ 7436 44,5 44,1 36,8 59,1 18,7 33194 49,7 46,5 45,0 81,2 30,7 8859 59,9 59,9 59,5 99,9 47,2 9671 58,8 58,8 58,5 78,5 44,0 Mukaczewo .................................... 27175 99,9 99,9 99,6 99,3 99,0 Użhorod .......................................... 37626 99,8 99,8 90,5 87,4 99,0 Wynohradów .................................. MIASTA na prawach rejonu Berehowo........................................ Chust............................................... 249 GOSPODARKA TABL. 39. WARTOŚĆ DODANA BRUTTO WEDŁUG RODZAJÓW DZIAŁALNOŚCI W 2002 R. Województwo / Obwód WYSZCZEGÓLNIENIE lubelskie OGÓŁEM ............................................................ OGÓŁEM ............................................................ Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo; rybołówstwo i rybactwo ............................................................. lwowski W MLN PLN; UAH 27491,3 8578,2 WOJEWÓDZTWO / OBWÓD = 100 100,0 100,0 podkarpackie wołyński zakarpacki 26800,3 3111,6 3210,9 100,0 100,0 100,0 5,0 19,7 2,6 29,7 29,0 Przemysł ogółem................................................... w tym przetwórstwo przemysłowe..................... 17,5 14,4 21,0 15,8 25,9 22,9 13,1 10,0 13,9 12,0 Budownictwo Usługi:................................................................. : rynkowe ............................................................. 6,1 4,2 6,1 4,6 6,0 48,5 38,1 44,8 37,6 34,0 nierynkowe......................................................... 22,9 17,0 20,7 15,0 17,1 TABL. 40. PRACUJĄCY W GOSPODARCE NARODOWEJ WEDŁUG SEKCJI PKD W 2003 R. Województwo / Obwód WYSZCZEGÓLNIENIE lubelskie OGÓŁEM ............................................................... w tym: Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo ........................ Przemysł .............................................................. w tym przetwórstwo przemysłowe..................... Budownictwo ....................................................... lwowski b podkarpackie a wołyński b zakarpackib 725,3 1141,9 635,8 436,0 616,7 278,3 108,5 93,7 24,6 278,0 201,0 . 69,7 158,9 152,6 137,0 25,5 138,5 55,2 . 15,1 230,5 80,2 . 74,1 Handel i naprawy ................................................ Hotele i restauracje............................................... Transport, gospodarka magazynowa i łączność ... Pośrednictwo finansowe....................................... Obsługa nieruchomości i firm; nauka ................. 86,5 7,1 32,6 11,6 29,6 194,5 c . 74,5 10,3 52,6 88,6 7,3 28,7 9,3 32,5 89,0 c. . 23,0 3,7 10,7 71,0 c . 29,6 3,7 9,2 Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i zdrowotne .......................................................... Edukacja............................................................... 29,0 60,5 50,7 99,0 26,9 53,2 21,8 41,4 21,8 43,4 41,7 80,1 37,8 28,7 30,8 14,9 31,5 14,2 8,9 22,4 Ochrona zdrowia i opieka społeczna.................... Pozostała działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna ..................................... a a przy wykorzystaniu wyników NSP 2002, b w wieku 15-70 lat, c łącznie z sekcją Hotele i restauracje. 250 TABL. 41. PRACUJĄCY W GOSPODARCE NARODOWEJ WG RODZAJÓW DZIAŁALNOŚCI W 2003 R. Sektor WYSZCZEGÓLNIENIE Ogółem publiczny WOJEWÓDZTWO .............. POWIATY Biała Podlaska ........................ Biłgoraj................................... Chełm ..................................... Hrubieszów............................. Janów Lubelski ....................... Krasnystaw ............................. Kraśnik ................................... Lubartów ................................ Lublin ..................................... Łęczna .................................... Łuków..................................... Opole Lubelskie...................... Parczew .................................. Puławy .................................... Radzyń Podlaski ..................... Ryki ........................................ Świdnik................................... Tomaszów Lubelski................ Włodawa................................. Zamość ................................... MIASTA na prawach powiatu Biała Podlaska ........................ Chełm ..................................... Lublin ..................................... Zamość ................................... 335255 OBWÓD ................................ REJONY Brody...................................... Busk........................................ Drohobycz .............................. Gródek .................................... Jaworów.................................. Kamionka ............................... Mościska................................. Mikołajów .............................. Przemyślany ........................... Pustomyty ............................... Radziechów ............................ Sambor.................................... Skole ....................................... Sokal ....................................... Stary Sambor .......................... Stryj ........................................ Turka ...................................... Złoczów .................................. Żółkiew................................... Żydaczów ............................... MIASTA na prawach rejonu Borysław................................. Czerwonograd......................... Drohobycz .............................. Lwów...................................... Morsztyn................................. Nowy Rozdół.......................... Sambor.................................... Stryj ........................................ Truskawiec ............................. 587122 12914 13313 4560 7113 5290 9873 13287 10169 11344 9036 13327 5630 4435 21723 7173 7862 10102 10728 4891 7960 13492 14396 99412 17225 prywatny Rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo, rybołówstwo i rybactwo WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE a 192983 142272 4925 7536 6536 3212 5330 2976 6215 8519 4998 5663 6245 8311 3695 2602 13357 4104 5144 6312 6141 3260 4783 5378 6777 1348 1783 2314 3658 4768 5171 5681 2791 5016 1935 1833 8366 3069 2718 3790 4587 1631 3177 7136 6356 8339 6057 52630 46782 9939 7286 OBWÓD LWOWSKI b 147112 440010 Przemysł i budownictwo Usługi rynkowe nierynkowe 107989 96158 126183 431 274 284 317 84 289 179 151 456 51 89 41 199 189 97 129 164 510 245 164 3435 5720 807 1926 1933 4001 6408 3884 3945 5180 5387 1482 1443 9534 2404 2635 5701 3401 1327 2782 4789 2423 1107 1731 921 2001 2347 2381 2595 1594 2992 1597 817 5709 1457 2454 1737 2418 1064 1555 4259 4896 2362 3139 2352 3582 4353 3753 4348 2211 4859 2510 1976 6291 3215 2644 2500 4399 2255 3459 75 39 389 79 3706 3811 23055 4082 4656 4843 36681 6289 5055 5703 39287 6775 41628 176178 153201 216115 12506 7144 7622 9540 18577 10639 7802 10228 5705 12098 9385 8251 6043 22927 9911 11550 5156 11593 15527 13307 2664 1407 1364 1727 3947 1872 1498 1145 1295 2577 1624 1139 1861 1467 1645 2927 1490 2504 4042 1690 9842 5737 6258 7813 14630 8767 6304 9083 4410 9521 7761 7112 4182 21460 8266 8623 3666 9089 11485 11617 3930 2168 1877 1150 1697 1719 1389 1343 982 1736 3169 2074 985 4951 1285 1254 707 3328 2711 1621 1693 1320 540 2186 6501 3774 822 3543 803 2931 2126 1210 642 9794 2033 4003 310 2117 2754 5113 2416 642 1126 1384 2907 1947 1315 1329 1192 2773 1033 1539 1242 2490 1234 2363 624 1525 3006 1710 4467 3014 4079 4820 7472 3199 4276 4013 2728 4658 3057 3428 3174 5692 5359 3930 3515 4623 7056 4863 9932 19328 25989 266741 3870 5787 11560 16309 12095 407 1855 5064 85860 298 1013 3664 6756 2310 9525 17473 20925 180881 3572 4774 7896 9553 9785 23 130 1256 143 - 5770 9382 12122 79577 620 3549 3788 5914 1241 961 4484 5011 96534 832 750 3013 5715 2104 3178 5462 8726 89374 2418 1488 4616 4680 8750 a Według faktycznego miejsca pracy; bez podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących do 9 osób oraz pracujących w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie, b Przeciętne zatrudnienie w gospodarce narodowej według rodzajów działalności. Według faktycznego miejsca pracy; bez zakładów osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą i spółek cywilnych, w których liczba pracujących nie przekracza 9 osób, bez rolników indywidualnych, organizacji i duchownych. 251 TABL. 41. PRACUJĄCY W GOSPODARCE NARODOWEJ WG RODZAJÓW DZIAŁALNOŚCI W 2003 R. (cd.) Sektor WYSZCZEGÓLNIENIE Ogółem publiczny WOJEWÓDZTWO .............. POWIATY Bieszczadzki ........................... Brzozów.................................. Dębica..................................... Jarosław .................................. Jasło ........................................ Kolbuszowa ............................ Krosno .................................... Lesko ...................................... Leżajsk.................................... Lubaczów ............................... Łańcut ..................................... Mielec ..................................... Nisko ...................................... Przemyśl ................................. Przeworsk ............................... Ropczyce ................................ Rzeszów.................................. Sanok ...................................... Stalowa Wola.......................... Strzyżów................................. Tarnobrzeg.............................. MIASTA na prawach powiatu Krosno ................................... Przemyśl ................................. Rzeszów.................................. Tarnobrzeg.............................. 371353 OBWÓD ................................ REJONY Horochów ............................... Iwanicze.................................. Kamień Koszyrski .................. Kiwerce .................................. Kowel ..................................... Lubieszów .............................. Luboml ................................... Łokacze .................................. Łuck........................................ Maniewicze............................. Ratno ...................................... Rożyszcze ............................... Stara Wyżwa........................... Szack ...................................... Turzysk................................... Włodzimierz Wołyński........... MIASTA na prawach rejonu Kowel ..................................... Łuck........................................ Nowowołyńsk......................... Włodzimierz Wołyński........... 231561 prywatny Rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo, rybołówstwo i rybactwo WOJEWÓDZTWO PODKARPACKIE a 184396 186957 4208 3093 6672 23956 17600 19987 6282 10399 3840 9980 6778 11251 27072 5780 6485 10710 8771 16175 17423 26190 5967 7719 2076 4257 8937 9015 11086 3250 5173 2505 5312 3907 4550 10100 3096 4887 5025 4121 6764 7504 17663 3252 3680 23666 17024 67246 11287 9266 10147 31389 7434 1017 2415 15019 8585 8901 3032 5226 1335 4668 2871 6701 16972 2684 1598 5685 4650 9411 9919 8527 2715 4039 14400 6877 35857 3853 OBWÓD WOŁYŃSKI b 120619 110942 Usługi Przemysł i budownictwo rynkowe nierynkowe 151934 101327 113384 232 126 191 241 78 151 199 254 121 312 151 234 79 263 203 117 442 267 143 158 79 741 1853 11815 5806 8479 1959 4315 1043 4354 1823 4471 16111 1847 1020 4561 4062 6242 8267 14932 1981 4372 818 1443 5624 5503 5489 1782 1715 835 2308 1603 3199 5570 1386 2862 2470 1742 4290 4196 5854 1331 1266 1302 3250 6326 6050 5941 2390 4170 1708 3197 3040 3430 5157 2468 2340 3476 2850 5201 4693 5261 2497 2002 15 79 51 22 11945 4097 22427 3411 6055 5889 24209 3888 5651 6959 20559 3966 48138 48654 50160 84609 10669 5308 8005 10998 9093 5454 6679 3949 13253 9551 8105 7986 4179 3074 5425 4576 4387 2326 5098 6445 3591 3157 4080 2153 4115 6729 4120 3307 2640 2026 2589 1708 6282 2982 2907 4553 5502 2297 2599 1796 9138 2822 3985 4679 1539 1048 2836 2868 5019 2229 2322 3925 4057 1983 1671 1599 5376 3421 3997 3424 1474 1061 2694 2603 1039 635 302 928 1250 418 291 95 2592 783 136 1098 271 143 161 62 635 309 1314 1343 936 491 1287 256 1929 942 867 620 260 317 310 375 3976 2135 4067 4802 2850 2562 3430 1999 3356 4405 3105 2844 2174 1553 2260 1536 17080 63732 12457 8449 10961 33187 8354 4374 6119 30545 4103 4075 176 284 – 668 4456 19360 7500 3419 7287 20211 1615 1281 5161 23877 3342 3081 a Według faktycznego miejsca pracy; bez podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących do 9 osób oraz pracujących w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie, b Przeciętne zatrudnienie w gospodarce narodowej według rodzajów działalności. Według faktycznego miejsca pracy; bez zakładów osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą i spółek cywilnych, w których liczba pracujących nie przekracza 9 osób, bez rolników indywidualnych, organizacji i duchownych. 252 TABL. 41. PRACUJĄCY W GOSPODARCE NARODOWEJ WG RODZAJÓW DZIAŁALNOŚCI W 2003 R. (dok.) Sektor WYSZCZEGÓLNIENIE Ogółem publiczny OBWÓD ................................ REJONY Berehowo................................ Chust....................................... Irszawa.................................... Miżhiria .................................. Mukaczewo............................. Pereczyn ................................. Rachów................................... Swalawa.................................. Tiaczew .................................. Użhorod .................................. Wielkie Berezne ..................... Wołowiec................................ Wynohradów .......................... MIASTA na prawach rejonu Berehowo................................ Chust....................................... Mukaczewo............................. Użhorod .................................. prywatny Rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo, rybołówstwo i rybactwo OBWÓD ZAKARPACKI 127323 80295 207618 Usługi Przemysł i budownictwo rynkowe nierynkowe a 14489 54202 50596 88331 6075 9152 12993 5782 12194 4607 10452 9116 14978 14223 4407 3450 15567 3904 7334 7612 4243 6660 2892 6432 5082 11665 8660 2731 2543 8613 2171 1818 5381 1539 5534 1715 4020 4034 3313 5563 1676 907 6954 1288 665 1585 420 2335 435 1149 264 1180 1795 338 416 2091 1537 969 3271 1020 2626 1133 2954 2469 3335 3082 1378 696 4825 767 1343 2027 1086 2136 834 1915 1412 1932 5089 699 525 1839 2483 6175 6110 3256 5097 2205 4434 4971 8531 4257 1992 1813 6812 7102 6363 27591 43566 4065 2833 12451 29603 3037 3530 15140 13963 361 20 147 2348 2744 12189 7626 1351 1797 7857 17987 3042 1822 7525 17806 a Przeciętne zatrudnienie w gospodarce narodowej według rodzajów działalności.Według faktycznego miejsca pracy; bez zakładów osób fizycznych prowadzących dzialalność gospodarczą i spółek cywilnych, w których liczba pracujących nie przekracza 9 osób, bez rolników indywidualnych, organizacji i duchownych. TABL. 42. AKTYWNOŚĆ EKONOMICZNA LUDNOŚCI W WIEKU 15 LAT I WIĘCEJ W 2003 R. Aktywni zawodowo Ogółem razem WYSZCZEGÓLNIENIE pracujący bezrobotni Bierni zawodowo Współczynnik aktywności zawodowej w tys. * Wskaźnik zatrudnienia Stopa bezrobocia w% WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE ............ 1864 1069 898 171 795 57,3 48,2 16,0 OBWÓD LWOWSKI* .............................. 1909 1192 1069 123 716 62,5 56,0 10,3 WOJWÓDZTWO PODKARPACKIE...... 1678 954 790 164 724 56,9 47,1 17,2 OBWÓD WOŁYŃSKI* ............................ 750 513 453 60 237 68,4 60,4 11,8 OBWÓD ZAKARPACKI*........................ 914 593 551 42 321 64,9 60,3 7,0 Ludność w wieku 15-70 lat 253 TABL. 43. BEZROBOCIE W 2003 R. WYSZCZEGÓLNIENIE Bezrobocie zarejestrowane WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE WOJEWÓDZTWO ...................................................................... 174529 POWIATY Biała Podlaska ................................................................................ 8891 Biłgoraj........................................................................................... 8026 Chełm ............................................................................................. 7945 Hrubieszów..................................................................................... 6752 Janów Lubelski ............................................................................... 3963 Krasnystaw ..................................................................................... 6141 Kraśnik ........................................................................................... 6914 Lubartów ........................................................................................ 8960 Lublin ............................................................................................. 7751 Łęczna ............................................................................................ 4707 Łuków............................................................................................. 8848 Opole Lubelskie.............................................................................. 7384 Parczew .......................................................................................... 2580 Puławy ............................................................................................ 9034 Radzyń Podlaski ............................................................................. 4750 Ryki ................................................................................................ 4982 Świdnik........................................................................................... 6037 Tomaszów Lubelski........................................................................ 8710 Włodawa......................................................................................... 4223 Zamość ........................................................................................... 9239 MIASTA na prawach powiatu Biała Podlaska 4886 Chełm ............................................................................................. 6768 Lublin ............................................................................................. 20687 Zamość ........................................................................................... 6351 OBWÓD LWOWSKI OBWÓD ........................................................................................ 59149 REJONY Brody.............................................................................................. 2288 Busk................................................................................................ 1117 Drohobycz a .................................................................................... 3663 Gródek ............................................................................................ 1459 Jaworów.......................................................................................... 4070 Kamionka ....................................................................................... 1105 Mościska......................................................................................... 1070 Mikołajów b .................................................................................... 4566 Przemyślany ................................................................................... 1358 Pustomyty ....................................................................................... 1804 Radziechów .................................................................................... 1881 Sambor c ......................................................................................... 5830 Skole ............................................................................................... 1426 Sokal ............................................................................................... 1529 Stary Sambor .................................................................................. 3890 Stryj d .............................................................................................. 3126 Turka .............................................................................................. 1926 Złoczów .......................................................................................... 3982 Żółkiew........................................................................................... 2236 Żydaczów ....................................................................................... 2284 MIASTA na prawach rejonu Borysław......................................................................................... 2106 Czerwonograd................................................................................. 1213 Drohobycz ...................................................................................... . Lwów.............................................................................................. 4794 Morsztyn......................................................................................... . Nowy Rozdół.................................................................................. . Sambor............................................................................................ . Stryj ................................................................................................ . Truskawiec ..................................................................................... 426 a łącznie z m. Drohobycz, b łącznie z m. Nowy Rozdół, c łącznie z m. Sambor, d łącznie z m. Morszyn i m. Stryj 254 Stopa bezrobocia zarejestrowanego w % 18,7 19,0 16,6 23,9 20,9 17,3 17,7 16,8 22,3 14,9 19,2 19,4 24,9 16,9 18,1 18,3 21,6 22,6 21,1 24,3 18,7 21,2 25,7 13,5 21,1 4,0 6,6 4,4 3,6 3,5 6,0 3,4 3,5 8,8 5,8 2,8 6,9 9,4 5,9 3,0 9,1 4,0 7,4 10,4 3,7 5,7 8,3 2,4 . 1,0 . . . . 2,6 TABL. 43. BEZROBOCIE W 2003 R. (cd.) WYSZCZEGÓLNIENIE Bezrobocie zarejestrowane Stopa bezrobocia zarejestrowanego w % WOJEWÓDZTWO PODKARPACKIE WOJEWÓDZTWO ...................................................................... 182497 POWIATY 20,2 Bieszczadzki ................................................................................... Brzozów.......................................................................................... 2796 8283 31,9 29,9 Dębica............................................................................................. Jarosław .......................................................................................... Jasło ................................................................................................ 11500 11005 12653 20,6 21,4 24,1 Kolbuszowa .................................................................................... Krosno ............................................................................................ 5672 8498 23,1 23,5 Lesko .............................................................................................. Leżajsk............................................................................................ Lubaczów ....................................................................................... Łańcut ............................................................................................. Mielec ............................................................................................. 3040 6395 6012 7032 10636 28,2 22,6 24,3 21,2 17,2 Nisko .............................................................................................. Przemyśl ......................................................................................... Przeworsk ....................................................................................... Ropczyce ........................................................................................ Rzeszów.......................................................................................... 6117 6498 6173 7313 11948 26,4 24,0 18,0 23,7 19,2 Sanok .............................................................................................. Stalowa Wola.................................................................................. Strzyżów......................................................................................... Tarnobrzeg...................................................................................... MIASTA na prawach powiatu Krosno ........................................................................................... Przemyśl ......................................................................................... Rzeszów.......................................................................................... Tarnobrzeg...................................................................................... 9087 7977 7076 4674 23,9 16,8 26,2 20,5 2891 6153 8839 4229 9,3 21,3 9,5 20,0 OBWÓD WOŁYŃSKI OBWÓD ........................................................................................ 27063 REJONY Horochów ....................................................................................... 1855 4,9 6,4 Iwanicze.......................................................................................... Kamień Koszyrski .......................................................................... Kiwerce .......................................................................................... 921 1370 1795 Kowel ............................................................................................. Lubieszów ...................................................................................... 1118 626 Luboml ........................................................................................... Łokacze .......................................................................................... Łuck................................................................................................ Maniewicze..................................................................................... Ratno .............................................................................................. 1087 970 938 1486 1614 Rożyszcze ....................................................................................... Stara Wyżwa................................................................................... Szack .............................................................................................. Turzysk........................................................................................... Włodzimierz Wołyński................................................................... MIASTA na prawach powiatu Kowel ............................................................................................. Łuck................................................................................................ Nowowołyńsk................................................................................. Włodzimierz Wołyński................................................................... 1488 962 667 968 1362 5,3 7,6 3,2 5,2 5,9 6,9 6,1 7,1 6,9 9,5 1928 2880 1664 1364 4,3 2,0 4,9 5,7 5,0 4,2 5,2 5,3 3,2 255 TABL. 43. BEZROBOCIE W 2003 R. (dok.) WYSZCZEGÓLNIENIE Bezrobocie zarejestrowane Stopa bezrobocia zarejestrowanego w % OBWÓD ZAKARPACKI OBWÓD ........................................................................................ 32869 REJONY Berehowo........................................................................................ 1100 Chust............................................................................................... 1763 Irszawa............................................................................................ 2861 Miżhiria .......................................................................................... Mukaczewo..................................................................................... Pereczyn ......................................................................................... Rachów........................................................................................... Swalawa.......................................................................................... Tiaczew .......................................................................................... Użhorod .......................................................................................... Wielkie Berezne ............................................................................. Wołowiec........................................................................................ Wynohradów .................................................................................. MIASTA na prawach rejonu Berehowo........................................................................................ Chust............................................................................................... Mukaczewo..................................................................................... Użhorod .......................................................................................... 4,5 2715 1199 1518 4490 1957 4715 3,5 3,5 5,5 10,1 2,1 8,9 9,4 6,2 4,9 779 1506 1996 2782 1,9 9,7 14,0 4,3 446 555 1140 1347 2,8 2,5 2,2 1,4 TABL. 44. STRUKTURA PRODUKCJI PRZEMYSŁOWEJ W 2003 R. Województwo / Obwód WYSZCZEGÓLNIENIE OGÓŁEM ............................................................... Górnictwo i kopalnictwo...................................... Górnictwo i kopalnictwo surowców energetycznych .................................................... Górnictwo i kopalnictwo surowców innych niż energetyczne......................................................... Przetwórstwo przemysłowe ................................. Produkcja artykułów spożywczych, napojów i wyrobów tytoniowych........................................ Produkcja tkanin i wyrobów włókienniczych ...... Produkcja skór wyprawionych i wyrobów z nich Produkcja drewna i wyrobów z drewna oraz ze słomy i wikliny..................................................... Produkcja papieru, wyrobów z papieru, działalność publikacyjna i poligraficzna ............. lubelskie lwowski 100,0 x 100,0 7,3 podkarpackie 100,0 0,4 wołyński zakarpacki 100,0 2,2 100,0 1,7 x 6,9 - 2,1 0,2 x 81,9 0,4 81,7 90,6 0,1 84,0 1,5 88,9 27,7 2,3 0,9 25,2 2,7 1,6 11,1 1,1 0,1 49,6 1,5 0,1 20,8 6,8 1,1 3,3 3,6 7,6 0,5 12,6 8,0 0,8 0,4 1,2 10,2 3,1 4,4 7,4 0,1 4,9 2,2 3,3 13,1 3,1 0,6 Produkcja metali i wyrobów z metali................... Produkcja maszyn i urządzeń............................... Produkcja urządzeń elektrycznych i optycznych Produkcja sprzętu transportowego ....................... Produkcja, gdzie indziej nie sklasyfikowana ...... 5,3 4,2 6,7 1,7 3,0 8,6 5,8 2,5 3,4 4,1 3,8 4,4 7,1 8,5 5,7 3,0 0,7 6,5 2,4 7,9 8,3 1,9 0,9 1,8 5,6 18,2 12,5 Zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę x 13,8 9,4 Wytwarzanie koksu, produktów rafinacji ropy naftowej i paliw jądrowych ................................. Produkcja wyrobów chemicznych Produkcja z wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych............................................................ Produkcja wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych ................................................... 256 2,8 x 11,0 15,2 9,0 TABL. 45. WYNIK FINANSOWY W PRZEDSIĘBIORSTWACH WEDŁUG SEKCJI PKD W 2003 R. Województwo / Obwód lubelskie lwowski % SEKCJE PKD Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo........................................ Przemysł ................................ w tym przetwórstwo przemysłowe........................................ Budownictwo ......................... Handel i naprawy .................. Hotele i restauracje................. Transport, gospodarka magazynowa i łączność .................. Pośrednictwo finansowe......... Obsługa nieruchomości i firm; nauka ..................................... Pozostała działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna........................ wynik finasowy netto w mln PLN podkarpackie % podmiotów z dodatnim wynikiem finansowym wynik finasowy netto w mln UAH wołyński % podmiotów z dodatnim wynikiem finansowym wynik finasowy netto w mln PLN zakarpacki % podmiotów z dodatnim wynikiem finansowym wynik finasowy netto w mln UAH % podmiotów z dodatnim wynikiem finansowym wynik finasowy netto w mln UAH podmiotów z dodatnim wynikiem finansowym 5,3 299,6 64,9 68,5 37,8 -131,8 56,5 58,8 6,1 567,4 69,0 71,6 3,8 -19,2 49,4 60,0 -1,4 -19,5 82,9 73,1 199,9 -14,4 128,8 0,3 68,1 70,2 69,4 53,3 29,4 24,7 235,5 -2,5 59,7 64,9 63,9 51,7 484,9 -30,0 143,6 -4,9 70,8 74,2 78,3 47,6 20,4 6,6 -123,9 -2,4 60,4 66,1 67,1 65,7 -6,2 6,0 17,0 -0,9 73,8 82,8 79,7 76,6 26,4 x 62,0 x 201,5 17,4 56,9 68,6 16,1 0,0 75,7 50,0 -2,7 1,1 69,7 72,0 0,5 5,9 76,5 62,1 11,1 51,7 -6,1 62,2 39,7 62,1 -4,2 62,4 1,6 70,6 2,4 65,6 17,2 61,3 1,0 69,2 0,9 72,5 0,1 79,7 TABL. 46. NAKŁADY INWESTYCYJNE W GOSPODARCE NARODOWEJ WEDŁUG SEKCJI PKD W 2003 R. Województwo / Obwód WYSZCZEGÓLNIENIE a lwowski a lubelskie podkarpackie wołyński a zakarpacki a w mln PLN w odsetkach w mln UAH w odsetkach w mln PLN w odsetkach w mln UAH w odsetkach w mln UAH w odsetkach OGÓŁEM ............................................................... 3604,9 w tym: 100,0 2559,0 100,0 4546,2 100,0 727,3 100,0 1021,2 100,0 Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo ........................ Przemysł .............................................................. w tym przetwórstwo przemysłowe....................... Budownictwo ....................................................... Handel i naprawy ................................................ 155,4 1147,2 780,3 398,2 330,1 4,3 31,8 21,6 11,0 9,2 36,5 808,6 612,1 121,7 218,9 1,4 31,6 23,9 4,8 8,5 72,9 1698,1 1246,6 316,5 364,4 1,6 37,4 27,4 7,0 8,0 39,2 313,0 205,2 27,9 80,3 5,4 43,0 28,2 3,8 11,0 10,3 298,9 264,4 58,6 33,6 1,0 29,3 25,9 5,7 3,3 Hotele i restauracje............................................... Transport, gospodarka magazynowa i łączność Pośrednictwo finansowe....................................... Obsługa nieruchomości i firm; nauka ................. Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i zdrowotne ................................................................... Edukacja............................................................... Ochrona zdrowia i opieka społeczna.................... Pozostała działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna........................................... 21,3 237,5 57,3 699,9 0,6 6,6 1,6 19,4 22,0 790,6 65,6 276,9 0,9 30,9 2,6 10,8 28,8 173,4 73,2 1045,5 0,6 3,8 1,6 23,0 5,8 90,2 12,9 106,7 0,8 12,4 1,8 14,7 1,4 406,3 10,1 114,6 0,1 39,8 1,0 11,2 124,1 176,1 73,3 3,4 4,9 2,0 22,4 83,9 89,9 0,9 3,3 3,5 167,9 186,1 109,1 3,7 4,1 2,4 9,5 18,7 10,0 1,3 2,6 1,4 12,2 11,2 44,4 1,2 1,1 4,3 184,3 5,1 21,7 0,8 310,2 6,8 13,1 1,8 19,2 1,9 Nakłady inwestycyjne na środki trwałe 257 Tabl. 47. HANDEL DETALICZNY W 2003 R. Województwo / Obwód lubelskie a lwowskib podkarpackie a wołyński b zakarpackib WYSZCZEGÓLNIENIE w mln PLN w odsetkach w odsetkach w mln UAH w mln PLN Sprzedaż detaliczna 100,0 3085,8 100,0 w odsetkach w odsetkach w mln UAH w odsetkach w mln UAH OGÓŁEM ......................................................... 4973,7 6289,4 100,0 1005,4 100,0 1458,1 100,0 towary żywnościowe .......................................... 1535,1 30,9 1397,9 45,3 1970,6 31,3 415,2 41,3 707,2 48,5 napoje alkoholowe ............................................ 269,0 5,4 330,2 10,7 316,9 5,0 . . . . towary nieżywnościowe ..................................... 3438,6 69,1 1687,9 54,7 4318,8 68,7 590,2 58,7 750,9 51,5 a b Dane dotyczą przedsiębiorstw handlowych (bez placówek gastronomicznych), w których liczba pracujących przekracza 9 osób, Łącznie z placówkami gastronomicznymi. Tabl. 48. HANDEL HURTOWY W 2003 R. Województwo / Obwód lubelskie lwowski podkarpackie wołyński zakarpacki WYSZCZEGÓLNIENIE w mln PLN w odsetkach w odsetkach w mln UAH w mln PLN w odsetkach w odsetkach w mln UAH w odsetkach w mln UAH Sprzedaż hurtowa OGÓŁEM ............................................................... 7911,3 100,0 16603,5 100,0 9928,8 100,0 7887,6 100,0 1830,8 100,0 towary konsumpcyjne .......................................... 1729,3 21,9 4892,4 29,5 2171,7 21,9 1777,8 22,5 1270,2 69,4 napoje alkoholowe ............................................... 382,7 4,8 . . 703,8 7,1 . . . . towary nieżywnościowe ....................................... 5799,3 73,3 11711,1 70,5 7053,2 71,0 6109,8 77,5 560,6 30,6 TABL. 49. MIESZKANIA ODDANE DO UŻYTKU W 2003 R. Województwo / Obwód WYSZCZEGÓLNIENIE lubelskie lwowski podkarpackie wołyński zakarpacki Miasta Mieszkania ........................................................... 3658 2542 3560 601 467 Powierzchnia użytkowa mieszkań oddanych do użytku w tys. m2 ................................................... 381,7 283,1 439,3 66,7 61,8 Przeciętna powierzchnia użytkowa 1 mieszkania w m2 ..................................................................... 104,4 111,4 123,4 111,0 132,4 Wieś Mieszkania ........................................................... 2347 718 7093 364 566 Powierzchnia użytkowa mieszkań oddanych do użytku w tys. m2 ................................................... 310,5 114,4 911,4 51,1 73,2 Przeciętna powierzchnia użytkowa w m2 1 mieszkania ..................................................................... 132,3 159,3 128,3 140,5 129,3 258 Tabl. 50. PRZECIĘTNE WYNAGRODZENIE MIESIĘCZNE BRUTTO WEDŁUG SEKCJI PKD W 2003 R. Województwo / Obwód WYSZCZEGÓLNIENIE lubelskie w PLN OGÓŁEM ........................................................... lwowski w odsetkach w UAH 1907,96 100,0 419,14 Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo ........................ 1946,08 102,0 Przemysł .............................................................. 1897,73 99,5 podkarpackie w odsetkach w PLN w odsetkach wołyński w UAH 100,0 1876,93 100,0 318,82 175,85 42,0 2081,84 110,9 487,10 116,2 1906,32 101,6 zakarpacki w odsetkach w UAH w odsetkach 100,0 378,61 100,0 149,92 47,0 232,30 61,4 431,26 135,3 400,34 105,7 w tym: w tym przetwórstwo przemysłowe.................... 1668,69 87,5 449,97 107,4 1849,74 98,6 406,20 127,4 376,08 99,3 Budownictwo ....................................................... 1629,13 85,4 500,40 119,4 1604,58 85,5 373,39 117,1 426,97 112,8 Handel i naprawy ................................................ 1425,14 74,7 344,80 82,3 1387,91 73,9 279,12 87,5 330,83 87,4 Hotele i restauracje............................................... 1247,63 65,4 269,21 64,2 1214,77 64,7 208,74 65,5 280,74 74,2 Transport, gospodarka magazynowa i łączność ... 2089,18 109,5 680,73 162,4 1970,66 105,0 503,69 158,0 628,43 166,0 Pośrednictwo finansowe....................................... 2951,90 154,7 862,86 205,9 2972,81 158,4 706,51 221,6 619,12 163,5 Obsługa nieruchomości i firm; nauka ................. 1877,74 98,4 418,10 99,8 1719,75 91,6 367,12 115,1 417,62 110,3 Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i zdrowotne ................................................................... 2597,45 136,1 565,02 134,8 2519,99 134,3 510,30 160,1 543,85 143,6 Edukacja............................................................... 2081,65 109,1 331,72 79,1 2082,48 111,0 287,50 90,2 305,34 80,6 Ochrona zdrowia i opieka społeczna.................... 1651,52 86,6 281,54 67,2 1802,35 96,0 256,54 80,5 268,82 71,0 Pozostała działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna........................................... 1956,44 102,5 271,06 64,7 1911,68 101,9 234,97 73,7 278,23 73,5 259 TABL. 51. PODMIOTY GOSPODARKI NARODOWEJ ZAREJESTROWANE WEDŁUG SEKCJI PKD W 2003 R. Województwo / Obwód WYSZCZEGÓLNIENIE lubelskie a podkarpackie a wołyński zakarpacki 142628 (29159) 15102 16740 2881 4186 (554) 1458 2033 6483 15581 (3090) 1367 2328 13446 (2764) 6234 15320 (2894) 1290 2210 Budownictwo ....................................................... 14671 (1556) 2303 13967 (1286) 656 877 Handel i naprawy ................................................ 56421 (8350) 12230 49700 (7608) 3334 3655 OGÓŁEM ........................................................... lwowski 154849 (32014) 51609 Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo ........................ 5980 (888) Przemysł .............................................................. 13789 (2923) w tym przetwórstwo przemysłowe..................... w tym: Hotele i restauracje............................................... 4029 (781) 1882 4097 (741) 298 440 12023 (856) 1637 10492 (825) 392 525 Pośrednictwo finansowe....................................... 5663 (314) 640 4682 (231) 169 196 Obsługa nieruchomości i firm; nauka ................. Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i zdrowotne ................................................................... 18228 (4555) 4585 18534 (3933) 992 985 2290 (2290) 1692 1529 (1529) 999 867 Edukacja............................................................... 4572 (2944) 2329 4364 (3019) 1296 1047 Ochrona zdrowia i opieka społeczna.................... Pozostała działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna........................................... 7184 (1109) 1494 5931 (839) 344 674 9965 (5427) 7143 9619 (5497) 2689 2654 Transport, gospodarka magazynowa i łączność a w nawiasie – liczba zarejestrowanych podmiotów bez osób fizycznych TABL. 52. PODMIOTY GOSPODARKI NARODOWEJ ZAREJESTROWANE WG RODZAJÓW DZIAŁALNOŚCI W 2003 R. WYSZCZEGÓLNIENIE WOJEWÓDZTWO ............................................ POWIATY Biała Podlaska ...................................................... Biłgoraj................................................................. Chełm ................................................................... Hrubieszów........................................................... Janów Lubelski ..................................................... Krasnystaw ........................................................... Kraśnik ................................................................. Lubartów .............................................................. Lublin ................................................................... Łęczna .................................................................. Łuków................................................................... Opole Lubelskie.................................................... Parczew ................................................................ Puławy .................................................................. Radzyń Podlaski ................................................... Ryki ...................................................................... Świdnik................................................................. Tomaszów Lubelski.............................................. Włodawa............................................................... Zamość ................................................................. MIASTA na prawach powiatu Biała Podlaska ...................................................... Chełm ................................................................... Lublin ................................................................... Zamość ................................................................. a Ogółem WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE a 154849 (32014) 6009 (909) Usługi Przemysł i budownictwo rynkowe nierynkowe 28460 (4479) 106334 (20283) 14046 (6343) 5754 (1202) 6570 (1195) 2977 (588) 3853 (771) 2979 (660) 3925 (804) 5726 (1194) 5284 (936 7678 (1495) 3024 (590) 6792 (1018) 3495 (667) 2136 (513) 9433 (1857) 3531 (620) 3645 (661) 4861 (924) 6271 (1191) 2564 (547) 5562 (986) 588 (99) 348 (50) 267 (55) 241 (60) 153 (28) 206 (37) 231 (29) 304 (41) 533 (46) 211 (19) 312 (30) 253 (9) 168 (39) 284 (38) 222 (21) 161 (16) 146 (16) 302 (81) 190 (36) 409 (53) 1079 (124) 1510 (171) 595 (60) 610 (64) 588 (77) 651 (65) 1129 (160) 1336 (141) 1559 (257) 526 (77) 1630 (121) 463 (74) 395 (63) 1643 (266) 878 (72) 811 (87) 984 (168) 1099 (116) 481 (54) 1135 (123) 3538 (602) 4144 (650) 1849 (274) 2663 (443) 1892 (357) 2600 (419) 3781 (693) 3190 (490) 4980 (789) 2042 (322) 4357 (570) 2461 (386) 1318 (255) 6727 (1220) 2070 (315) 2308 (357) 3339 (557) 4268 (672) 1621 (307) 3497 (426) 549 (377) 568 (324) 266 (199) 339 (204) 346 (198) 468 (283) 585 (312) 454 (264) 606 (403) 245 (172) 493 (297) 318 (198) 255 (156) 779 (333) 361 (212) 365 (201) 392 (183) 602 (322) 272 (150) 521 (384) 5031 (1104) 5776 (1097) 40086 (9790) 7896 (1604) 76 (13) 61 (10) 249 (66) 94 (17) 716 (148) 931 (168) 6493 (1604) 1218 (219) 3784 (821) 4237 (761) 29750 (7382) 5918 (1215) 455 (122) 547 (158) 3594 (738) 666 (153) w nawiasie – liczba zarejestrowanych podmiotów bez osób fizycznych 260 Rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo, rybołówstwo i rybactwo TABL. 52. PODMIOTY GOSPODARKI NARODOWEJ ZAREJESTROWANE WG RODZAJÓW DZIAŁALNOŚCI W 2003 R. (cd.) WYSZCZEGÓLNIENIE OBWÓD .............................................................. REJONY Brody.................................................................... Busk...................................................................... Drohobycz ............................................................ Gródek .................................................................. Jaworów................................................................ Kamionka ............................................................. Mościska............................................................... Mikołajów ............................................................ Przemyślany ......................................................... Pustomyty ............................................................. Radziechów .......................................................... Sambor.................................................................. Skole ..................................................................... Sokal ..................................................................... Stary Sambor ........................................................ Stryj ...................................................................... Turka .................................................................... Złoczów ................................................................ Żółkiew................................................................. Żydaczów ............................................................. MIASTA na prawach powiatu Borysław............................................................... Czerwonograd....................................................... Drohobycz ............................................................ Lwów.................................................................... Morsztyn............................................................... Nowy Rozdół........................................................ Sambor.................................................................. Stryj ...................................................................... Truskawiec ........................................................... WOJEWÓDZTWO ............................................ POWIATY Bieszczadzki ......................................................... Brzozów................................................................ Dębica................................................................... Jarosław ................................................................ Jasło ...................................................................... Kolbuszowa .......................................................... Krosno .................................................................. Lesko .................................................................... Leżajsk.................................................................. Lubaczów ............................................................. Łańcut ................................................................... Mielec ................................................................... Nisko .................................................................... Przemyśl ............................................................... Przeworsk ............................................................. Ropczyce .............................................................. Rzeszów................................................................ Sanok .................................................................... Stalowa Wola........................................................ Strzyżów............................................................... Tarnobrzeg............................................................ MIASTA na prawach powiatu Krosno ................................................................. Przemyśl ............................................................... Rzeszów................................................................ Tarnobrzeg............................................................ a Ogółem Rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo, rybołówstwo i rybactwo OBWÓD LWOWSKI 51609 2958 752 758 620 885 1679 711 771 706 659 1881 724 659 617 1300 781 667 478 1225 1525 1046 108 151 106 120 127 120 124 70 107 249 148 132 34 341 107 120 43 159 198 190 Usługi Przemysł i budownictwo rynkowe nierynkowe 8786 28122 5515 93 107 76 167 446 126 68 127 108 345 109 74 107 184 111 125 60 145 253 182 321 310 245 373 767 286 365 330 260 925 288 277 263 503 303 262 208 637 699 416 168 134 148 157 227 134 164 124 145 214 149 133 148 175 176 136 138 178 225 193 378 671 1178 15821 107 163 492 735 539 90 102 196 1458 35 25 104 119 120 651 8 148 1062 4 172 1934 22 355 26214 142 4577 170 1 16 329 3 91 828 11 122 1120 10 184 857 3 108 WOJEWÓDZTWO PODKARPACKIE a 142682 (29159) 4186 (561) 29548 (4376) 97124 (18835) 11824 (5387) 2214 (354) 3378 (521) 7379 (1569) 7883 (1551) 7044 (1298) 2967 (523) 6455 (1022) 2536 (451) 3592 (673) 2530 (555) 5285 (892) 9234 (1952) 3470 (612) 3417 (635) 3692 (776) 3970 (716) 10346 (1575) 6414 (1329) 8405 (1821) 3120 (556) 3354 (515) 436 (16) 123 (14) 150 (25) 187 (36) 216 (16) 116 (21) 315 (16) 360 (23) 75 (17) 144 (33) 118 (23) 188 (35) 160 (43) 256 (33) 65 (17) 111 (11) 243 (46) 393 (45) 143 (24) 134 (15) 134 (13) 383 (49) 1129 (65) 1521 (266) 1422 (196) 1445 (207) 777 (76) 1694 (159) 447 (54) 911 (90) 475 (48) 1267 (137) 2285 (423) 920 (89) 643 (71) 749 (99) 936 (92) 3002 (296) 1129 (171) 1515 (288) 818 (74) 675 (106) 1232 (196) 1834 (255) 5089 (958) 5711 (1040) 4818 (787) 1821 (282) 3993 (598) 1518 (267) 2304 (428) 1605 (290) 3504 (543) 6051 (1143) 2066 (309) 2201 (305) 2460 (421) 2606 (417) 6505 (895) 4345 (881) 6088 (1288) 1852 (270) 2267 (252) 163 (93) 292 (187) 619 (320) 563 (279) 565 (288) 253 (144) 453 (249) 211 (107) 302 (138) 306 (184) 396 (189) 710 (351) 324 (171) 317 (226) 418 (239) 317 (196) 596 (338) 547 (232) 659 (221) 316 (197) 278 (144) 5105 (1247) 6581 (1765) 18864 (5138) 5447 (1113) 22 (11) 29 (12) 41 (10) 27 (6) 853 (184) 665 (171) 3009 (788) 878 (177) 3696 (899) 5207 (1356) 14234 (3956) 4117 (799) 534 (153) 680 (226) 1580 (384) 425 (131) w nawiasie – liczba zarejestrowanych podmiótow bez osób fizycznych 261 TABL. 52. PODMIOTY GOSPODARKI NARODOWEJ ZAREJESTROWANE WG RODZAJÓW DZIAŁALNOŚCI W 2003 R. (dok.) WYSZCZEGÓLNIENIE OBWÓD ............................................................. REJONY Horochów ............................................................. Iwanicze................................................................ Kamień Koszyrski ................................................ Kiwerce ................................................................ Kowel ................................................................... Lubieszów ............................................................ Luboml ................................................................. Łokacze ................................................................ Łuck...................................................................... Maniewicze........................................................... Ratno .................................................................... Rożyszcze ............................................................. Stara Wyżwa......................................................... Szack .................................................................... Turzysk................................................................. Włodzimierz Wołyński......................................... MIASTA na prawach powiatu Kowel ................................................................... Łuck...................................................................... Nowowołyńsk....................................................... Włodzimierz Wołyński......................................... OBWÓD .............................................................. REJONY Berehowo.............................................................. Chust..................................................................... Irszawa.................................................................. Miżhiria ................................................................ Mukaczewo........................................................... Pereczyn ............................................................... Rachów................................................................. Swalawa................................................................ Tiaczew ................................................................ Użhorod ................................................................ Wielkie Berezne ................................................... Wołowiec.............................................................. Wynohradów ........................................................ MIASTA na prawach rejonu Berehowo.............................................................. Chust..................................................................... Mukaczewo........................................................... Użhorod ................................................................ 262 Ogółem Rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo, rybołówstwo i rybactwo OBWÓD WOŁYŃSKI 15102 1472 653 485 425 631 409 306 372 388 725 444 317 427 342 175 365 359 129 106 74 114 137 40 48 124 197 55 41 73 65 18 62 121 971 16 6178 34 651 5 479 13 OBWÓD ZAKARPACKI 16740 2062 9115 1865 710 300 303 51 689 109 430 48 742 209 370 30 847 125 676 65 1234 174 1214 303 388 36 314 26 1198 389 7625 197 699 47 632 19 1835 53 4459 78 Usługi Przemysł i budownictwo rynkowe nierynkowe 2023 7874 2639 70 47 35 101 29 26 23 22 107 41 27 43 37 14 23 24 288 195 163 256 136 127 158 146 305 214 123 160 130 75 152 113 158 132 151 144 104 106 140 92 85 133 125 148 109 65 125 93 160 985 146 63 625 3804 393 311 131 446 72 80 3214 1657 75 75 130 78 146 82 216 146 239 188 51 49 182 1557 139 135 466 817 5801 2387 110 64 203 123 214 82 251 223 396 304 102 89 226 3414 245 241 820 2108 5242 3080 194 112 246 168 172 176 251 239 404 387 199 149 383 2162 216 237 487 1222 TABL. 53. PODMIOTY GOSPODARKI NARODOWEJ ZAREJESTROWANE WG LICZBY PRACUJĄCYCH I SEKCJI PKD W 2003 R. Województwo / Obwód lubelskie lwowski wołyński podkarpackie zakarpacki WYSZCZEGÓLNIENIE Liczba pracujących <9 OGÓŁEM......................................... 147886 10-49 50 i więcej/ <9 10-49 50 i więcej/ <9 10-49 50 i więcej/ <9 10-49 50 i więcej/ <9 10-49 50 i więcej/ 1344 41617 7434 2558 135446 5896 1340 2170 1783 1009 1281 1510 157 39 2239 373 269 3998 122 46 121 183 330 30 106 82 957 365 4665 1273 545 13970 1182 429 306 310 145 2 73 212 5619 837 w tym: Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo...... 5784 Przemysł ........................................... 12467 w tym przetwórstwo przemysłowe .. 12206 921 319 4555 1223 456 13812 1122 386 301 306 138 2 65 169 Budownictwo..................................... 14246 325 100 1590 533 180 13512 372 83 134 184 58 1 44 49 Handel i naprawy .............................. 55254 1006 161 10592 1456 182 48422 1083 195 906 396 99 70 268 57 Hotele i restauracje ............................ 3880 137 12 1572 293 17 3947 142 8 64 62 11 8 28 5 Transport, gospodarka magazynowa i łączność ........................................... 11871 117 35 1190 285 162 10334 124 34 91 66 33 19 55 79 Pośrednictwo finansowe .................... 5578 66 19 491 105 44 4626 50 6 26 44 14 21 41 17 Obsługa nieruchomości i firm; nauka 17754 397 77 3797 613 175 18153 305 76 232 113 50 30 86 19 Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i zdrowotne ....................... 1882 229 179 845 750 97 1164 204 161 187 204 59 513 275 61 Edukacja ............................................ 2693 1667 212 697 1098 534 2721 1657 167 23 69 103 92 210 110 Ochrona zdrowia i opieka społeczna . 6776 308 100 1031 212 251 5256 403 91 19 42 77 168 192 99 Pozostała działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna ........ 9674 246 45 6611 433 99 9325 250 44 54 102 30 327 131 46 263 TABL. 54. PODMIOTY GOSPODARKI NARODOWEJ ZAREJESTROWANE WEDŁUG SEKTORÓW I FORM WŁASNOŚCI W 2003 R. Województwo / Obwód WYSZCZEGÓLNIENIE lubelskie lwowski wołyński zakarpacki 154849 51609 142628 15102 16740 6039 652 5387 148810 135186 12969 655 6881 5920 3225 3002 815 2410 11877 3529 a 8304 44 802 2200 13738 9160 a 4401 177 OGÓŁEM ........................................................... w tym: Sektor publiczny: ................................................. własność państwowa .......................................... własność komunalna .......................................... Sektor prywatny: .................................................. własność krajowych osób fizycznych ................ pozostała własność prywatna ............................. własność podmiotów zagranicznych.................. a podkarpackie 2100 4781 44728 29604 a 14730 394 493 4707 136762 126060 9303 349 własność spółdzielcza TABL. 55. WARTOŚĆ BRUTTO ŚRODKÓW TRWAŁYCH W GOSPODARCE NARODOWEJ WEDŁUG SEKCJI PKD W 2003 R. Województwo / Obwód lubelskie lwowski podkarpackie wołyński zakarpacki WYSZCZEGÓLNIENIE w mln PLN w odsetkach w mln UAH w odsetkach w mln PLN w odsetkach w mln UAH w odsetkach w mln UAH w odsetkach OGÓŁEM ........................................................... w tym: 76306,8 100,0 47085,4 100,0 68944,5 100,0 13056,0 100,0 13886,2 100,0 Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo ........................ Przemysł .............................................................. w tym przetwórstwo przemysłowe..................... Budownictwo ....................................................... Handel i naprawy ................................................ 10517,6 16378,1 9627,1 734,0 3211,9 13,8 21,5 12,6 1,0 4,2 2547,5 15440,8 7493,2 795,5 1336,9 4,7 32,8 15,9 1,7 2,8 5922,1 22681,2 14003,4 622,8 2843,6 8,6 32,9 20,3 0,9 4,1 2201,9 2762,6 1867,1 193,1 457,3 16,8 21,2 14,3 1,5 3,5 1081,9 3056,5 2204,5 523,2 395,8 7,8 22,0 15,9 3,7 2,8 Hotele i restauracje............................................... Transport, gospodarka magazynowa i łączność ... 218,8 15590,2 0,3 20,4 225,2 7617,5 0,5 16,2 333,9 10995,7 0,5 15,9 66,9 2125,8 0,5 16,3 92,7 3619,6 0,7 26,2 Pośrednictwo finansowe....................................... Obsługa nieruchomości i firm; nauka ................. Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i zdrowotne ................................................................... Edukacja............................................................... 849,9 20530,0 1,1 26,9 342,7 12520,1 0,7 26,6 409,3 17420,5 0,6 25,3 96,0 3081,0 0,7 23,6 72,5 3044,3 0,5 21,9 2434,9 2415,5 3,2 3,2 953,3 2486,6 2,0 5,3 1733,6 2103,0 2,5 3,1 424,8 906,8 3,3 6,9 401,3 807,0 2,9 5,8 Ochrona zdrowia i opieka społeczna.................... Pozostała działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna........................................... 1481,2 1,9 1558,7 3,3 1616,7 2,3 383,5 2,9 507,1 3,7 1930,6 2,5 797,2 1,7 2160,3 3,1 313,2 2,4 227,7 1,6 264 GOSPODARKA – ROLNICTWO TABL. 56. GLOBALNA PRODUKCJA ROLNICZA W 2003 R. Województwo / Obwód lubelskie a podkarpackie a lwowski wołyński zakarpacki WYSZCZEGÓLNIENIE w odsetkach w mln PLN w mln UAH w odsetkach w mln PLN w odsetkach w mln UAH w odsetkach w mln UAH w odsetkach OGÓŁEM............................................................ 4983,9 . 100,0 1813,2 100,0 1426,3 100,0 OGÓŁEM ............................................................. Zboża .................................................................... Ziemniaki.............................................................. Przemysłowe......................................................... Warzywa............................................................... Owoce................................................................... Pozostałe produkty roślinne.................................. 2968,1 1066,3 376,3 339,6 341,9 367,1 476,9 . . . . . . 49,9 15,1 14,1 3,1 4,1 3,9 9,6 1027,5 247,5 495,1 69,9 120,4 31,8 62,8 56,7 13,7 27,3 3,9 6,6 1,8 3,4 704,0 135,6 247,9 1,6 148,6 128,7 41,6 49,4 9,5 17,4 0,1 10,4 9,1 2,9 . . . . . 50,1 24,9 23,2 5,1 0,0 785,7 392,7 328,8 50,8 0,0 43,3 21,6 18,1 2,8 0,0 722,3 371,6 259,2 70,1 0,6 50,6 26,0 18,2 4,9 0,04 . 2,7 13,4 0,8 20,8 1,5 OGÓŁEM ............................................................. Żywiec rzeźny a .................................................... Mleko krowie........................................................ Jaja kurze .............................................................. Wełna.................................................................... Pozostałe produkty pochodzenia zwierzęcego i zwierzęta hodowlane a 2002 r. 100,0 2775,9 100,0 PRODUKCJA ROŚLINNA 59,6 1437,7 51,8 21,4 263,5 9,5 7,6 695,0 25,0 6,8 57,1 2,0 6,9 88,0 3,2 7,4 234,4 8,5 9,5 99,7 3,6 PRODUKCJA ZWIERZĘCA 2015,8 40,4 1338,2 48,2 1065,9 21,4 525,5 18,9 870,5 17,5 657,6 23,7 133,8 2,7 123,5 4,5 0,6 0,0 0,1 0,0 112,0 2,2 31,5 1,1 TABL. 57. UŻYTKOWANIE GRUNTÓW WEDŁUG POWIATÓW W 2003 R. w tym WYSZCZEGÓLNIENIE Powierzchnia ogólna użytki rolne lasy razem grunty orne sady łąki pastwiska w ha WOJEWÓDZTWO .................. POWIATY Biała Podlaska............................. Biłgoraj........................................ Chełm .......................................... Hrubieszów ................................. Janów Lubelski............................ Krasnystaw.................................. Kraśnik ........................................ Lubartów ..................................... Lublin .......................................... Łęczna ......................................... Łuków ......................................... Opole Lubelskie .......................... Parczew ....................................... Puławy......................................... Radzyń Podlaski.......................... Ryki............................................. Świdnik ....................................... Tomaszów Lubelski .................... Włodawa ..................................... Zamość ........................................ MIASTA na prawach rejonu Biała Podlaska............................. Chełm .......................................... Lublin .......................................... Zamość ........................................ 2511448 WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE* 1576416 1252074 46381 226921 51040 565481 275367 167779 177964 126945 87534 113787 100534 129035 167942 63375 139409 80414 95262 93300 96521 61554 46897 148710 125627 187227 168752 87952 120657 92984 43904 79832 65653 81898 123376 44410 92312 48561 55959 52099 65223 35449 32623 96686 57144 121669 125315 68335 92988 80892 37380 69578 55109 60086 112662 33687 70879 30363 42905 40028 48821 26846 28644 81755 35918 102134 2272 2694 965 688 1778 1709 6380 893 3489 931 656 14030 199 3887 1267 720 1364 539 199 1365 33532 13721 21693 10039 3714 6564 2731 17756 4965 7962 17591 3246 10776 6188 12979 6792 2237 11999 15793 15556 7633 3203 5011 1365 1032 1981 1432 3162 2260 1830 3187 922 2080 1995 2156 1091 378 2392 5235 2614 72240 64846 31403 16642 35496 18149 20355 25625 16516 7547 29547 16896 24238 22656 19970 12737 5431 32249 49010 41308 4941 3526 14750 3048 2768 1265 3992 1248 2191 1033 3573 952 138 33 154 31 409 187 236 257 30 12 30 9 586 278 1691 65 * 2002 r. 265 TABL. 57. UŻYTKOWANIE GRUNTÓW WEDŁUG POWIATÓW W 2003 R. (cd.) w tym WYSZCZEGÓLNIENIE Powierzchnia ogólna użytki rolne lasy razem grunty orne sady łąki pastwiska 22897 188253 259516 692031 1004 598 1275 1649 1384 1043 1294 662 1107 1766 439 1072 166 1369 1495 664 210 1404 1657 904 11304 10367 11023 6390 6036 8009 4738 6920 5628 8176 9864 13643 13434 21652 4091 5616 5536 14106 11309 10044 12375 9798 14135 10705 23318 10553 10585 10022 11826 10609 13987 13465 10099 18320 14167 8164 16966 12134 15415 12654 39495 20642 47548 9368 61134 17776 16700 18727 28714 16470 30459 12004 104705 36058 56975 24756 68040 25873 32555 18800 951 700 186 486 181 262 1724 1082 553 1671 950 500 41 34 7 286 183 35 321 247 74 340 234 85 127 15 33 WOJEWÓDZTWO PODKARPACKIE* 811644 576640 9002 60 26 29 137 16 20 79 5 17 60 84 52 1 - 462 1 594 3436 567 73 34 65 w ha OBWÓD......................................... REJONY Brody............................................ Busk ............................................. Drohobycz .................................... Gródek.......................................... Jaworów ....................................... Kamionka ..................................... Mościska ...................................... Mikołajów .................................... Przemyślany ................................. Pustomyty..................................... Radziechów.................................. Sambor ......................................... Skole ............................................ Sokal ............................................ Stary Sambor................................ Stryj.............................................. Turka ............................................ Złoczów........................................ Żółkiew ........................................ Żydaczów ..................................... MIASTA na prawach rejonu Borysław ...................................... Czerwonograd .............................. Drohobycz .................................... Lwów ........................................... Morsztyn ...................................... Nowy Rozdół ............................... Sambor ......................................... Stryj.............................................. Truskawiec ................................... 2183197 WOJEWÓDZTWO....................... POWIATY Bieszczadzki................................. Brzozów ....................................... Dębica .......................................... Jarosław........................................ Jasło.............................................. Kolbuszowa.................................. Krosno.......................................... Lesko............................................ Leżajsk ......................................... Lubaczów ..................................... Łańcut........................................... Mielec........................................... Nisko ............................................ Przemyśl....................................... Przeworsk..................................... Ropczyce ...................................... Rzeszów ....................................... Sanok............................................ Stalowa Wola ............................... Strzyżów....................................... Tarnobrzeg ................................... MIASTA na prawach powiatu Krosno ......................................... Przemyśl....................................... Rzeszów ....................................... Tarnobrzeg ................................... 1792628 * 2002 r. 266 116205 85006 120598 72555 154403 86758 84534 67469 91794 94607 114384 93374 147091 157011 124517 80771 119340 109700 129423 99595 3763 2097 4446 17101 222 2367 1548 1698 820 OBWÓD LWOWSKI 1270776 799317 67496 57082 63777 55775 67063 59654 61574 40253 57937 68225 74461 72189 36636 105142 58224 46293 45140 74658 85055 68195 42570 36319 37344 37031 36325 40049 44957 22645 39376 47674 49625 44009 12937 63801 38471 31849 22428 47014 56674 44593 161224 64778 660482 113759 54039 77636 102915 91265 77393 92379 83544 58301 130837 45195 88021 78558 121373 69835 54889 121880 122512 83292 50336 52002 20893 30719 46288 59259 43025 38116 42737 14422 29337 53495 27250 51498 34862 52307 42094 32151 73491 39128 22359 29956 20250 5601 23293 35973 48702 27535 24308 26609 7378 23060 39530 19964 42841 23125 41447 32413 23072 52888 22226 16595 21301 13003 7 133 411 642 623 125 433 47 160 107 1192 252 165 753 839 318 1064 208 188 603 253 6104 4555 6692 7615 9883 10778 11238 4271 5377 11396 5157 6453 9730 5787 7105 5905 14805 10042 5154 4928 6655 9181 2737 3212 2300 4985 2906 4456 2726 740 2461 937 1952 1843 4320 1736 2857 4733 6652 422 3124 339 80044 15064 19142 22232 32178 26968 32886 56881 17631 60118 9312 19936 31680 46473 15866 13059 25667 61393 43545 12487 17151 4348 4366 5370 8583 1899 1361 1224 3524 1396 1091 919 2371 45 104 74 257 423 98 208 866 35 68 23 31 27 205 16 521 TABL. 57. UŻYTKOWANIE GRUNTÓW WEDŁUG POWIATÓW W 2003 R. (dok.) w tym WYSZCZEGÓLNIENIE Powierzchnia ogólna użytki rolne lasy razem grunty orne sady łąki pastwiska w ha OBWÓD......................................... REJONY Horochów..................................... Iwanicze ....................................... 11347 157228 212792 690801 112217 64167 86439 48087 74386 39009 973 485 3632 3394 7448 5200 11623 7982 Kamień Koszyrski........................ Kiwerce ........................................ Kowel ........................................... Lubieszów .................................... Luboml ......................................... 174917 141426 173357 144808 148865 60718 67433 94991 48239 69541 33056 42121 54552 22124 34162 555 1088 527 179 364 13250 11779 14721 11529 15243 13857 12445 25190 14407 19772 89514 61891 59162 58485 60953 Łokacze ........................................ Łuck ............................................. 71522 97339 52181 79329 43922 65951 449 2189 1487 5248 6323 5940 12263 7005 Maniewicze .................................. Ratno ............................................ Rożyszcze..................................... 225958 143669 92810 73061 69168 72675 37690 32630 47997 330 490 506 14977 14387 10442 20065 21661 13730 130348 53535 10916 Stara Wyżwa ................................ Szack ............................................ 112183 75075 57777 22090 31286 11360 225 112 11141 4663 15125 5956 39025 36276 Turzysk......................................... Włodzimierz Wołyński ................ MIASTA na prawach rejonu 119971 103890 80480 69080 50408 51131 532 849 10461 10739 19079 6360 28335 22967 Kowel ........................................... Łuck ............................................. 4731 4161 1754 907 873 374 512 533 135 - 234 - 502 - Nowowołyńsk .............................. Włodzimierz Wołyński ................ 1733 1647 570 257 121 257 449 - - - 19 OBWÓD......................................... REJONY Berehowo ..................................... Chust ............................................ Irszawa ......................................... Miżhiria ........................................ Mukaczewo .................................. Pereczyn ....................................... 2014446 OBWÓD WOŁYŃSKI 1054777 673410 1275300 OBWÓD ZAKARPACKI 420400 197300 20543 196700 136055 677614 65400 99700 94400 116600 99800 63100 45200 35300 35900 29300 54700 14800 33400 12100 15300 8000 36500 5400 1235 3995 2363 2777 203 9100 19200 17000 21300 14100 9200 8000 9396 11048 13976 10066 6826 8833 47836 51017 75047 32308 41528 Rachów......................................... Swalawa ....................................... Tiaczew ........................................ Użhorod........................................ Wielkie Berezne ........................... 189200 67300 181800 87000 81000 27100 13700 40300 48300 15300 1900 3300 9200 29700 4700 195 383 4729 2100 113 25000 10000 26800 15400 10500 14168 5214 20923 13796 6046 142591 46065 113793 23464 50444 Wołowiec ..................................... Wynohradów................................ 54400 69700 13700 45200 5600 31300 200 1643 7900 11200 6656 9938 33427 10846 MIASTA na prawach rejonu Berehowo ..................................... Chust ............................................ . . . . . . . . . . . . . . Mukaczewo .................................. Użhorod........................................ 2700 3200 500 1100 400 500 113 494 - 2 - 117 298 267 TABL. 58. POWIERZCHNIA ZASIEWÓW W 2003 R. Województwo / Obwód WYSZCZEGÓLNIENIE lubelskie lwowski podkarpackie wołyński zakarpacki w ha OGÓŁEM .......................................................... 1061554 603917 381628 500701 191900 Zboża ................................................................... w tym: pszenica ................................................. żyto ........................................................ jęczmień ................................................ owies ..................................................... gryka i proso .......................................... kukurydza na ziarno .............................. Strączkowe na ziarno Ziemniaki ............................................................ Przemysłowe ....................................................... w tym: buraki cukrowe ..................................... rzepak i rzepik ...................................... włókniste ............................................. Pastewne na paszę ................................................ Pozostałe uprawy ............................................... w tym: warzywa ............................................... 812527 266559 101355 123045 65363 11412 16750 18903 69315 75875 40784 16831 2628 43511 41423 22284 252980 125323 19733 42060 32232 9602 16456 7411 102303 34627 23159 2906 2709 193064 20943 20832 256817 110982 30565 21401 29759 910 11761 1692 61763 13854 5798 7184 7 27201 19816 6523 250131 113029 46818 40832 35731 3507 2523 7690 75272 33167 30417 963 306 131411 10720 10718 81800 27900 700 9200 7900 314 34000 1600 34200 2500 216 60900 13970 12300 OGÓŁEM .......................................................... 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Zboża ................................................................... w tym: pszenica ................................................. żyto ........................................................ jęczmień ................................................ owies ..................................................... gryka i proso .......................................... kukurydza na ziarno .............................. Strączkowe na ziarno Ziemniaki ............................................................ Przemysłowe ....................................................... w tym: buraki cukrowe ..................................... rzepak i rzepik ...................................... włókniste ............................................. Pastewne na paszę ................................................ Pozostałe uprawy ............................................... w tym: warzywa ............................................... 76,5 25,1 9,5 11,6 6,2 1,1 1,6 1,8 6,5 7,2 3,8 1,6 0,2 4,1 3,9 2,1 41,9 20,8 3,3 7,0 5,3 1,6 12,7 1,2 16,9 5,7 3,8 0,5 0,4 32,0 3,5 3,4 67,3 29,1 8,0 5,6 7,8 0,2 3,1 0,4 16,2 3,6 1,5 1,9 0,0 7,1 5,2 1,7 50,0 22,6 9,4 8,2 7,1 0,7 0,5 1,5 15,0 6,6 6,1 0,2 0,1 26,2 2,2 2,2 42,6 14,5 0,4 4,8 4,1 0,2 17,7 0,8 17,8 1,3 0,1 31,8 7,3 6,4 w% TABL. 59. ZBIORY ZIEMIOPŁODÓW W 2003 R. Województwo / Obwód ZIEMIOPŁODY lubelskie lwowski podkarpackie wołyński zakarpacki w tonach Zboża ................................................................. zboża podstawowe: ........................................ pszenica ...................................................... żyto ............................................................. jęczmień ..................................................... owies .......................................................... gryka i proso ................................................... kukurydza na ziarno ....................................... Strączkowe na ziarno ........................................ jadalne ............................................................ pastewne ......................................................... Ziemniaki .......................................................... Rzepak i rzepik .................................................. Buraki cukrowe ................................................. Włókniste .......................................................... w tym len......................................................... Tytoń ................................................................. Okopowe pastewne ........................................... Kukurydza na zielonkę....................................... 268 2316395 1829219 850964 230528 370183 151961 14039 87524 41347 23771 17576 1233909 39209 1883065 6491 6424 9500 128143 552287 576934 490097 290470 36219 98873 64535 6371 67787 12467 335548 241386 1462143 2619 422148 1364 1364 574710 172010 752398 579239 33312 71755 63878 75610 1143 6569 3841 1213 2628 1167251 12634 281103 9 9 1958 277492 9994 560102 535615 285063 85453 99665 65434 2597 8741 13149 374530 185572 1042221 734 572187 77 77 4 411918 287854 272000 118500 79700 1600 22700 14500 209 148500 4680 125795 148597 521900 136 100 25750 TABL. 60. PLONY ZIEMIOPŁODÓW W 2003 R. Województwo / Obwód ZIEMIOPŁODY lubelskie lwowski podkarpackie wołyński zakarpacki 22,5 22,7 25,3 18,3 24,4 18,4 7,8 34,2 17,4 22,9 21,7 138,5 9,5 191,9 3,3 3,3 11,0 235,4 204,3 25,9 33,5 28,7 22,9 25,1 19,3 6,7 43,9 22,7 40,8 43,6 152,5 6,8 10,3 60,8 w q/ha Zboża ................................................................. zboża podstawowe: ........................................ pszenica ...................................................... żyto ............................................................. jęczmień ..................................................... owies .......................................................... gryka i proso ................................................... kukurydza na ziarno ....................................... Strączkowe na ziarno ........................................ jadalne ............................................................ pastewne ......................................................... Ziemniaki .......................................................... Rzepak i rzepik .................................................. Buraki cukrowe ................................................. Włókniste .......................................................... w tym len......................................................... Tytoń ................................................................. Okopowe pastewne ........................................... Kukurydza na zielonkę....................................... 28,5 28,6 31,9 22,7 30,1 23,2 12,3 52,3 21,9 19,1 27,2 178 23,3 462 x 24,6 22,6 348 407 23,4 22,9 23,6 19,1 24,1 20,6 7,4 42,0 17,9 22,0 25,7 142,9 10,7 189,7 5,2 5,2 255,4 176,2 29,3 28,1 30,0 23,5 29,8 25,4 12,6 55,9 23,0 18,7 25,8 189 17,6 485 x 12,1 22,6 395 374 TABL. 61. ZBIORY I PLONY WARZYW GRUNTOWYCH W 2003 R. Ogółem Województwo / Obwód Lubelskie ........................................... Lwowski ............................................ Podkarpackie ..................................... Wołyński ........................................... Zakarpacki ......................................... Kapusta Zbiory wt Plony z 1 ha w q Zbiory wt 493893 326520 118923 170996 208482 x x x x x 115450 135276 38434 49073 92051 Plony z 1 ha w q Zbiory wt Buraki Województwo / Obwód Zbiory wt Lubelskie ........................................... Lwowski ............................................ Podkarpackie ..................................... Wołyński ........................................... Zakarpacki ......................................... 47337 56501 13716 27446 9838 Kalafiory Plony z 1 ha w q 360 184 305 238 208 Ogórki 295 182 193 184 174 32609 21331 10033 17573 25270 Zbiory wt Cebula Plony z 1 ha w q 34282 854 3699 67 152 166 72 140 80 95 153 127 143 145 135 Zbiory wt 47796 7266 6519 6876 41290 Marchew Plony z 1 ha w q 46545 19372 15197 10091 7693 Pomidory Plony z 1 ha w q Zbiory wt 193 102 181 104 115 Zbiory wt 100431 42969 17136 43723 8520 Plony z 1 ha w q 311 167 165 171 146 Pozostałe Plony z 1 ha w q 251 114 148 106 169 Zbiory wt Plony z 1 ha w q 69443 34673 14191 16152 23668 121 181 112 107 138 TABL. 62. ZBIORY OWOCÓW W 2003 R. Województwo / Obwód Jabłka Gruszki Śliwy Wiśnie Czereśnie Truskawki Maliny Porzeczki ogółem Agrest w tonach Lubelskie ........................ 293988 5390 8231 27939 2965 21131 30810 55009 Lwowski ......................... 48737 7160 5859 5235 1097 641 985 2176 2371 837 Podkarpackie .................. 40377 2092 2347 6192 1647 3463 2233 11426 1772 Wołyński ........................ 20369 3226 556 2533 254 203 190 278 22 Zakarpacki ...................... 51790 3660 17960 2520 2860 1180 170 140 50 269 TABL. 63. ZWIERZĘTA GOSPODARSKIE W 2003 R. Bydło Województwo / Obwód w sztukach Lubelskie .......................................... Lwowski ........................................... Podkarpackie .................................... Wołyński .......................................... Zakarpacki ........................................ w tym krowy na 100 ha u. r. w szt. 425350 456876 195051 302476 194533 w sztukach 29,7 42 24,2 34 46,2 260730 288489 141316 185115 140114 Owce Województwo / Obwód w sztukach Lubelskie ........................................... Lwowski ............................................ Podkarpackie ..................................... Wołyński ........................................... Zakarpacki ......................................... 18,2 26 19,0 21 33,3 w sztukach 1,8 1 2,0 1 17,9 1380569 263111 351683 320167 261047 w sztukach na 100 ha g.o. w szt. 127313 16776 35776 24353 17614 11,0 2 4,8 4 4,2 119,5 36 47,3 52 62,1 Konie na 100 ha u. r. w szt. 15821 3136 6763 5575 62260 w tym lochy na 100 ha g.o. w szt. w sztukach w tym: maciorki na 100 ha u. r. w szt. 25191 6030 14517 9460 75355 Trzoda chlewna na 100 ha u. r. w szt. w sztukach na 100 ha u. r. w szt. 44481 67643 33538 67426 13345 3,1 6 4,5 7 3,2 1,1 0,3 0,9 0,6 14,8 TABL. 64. PRODUKCJA MIĘSA W 2003 R. Żywiec rzeźny z podrobami Województwo / Obwód w tys. t Lubelskie .......................................... 234,0 Lwowski ........................................... 125,5 Podkarpackie .................................... 107,5 Wołyński .......................................... 81,5 Zakarpacki ........................................ 78,7 a a wołowe b Mięso razem wieprzowe drobiowe na 1 ha użytków rolnych w kg w tys. t na 1 ha użytków rolnych w kg w tys. t na 1 ha użytków rolnych w kg w tys. t na 1 ha gruntów ornych w kg w tys. t na 1 ha upraw zbożowych w kg 163,3 114,1 144,4 91,5 185,2 222,9 82,1 101,9 53,4 48,6 155,8 74,6 137,0 59,9 115,6 23,7 45,1 9,5 17,8 18,4 16,6 41,0 12,8 20,0 43,8 160,6 22,3 60,2 25,2 23,2 112,1 30,2 80,9 40,9 117,4 35,7 12,9 23,3 9,8 4,6 43,9 48,2 90,7 35,0 56,3 Wołowy, cielęcy, wieprzowy, barani, koński, drobiowy, króliczy i kozi, b Łącznie z cielęcym TABL. 65. PRODUKCJA MLEKA, JAJ I WEŁNY W 2003 R. Województwo / Obwód WYSZCZEGÓLNIENIE Produkcja mleka w mln l .......................................................... Produkcja mleka na 100 ha użytków rolnych w tys. l ............... Przeciętny roczny udój mleka od 1 krowy w l........................... Produkcja jaj w mln szt ........................................................... Przeciętna roczna liczba jaj od 1 kury w szt .............................. Produkcja wełny w t ................................................................ Przeciętna roczna ilość wełny od 1 owcy w kg ......................... lubelskie lwowski podkarpackie wołyński zakarpacki 972,8 68,0 3715 423,6 164 102,9 4,0 969,1 88,1 3048 515,8 216 20 2,5 537,8 72,3 3789 419,8 172 35 2,5 486,8 54,6 2511 212,3 248 21 1,9 381,3 89,7 2679 292,7 149 185 2,4 TABL. 66. ZUŻYCIE NAWOZÓW MINERALNYCH LUB CHEMICZNYCH I WAPNIOWYCH W PRZELICZENIU NA CZYSTY SKŁADNIK W 2003 R. Województwo / Obwód WYSZCZEGÓLNIENIE lubelskie lwowski podkarpackie wołyński zakarpacki Nawozy mineralne lub chemiczne w t ........ 127361 6773 44179 8606 azotowe ....................................................... 67697 4507 18951 5945 1629 912 fosforowe .................................................... 26678 979 12706 1144 364 potasowe ..................................................... 32986 1288 12522 1517 353 Nawozy wapniowe w t ............................... 100008 2823 55274 505 7923 270 TURYSTYKA TABL. 67. OBIEKTY NOCLEGOWE TURYSTYKI W 2003 R. WYSZCZEGÓLNIENIE Obiekt a ........................................................ Miejsca noclegowe a .................................... w tym całoroczne ........................................ Korzystający z noclegów b .......................... Udzielone noclegi b ..................................... Obiekt a ........................................................ Miejsca noclegowe a .................................... w tym całoroczne ........................................ Korzystający z noclegów b .......................... Udzielone noclegi b ..................................... Obiekt a ........................................................ Miejsca noclegowe a .................................... w tym całoroczne ........................................ Korzystający z noclegów b .......................... Udzielone noclegi b ..................................... Obiekt a ........................................................ Miejsca noclegowe a .................................... w tym całoroczne ........................................ Korzystający z noclegów b .......................... Udzielone noclegi b ..................................... Obiekt a ........................................................ Miejsca noclegowe a .................................... w tym całoroczne ........................................ Korzystający z noclegów b .......................... Udzielone noclegi b ..................................... a Hotele i motele Schroniska młodzieżowe Ośrodki wczasowe WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE 38 39 3007 1530 3007 479 202015 25209 310217 44566 OBWÓD LWOWSKI 52 9 4572 680 4572 680 167062 5483 375132 45909 WOJEWÓDZTWO PODKARPACKIE 49 41 3315 1679 3257 749 174191 20118 297372 60926 OBWÓD WOŁYŃSKI 23 1 1957 500 1957 500 89351 930 176305 7210 OBWÓD ZAKARPACKI 33 2 2841 71 2841 71 86070 296 250952 537 Kempingi i pola biwakowe Zakłady uzdrowiskowe 76 4428 308 37212 174863 21 2395 17446 47583 4 447 447 8815 128891 15 707 1 56 341 4992 2100 3600 118 19927 17050 247077 4230199 29 2646 1714 45274 209910 15 1007 6297 14955 4 630 630 14206 148822 63 2221 11644 73577 - 11 2333 2152 29164 387894 - - 69 6323 4123 65174 942780 Stan w dniu 31 VII b Stan w dniu 31 XII 271 TABL. 68. LICZBA MIEJSC NOCLEGOWYCH W OBIEKTACH TURYSTYCZNYCH W 2003 R. Miejsca noclegowe w: WYSZCZEGÓLNIENIE hotelach i motelach schroniskach młodzieżowych ośrodkach wczasowych kempingach i polach biwakowych zakładach uzdrowiskowych WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE WOJEWÓDZTWO ....................... 3007 1530 4428 2395 447 Biała Podlaska ............................. 92 205 - - - Biłgoraj........................................ 87 60 - - - Chełm .......................................... - 92 90 100 - POWIATY Hrubieszów.................................. - - - - Janów Lubelski ............................ 57 20 30 200 - Krasnystaw .................................. 26 - - - - Kraśnik ........................................ 43 - - - - Lubartów ..................................... 26 18 567 150 - Lublin .......................................... 27 - - - - Łęczna ......................................... - 25 147 30 - Łuków.......................................... - 110 - - - Opole Lubelskie........................... - 25 54 - - Parczew ....................................... - 64 578 210 - Puławy ......................................... 518 218 30 90 447 Radzyń Podlaski .......................... - 30 - - - Ryki ............................................. 51 - - - - Świdnik........................................ 29 - - - - Tomaszów Lubelski..................... - 56 410 110 - Włodawa...................................... 65 154 2142 590 - Zamość ........................................ 51 272 380 710 - MIASTA na prawach powiatu x Biała Podlaska ............................. 56 - - - - Chełm .......................................... 232 49 - - - Lublin .......................................... 1366 82 - 155 - Zamość ........................................ 281 50 - 50 - Stan w dniu 31 VII 272 TABL. 68. LICZBA MIEJSC NOCLEGOWYCH W OBIEKTACH TURYSTYCZNYCH W 2003 R. (cd.) Miejsca noclegowe w: WYSZCZEGÓLNIENIE hotelach i motelach OBWÓD ......................................... REJONY Brody........................................... Busk............................................. Drohobycz ................................... Gródek ......................................... Jaworów....................................... Kamionka .................................... Mościska...................................... Mikołajów ................................... Przemyślany ................................ Pustomyty .................................... Radziechów ................................. Sambor......................................... Skole ............................................ Sokal ............................................ Stary Sambor ............................... Stryj ............................................. Turka ........................................... Złoczów ....................................... Żółkiew........................................ Żydaczów .................................... MIASTA na prawach rejonu Borysław...................................... Czerwonograd.............................. Drohobycz ................................... Lwów........................................... Morsztyn...................................... Nowy Rozdół............................... Sambor......................................... Stryj ............................................. Truskawiec .................................. WOJEWÓDZTWO ....................... POWIATY Bieszczadzki ................................ Brzozów....................................... Dębica.......................................... Jarosław ....................................... Jasło ............................................. Kolbuszowa ................................. Krosno ......................................... Lesko ........................................... Leżajsk......................................... Lubaczów .................................... Łańcut .......................................... Mielec .......................................... Nisko ........................................... Przemyśl ...................................... Przeworsk .................................... Ropczyce ..................................... Rzeszów....................................... Sanok ........................................... Stalowa Wola............................... Strzyżów...................................... Tarnobrzeg................................... MIASTA na prawach powiatu Krosno ........................................ Przemyśl ...................................... Rzeszów....................................... Tarnobrzeg................................... x 4572 41 56 88 69 4 196 10 124 12 120 37 52 38 115 2885 197 50 478 3315 schroniskach młodzieżowych OBWÓD LWOWSKI 680 ośrodkach wczasowych kempingach i polach biwakowych zakładach uzdrowiskowych 707 56 19927 29 374 25 94 60 25 100 - 56 - 1367 300 810 10 45 1111 450 160 322 200 42 WOJEWÓDZTWO PODKARPACKIE 1679 2646 - 520 200 1032 2915 10485 95 304 53 186 - 1007 630 112 54 122 102 33 170 223 30 98 93 27 92 55 95 315 125 76 103 20 80 50 185 479 220 29 30 50 30 40 167 30 40 425 58 66 48 248 1585 38 68 110 - 430 40 220 50 95 80 37 50 5 - 310 160 160 - 92 537 735 129 45 55 26 - - - Stan w dniu 31 VII 273 TABL. 68. LICZBA MIEJSC NOCLEGOWYCH W OBIEKTACH TURYSTYCZNYCH W 2003 R. (dok.) Miejsca noclegowe w: WYSZCZEGÓLNIENIE hotelach i motelach x OBWÓD ......................................... REJONY Horochów .................................... Iwanicze....................................... Kamień Koszyrski ....................... Kiwerce ....................................... Kowel .......................................... Lubieszów ................................... Luboml ........................................ Łokacze ....................................... Łuck............................................. Maniewicze.................................. Ratno ........................................... Rożyszcze .................................... Stara Wyżwa................................ Szack ........................................... Turzysk........................................ Włodzimierz Wołyński................ MIASTA na prawach rejonu Kowel .......................................... Łuck............................................. Nowowołyńsk.............................. Włodzimierz Wołyński................ 1957 OBWÓD ......................................... REJONY Berehowo..................................... Chust............................................ Irszawa......................................... Miżhiria ....................................... Mukaczewo.................................. Pereczyn ...................................... Rachów........................................ Swalawa....................................... Tiaczew ....................................... Użhorod ....................................... Wielkie Berezne .......................... Wołowiec..................................... Wynohradów ............................... MIASTA na prawach rejonu Berehowo..................................... Chust............................................ Mukaczewo.................................. Użhorod ....................................... 3007 Stan w dniu 31 VII 274 24 8 81 17 42 23 486 232 889 15 140 schroniskach młodzieżowych OBWÓD WOŁYŃSKI 500 500 OBWÓD ZAKARPACKI 71 ośrodkach wczasowych kempingach i polach biwakowych zakładach uzdrowiskowych 2221 - 2333 62 483 1480 196 - - 200 430 252 345 100 906 - - - 100 - - - 6323 14 40 75 134 177 144 28 90 35 35 36 - - - 328 315 27 203 1362 256 390 1553 390 383 410 431 150 99 546 1437 - - - 75 TABL. 69. WYBRANE OBIEKTY OBSŁUGI TURYSTYKI W 2003 R. WYSZCZEGÓLNIENIE Muzea WOJEWÓDZTWO ....................... POWIATY Biała Podlaska ............................. Biłgoraj........................................ Chełm .......................................... Hrubieszów.................................. Janów Lubelski ............................ Krasnystaw .................................. Kraśnik ........................................ Lubartów ..................................... Lublin .......................................... Łęczna ......................................... Łuków.......................................... Opole Lubelskie........................... Parczew ....................................... Puławy ......................................... Radzyń Podlaski .......................... Ryki ............................................. Świdnik........................................ Tomaszów Lubelski..................... Włodawa...................................... Zamość ........................................ MIASTA na prawach powiatu Biała Podlaska ............................. Chełm .......................................... Lublin .......................................... Zamość ............................................ 38 OBWÓD ......................................... REJONY Brody........................................... Busk............................................. Drohobycz ................................... Gródek ......................................... Jaworów....................................... Kamionka .................................... Mościska...................................... Mikołajów ................................... Przemyślany ................................ Pustomyty .................................... Radziechów ................................. Sambor......................................... Skole ............................................ Sokal ............................................ Stary Sambor ............................... Stryj ............................................. Turka ........................................... Złoczów ....................................... Żółkiew........................................ Żydaczów .................................... MIASTA na prawach rejonu Borysław...................................... Czerwonograd.............................. Drohobycz ................................... Lwów........................................... Morsztyn...................................... Nowy Rozdół............................... Sambor......................................... Stryj ............................................. Truskawiec .................................. 17 1 1 1 1 1 1 2 1 3 8 1 1 1 2 1 9 3 Teatry Kina WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE 4 33 Ogrody botaniczne i zoologiczne Sklepy Stacje paliw 2 24513 720 2 1 1 1 1 1 1 1 1 2 4 1 2 1 1 1 1 - 1088 1286 391 933 538 670 1077 906 1009 531 1164 682 415 1414 621 660 634 1263 457 944 34 35 26 25 21 20 35 31 69 21 33 26 12 49 24 25 22 23 8 24 1 1 4 7 1 OBWÓD LWOWSKI 11 20 1 1 1 909 887 4430 1604 12 27 90 28 - 1 6127 295 1 1 1 - - 1 1 1 1 1 1 1 1 - - 125 104 121 115 248 153 164 120 107 199 115 134 161 188 184 114 131 151 232 178 10 3 2 7 15 8 10 5 6 39 5 8 9 3 8 5 8 5 23 12 1 11 1 - 1 10 - 1 1 9 1 1 - 80 192 249 2063 27 45 156 139 132 4 10 6 68 3 6 5 2 275 TABL. 69. WYBRANE OBIEKTY OBSŁUGI TURYSTYKI W 2003 R.(cd.) WYSZCZEGÓLNIENIE Muzea WOJEWÓDZTWO ....................... POWIATY Bieszczadzki ................................ Brzozów....................................... Dębica.......................................... Jarosław ....................................... Jasło ............................................. Kolbuszowa ................................. Krosno ......................................... Lesko ........................................... Leżajsk......................................... Lubaczów .................................... Łańcut .......................................... Mielec .......................................... Nisko ........................................... Przemyśl ...................................... Przeworsk .................................... Ropczyce ..................................... Rzeszów....................................... Sanok ........................................... Stalowa Wola............................... Strzyżów...................................... Tarnobrzeg................................... MIASTA na prawach powiatu Krosno ........................................ Przemyśl ...................................... Rzeszów....................................... Tarnobrzeg................................... 33 OBWÓD ......................................... REJONY Horochów .................................... Iwanicze....................................... Kamień Koszyrski ....................... Kiwerce ....................................... Kowel .......................................... Lubieszów ................................... Luboml ........................................ Łokacze ....................................... Łuck............................................. Maniewicze.................................. Ratno ........................................... Rożyszcze .................................... Stara Wyżwa................................ Szack ........................................... Turzysk........................................ Włodzimierz Wołyński................ MIASTA na prawach rejonu Kowel .......................................... Łuck............................................. Nowowołyńsk.............................. Włodzimierz Wołyński................ 10 276 1 1 2 1 1 1 3 1 2 1 1 2 2 1 2 1 2 3 4 1 Teatry Kina WOJEWÓDZTWO PODKARPACKIE 2 42 Ogrody botaniczne i zoologiczne Sklepy Stacje paliw 6 22152 512 1 1 2 2 1 2 3 2 2 2 1 1 3 1 1 2 1 1 2 1 1 1 1 1 1 - 313 499 1180 1406 1127 497 869 317 608 537 836 1388 674 441 661 712 1304 1025 1368 565 527 8 14 25 31 29 16 29 9 14 20 20 31 12 11 19 18 36 26 24 16 8 2 2 2 4 1 OBWÓD WOŁYŃSKI 2 8 1 1 - 825 939 2702 832 20 15 49 12 - - 1500 108 1 1 1 1 1 1 1 - - 1 1 1 1 1 1 - - 107 53 74 104 78 49 70 34 78 113 73 53 54 40 25 52 4 2 4 6 4 2 15 4 8 5 3 3 1 1 1 4 1 1 1 2 - 1 1 - - 80 283 35 45 7 22 4 8 TABL. 69. WYBRANE OBIEKTY OBSŁUGI TURYSTYKI W 2003 R. (dok.) WYSZCZEGÓLNIENIE OBWÓD ......................................... REJONY Berehowo..................................... Chust............................................ Irszawa......................................... Miżhiria ....................................... Mukaczewo.................................. Pereczyn ...................................... Rachów........................................ Swalawa....................................... Tiaczew ....................................... Użhorod ....................................... Wielkie Berezne .......................... Wołowiec..................................... Wynohradów ............................... MIASTA na prawach rejonu Berehowo..................................... Chust............................................ Mukaczewo.................................. Użhorod ....................................... Muzea 6 Teatry Kina OBWÓD ZAKARPACKI 5 10 Ogrody botaniczne i zoologiczne Sklepy Stacje paliw 1 1876 181 - - 1 1 2 1 1 - 38 74 173 95 195 50 136 107 160 119 58 64 103 13 1 7 2 11 3 8 8 18 28 5 4 19 1 1 4 1 2 2 1 1 2 1 49 63 163 229 11 8 10 25 277 NAUKA TABL. 70. STUDENCI WEDŁUG SZKÓŁ I STUDIÓW W ROKU AKADEMICKIM 2003/2004 Studenci z liczby ogółem na studiach WYSZCZEGÓLNIENIE ogółem w tym kobiety dziennych OGÓŁEM ........................................................... Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej ................ Katolicki Uniwersytet Lubelski............................ Politechnika Lubelska.......................................... Akademia Rolnicza............................................... Akademia Medyczna ............................................ Wyższa Szkoła Umiejętności Pedagogicznych i Zarządzania w Rykach ....................................... Puławska Szkoła Wyższa ..................................... Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Administracji w Lublinie................................... Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w Zamościu .......................................................... Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Zamościu .......................................................... Lubelska Szkoła Wyższa im. Króla Władysława Jagiełły (dawna Lubelska Szkoła Biznesu – Szkoła Wyższa) .................................................... Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Białej Podlaskiej ............................................................. Wyższa Szkoła Społeczno-Przyrodnicza w Lublinie............................................................. Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Chełmie ............................................................ Wyższa Szkoła Ekonomii i Innowacji w Lublinie Wyższa Szkoła Nauk Społecznych z siedzibą w Lublinie............................................................. Wyższa Szkoła Biznesu i Administracji z siedzibą w Łukowie ........................................... Wyższa Szkoła Humanistyczna im. Alojzego Szubartowskiego w Lublinie ................................ 278 WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE 98085 57910 34358 22491 20317 13801 wieczorowych, zaocznych i eksternistycznych Absolwenci 51151 17039 11268 46934 17319 9049 18812 8574 3233 11120 10569 4109 3047 5628 3179 6291 6922 3273 4829 3647 836 1496 1553 705 1577 932 810 563 119 360 1458 572 628 368 4030 2034 1416 2614 671 913 529 287 626 385 2659 1377 579 2080 799 376 264 91 285 127 2760 1770 1821 939 273 1077 674 373 704 - 1233 1390 557 774 852 372 381 1018 - 261 205 61 200 - 354 184 10 344 - 50 23 17 33 - TABL. 70. STUDENCI WEDŁUG SZKÓŁ STUDIÓW W ROKU AKADEMICKIM 2003/2004 (cd.) Studenci z liczby ogółem na studiach WYSZCZEGÓLNIENIE OGÓŁEM ........................................................... Politechnika Lwowska.......................................... Uniwersytet im. Iwana Franki we Lwowie........... Lwowska Akademia Handlowa............................ Lwowska Akademia Rolnicza .............................. Ukraiński Państwowy Uniwersytet Leśny we Lwowie ................................................................. Lwowska Akademia Medyczna im. Daniela Halickiego ............................................................ Lwowska Akademia Weterynaryjna im. S. Giżyckiego ................................................. Ukraińska Akademia Drukarstwa we Lwowie ..... Lwowski Instytut Kultury Fizycznej .................... Lwowska Akademia Sztuk Pięknych ................... Wyższa Państwowa Akademia Muzyczna im. M. Łysenki ..................................................... Uniwersytet Pedagogiczny im. Iwana Franki w Drohobyczu ...................................................... Instytut Podnoszenia Kwalifikacji i Przygotowania Kadr Lwowskiego Uniwersytetu im. I. Franki.................................... Lwowski Instytut Bankowości ............................. Lwowski Instytut Prawny..................................... Lwowski Instytut Finansowo-Ekonomiczny ........ Lwowski Instytut Pożarnictwa ............................. Lwowski Regionalny Instytut Administracji Publicznej ............................................................. Lwowski Instytut Przedsiębiorczości i Perspektywicznych Technologii......................... Lwowski Instytut Zarządzania.............................. Lwowski Stawropigion......................................... Instytut Administracji w Drohobyczu .................. Ukraiński Katolicki Uniwersytet we Lwowie....... Instytut Halicki ..................................................... Lwowski Uniwersytet Biznesu i Prawa ................ Lwowski Wydział Działalności SocjalnoKulturalnej............................................................ Samodzielny Wydział Uniwersytetu Europejskiego ....................................................... Wydział Dniepropietrowskiej Akademii Kolejnictwa........................................................... Lwowski Instytut Międzyregionalnej Akademii Kierowania Kadrami............................................. Halicki Wydział Międzyregionalnej Akademii Kierowania Kadrami............................................. ogółem w tym kobiety OBWÓD LWOWSKI 110086 58711 23612 8145 18942 12740 7251 4636 8091 3540 dziennych wieczorowych, zaocznych i eksternistycznych Absolwenci 67845 16959 14586 3888 3544 42241 6653 4356 3363 4547 28107 6057 5377 2184 2098 6043 2410 3586 2457 1862 4776 3263 4234 542 857 3842 4193 1827 967 1815 2378 546 532 2271 2604 1388 868 1571 1589 439 99 695 1103 430 171 755 468 510 245 102 9247 6609 5091 4156 2358 5645 2741 2952 2101 1524 4162 1849 1067 1477 62 1083 1469 1041 793 5645 1658 1483 1060 731 1265 1081 536 657 319 1139 380 484 655 295 1482 273 317 346 35 163 50 989 156 223 204 21 85 25 731 263 317 198 35 80 50 751 10 148 83 - 378 41 8 116 - 53 49 53 - 513 304 513 - - 559 238 559 - 74 563 305 563 - 84 33 84 43 279 TABL. 70. STUDENCI WEDŁUG SZKÓŁ STUDIÓW W ROKU AKADEMICKIM 2003/2004 (cd.) Studenci z liczby ogółem na studiach WYSZCZEGÓLNIENIE ogółem OGÓŁEM ........................................................... Uniwersytet Rzeszowski....................................... Politechnika Rzeszowska ..................................... Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie......................................................... Wyższa Szkoła Administracji i Zarządzania w Przemyślu ......................................................... Wyższa Szkoła Zarządzania w Rzeszowie ........... Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Stalowej Woli ... Wyższa Szkoła Społeczno-Gospodarcza w Tyczynie ........................................................... Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Jarosławiu ......................................................... Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Krośnie Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Sanoku Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Przemyślu ......................................................... Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Tarnobrzegu...................................................... Wyższa Szkoła Gospodarki i Zarządzania w Mielcu............................................................... Wyższa Szkoła Inżynierii Rolniczej i Zarządzania w Ropczycach....................................................... Wyższa Szkoła Gospodarcza w Przemyślu .......... Wyższa Szkoła Hotelarstwa i Turystyki w Jaśle .. Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Przemyślu ......................................................... OGÓŁEM ........................................................... Wołyński Państwowy Uniwersytet im. Łesi Ukrainki w Łucku................................... Politechnika Łucka ............................................... Wołyński Instytut Ekonomiki i Zarządzania ........ Wyższa Szkoła Humanistyczna w Łucku............. Instytut Biotechniczny w Łucku ........................... Łucki Instytut Międzynarodowego Uniwersytetu „Ukraina”.............................................................. Wołyńska Filia Państwowej Akademii Statystyki OGÓŁEM ........................................................... 280 WOJEWÓDZTWO PODKARPACKIE 72631 40135 22410 14545 13306 5124 Absolwenci dziennych wieczorowych, zaocznych i eksternistycznych 36968 12354 9129 35663 10056 4177 14218 4613 3350 w tym kobiety 7937 3675 2098 5839 2327 5929 1615 983 3872 981 418 793 348 69 5136 1267 914 1823 426 359 1269 734 112 1157 393 9424 3638 991 5613 1859 523 6665 2263 664 2759 1375 327 597 155 - 935 603 750 185 - 1674 1091 1039 635 - 446 250 277 169 175 967 396 428 302 218 230 184 52 111 783 344 317 - 283 97 60 223 - OBWÓD WOŁYŃSKI 20967 12387 11816 9151 6823 6443 3429 369 258 648 5587 2556 926 82 - 4246 1796 446 55 150 554 115 - 19 111 18341 8719 7526 12030 5985 1295 340 648 8270 2385 847 228 299 554 260 115 98 OBWÓD ZAKARPACKI 27060 15978 TABL. 71. STUDENCI WEDŁUG GRUP KIERUNKÓW STUDIÓW W ROKU AKADEMICKIM 2003/2004 Studenci z liczby ogółem na studiach WYSZCZEGÓLNIENIE Absolwenci ogółem w tym kobiety dziennych OGÓŁEM ........................................................... Pedagogiczne ........................................................ Artystyczne........................................................... WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE 98085 57910 11324 8120 743 513 51151 4459 544 wieczorowych, zaocznych i eksternistycznych 46934 6865 199 18812 2701 38 Humanistyczne ..................................................... Społeczne.............................................................. 12134 12625 8308 8643 8702 5724 3432 6901 2511 2232 Ekonomiczne i administracyjne............................ Prawne .................................................................. Biologiczne........................................................... 21491 7275 1026 13670 3838 849 6027 3782 976 15464 3493 50 5398 1424 138 Fizyczne................................................................ Matematyczne i statystyczne ................................ 1986 1153 1061 617 1692 980 294 173 425 243 Informatyczne....................................................... Inżynieryjno-techniczne ....................................... Rolnicze, leśne i rybactwa .................................... 3061 4801 5454 388 225 3123 1358 3085 3381 1703 1716 2073 227 560 797 Weterynaryjne ...................................................... Medyczne ............................................................. Ochrony środowiska ............................................. Dziennikarstwa i informacji ................................. Usługi dla ludności ............................................... Architektury i budownictwa ................................. Produkcji i przetwórstwa ...................................... 890 4874 3302 750 880 1907 2409 472 3726 1987 548 550 501 771 856 3651 2189 495 470 1267 1513 34 1223 1113 255 410 640 896 134 705 623 75 92 204 285 OBWÓD LWOWSKI 110086 58711 9898 6569 2855 1741 67845 6103 2355 42241 3795 500 28107 2542 470 OGÓŁEM ........................................................... Pedagogiczne ........................................................ Artystyczne........................................................... Humanistyczne ..................................................... Społeczne.............................................................. 9499 1703 7234 1339 7028 1012 2471 691 2384 245 Ekonomiczne i administracyjne............................ Prawne .................................................................. Biologiczne........................................................... 35347 8261 714 23195 4206 579 16622 3858 469 18725 4403 245 9410 1882 252 Fizyczne................................................................ Matematyczne i statystyczne ................................ 887 606 353 368 887 524 82 341 218 Informatyczne....................................................... Inżynieryjno-techniczne ....................................... 3287 20148 912 3763 2911 13724 376 6424 716 5444 Rolnicze, leśne i rybactwa .................................... Weterynaryjne ...................................................... Medyczne ............................................................. 1685 1268 5247 668 592 3678 882 1258 4515 803 10 732 568 398 948 Ochrony środowiska ............................................. Inne....................................................................... 1490 7191 900 2614 978 4719 512 2472 279 2010 281 TABL. 71. STUDENCI WEDŁUG GRUP KIERUNKÓW STUDIÓW W ROKU AKADEMICKIM 2003/2004 (dok.) Studenci z liczby ogółem na studiach WYSZCZEGÓLNIENIE Absolwenci ogółem w tym kobiety dziennych OGÓŁEM ........................................................... Pedagogiczne ........................................................ Artystyczne........................................................... Humanistyczne ..................................................... Społeczne.............................................................. Ekonomiczne i administracyjne............................ Prawne .................................................................. Biologiczne........................................................... Fizyczne................................................................ Matematyczne i statystyczne ................................ Informatyczne....................................................... Inżynieryjno-techniczne ....................................... Rolnicze, leśne i rybactwa .................................... Weterynaryjne ...................................................... Medyczne ............................................................. Ochrony środowiska ............................................. OGÓŁEM ........................................................... Pedagogiczne ........................................................ Artystyczne........................................................... Humanistyczne ..................................................... Społeczne.............................................................. Ekonomiczne i administracyjne............................ Prawne .................................................................. Biologiczne........................................................... Fizyczne................................................................ Matematyczne i statystyczne ................................ Informatyczne....................................................... Inżynieryjno-techniczne ....................................... Rolnicze, leśne i rybactwa .................................... Weterynaryjne ...................................................... Medyczne ............................................................. Ochrony środowiska ............................................. Inne....................................................................... OGÓŁEM ........................................................... Pedagogiczne ........................................................ Artystyczne........................................................... Humanistyczne ..................................................... Społeczne.............................................................. Ekonomiczne i administracyjne............................ Prawne .................................................................. Biologiczne........................................................... Fizyczne................................................................ Matematyczne i statystyczne ................................ Informatyczne....................................................... Inżynieryjno-techniczne ....................................... Rolnicze, leśne i rybactwa .................................... Weterynaryjne ...................................................... Medyczne ............................................................. Ochrony środowiska ............................................. Inne....................................................................... 282 WOJEWÓDZTWO PODKARPACKIE 72631 40135 8876 5859 3507 2516 11606 7235 21440 13821 2526 1279 629 509 773 307 757 624 3833 375 6637 1155 894 381 1168 989 834 371 OBWÓD WOŁYŃSKI 20967 12387 2517 1511 695 466 3329 2674 1189 897 3147 2534 1262 720 733 641 233 76 475 339 660 173 3288 679 622 361 2817 1316 OBWÓD ZAKARPACKI 27060 15978 1473 983 3248 586 7282 2538 615 408 640 776 3815 861 3358 108 369 1289 637 2407 323 4539 1259 486 102 195 188 1336 179 2719 68 251 wieczorowych, zaocznych i eksternistycznych 36968 35663 14218 5072 2326 4401 8675 1188 545 702 445 1575 4699 381 748 642 3804 1181 7205 12765 1338 84 71 312 2258 1938 513 420 192 1868 696 2644 5471 352 110 121 253 428 1232 93 182 11816 9151 6823 1038 517 2433 524 1498 619 250 233 263 604 1830 370 1637 1479 178 896 665 1649 643 483 212 56 1458 252 1180 1004 258 969 335 1228 512 260 93 186 107 913 79 879 18341 8719 7526 1396 846 2059 364 3805 934 289 408 484 525 2716 680 3358 108 369 77 137 1189 222 3477 1604 326 156 251 1099 181 - 344 245 946 125 2122 784 232 154 166 176 1064 165 841 34 128 INFRASTRUKTURA TABL. 72. INFRASTRUKTURA TECHNICZNA W 2003 R. Województwo / Obwód WYSZCZEGÓLNIENIE lubelskie Drogi publiczne o nawierzchni twardej (w tys.km.) ........................................................... a 17,9 lwowski podkarpackie wołyński 8,1 13,8 na 100 km2 powierzchni (w km) ....................... 71,2 37,3 77,6 28,1 25,9 Linie kolejowe eksploatowane (w km) ................ 1049 1292,2 999 614,2 617,3 na 100 km2 powierzchni (w km) ....................... Abonenci telefonii przewodowej na 1000 mieszkańców........................................................ 4,2 5,9 5,6 3,0 4,8 257,4 a 229,0 a 34 a 49 5,7 zakarpacki 42 3,3 na 100 rodzin TABL. 73. ZAREJESTROWANE POJAZDY SAMOCHODOWE I CIĄGNIKIa; PRZEWOZY ŁADUNKÓW I PASAŻERÓW W 2003 R. Województwo / Obwód WYSZCZEGÓLNIENIE lubelskie lwowski podkarpackie wołyński zakarpacki ZAREJESTROWANY TABOR w tys. OGÓŁEM............................................................ 927,2 297,4 793,6 194,5 191,2 Samochody osobowe ............................................ 573,3 226,8 521,3 103,7 156,6 Autobusy .............................................................. 5,3 7,1 4,9 2,8 4,6 Samochody ciężarowe .......................................... 109,2 25,0 89,1 13,8 9,1 Motocykle............................................................. 69,3 20,8 70,4 62,4 . Samochody specjalne łącznie z sanitarnymi......... 5,6 14,6 4,6 10,7 8,0 Ciągniki ................................................................ 164,4 3,1b 103,4 1,1b 2,5 b PRZEWOZY ŁADUNKÓW w tys. t OGÓŁEM............................................................ 2444,8 25070,8 1538,3 9879,1 11380,6 75361,0 53644,4 39420,0 PRZEWOZY PASAŻERÓW w tys. OGÓŁEM............................................................ a 56101,2 196214,6 Bez motorowerów i trolejbusów, b Bez rolniczych. 283 TABL. 74. PORTY LOTNICZE W 2003 R. WYSZCZEGÓLNIENIE Lwów Miasta w sieci krajowej, z którymi utrzymywana jest regularna komunikacja lotnicza .............................................................................. Miasta w sieci międzynarodowej, z którymi utrzymywana jest regularna komunikacja lotnicza.............................................................. 4 Starty ogółem.......................................................................................... Rzeszów 2 Warszawa, Kraków 3057 2948 w ruchu krajowym ............................................................................... 1647 2802 Lądowania ogółem ................................................................................. 2980 2947 w ruchu krajowym .............................................................................. 1684 2803 krajowych ............................................................................................ 30,1 29,7 zagranicznych ...................................................................................... 44,5 3,0 krajowych ............................................................................................ 27,5 31,5 zagranicznych ...................................................................................... 41,9 3,0 krajowych ............................................................................................ 21,0 150,2 zagranicznych ...................................................................................... 121,1 295,0 krajowych ............................................................................................ 7,3 104,0 zagranicznych ...................................................................................... 149,0 150,5 Pasażerowie w tys. przybyli z portów: Pasażerowie w tys.odprawieni do portów Ładunki w tonach przybyłe z portów: Ładunki w tonach odprawione do portów: TABL. 75. OSOBOWY RUCH GRANICZNY NA GRANICY POLSKO-UKRAIŃSKIEJ W 2003 R.a Obywatele polscy PRZEJŚCIA GRANICZNE Rodzaj przejścia granicznego Przekroczenia granicy ogółem Cudzoziemcy przekraczający granicę w kierunku z Polski z Polski do Polski do Polski razem a w tym piesi b 11711404 1675927 1670512 4452828 3942137 Dorohusk ................................................... drogowe 1744396 75410 75425 879958 743603 - Dorohusk ................................................... kolejowe 179524 11727 11092 87303 69402 - Zosin.......................................................... drogowe 790122 125116 125208 306360 233438 - Hrebenne ................................................... drogowe 2047472 197760 188692 868661 792359 127 - Razem granica polsko-ukraińska ........... 436620 Hrebenne ................................................... kolejowe 65057 7548 8223 45478 3808 Młyny – Korczowa .................................... drogowe 2096456 262166 287313 847856 699121 - Przemyśl .................................................... kolejowe 242317 14675 14251 140030 73361 - Medyka ...................................................... drogowe 3711307 692967 666471 1139621 1212248 436493 Krościenko................................................. drogowe 809487 283912 289414 125665 110496 - Krościenko................................................. kolejowe 25266 4646 4423 11896 4301 - dane Oddziałów Straży Granicznej – Nadbużańskiego i Bieszczadzkiego, b dane szacunkowe. 284 TABL. 76. SAMOCHODY OSOBOWE I AUTOBUSY ODPRAWIONE W RUCHU GRANICZNYM NA GRANICY POLSKO-UKRAIŃSKIEJ W 2003 R.a Pojazdy w tys. obywateli polskich DROGOWE PRZEJŚCIA GRANICZNE Liczba pojazdów ogółem do Polski z Polski a cudzoziemców przekraczających granicę w kierunku do Polski z Polski razem w tym pojazdy ukraińskie b razem w tym pojazdy ukraińskie b Razem granica polsko-ukraińska ........... 3309932 484977 478370 1223727 1184436 1122858 974392 Dorohusk ................................................... 615144 21874 22418 286232 277782 284620 259180 Zosin.......................................................... 492058 80833 78546 184154 182456 148525 146729 Hrebenne ................................................... 699519 83011 77606 262507 256791 276395 265819 Młyny – Korczowa .................................... 558690 70135 81735 250184 241029 156636 104424 Medyka ...................................................... 579185 102949 88650 179723 165624 207863 149557 Krościenko................................................. 365336 126175 129415 60927 60754 48819 48683 dane Oddziałów Straży Granicznej – Nadbużańskiego i Bieszczadzkiego, b dane szacunkowe. 285 FOTOGRAFIE Danuta R. Kawa³ko 287 Fot. 1. Graniczna rzeka Bug w okolicy wier¿, woj. lubelskie. Fot. 2. Posada Rybotycka, woj. podkarpackie. Murowana cerkiew obronna pw. w. Onufrego z XV w., ob. Oddzia³ Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej. 288 Fot. 3. Przemyl, woj. podkarpackie. Koció³ karmelitów bosych pw. w. Teresy z 1630 r., w latach 1784 - 1946 greckokatolicka katedra pw. w. Jana Chrzciciela, od lipca 1946 r. ponownie u¿ytkowana przez karmelitów. Fot. 4. Przemyl, woj. podkarpackie. Koció³ jezuitów pw. Najwiêtszego Serca Jezusowego z 1631 r., w XIX w. opuszczony, w 1903 r. przywrócony do kultu w kociele rzymskokatolickim. Po II wojnie wiatowej pe³ni³ funkcjê kocio³a garnizonowego, a tak¿e od 1957 r. odprawiane tu by³y nabo¿eñstwa w obrz¹dku greckokatolickim. W 1991 r. przekazany grekokatolikom, od 1996 r. podniesiony do godnoci archikatedry obrz¹dku bizantyñsko-ukraiñskiego pw. w. Jana Chrzciciela. 289 Fot. 5. W³odzimierz Wo³yñski, obw. wo³yñski. Wa³y obwodowe grodziska z X w. Fot. 6. W³odzimierz Wo³yñski, obw. wo³yñski. Klasztor i koció³ jezuitów pw. Rozes³ania Aposto³ów (1755 1766), po 1784 r. w rêkach bazylianów, a od 1840 r. mnichów prawos³awnych (koció³ przerobiony na cerkiew), od 1921 r. do II wojny ponownie u¿ytkowany przez katolików. Po 1945 r. nieczynny, od 1992 r. przekazany Ukraiñskiej Prawos³awnej Cerkwi Kijowskiego Patriarchatu, ob. sobór pw. Narodzenia Najwiêtszej Maryi Panny. 290 Fot. 7. Mukaczewo, obw. zakarpacki. Komitacki zamek obronny z XI (XII) w., wielokrotnie przebudowywany i rozbudowywany. Fot. 8. U¿gorod, obw. zakarpacki. Dawna synagoga, ob. filharmonia. 291 Fot. 9. Torfowisko Bagno Bubnów (niskie typu wêglanowego) w Poleskim Parku Narodowym, woj. lubelskie. Fot. Andrzej Ró¿ycki. Fot. 10. Dolina rzeki Wieprz w Nowogrodzie, woj. lubelskie. 292 Fot. 11. Roztocze w okolicy Ch³opkowa, woj. lubelskie. Fot. 12. Po³onina Wetliñska (1255 m n.p.m.) na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego, woj. podkarpackie. 293 Fot. 13. Jezioro wita na terenie Szackiego Parku Narodowego, obw. wo³yñski. Fot. 14. Woroniaki krawêd P³yty Podolskiej w okolicy Z³oczowa, obw. lwowski. 294 Fot. 15. Dolina rzeki Dniestr w okolicy Miko³ajowa, obw. lwowski. Fot. 16. Prze³êcz U¿ocka (853 m n.p.m.) w Zewnêtrznych Karpatach Wschodnich; oddziela Bieszczady Zachodnie od Bieszczad Wschodnich, obw. zakarpacki. 295 Fot. 17. Mokrad³a w okolicy Dominiczyna, w otulinie Polskiego Parku Narodowego, woj. lubelskie. Fot. 18. Ha³dy przy kopalni Lubelski Wêgiel Bogdanka S.A. Puchaczów, woj. lubelskie. 296 Fot. 19. Koniki polskie (gatunek wywodz¹cy siê od d. dzikich koni lenych tarpanów) w Roztoczañskim Parku Narodowym, woj. lubelskie. Fot. Teresa Wy³upek. Fot. 20. Odkrywkowa Kopalnia Siarki Machów k/Tarnobrzega (rekultywacja o kierunku wodnym dla wyrobiska koñcowego kopalni, o charakterze rekreacyjnym oraz o kierunku lenym, o charakterze rekreacyjnym dla obrazu wyrobiska w trakcie nape³niania zbiornika czyst¹ wod¹), woj. podkarpackie. 297 Fot. 21. Zbiornik Solina - Myczkowce na Sanie, z zespo³em elektrowni wodnych, woj. podkarpackie. Fot. 22. Rzeka Dwernik na terenie Parku Krajobrazowego Doliny Sanu, w okolicy Dwernika, woj. podkarpackie. 298 Fot. 23. Mokrad³a w Szackim Parku Narodowym (przy drodze z Lubomla do Szacka), obw. wo³yñski. Fot. 24. Jaworowski Park Narodowy, obw. lwowski. Bia³a Ska³a z rolinnoci¹ stepow¹ oraz storczyk szerokolistny (Dactylorhiza majalis). 299 Fot. 25. Dymi¹ce kominy cementowni w Miko³ajowie, obw. lwowski. Fot. 26. Wodospad Kamianka w Beskidzie Skolskim, na terenie Parku Narodowego Beskid Skolski, obw. lwowski. 300 Fot. 27. Rezerwat Dolina Narcyzów, obw. zakarpacki. Fot. 28. Lasy w U¿añskim Parku Narodowym, obw. zakarpacki. 301 Fot. 29. Gmach Lubelskiego Urzêdu Wojewódzkiego. Lublin, woj. lubelskie. Fot. 30. Gmach S¹du Apelacyjnego i Prokuratury Apelacyjnej w Rzeszowie, woj. podkarpackie. 302 Fot. 31. Gmach Urzêdu Rejonowego w Kowlu, obw. wo³yñski. Fot. 32. Gmach Administracji S³u¿by Bezpieczeñstwa Ukrainy w U¿gorodzie, obw. zakarpacki. 303 Fot. 33. Osiedle Spó³dzielni Mieszkaniowej im. Jana Zamoyskiego w Zamociu, woj. lubelskie. Fot. 34. Sklep spo¿ywczy Kwartet w Zamociu, woj. lubelskie. 304 Fot. 35. Mi¹czyn, woj. lubelskie. Gospodarstwo rolne Franciszka Grosmana Fot. 36. Bere¿ka, woj. podkarpackie. Zabudowa na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego. 305 Fot. 37. Szack, obw. wo³ynski. Zabudowa na obrze¿ach miasta. Fot. 38. £uck, obw. wo³yñski. G³ówna ulica £esi Ukrainki. 306 Fot. 39. Lwów, obw. lwowski. Centrum Handlowe Lwowa Po³udniowy Bazar. Fot. 40. Si³, obw. zakarpacki. Zabudowa wsi zakarpackiej. 307 Fot. 21. Zbiornik Solina - Myczkowce na Sanie, z zespo³em elektrowni wodnych, woj. podkarpackie. Fot. 22. Rzeka Dwernik na terenie Parku Krajobrazowego Doliny Sanu, w okolicy Dwernika, woj. podkarpackie. 298 Fot. 23. Mokrad³a w Szackim Parku Narodowym (przy drodze z Lubomla do Szacka), obw. wo³yñski. Fot. 24. Jaworowski Park Narodowy, obw. lwowski. Bia³a Ska³a z rolinnoci¹ stepow¹ oraz storczyk szerokolistny (Dactylorhiza majalis). 299 Fot. 25. Dymi¹ce kominy cementowni w Miko³ajowie, obw. lwowski. Fot. 26. Wodospad Kamianka w Beskidzie Skolskim, na terenie Parku Narodowego Beskid Skolski, obw. lwowski. 300 Fot. 27. Rezerwat Dolina Narcyzów, obw. zakarpacki. Fot. 28. Lasy w U¿añskim Parku Narodowym, obw. zakarpacki. 301 Fot. 29. Gmach Lubelskiego Urzêdu Wojewódzkiego. Lublin, woj. lubelskie. Fot. 30. Gmach S¹du Apelacyjnego i Prokuratury Apelacyjnej w Rzeszowie, woj. podkarpackie. 302 Fot. 31. Gmach Urzêdu Rejonowego w Kowlu, obw. wo³yñski. Fot. 32. Gmach Administracji S³u¿by Bezpieczeñstwa Ukrainy w U¿gorodzie, obw. zakarpacki. 303 Fot. 33. Osiedle Spó³dzielni Mieszkaniowej im. Jana Zamoyskiego w Zamociu, woj. lubelskie. Fot. 34. Sklep spo¿ywczy Kwartet w Zamociu, woj. lubelskie. 304 Fot. 35. Mi¹czyn, woj. lubelskie. Gospodarstwo rolne Franciszka Grosmana Fot. 36. Bere¿ka, woj. podkarpackie. Zabudowa na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego. 305 Fot. 37. Szack, obw. wo³ynski. Zabudowa na obrze¿ach miasta. Fot. 38. £uck, obw. wo³yñski. G³ówna ulica £esi Ukrainki. 306 Fot. 39. Lwów, obw. lwowski. Centrum Handlowe Lwowa Po³udniowy Bazar. Fot. 40. Si³, obw. zakarpacki. Zabudowa wsi zakarpackiej. 307 Fot. 41. Bogdanka, woj. lubelskie. Lubelski Wêgiel Bogdanka S.A. Puchaczów. Fot. 42. Krasnystaw, woj. lubelskie. Krajowa Spó³ka Cukrowa S.A. Oddzia³ CUKROWNIA KRASNYSTAW. 308 Fot. 43. Niemce, woj. lubelskie. ORLEN PERTOPROFIT sp. z o.o. Niemce. Fot. 44. Stalowa Wola, woj. podkarpackie. Budynek Dyrekcji HUTY STALOWA WOLA S.A. oraz wylewka HSW HUTA STALI JAKOCIOWYCH sp. z o.o. Stalowa Wola. Fot. archiwum Huty Stalowa Wola. 309 Fot. 45. Mielec, woj. podkarpackie. Zak³ad MELNOX sp. z o.o. i KRONOWOOD sp. z o.o. w Specjalnej Strefie Ekonomicznej. Fot. 46. Jaros³aw, woj. podkarpackie. OWENS ILLINOIS Polska S.A. Huta Szk³a Jaros³aw. 310 Fot. 47. Kowel, obw. wo³yñski. KOWELSILMASZ zak³ad produkcji maszyn rolniczych. Fot. 48. £uck, obw. wo³yñski. ELEKTRO-TERMO-METRIA. 311 Fot. 49. Wjazd na teren Specjalnej Strefy Ekonomicznej JAWORÓW, obw. lwowski. Fot. 50. Stryj, obw. lwowski. LEONI Wiring Systems UA GmbH zak³ad produkcji zespo³ów elektronicznych dla przemys³u motoryzacyjnego. 312 Fot. 51. Koniaki i wina zakarpackie produkowane w U¿gorodzie i Szeredniem, obw. zakarpacki. Fot. 52. Kopalnia kruszywa w okolicy Newedzkie, obw. zakarpacki. 313 Fot. 53. Elizówka, woj. lubelskie. RYNEK ELIZÓWKA gie³da rolna. Fot. 54. Kijany, woj. lubelskie. Uprawa chmielu. 314 Fot. 55. Uprawa rzepaku w okolicy Izbicy, woj. lubelskie. Fot. 56. Gorajec Zastawie, woj. lubelskie. Gospodarstwo rolne o profilu hodowlanym Marii i Stanis³awa Kwiatkowskich. 315 Fot. 57. Uprawa pszenicy w agrokompleksie rolnym w okolicy £ucka, obw. wo³yñski. Fot. 58. Grzybowice Wielkie, obw. lwowski. Przydomowa uprawa warzyw dla Lwowa. 316 Fot. 59. Uprawa winogron w okolicy Szrokie, obw. zakarpacki. Fot. 60. Hodowla jeleni na poro¿e w okolicy Izy, obw. zakarpacki. 317 Fot. 61. W³odawa, woj. lubelskie. Synagoga z 1764 r., ob. Muzeum Pojezierza £êczyñsko-W³odawskiego. Fot. 62. Koz³ówka, woj. lubelskie. Pa³ac z XVIII w., w zespole pa³acowo-parkowym, ob. Muzeum Zamoyskich w Koz³ówce. 318 Fot. 63. Che³m, woj. lubelskie. Bazylika Najwiêtszej Maryi Panny (1736-1757). Fot. 64. Zamoæ, woj. lubelskie. Zdjêcie lotnicze Zespo³u Staromiejskiego, wpisanego na Listê wiatowego Dziedzictwa Kultury i Natury UNESCO. Fot. Janusz Kawa³ko. 319 Fot. 65. Zamoæ, woj. lubelskie. Hotel ZAMOJSKI sieci ORBIS. Fot. 66. Be³¿ec, woj. lubelskie. Hitlerowski obóz zag³ady, ob. Muzeum Miejsce Pamiêci w Be³¿cu Oddzia³ Pañstwowego Muzeum na Majdanku. 320 Fot. 67. Radru¿, woj. podkarpackie. Dzwonnica z k. XVI w. w zespole cerkiewnym w. Paraskewy, ob. obiekt muzealny, nad którym pieczê sprawuje Powiatowe Centrum Kultury i Sportu w Lubaczowie. Fot. 68. Rymanów Zdrój, woj. podkarpackie. Pawilon Eskulap Szpitala Uzdrowiskowego nr 1 w Rymanowie Zdroju. 321 Fot. 69. Haczów, woj. podkarpackie. Koció³ Wniebowziêcia Najwiêtszej Maryi Panny i w. Micha³a Archanio³a z 4 æw. XIV w., wpisany na Listê wiatowego Dziedzictwa Kultury i Natury UNESCO. Fot. 70. Sanok, woj. podkarpackie. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. 322 Fot. 71. Polañczyk, woj. podkarpackie. Hotel Na Górce. Fot. 72. Jachty ¿aglowe na Solinie, woj. podkarpackie. 323 Fot. 73. Jezioro wita, obw. wo³yñski. Baza turystyczna. Fot. 74. Ko³ode¿no, obw. wo³yñski. Muzeum poetki ukraiñskiej £esi Ukrainki. 324 Fot. 75. Zimno, obw. wo³yñski. Sobór Uspieñskij (Zaniêcia Najwiêtszej Maryi Panny) z XV w., w prawos³awnym monasterze na wiêtej Górze. Fot. 76. W³odzimierz Wo³yñski, obw. wo³yñski. Zespó³ katedry prawos³awnej: Sobór Uspieñskij (Zaniêcia Najwiêtszej Maryi Panny) z XII w. (?) i pa³ac biskupów (XV w.); najstarszy zachowany zabytek staroruskiej architektury Wo³ynia. 325 Fot. 77. £uck, obw. wo³yñski. Baszta Bramna zw. Wie¿¹ Lubarta na Zamku Górnym (XIV w.). Fot. 78. £uck, obw. wo³yñski. Hotel Ukraina. 326 Fot. 79. Lwów, obw. lwowski. Reprezentacyjny hall (westybul) Teatru Operowego we Lwowie (1900 r.). Fot. 80. Z³oczów, obw. lwowski. Dziedziniec zamku z pawilonem chiñskim i rezydencj¹ Sobieskich (1634 1636). 327 Fot. 81. Stryj, obw. lwowski. O³tarz z obrazem Matki Bo¿ej Królowej Korony Polskiej (1888 r.) w kociele pw. Narodzenia Matki Bo¿ej. Fot. 82. Drohobycz, obw. lwowski. Cerkiew w. Jerzego z XV w. 328 Fot. 83. Truskawiec, obw. lwowski. D. pensjonat z pocz. XX w., ob. muzeum malarza narodowego Michai³a Bi³asa. Fot. 84. U¿gorod, obw. zakarpacki. Secesyjna zabudowa starego miasta. 329 Fot. 85. Lublin, woj. lubelskie. Dziedziniec Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Fot. 86. Lublin, woj. lubelskie. Biblioteka uniwersytecka Uniwersytetu Marii CurieSk³odowskiej, Politechniki Lubelskiej i Akademii Rolniczej. 330 Fot. 87. Lublin, woj. lubelskie. Gmach Wydzia³u Politologii Uniwersytetu Marii CurieSk³odowskiej. Fot. 88. Zamoæ, woj. lubelskie. Collegium Maius Wy¿szej Szko³y Zarz¹dzania i Administracji w Zamociu. 331 Fot. 89. Zamoæ, woj. lubelskie. Pracownia fizykoterapii Wy¿szej Szko³y Zarz¹dzania i Administracji w Zamociu. Fot. 90. Kielnarowa, woj. podkarapckie. Obiekty sportowe w Centrum Turystyki i Rekreacji Wy¿szej Szko³y Informatyki i Zarz¹dzania w Rzeszowie. 332 Fot. 91. £uck, obw. wo³yñski. Zajêcia na Wydziale Stosunków Miêdzynarodowych Wo³yñskiego Pañstwowego Uniwersytetu im. £esi Ukrainki. Fot. 92. Lwów, obw. lwowski. Gmach g³ówny Uniwersytetu Lwowskiego im. Iwana Franki. 333 Fot. 93. Brzuchowice, obw. lwowski. Lwowski Regionalny Instytut przy Akademii Zarz¹dzania Pañstwowego przy Prezydencie Ukrainy. Fot. 94. U¿gorod, obw. zakarpacki. Gmach Wydzia³u Chemii U¿gorodzkiego Uniwersytetu Narodowego. 334 Fot. 95. Dorohusk, woj. lubelskie. Drogowe Przejcie Graniczne z Ukrain¹. Fot. 96. Obwodnica w Piaskach na ci¹gu dróg miêdzynarodowych S12 i S17, woj. lubelskie. 335 Fot. 97. Stalowa Wola Rozwadów, woj. podkarpackie. Wêze³ kolejowy. Fot. 98. Rzeszów Jasionka, woj. podkarpackie. Port Lotniczy. 336 Fot. 99. Kowel, obw. wo³yñski. Dworzec kolejowy z II po³. XIX w. Fot. 100. Lwów, obw. lwowski. Port Lotniczy. 337 Fot. 101. Lwów, obw. lwowski. Wêze³ kolejowy. Fot. 102. Droga E50 (M17) z Mukaczewa do U¿gorodu i przejcia granicznego w Czopie. 338 Spis fotografii 1. Graniczna rzeka Bug w okolicy wier¿, woj. lubelskie .................................................. 2. Posada Rybotycka, woj. podkarpackie. Murowana cerkiew obronna pw. w. Onufrego z XV w., ob. Oddzia³ Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej.................................... 3. Przemyl, woj. podkarpackie. Koció³ karmelitów bosych pw. w. Teresy z 1630 r., w latach 1784 - 1946 greckokatolicka katedra pw. w. Jana Chrzciciela, od lipca 1946 r. ponownie u¿ytkowana przez karmelitów ............................................... 4. Przemyl, woj. podkarpackie. Koció³ jezuitów pw. Najwiêtszego Serca Jezusowego z 1631 r., w XIX w. opuszczony, w 1903 r. przywrócony do kultu w kociele rzymskokatolickim. Po II wojnie wiatowej pe³ni³ funkcjê kocio³a garnizonowego, a tak¿e od 1957 r. odprawiane tu by³y nabo¿eñstwa w obrz¹dku greckokatolickim. W 1991 r. przekazany grekokatolikom, od 1996 r. podniesiony do godnoci archikatedry obrz¹dku bizantyñsko-ukraiñskiego pw. w. Jana Chrzciciela .................... 5. W³odzimierz Wo³yñski, obw. wo³yñski. Wa³y obwodowe grodziska z X w. ................... 6. W³odzimierz Wo³yñski, obw. wo³yñski. Klasztor i koció³ jezuitów pw. Rozes³ania Aposto³ów (1755 1766), po 1784 r. w rêkach bazylianów, a od 1840 r. mnichów prawos³awnych (koció³ przerobiony na cerkiew), od 1921 r. do II wojny ponownie u¿ytkowany przez katolików. Po 1945 r. nieczynny, od 1992 r. przekazany Ukraiñskiej Prawos³awnej Cerkwi Kijowskiego Patriarchatu, ob. sobór pw. Narodzenia Najwiêtszej Maryi Panny ..................................................................... 7. Mukaczewo, obw. zakarpacki. Komitacki zamek obronny z XI (XII) w., wielokrotnie przebudowywany i rozbudowywany ................................................................................ 8. U¿gorod, obw. zakarpacki. Dawna synagoga, ob. filharmonia ........................................ 9. Torfowisko „Bagno Bubnów (niskie typu wêglanowego) w Poleskim Parku Narodowym, woj. lubelskie. Fot. Andrzej Ró¿ycki ......................................................... 10. Dolina rzeki Wieprz w Nowogrodzie, woj. lubelskie ...................................................... 11. Roztocze w okolicy Ch³opkowa, woj. lubelskie .............................................................. 12. Po³onina Wetliñska (1255 m n.p.m.) na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego, woj. podkarpackie ........................................................................................................... 13. Jezioro wita na terenie Szackiego Parku Narodowego, obw. wo³yñski ....................... 14. Woroniaki krawêd P³yty Podolskiej w okolicy Z³oczowa, obw. lwowski .................. 15. Dolina rzeki Dniestr w okolicy Miko³ajowa, obw. lwowski ............................................ 16. Prze³êcz U¿ocka (853 m n.p.m.) w Zewnêtrznych Karpatach Wschodnich oddziela Bieszczady Zachodnie od Bieszczad Wschodnich, obw. zakarpacki .............................. 17. Mokrad³a w okolicy Dominiczyna, w otulinie Polskiego Parku Narodowego, woj. lubelskie ................................................................................................................... 18. Ha³dy przy kopalni Lubelski Wêgiel Bogdanka S. A. Puchaczów, woj. lubelskie .......... 19. Koniki polskie (gatunek wywodz¹cy siê od d. dzikich koni lenych tarpanów) w Roztoczañskim Parku Narodowym, woj. lubelskie. Fot. Teresa Wy³upek .................. 20. Odkrywkowa Kopalnia Siarki Machów k. Tarnobrzega (rekultywacja o kierunku wodnym dla wyrobiska koñcowego kopalni, o charakterze rekreacyjnym oraz o kierunku lenym, o charakterze rekreacyjnym dla obrazu wyrobiska w trakcie nape³niania zbiornika czyst¹ wod¹), woj. podkarpackie .................................. 288 288 289 289 290 290 291 291 292 292 293 293 294 294 295 295 296 296 297 297 339 21. Zbiornik Solina - Myczkowce na Sanie, z zespo³em elektrowni wodnych, woj. podkarpackie ........................................................................................................... 22. Rzeka Dwernik na terenie Parku Krajobrazowego Doliny Sanu, w okolicy Dwernika, woj. podkarpackie ........................................................................................................... 23. Mokrad³a w Szackim Parku Narodowym (przy drodze z Lubomla do Szacka), obw. wo³yñski .................................................................................................................. 24. Jaworowski Park Narodowy, obw. lwowski. Bia³a Ska³a z rolinnoci¹ stepow¹ oraz storczyk szerokolistny (Dactylorhiza majalis) ......................................................... 25. Dymi¹ce kominy cementowni w Miko³ajowie, obw. lwowski ......................................... 26. Wodospad „Kamianka” w Beskidzie Skolskim, na terenie Parku Narodowego Beskid Skolski, obw. lwowski ......................................................................................... 27. Rezerwat „Dolina Narcyzów”, obw. zakarpacki .............................................................. 28. Lasy w U¿añskim Parku Narodowym, obw. zakarpacki .................................................. 29. Gmach Lubelskiego Urzêdu Wojewódzkiego. Lublin woj. lubelskie.............................. 30. Gmach S¹du Apelacyjnego i Prokuratury Apelacyjnej w Rzeszowie, woj. podkarpackie ........................................................................................................... 31. Gmach Urzêdu Rejonowego w Kowlu, obw. wo³yñski ................................................... 32. Gmach Administracji S³u¿by Bezpieczeñstwa Ukrainy w U¿gorodzie, obw. zakarpacki ............................................................................................................... 33. Osiedle Spó³dzielni Mieszkaniowej im. Jana Zamoyskiego w Zamociu, woj. lubelskie ................................................................................................................... 34. Sklep spo¿ywczy Kwartet w Zamociu, woj. lubelskie ............................................... 35. Mi¹czyn, woj. lubelskie. Gospodarstwo rolne Franciszka Grosmana ............................. 36. Bere¿ka, woj. podkarpackie. Zabudowa na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego .............................................................................. 37. Szack, obw. wo³yñski. Zabudowa na obrze¿ach miasta ................................................... 38. £uck, obw. wo³yñski. G³ówna ulica £esi Ukrainki .......................................................... 39. Lwów, obw. lwowski. Centrum Handlowe Lwowa Po³udniowy Bazar ........................ 40. Si³, obw. zakarpacki. Zabudowa wsi zakarpackiej .......................................................... 41. Bogdanka, woj. lubelskie. Lubelski Wêgiel Bogdanka S.A. Puchaczów ........................ 42. Krasnystaw, woj. lubelskie. Krajowa Spó³ka Cukrowa S.A. Oddzia³ CUKROWNIA KRASNYSTAW .................................................................................... 43. Niemce, woj. lubelskie. ORLEN PERTOPROFIT sp. z o.o. Niemce ............................. 44. Stalowa Wola, woj. podkarpackie. Budynek Dyrekcji HUTY STALOWA WOLA S.A. oraz wylewka HSW - HUTA STALI JAKOCIOWYCH sp. z o.o. Stalowa Wola. Fot. archiwum Huty Stalowa Wola .................................................................................. 45. Mielec, woj. podkarpackie. Zak³ad MELNOX” sp. z o.o. i „KRONOWOOD” sp. z o.o. w Specjalnej Strefie Ekonomicznej ................................ 46. Jaros³aw, woj. podkarpackie. OWENS ILLINOIS Polska S.A. Huta Szk³a Jaros³aw .. 47. Kowel, obw. wo³yñski. KOWELSILMASZ - zak³ad produkcji maszyn rolniczych ....... 48. £uck, obw. wo³yñski. ELEKTRO-TERMO-METRIA .................................................... 49. Wjazd na teren Specjalnej Strefy Ekonomicznej „JAWORÓW”, obw. lwowski ............ 340 298 298 299 299 300 300 301 301 302 302 303 303 304 304 305 305 306 306 307 307 308 308 309 309 310 310 311 311 312 50. Stryj, obw. lwowski. LEONI Wiring Systems UA GmbH zak³ad produkcji zespo³ów elektronicznych dla przemys³u motoryzacyjnego ............................................ 51. Koniaki i wina zakarpackie produkowane w U¿gorodzie i Szeredniem, obw. zakarpacki ............................................................................................................... 52. Kopalnia kruszywa w okolicy Newedzkie, obw. zakarpacki ........................................... 53. Elizówka, woj. lubelskie. RYNEK ELIZÓWKA gie³da rolna ..................................... 54. Kijany, woj. lubelskie. Uprawa chmielu .......................................................................... 55. Uprawa rzepaku w okolicy Izbicy, woj. lubelskie ........................................................... 56. Gorajec Zastawie, woj. lubelskie. Gospodarstwo rolne o profilu hodowlanym Marii i Stanis³awa Kwiatkowskich .................................................................................. 57. Uprawa pszenicy w agrokompleksie rolnym w okolicy £ucka, obw. wo³yñski .............. 58. Grzybowice Wielkie, obw. lwowski. Przydomowa uprawa warzyw dla Lwowa ............. 59. Uprawa winogron w okolicy Szrokie, obw. zakarpacki ................................................... 60. Hodowla jeleni na poro¿e w okolicy Izy, obw. zakarpacki .............................................. 61. W³odawa, woj. lubelskie. Synagoga z 1764 r., ob. Muzeum Pojezierza £êczyñsko-W³odawskiego ............................................................................................... 62. Koz³ówka, woj. lubelskie. Pa³ac z XVIII w., w zespole pa³acowo-parkowym, ob. Muzeum Zamoyskich w Koz³ówce ............................................................................ 63. Che³m, woj. lubelskie. Bazylika Najwiêtszej Maryi Panny (1736-1757) ...................... 64. Zamoæ, woj. lubelskie. Zdjêcie lotnicze Zespo³u Staromiejskiego, wpisanego na Listê wiatowego Dziedzictwa Kultury i Natury UNESCO. Fot. Janusz Kawa³ko ........ 65. Zamoæ, woj. lubelskie. Hotel ZAMOJSKI sieci ORBIS ................................................ 66. Be³¿ec, woj. lubelskie. Hitlerowski obóz zag³ady, ob. Muzeum - Miejsce Pamiêci w Be³¿cu Oddzia³ Pañstwowego Muzeum na Majdanku ................................................. 67. Radru¿, woj. podkarpackie. Dzwonnica z k. XVI w. w zespole cerkiewnym w. Paraskewy. Ob. obiekt muzealny, nad którym pieczê sprawuje Powiatowe Centrum Kultury i Sportu w Lubaczowie ........................................................................ 68. Rymanów Zdrój, woj. podkarpackie. Pawilon „Eskulap” Szpitala Uzdrowiskowego nr 1 w Rymanowie Zdroju .................................................................. 69. Haczów, woj. podkarpackie. Koció³ Wniebowziêcia Najwiêtszej Maryi Panny i w. Micha³a Archanio³a z 4 æw. XIV w., wpisany na Listê wiatowego Dziedzictwa Kultury i Natury UNESCO ......................................................................... 70. Sanok, woj. podkarpackie. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku ...................... 71. Polañczyk, woj. podkarpackie. Hotel Na Górce” .......................................................... 72. Jachty ¿aglowe na Solinie, woj. podkarpackie ................................................................ 73. Jezioro wita, obw. wo³yñski. Baza turystyczna............................................................ 74. Ko³ode¿no, obw. wo³yñski. Muzeum poetki ukraiñskiej £esi Ukrainki .......................... 75. Zimno, obw. wo³yñski. Sobór Uspieñskij (Zaniêcia Najwiêtszej Maryi Panny) z XV w., w prawos³awnym monasterze na wiêtej Górze ............................................... 76. W³odzimierz Wo³yñski, obw. wo³yñski. Zespó³ katedry prawos³awnej: Sobór Uspieñskij (Zaniêcia Najwiêtszej Maryi Panny) z XII w. (?) i pa³ac biskupów (XV w.); najstarszy zachowany zabytek staroruskiej architektury Wo³ynia .................... 312 313 313 314 314 315 315 316 316 317 317 318 318 319 319 320 320 321 321 322 322 323 323 324 324 325 325 341 77. £uck, obw. wo³yñski. Baszta Bramna zw. Wie¿¹ Lubarta na Zamku Górnym (XIV w.) ............................................................................................. 78. £uck, obw. wo³yñski. Hotel Ukraina ............................................................................ 79. Lwów, obw. lwowski. Reprezentacyjny hall (westybul) Teatru Operowego we Lwowie (1900 r.) ........................................................................................................ 80. Z³oczów, obw. lwowski. Dziedziniec zamku z pawilonem chiñskim i rezydencj¹ Sobieskich (1634 1636) ................................................................................................ 81. Stryj, obw. lwowski. O³tarz z obrazem Matki Bo¿ej Królowej Korony Polskiej (1888 r.) w kociele pw. Narodzenia Matki Bo¿ej .......................................................... 82. Drohobycz, obw. lwowski. Cerkiew w. Jerzego z XV w. ............................................... 83. Truskawiec, obw. lwowski. D. pensjonat z pocz. XX w., ob. muzeum malarza narodowego Michai³a Bi³asa ........................................................................................... 84. U¿gorod, obw. zakarpacki. Secesyjna zabudowa starego miasta .................................... 85. Lublin, woj. lubelskie. Dziedziniec Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego ................. 86. Lublin, woj. lubelskie. Biblioteka uniwersytecka Uniwersytetu Marii Curie-Sk³odowskiej, Politechniki Lubelskiej i Akademii Rolniczej ..................... 87. Lublin, woj. lubelskie. Gmach Wydzia³u Politologii Uniwersytetu Marii Curie-Sk³odowskiej ............................................................................................... 88. Zamoæ, woj. lubelskie. Collegium Maius Wy¿szej Szko³y Zarz¹dzania i Administracji w Zamociu ........................................................................ 89. Zamoæ, woj. lubelskie. Pracownia fizykoterapii Wy¿szej Szko³y Zarz¹dzania i Administracji w Zamociu ........................................................................ 90. Kielnarowa, woj. podkarapckie. Obiekty sportowe w Centrum Turystyki i Rekreacji Wy¿szej Szko³y Informatyki i Zarz¹dzania w Rzeszowie ............................................... 91. £uck, obw. wo³yñski. Zajêcia na Wydziale Stosunków Miêdzynarodowych Wo³yñskiego Pañstwowego Uniwersytetu im. £esi Ukrainki .......................................... 92. Lwów, obw. lwowski. Gmach g³ówny Uniwersytetu Lwowskiego im. Iwana Franki ...... 93. Brzuchowice, obw. lwowski. Lwowski Regionalny Instytut przy Akademii Zarz¹dzania Pañstwowego przy Prezydencie Ukrainy ................................... 94. U¿gorod, obw. zakarpacki. Gmach Wydzia³u Chemii U¿gorodzkiego Uniwersytetu Narodowego .............................................................................................. 85. Dorohusk, woj. lubelskie. Drogowe Przejcie Graniczne z Ukrain¹ ............................... 96. Obwodnica w Piaskach na ci¹gu dróg miêdzynarodowych S12 i S17, woj. lubelskie .... 97. Stalowa Wola Rozwadów, woj. podkarpackie. Wêze³ kolejowy .................................. 98. Rzeszów – Jasionka, woj. podkarpackie. Port Lotniczy .................................................. 99. Kowel, obw. wo³yñski. Dworzec kolejowy z II po³. XIX w. ........................................... 100. Lwów, obw. lwowski. Port Lotniczy ................................................................................ 101. Lwów, obw. lwowski. Wêze³ kolejowy ........................................................................... 102. Droga E50 (M17) z Mukaczewa do U¿gorodu i przejcia granicznego w Czopie ......... 342 326 326 327 327 328 328 329 329 330 330 331 331 332 332 333 333 334 334 335 335 336 336 337 337 338 338
