Numer 1/2016 - Politechnika Śląska

ETYKA BIZNESU
I ZRÓWNOWAŻONY
Nr
01
ROZWÓJ
cz n e
y
ir
p
m
-e
o
n
cz
ty
re
o
te
ia
d
u
In te rd y sc y pli n a rn e st
Wartości etyczne, racjonalność
i jakość jako wyznaczniki
zrównoważonego rozwoju
i społecznego zaangażowania
organizacji
ISSN 2451-456X
Śląskie Centrum Etyki Biznesu i Zrównoważonego Rozwoju
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne
Nr 1
Wartości etyczne, racjonalność i jakość jako wyznaczniki
zrównoważonego rozwoju i społecznego zaangażowania organizacji
pod redakcją naukową
Aleksandry Kuzior
Zabrze 2016
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne
Nr 1
Wartości etyczne, racjonalność i jakość jako wyznaczniki
zrównoważonego rozwoju i społecznego zaangażowania organizacji
Redakcja naukowa numeru 1:
Aleksandra Kuzior
RADA NAUKOWA:
MinRat Prof. DDr. Heinrich Badura (Bundesministerium für Wissenschaft, Wiedeń, Austria)
Prof. Dr Gerhard Banse (Berliner Zentrum Technik & Kultur, Niemcy)
Dr hab. Małgorzata Baron-Wiaterek, prof. Pol. Śl. (Politechnika Śląska w Gliwicach)
Dr hab. Tomasz Czakon, prof. UŚ (Uniwersytet Śląski w Katowicach)
Dr hab. Janina Filek, prof. UEK (Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie
Prof. PhDr. Daniela Fobelová, PhD. (Uniwerystet Mateja Bela w Bańskiej Bystrzycy, Słowacja)
Prof. PhDr. Pavel Fobel, PhD. (Uniwerystet Mateja Bela w Bańskiej Bystrzycy, Słowacja)
Prof. dr hab. inż. Wojciech Gasparski (Akademia Leona Koźmińskiego w Warszawie)
Dr hab. Izabela Jonek-Kowalska, prof. Pol. Śl. (Politechnika Śląska w Gliwicach)
Prof. dr hab. inż. Andrzej Karbownik (Politechnika Śląska w Gliwicach)
Prof. dr hab. Aleksander Kholod (Państwowy Uniwersytet Kultury i Sztuki w Kijowie, Ukraina)
Prof. dr hab. Andrzej Kiepas (Uniwersytet Śląski w Katowicach)
Dr hab. Aleksandra Kuzior, prof. Pol. Śl. (Politechnika Śląska w Gliwicach)
Prof. dr hab. Anna Lewicka-Strzałecka (Polska Akademia Nauk)
Prof. dr hab. Alla Lobanova (Państwowy Uniwersytet w Krzywym Rogu, Ukraina)
Dr hab. Anna Michna, prof. Pol. Śl. (Politechnika Śląska w Gliwicach)
Prof. dr hab. Zofia Ratajczak (Uniwersytet Śląski w Katowicach)
Dr hab. Mariusz Ligarski, prof. Pol. Śl. (Politechnika Śląska w Gliwicach)
Dr hab. Danuta Szwajca (Politechnika Śląska w Gliwicach)
Dr hab. Danuta Ślęczek-Czakon, prof. UŚ (Uniwersytet Śląski w Katowicach)
Dr hab. Radosław Wolniak, prof. Pol. Śl. (Politechnika Śląska w Gliwicach)
Dr hab. Mariusz Wojewoda (Uniwersytet Śląski w Katowicach)
Dr hab. Mariusz Zieliński, prof. PO (Politechnika Opolska)
KOLEGIUM REDAKCYJNE:
Dr hab. Aleksandra Kuzior, prof. Pol. Śl. (redaktor naczelna)
Dr Anna Piekacz (sekretarz redakcji)
Dr hab. Izabela Jonek-Kowalska, prof. Pol. Śl.
Dr inż. Anna Kochmańska
Dr hab. Radosław Wolniak, prof. Pol. Śl.
Dr hab. Mariusz Zieliński, prof. PO
© Copyright by Śląskie Centrum Etyki Biznesu i Zrównoważonego Rozwoju, 2016
Opracowanie graficzne, redakcja językowa, skład, projekt okładki: REMAR, www.remar-sosnowiec.pl
ISSN 2451-456X
ISBN 978-83-61975-30-4
Wydawca:
Śląskie Centrum Etyki Biznesu i Zrównoważonego Rozwoju
41-800 Zabrze, ul. Roosevelta 26-28
www.polsl.pl/organizacje/scebizr/strony/Witamy.aspx
Spis treści
Wstęp......................................................................................................................................................7
Agata Chudzicka-Czupała
Klimat etyczny i klimat sprawiedliwości w organizacji. Znaczenie oraz uwarunkowania...... 9
Wojciech Gasparski
Krótka historia etyki biznesu tu i teraz............................................................................................21
Damian Grabowski
Etyka pracy jako etyka kapitalizmu akcentującego społeczną naturę człowieka.................. 35
Izabela Jonek-Kowalska
CSR jako nośnik wartości przedsiębiorstw górniczych.............................................................. 47
Stefan Konstańczak
Racjonalność strategii zrównoważonego rozwoju..................................................................... 59
Zbigniew Orbik
Problematyka etyki biznesu w tradycji chrześcijańskiej..............................................................71
Zofia Ratajczak
Etyczne aspekty badań i zastosowań psychologii w praktyce.................................................. 83
Barbara Skoczyńska-Prokopowicz
Zarządzanie wiedzą w zakresie podnoszenia jakości życia. ..................................................... 95
Radosław Wolniak
Kulturowe aspekty zarządzania jakością..................................................................................... 109
Mariusz Zieliński
Koncepcja CSR z perspektywy korzyści ekonomicznych........................................................ 123
4
Contents
Wstęp......................................................................................................................................................7
Agata Chudzicka-Czupała
Ethical climate and climate of justice in organizations. Importance and conditions............. 9
Wojciech Gasparski
A brief history of business ethics here and now...........................................................................21
Damian Grabowski
Work ethics as the ethics of capitalism accentuating the social nature of man.................... 35
Izabela Jonek-Kowalska
CSR as a value’s determinant in mining companies.................................................................... 47
Stefan Konstańczak
Rationality of the sustainable development’s strategy............................................................... 59
Zbigniew Orbik
The issue of business ethics in the Christian tradition.................................................................71
Zofia Ratajczak
Ethical issues in psychological research and practical application of psychology............... 83
Barbara Skoczyńska-Prokopowicz
Knowledge management as an element in improving quality of life:
Based on the E-TEACHING platform in the Centre of Foreign Languages (CJO)
at the University of Rzeszów (UR)................................................................................................... 95
Radosław Wolniak
Cultural aspects of quality management.................................................................................... 109
Mariusz Zieliński
Concept of CSR from the perspective of economic benefis.................................................. 123
6
Wstęp
Wstęp
Etyka biznesu i zrównoważony rozwój to pojęcia, które na stałe wpisały się nie tylko
w słownictwo naukowe różnych dyscyplin, ale także w słownictwo urzędowe i publicystyczne. Popularność ta nie zawsze jednak wiąże się z właściwym rozumieniem tych pojęć.
Często nadużywane, wpisywane w różne dokumenty bez głębszego zastanowienia,
stanowią rodzaj werbalnego „wytrychu” i niestety w większości przypadków nie przekładają się na konkretne działania praktyczne. Jednocześnie, w dobie dynamicznego rozwoju
cywilizacyjnego, stanowią niezbędne podstawy właściwego funkcjonowania gospodarki
i społeczeństwa przy jednoczesnym respektowaniu konieczności ochrony środowiska
przyrodniczego. Celem Kolegium Redakcyjnego czasopisma jest wspieranie transferu
wiedzy i inicjowanie współpracy biznesu ze środowiskiem naukowym oraz umożliwienie
wymiany doświadczeń tak, by rozumienie tych pojęć i idei było właściwe, by można było
skutecznie realizować działania uwzględniające etykę i zasady zrównoważonego rozwoju
zarówno w działalności gospodarczej, jak i w życiu społecznym. Nawiązywanie współpracy
z krajowymi i zagranicznymi podmiotami działającymi w obszarze etyki biznesu i zrównoważonego rozwoju przyczyni się do tego, by dyskurs naukowy i społeczny na łamach
czasopisma był zakrojony jak najszerzej. Czytelnik systematycznie odwiedzający stronę
czasopisma będzie mógł zapoznać się z różnymi stanowiskami i włączyć w dyskusję
nadsyłając własny artykuł, który po otrzymaniu dwóch pozytywnych recenzji zostanie
opublikowany. Zasady przygotowania artykułów dostępne są na stronie internetowej:
http://www.polsl.pl/organizacje/SCEBIZR/Strony/CzasopismoWymogiEdytorskie.aspx.
Pomysł utworzenia czasopisma internetowego poświęconego etyce biznesu i różnym
aspektom zrównoważonego rozwoju związany jest z chęcią pokazania różnorodnych odcieni, zawiłości i wielości interpretacji tych zagadnień. Celem podstawowym jest publikowanie na łamach czasopisma zarówno rozważań teoretycznych,
8
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
jak i empirycznych studiów dotyczących praktycznej realizacji założeń zrównoważonego rozwoju i postulatów etyki biznesu (jako etyki normatywnej) i etyki w biznesie
(jako etyki stosowanej). Wydawcą czasopisma jest stowarzyszenie „Śląskie Centrum Etyki
Biznesu i Zrównoważonego Rozwoju”, działające przy Politechnice Śląskiej. Celem statutowym działalności stowarzyszenia jest kreowanie etycznego biznesu m.in. poprzez:
integrację i wspieranie środowisk biznesowych, interdyscyplinarne doradztwo naukowe
i etyczne, wspieranie przedsiębiorstw w kształtowaniu kultury organizacyjnej opartej
na wartościach etycznych, rozwijanie i popularyzację założeń zrównoważonego rozwoju
i społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, doradztwo we wdrażaniu założeń normy
ISO 26 000, wsparcie w tworzeniu strategii CSR, upowszechnianie zasad racjonalnego,
zrównoważonego gospodarowania w oparciu o nowoczesne metody zarządzania oraz
wykorzystania technologii przyjaznych dla środowiska, współdziałanie z organami administracji rządowej i samorządowej w celu promowania i wspierania etycznego biznesu
i zrównoważonego rozwoju.
Pierwszy numer czasopisma zawiera głównie artykuły o charakterze teoretycznym.
Poruszane są m.in. tematy dotyczące rozwoju etyki biznesu w Polsce, etyki pracy, klimatu
etycznego organizacji, rozumienia społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw
i jej różnorodnych aspektów, racjonalności strategii zrównoważonego rozwoju, czy kulturowych aspektów zarządzania jakością. Zapraszamy do lektury.
Aleksandra Kuzior
9
Agata Chudzicka-Czupała1
Klimat etyczny i klimat sprawiedliwości w organizacji.
Znaczenie oraz uwarunkowania
Streszczenie
Artykuł jest poświęcony omówieniu pojęcia i roli klimatu etycznego organizacji, stanowiącego element klimatu organizacyjnego, istotnego z punktu widzenia strategii społecznej
odpowiedzialności biznesu, która powinna być prowadzona przez przedsiębiorstwo wobec
własnych pracowników. Ukazano tu jego wymiary, w tym klimat ciepła, klimat wsparcia,
klimat emocjonalny, klimat zaufania, otwartości i szczerości, a także ich znaczenie,
przede wszystkim w odniesieniu do źródeł zachowań nieetycznych w miejscu pracy.
Omówione zostały również różne aspekty klimatu sprawiedliwości i konsekwencje poczucia
pokrzywdzenia. Przedstawiono także model organizacyjnej sprawiedliwości i odpowiedzialności społecznej Rupp, opisujący trzy poziomy spostrzegania i oceny sprawiedliwości
w organizacji przez pojedynczego pracownika, a także teorię moralnego dystansowania się
Bandury, opisującą poznawcze mechanizmy unikania lub pomniejszania poczucia winy.
Słowa kluczowe: klimat etyczny, klimat sprawiedliwości, klimat organizacyjny, zachowanie
nieetyczne, społeczna odpowiedzialność biznesu
Ethical climate and climate of justice in organizations.
Importance and conditions
Abstract
The article refers to the definition and the role of ethical climate, which is an element of the
organizational climate, important from the point of view of the strategy of Corporate Social
Responsibility of each company towards its own employees. Ethical climate’s dimensions
1
Uniwersytet SWPS w Warszawie, Wydział Zamiejscowy w Katowicach.
10
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
were shown, such as climate of warmth, climate of support, emotional climate, the climate
of trust, openness and frankness, and their role was underlined, especially in connection
with sources of unethical behaviour at work. Different aspects of the climate of justice
and the consequences of workers feeling aggrieved were discussed. The employee-centered model of organizational justice and social responsibility by Rupp was shown,
with its three levels of organizational justice perceived and judged by every employee.
The moral disengagement theory by Bandura was mentioned, which shows the cognitive
mechanisms used to avoid self-blame and guilt.
Keywords: ethical climate, climate of justice, organizational climate, unethical behaviour,
Corporate Social Responsibility
Wprowadzenie
Społeczna odpowiedzialność biznesu, w skrócie CSR (ang. Corporate Social Responsibility),
to długofalowa strategia, polegająca na uwzględnianiu przez przedsiębiorstwo interesów
społecznych. Jest to także dbałość o wzajemne relacje z różnymi grupami interesariuszy, począwszy od całego społeczeństwa, poprzez różne grupy: klientów, inwestorów,
dostawców, akcjonariuszy, banki i partnerów biznesowych, a skończywszy na własnych
pracownikach. Jednym z fundamentów odpowiedzialnego biznesu jest przestrzeganie
w firmie praw człowieka i praw pracowniczych. Z punktu widzenia strategii CSR jedną
z kluczowych kwestii jest przyjęcie przez organizację zasad etycznych i staranie się,
by w przedsiębiorstwie postępowano zgodnie z nimi, co powinno wyrażać się w wielu
różnych sferach funkcjonowania.
Troska o klimat etyczny wewnątrz organizacji i kierowanie się zasadami sprawiedliwości
w postępowaniu względem własnych pracowników jest płaszczyzną często zaniedbywaną.
Szczególnie w polskich przedsiębiorstwach brak jest wciąż zrozumienia wagi tej troski
i niebezpieczeństw, jakie wynikają z jej braku. Dlatego głównym przedmiotem zainteresowania tego artykułu są wymiary klimatu organizacyjnego, istotne z punktu widzenia strategii CSR prowadzonej przez przedsiębiorstwo wobec własnych pracowników w aspekcie
etycznym, klimat etyczny i związany z nim klimat sprawiedliwości, a także inne aspekty
atmosfery w miejscu pracy, wpływające na relacje interpersonalne i profilaktykę zachowań
nieetycznych w miejscu pracy.
11
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
Źródła nieetycznego postępowania pracowników organizacji.
Klimat organizacyjny
Badający uwarunkowania mobbingu zastanawiają się często, gdzie należy poszukiwać
źródeł postępowania nieetycznego pracowników organizacji - czy należy ich szukać
w „zepsutych jabłkach”, co oznacza dopatrywanie się ich w indywidualnych cechach
ludzi, czy też, zgodnie z hipotezą „złej beczki”, trzeba ich poszukiwać w czynnikach
zewnętrznych, sytuacyjnych, związanych z klimatem etycznym i klimatem sprawiedliwości
organizacji, stanowiących wymiary klimatu organizacyjnego. Empirycznie potwierdzono
znaczenie obydwu grup czynników, zarówno tych indywidualnych, jak i zewnętrznych
[Kish-Gephart i in. 2010].
Analiza wyników wielu badań, których celem była identyfikacja źródeł nieetycznego
postępowania oraz reakcji człowieka na jego przejawy w przedsiębiorstwach, wskazuje,
że czynnikiem, mającym istotne znaczenie, jest indywidualny poziom rozwoju moralnego. Etyczne wybory osób o niższym poziomie rozwoju moralnego [Kohlberg 1969],
działających pod wpływem lęku przed karą, są inne, niż osób dojrzałych, postępujących
wedle istotnych dla siebie standardów wewnętrznych. Wśród innych cech osobowych
wymienia się także lokalizację kontroli zdarzeń (locus of control) - osoby o zewnętrznym
poczuciu kontroli zdarzeń, które nie mają skłonności do brania odpowiedzialności za swoje
porażki, godzące się, by na ich etyczne wybory oddziaływały okoliczności, by rządziła nimi
potrzeba chwili (relatywiści), także częściej mogą dopuszczać się nieetycznych zachowań
lub pozostawać bierni wobec nich. Podobnie ludzie o określonych przekonaniach moralnych, jak na przykład makiaweliści, bywają znacznie bardziej egoistyczni i mają wyższą
tendencję do manipulowania innymi. Dodatkowo, bardzo istotnymi cechami są narcyzm,
koncentracja na sobie, dbałość o własne korzyści, bycie zachowawczym oraz skłonność
do dokonywania bilansu własnych zysków i strat, prowadzenia egoistycznych kalkulacji
[Chudzicka-Czupała 2013; Johns 1999].
Wiele badań wskazuje jednak na kluczowe znaczenie uwarunkowań zewnętrznych,
kontekstu organizacyjnego. Dowodzą one tego, że zarówno zachowanie się, jak i sposób
patrzenia na rzeczywistość, są odzwierciedleniem cech środowiskowych [Pritchard,
Karasick 1973; Shadur i in. 1999]. Wiele badań psychologicznych dowodzi, że tam,
gdzie panuje przyzwolenie na przemoc i nieuczciwość albo gdzie wręcz się do niej
zachęca, chociażby tylko przykładem, uwalniają się indywidualne skłonności człowieka
do czynienia zła (lub dobra).
Wśród istotnych czynników środowiskowych najczęściej wymienia się klimat organizacyjny, który bywa utożsamiany z kulturą organizacyjną albo uznawany za zespół cech
organizacji, uwarunkowanych przez kulturę, za jej przejaw lub składową [Kożusznik 2007].
Zdaniem Szackiej [2003, s. 78] treść kultury stanowią: „wzory sposobów odczuwania,
reagowania i myślenia, wartości i wyrastające z tych wartości normy, a także sankcje
12
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
skłaniające do ich przestrzegania”. Kolb [1972; za: Lipińska-Grobelny 2007] ujmuje klimat
organizacyjny jako zespół cech charakterystycznych dla danej organizacji, subiektywnie
spostrzegany przez jej członków. Klimat organizacyjny można też rozumieć jako specyficzny dla danego przedsiębiorstwa kontekst, który oddziałuje zarówno na zachowanie się
pracowników, jak i na sposób poznawczego ujmowania rzeczywistości [Schein 1996].
Warunkuje on percepcję własnej roli i zadań pracownika w firmie, a także wpływa
na poziom jego zadowolenia z pracy oraz na motywację. Zdaniem Reichersa
i Schneidera [1990] klimat organizacyjny można określić jako podzielany przez pracowników sposób spostrzegania obowiązujących w organizacji procedur, przepisów i praktyk,
zarówno formalnych, jak i nieformalnych. Składają się na niego cenione wartości, symbole,
idee oraz wynikające z nich normy dotyczące sposobu zachowania się, które jednoczą
wszystkich pracowników firmy [Kreitner, Kinicki 1992].
Istnieje wiele poziomów klimatu organizacyjnego, wiele jego wymiarów. Mówi się
o klimacie innowacyjności, klimacie twórczości, klimacie komunikacji, klimacie zaangażowania, klimacie różnorodności, klimacie bezpieczeństwa [Simha, Cullen 2012].
Kiedy jednak myślimy o etycznej stronie funkcjonowania przedsiębiorstwa, o aspekcie
budowania poprawnych relacji międzyludzkich i dbałości o nie, ważne wydają się szczególnie dwa wymiary klimatu organizacyjnego: klimat etyczny [Victor, Cullen 1987, 1988]
i klimat sprawiedliwości [Dietz i in. 2003; Liao, Rupp 2005].
Klimat etyczny i jego wymiary
Twórcami koncepcji klimatu etycznego są Victor i Cullen [1987, 1988], którzy uznali pojęcie
klimatu etycznego za narzędzie przydatne, konieczne, służące do konceptualizacji systemu
normatywnego danego przedsiębiorstwa. Victor i Cullen [1988] uznają, że klimat etyczny
to element kultury organizacyjnej, który odnosi się do tego, na co istnieje przyzwolenie,
a czego zabrania się w danej organizacji w odniesieniu do kwestii moralnych. Wspomniani
autorzy twierdzą, że klimat etyczny ma bezpośredni wpływ na zachowanie się i praktyki
organizacyjne.
Simha i Cullen [2012] zaproponowali trzyskładnikowy model struktury klimatu etycznego. Składają się nań: (1) poziom egoizmu, od którego zależą decyzje i zachowanie się
promujące własne korzyści, (2) poziom życzliwości i uczynności, odnoszący się do decyzji
i (3) zachowania się, mający na celu dążenie do maksymalizacji dobra innych ludzi.
Trzecią składową jest postępowanie zgodnie z zasadami. Odnosi się ono do podejmowania
takich decyzji i wybierania takich form zachowania się, które są zgodne z obowiązującymi
zasadami, regulacjami, kodeksami i ustalonymi w organizacji procedurami.
13
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
Mówi się także o innych rodzajach czy wymiarach klimatu organizacyjnego, związanych
ściśle z klimatem etycznym. Różni badacze i teoretycy wspominają na przykład znaczenie
klimatu ciepła, wyrażającego się w poczuciu koleżeństwa i przyjaźni między pracownikami,
w nacisku na bycie lubianym, dominacji wewnątrz organizacji zaprzyjaźnionych z sobą
grup nad skłóconymi grupami. Innym przykładem jest klimat wsparcia, dotyczący subiektywnego poczucia pracowników, że kadra kierownicza w firmie i pozostali pracownicy są
zawsze chętni, by służyć innym pomocą [Field, Abelson 1982].
Weiss i Cropanzano [1996] podkreślają także znaczenie klimatu emocjonalnego przedsiębiorstwa, który to wymiar klimatu odnosi się do rodzaju uczuć doświadczanych w organizacji przez poszczególnych pracowników w związku z tym, co dzieje się na co dzień
w przedsiębiorstwie, do emocji, jakie budzą w pracownikach codzienne wydarzenia
w miejscu pracy. Wspomniani autorzy przeprowadzili wiele badań poświęconych wpływowi
klimatu emocjonalnego na zachowanie się osób zatrudnionych oraz na ich zadowolenie
z pracy. Autorzy ci dowiedli, że większe znaczenie ma doświadczanie w pracy emocji negatywnych niż pozytywnych. Emocje negatywne, będące reakcją na negatywne zdarzenia,
związane są z silnym stresem i agresją wobec współpracowników, mogą prowadzić wtórnie
do pogorszenia się klimatu emocjonalnego i do kolejnych zdarzeń negatywnych.
Mówi się również o roli klimatu zaufania, otwartości i szczerości. Brak wzajemnego
zaufania i otwartości, a także wynikającego z nich wzajemnego zrozumienia, nie sprzyja
budowaniu pozytywnej atmosfery i więzi międzyludzkich w miejscu pracy. W organizacji,
w której ludzie sobie nie ufają relacje są zagrożone konfliktami, a ich wybuch i przebieg
powodują dalszy wzrost nieufności. Zachowanie się współpracowników jest nieprzewidywalne, a ich intencje są często spostrzegane jako złośliwe i mające na celu przechytrzenie
innych. W takiej atmosferze, ze względu na negatywną percepcję zachowania się współpracowników i przypisywanie im wrogości, najczęściej nie da się polubownie rozwiązywać
konfliktów [Lewicki, Wiethoff 2005].
Shapiro, Shepard i Cheraskin [1992, por. Chudzicka-Czupała 2013] wymieniają trzy rodzaje
zaufania interpersonalnego. Dokonane przez nich rozróżnienie jest istotne z punktu
widzenia rozwoju pozytywnych relacji międzyludzkich i zawodowych w organizacji.
Autorzy wymieniają:
-- zaufanie oparte na rachunku zysków i strat - pracownicy robią to, co obiecują tylko
z lęku przed konsekwencjami, ze strachu przed karą; postępowanie niezgodne
z obietnicami i sprawienie innym zawodu może zostać zauważone i spowodować
istotny spadek zaufania do pracownika, dlatego stara się on tego uniknąć;
-- zaufanie oparte na wiedzy - opiera się ono na posiadanych o drugiej osobie informacjach, które pozwalają na pełne rozumienie jej interesów i dążeń oraz na przewidywanie jej zachowania się; dzięki częstym relacjom i wymianie informacji
wzrasta wzajemne zaufanie między pracownikami, ale brakuje tu pełnej szczerości
i wzajemnej identyfikacji;
14
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
-- zaufanie oparte na identyfikacji - wynika z niemal całkowitego utożsamienia się
z pragnieniami i potrzebami współpracownika; towarzyszy mu pełne empatii zrozumienie, a współpracownicy mogą bez lęku powierzać sobie nawzajem różne zadania,
mając całkowitą pewność, że koleżanka lub kolega podejdą do nich z takim samym
zaangażowaniem i starannością, jaka cechuje ich samych.
Klimat zaufania opartego na identyfikacji jest najbardziej optymalny i najpełniej warunkuje
pozytywną atmosferę w pracy. W organizacjach, gdzie istnieje tego typu zaufanie, pracownikom nie towarzyszy niepokój, że zostaną wykorzystani, że ktoś będzie dopuszczał się
nieetycznych zachowań względem nich. Podobnie Lewicki i Stevenson [1998] podkreślają,
że ludzie działający w sposób, który budzi zaufanie, postrzegani są przez innych pozytywnie, ocenia się ich jako bardziej wiarygodnych i także obdarza zaufaniem.
Wszystkie wymienione wymiary klimatu organizacyjnego, związane z klimatem etycznym,
nie tylko przekładają się na dużo większe zadowolenie z pracy i dają dużo wyższy komfort
pracy, ale prowadzą do większej produktywności i wydajności pracy i tym samym,
do sukcesu organizacji.
15
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
Klimat sprawiedliwości
Kolejnym wymiarem klimatu organizacyjnego jest klimat sprawiedliwości. Indywidualna
ocena sposobu, w jaki pracownik oraz jego współpracownicy są traktowani przez organizację, przez jej kierownictwo i inne osoby w niej zatrudnione, jest jednym z ważniejszych
doświadczeń zawodowych człowieka, wpływających zarówno na motywację pracownika,
na sposób wykonania przez niego zadań, na jego zadowolenie z pracy, a także na relacje
społeczne w miejscu pracy. Pracownicy porównują się z innymi i skutkiem takich porównań
może być poczucie krzywdy i niesprawiedliwości. Istotne jest również jak osoba ocenia
sposób odnoszenia się przedstawicieli własnej organizacji do podmiotów z zewnątrz,
czy uważa, że inni traktowani są z należytym szacunkiem (kategoria prawości).
Jednym z ciekawszych obrazów sprawiedliwości organizacyjnej i jej uwarunkowań, ujmującym wielość istotnych aspektów, jest teoria Rupp [2011]. Autorka teorii opisuje różne
aspekty poczucia sprawiedliwości w organizacji, analizując wspomniane poczucie zarówno
z perspektywy pojedynczego pracownika, który może czuć się ofiarą niesprawiedliwego
traktowania, jak również z perspektywy zespołu, którego wszyscy członkowie, jako całość,
jako grupa, czuć się mogą niesprawiedliwie potraktowani. Autorka odnosi się w swej teorii
do wszystkich wspomnianych perspektyw, które określa jako:
1. wgląd - pracownik dokonuje oceny, czy on sam jest w organizacji traktowany sprawiedliwie (indywidualny obraz klimatu sprawiedliwości),
2. rozglądanie się wokół - pracownik dokonuje oceny, w jaki sposób traktowani są jego
współpracownicy w organizacji (kolektywny obraz sprawiedliwości organizacyjnej),
3. spoglądanie poza - osoba dokonuje oceny sposobu odnoszenia się własnej organizacji wobec postronnych - na przykład klientów, kontrahentów, a także działań firmy
w aspekcie jej społecznej odpowiedzialności.
Kategoria wglądu w omawianej tu teorii odzwierciedla indywidualną ocenę tego,
na ile sprawiedliwie osoba czuje się traktowana przez innych, przez swojego zwierzchnika i współpracowników. Autorka określa tę ocenę sprawiedliwością wieloogniskową
[Por.: Cropanzano i in. 2001a, 2001b; Rupp, Cropanzano 2002]. Rupp mówi też o roli
ogólnego poczucia sprawiedliwości, które stanowi sumę wcześniejszych doświadczeń
pracownika, związanych ze sposobem traktowania go w organizacji. Kategoria rozglądania się wokół odwołuje się do społecznych procesów, które zachodzą między poszczególnymi pracownikami, takich jak dzielenie się spostrzeżeniami, wrażeniami, emocjami,
co buduje kolektywny obraz sprawiedliwości w danej organizacji (klimat sprawiedliwości). Spoglądanie poza to ocena poczynań organizacji i jej stosunku do zewnętrznych
partnerów, indywidualne spostrzeżenia i oceny sprawiedliwości wobec postronnych
i społecznej odpowiedzialności organizacji.
16
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
Rysunek 1. Organizacyjna sprawiedliwość i odpowiedzialność społeczna z perspektywy
pracownika
Źródło: [Rupp 2011].
Wyniki badań autorki i jej współpracowników [Rupp i in. 2008; Rupp, Spencer 2006]
potwierdzają słuszność takiego holistycznego ujęcia sprawiedliwości organizacyjnej
i społecznej odpowiedzialności organizacji. Trafna diagnoza klimatu sprawiedliwości
w danej organizacji wymaga, by uwzględnić różnice indywidualne między pracownikami, ich cechy osobowe, uwarunkowania zewnętrzne, procesy afektywne, poznawcze
i społeczne. Wszystkie te czynniki wpływają na sposób percepcji sytuacji i kształtować
mogą poczucie sprawiedliwości [Rupp 2011; por. Chudzicka-Czupała 2013].
Istotne jest, że brak poczucia sprawiedliwości, przekonanie na temat doznawanej krzywdy,
mogą się stać źródłem zachowań destrukcyjnych, wyzwalając agresywność i wrogość
w miejscu pracy, prowadząc do skłonności pracowników do zemsty, co może odbijać się
także w sposobie podejścia do klientów [Cohen-Charash, Spector 2001; Colquitt i in. 2001;
Brockner 2010]. Poczucie niesprawiedliwości i gorszego traktowania w miejscu pracy bywa
17
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
często źródłem konfliktów i negatywnych relacji. Zdaniem Deustcha [2005] konstruktywnie rozwiązany konflikt może być pierwszym krokiem w kierunku zmian, które redukują
niesprawiedliwość. Według tego autora, niezależnie od przyczyny braku sprawiedliwości,
czy u jej podłoża leży bycie dyskryminowanym przy podwyżce czy bycie wyśmiewanym, zawsze w organizacji mogą znaleźć się ludzie pozornie nieświadomi krzywdy,
jakby „niewrażliwi” na niesprawiedliwość. Inne są przyczyny braku wrażliwości tego rodzaju
u sprawców, a inne u ofiar. U strony krzywdzącej innych niedostrzeganie krzywdy może
wynikać na przykład z chęci zachowania pozytywnego obrazu siebie. Bywa też, że ofiara,
aby ukryć wstydliwe dla niej poczucie bycia gorszą, starając się zachować pozytywny
obraz siebie przed innymi czy nawet przed samą sobą, stosuje mechanizm zaprzeczania
i minimalizuje własną krzywdę. Są to często procesy nieświadome.
Zaprzeczanie przez sprawcę, że się kogoś skrzywdziło, niedopuszczanie do takiej myśli,
to mechanizm oczywisty. Bandura [1999] opisuje sposoby moralnego dystansowania się,
mentalnego „odcinania się” od świadomości, że człowiek swoim postępowaniem naruszył pewne istotne wartości. Jako że krzywdzenie innych prowadzi zwykle do sankcji
wewnętrznych, do nieprzyjemnych stanów i emocji, takich jak wstyd, poczucie winy, obniżenie samooceny, każdy człowiek stara się postępować zgodnie z przyjętymi przez siebie
zasadami. Jeśli jednak osobie zdarzy się złamać jej własne normy, pod wpływem nacisku
ze strony innych lub pod wpływem sytuacji, bywa, że autocenzura zostaje wyłączona
w procesie moralnego dystansowania się.
Bandura [1986; por. Chudzicka-Czupała 2013] wymienia trzy rodzaje mechanizmów
moralnego dystansowania się. Należą do nich:
1. budowanie usprawiedliwień moralnych - mechanizm polegający na poznawczej reinterpretacji własnego zachowania się, na przykład poprzez stosowanie eufemizmów
czy dokonywanie korzystnych dla siebie porównań;
2. pomniejszanie negatywnych skutków, jakie miało zachowanie się osoby dla ofiary oraz
minimalizowanie własnej roli lub sprawstwa, na przykład przez przeniesienie odpowiedzialności na kogoś innego lub rozproszenie odpowiedzialności, podzielenie jej
między siebie i kogoś trzeciego,
3. koncentracja na negatywnych cechach ofiary, na przykład przez przedmiotowe
jej traktowanie, przerzucanie winy na ofiarę.
Mechanizmy te zwalniają osobę z poczucia winy, wstydu i innych negatywnych przekonań na temat siebie, normalnie towarzyszących sytuacjom przekroczenia własnych
zasad. Nieświadomi działania tego rodzaju mechanizmów zaprzeczania lub pomniejszania
krzywdy ludzie mogą jej nie dostrzegać. Dlatego ważna jest diagnoza sprawiedliwości
organizacyjnej i to, by później nie bagatelizować wyników takiego badania.
18
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
Podsumowanie
Klimat etyczny organizacji, którego rola jakże często jest bagatelizowana, odzwierciedla się
w postępowaniu pracowników i w poczuciu sprawiedliwości organizacyjnej. Niesprzyjający
klimat i brak poczucia sprawiedliwości, jak wskazują wyniki wielu badań, przyczyniają się
do zachowań kontrproduktywnych, których skutki szkodzą organizacji i obniżają jej efektywność. Nasilanie się negatywnych postaw wynikających z frustracji i poczucia pokrzywdzenia nie sprzyja rozwojowi organizacji ani wzrostowi produktywności.
Bywa, że pracownicy dopuszczają się wrogich i nieetycznych zachowań motywowani
niesprawiedliwością, wynikającą z różnych przyczyn, czyniąc to w rozmaity sposób.
Jak wskazuje Abraham [2000; za: Macko 2009, s. 10] „zatrudnieni posuwają się do niszczenia własności firmy, kradzieży, sprzeniewierzeń, rażącego niedbalstwa, bumelanctwa
lub krzywdzenia innych osób. Inni, stale ignorowani pracownicy, nie widząc możliwości
wpływu na poprawę sytuacji, decydują się raczej na opuszczenie firmy, zamiast podejmować działania przeciw niej lub przyjmują cyniczną postawę wobec pracy.” Wyniki badań
[Ambrose i in. 2002] wskazują, że zachowania szkodzące własnej firmie rzadko wynikają z chęci usprawnienia sobie pracy i innych podobnych przyczyn (3,2% przypadków),
częściej natomiast z frustracji organizacyjnej (6,6% przypadków), są skutkiem nudy
(10% przypadków), wynikają z poczucia bezsilności (19,7% przypadków) i odczuwanej
niesprawiedliwości (aż 59,8% przypadków). Dlatego sądzę, że warto baczniej przyglądać
się kwestiom związanym z klimatem etycznym i klimatem sprawiedliwości oraz dbać
o te sfery klimatu organizacyjnego, zapobiegając negatywnym zjawiskom, nawet kosztem
pewnych nakładów finansowych, zanim organizacja zmuszona będzie do zapłacenia
wyższej ceny, jaka zawsze wynika z naruszenia zasad etycznych.
Bibliografia
1. Abraham R., 2000, Organizational cynicism: bases and consequences, Genetic, Social
and General Psychology Monographs, 126(3), s. 269-292.
2. Ambrose M.L., Seabright M.A., & Schminke M., 2002, Sabotage in the workplace: The role
of organizational injustice, Organizational Behavior and Human Decision Process, 89,
s. 947-965.
3. Bandura A., 1999, Moral disengagement in the preparation of inhumanities, Personal and
Social Psychology Review, 3, s. 193-209.
4. Bandura A., 1986, Social foundations of thought and action: A social cognitive Theory,
NJ: Prentice Hall, Englewood Cliffs.
5. Brockner J., 2010, A contemporary look at organizational justice: Multiplying insult times
injury, NY: Routledge, New York.
6. Chudzicka-Czupała A., 2013, Etyczne zachowanie się człowieka w organizacji,
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
19
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
7. Cohen-Charash Y., & Spector P.E., 2001, The role of justice in organizations:
A Metaanalysis, Organizational Behavior and Human Decision Processes, 86, s. 278-321.
8. Colquitt J., Conlon D., Wesson M., Porter C., & Ng K., 2001, Justice at the millennium:
A metaanalytic review of 25 years of organizational justice research, Journal of Applied
Psychology, 86, s. 425-445.
9. Cropanzano R., Byrne Z.S., Bobocel D.R., &. Rupp D.E., 2001a, Moral virtues, fairness heuristics, social entities, and other denizens of organizational justice, Journal of Vocational
Behavior, 58, s. 164-209.
10. Cropanzano R., Byrne Z.S., Bobocel D.R., & Rupp D.E., 2001b, Self-enhancement biases,
laboratory experiments. Georg Wilhelm Friedrich Hegel, and the increasingly crowded
world of organizational justice, Journal of Vocational Behavior, 58, s. 260-272.
11. Deutsch M., 2005, Sprawiedliwość i konflikt, [w:] M. Deutsch, P.T. Coleman,
Rozwiązywanie konfliktów. Teoria i praktyka, tłum. M. Cierpisz, M. Kodura, G. Kranas,
A. Kurtyka, s. 21-40, Wyd. UJ, Kraków.
12. Dietz J., Robinson S.L., Eolger R., Baron R.A., & Schultz M., 2003, The impact of community violence and an organization‘s procedural justice climate on workplace aggression,
Academy of Management Journal, 46, s. 317-326.
13. Field R.H.G., & Abelson M.A., 1982, Climate: A reconceptualization and proposed model,
Human Relations, 5, s. 181-201.
14. Johns G., 1999, A multi-level theory of self-serving behavior in and by organizations,
Research in Organizational Behavior, 21, s. 1-38.
15. Kish-Gephart J.J., Harrison D.A., Treviño L.K., 2010, Bad Apples, Bad Cases, and Bad
Barrels: Meta-Analytic Evidence About Sources of Unethical Decisions at Work, Journal
of Applied Psychology, 95(1), s. 1-31.
16. Kreitner R., & Kinicki A., 1992, Organizational behavior, Irwin: Burr Ridge.
17. Kohlberg L., 1969, Stage and sequence: the cognitive-developmental approach
to Socialization, [w:] D.A. Goslin, Handbook of Socialization Theory and Research,
IL: Rand McNally, Chicago,
18. Kolb D.A., 1972, Organizational psychology. An experimental approach, NJ: Prentice Hall,
Englewood Cliffs.
19. Kożusznik B., 2007, Zachowania człowieka w organizacji, Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa.
20. Lewicki R.J., Stevenson M.A., 1998, Trust development in negotiation: Proposed actions
and a research agenda, Journal of Business and Professional Ethics, 16, (1-3), s. 99-132.
21. Lewicki R.J., Wiethoff C., 2005, Zaufanie: istota, rozwój, przywracanie, [w:] M. Deutsch,
P.T. Coleman, Rozwiązywanie konfliktów. Teoria i praktyka, tłum. M. Cierpisz, M. Kodura,
G. Kranas, A. Kurtyka, s. 86-107, Wyd. UJ, Kraków.
22. Liao H., & Rupp D.E., 2005, The impact of justice climate and justice orientation on work
outcomes: A cross-level multifoci framework, Joumal of Applied Psychobgy, 90(2),
s. 242-256.
23. Lipińska-Grobelny A., 2007, Kultura i klimat organizacyjny – zarys problematyki,
[w: A. Lipińska-Grobelny (red.), Klimat organizacyjny i jego konsekwencje dla funkcjonowania pracowników, s. 11-33, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
20
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
24. Litwin G.H., & Stringer R.A., 1968, Motivation and organizational climate, Division
of Research, Harvard Business School, Boston.
25. Macko M., 2009, Poczucie sprawiedliwości organizacyjnej a zachowania pracowników,
Wyd. UAM, Poznań.
26. Pritchard R.D., & Karasick B.W., 1973, The effects of organizational climate on managerial job performance and job satisfaction, Organizational Behavior & Human Decision
Processes, 9, s. 126-146.
27. Reichers A., & Schneider B., 1990, Climate and culture: An evolution of constructs,
[in:] B. Schneider (ed.), Organizational climate and culture, s. 5-39, Jossey-Bass,
San Francisco.
28. Rupp D.E., 2011, An employee-centered model of organizational justice and social
responsibility, Organizational Psychology Review, 1(1), s. 72-94.
29. Rupp D.E., & Cropanzano R., 2002, Multifoci justice and social exchange Relationships,
Organizational Behavior and Human Decision Processes, 89, s. 925-946.
30. Rupp D.E., McCance A.S., Spencer S., & Sonntag K., 2008, Customer (in)justice and
emotional labor: The role of perspective taking, anger, and emotional Regulation,
Journal of Management, 34, s. 903-924.
31. Rupp D.E., & Spencer S., 2006, When customers lash out: The effect of customer interactional injustice on emotional labor and the mediating role of discrete emotions, Journal
of Applied Psychology, 91, s. 971-978.
32. Shadur M.A., Kienzle R., & Rodwell J.J., 1999, The relationship between organizational
climate and employee perceptions of involvement, Group & Organization Management,
24(4), s. 479-503.
33. Shapiro D., Sheppard B.H., & Cheraskin L., 1992, Business on a handshake Negotiation
Journal, 8(4), s. 365-377.
34. Schein E.H., 1996, Culture: The missing concept in organization studies, Administrative
Science Quarterly, 41, s. 229-240.
35. Simha A., & Cullen J., 2012, Ethical climates and their effects on organizational outcomes:
Implications from the past and prophecies for the future, Academy o f Management
Perspectives, 26, s. 20-34.
36. Szacka B., 2003, Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Wydawnicza, Warszawa.
37. Victor B., & Cullen J., 1987, A Theory and Measure of Ethical Climate in Organizations,
[w:] W.C. Fredric, L. Preston (ed.), Research in Corporate Social Performance and Policy,
Vol. 9, s. 51-71, IAJ, London.
38. Victor B., & Cullen J., 1988, Organizational bases of ethical work climates, Administrative
Science Quarterly, 33, s. 101-125.
39. Weiss H.M., & Cropanzano R., 1996, Affective events theory: A theoretical discussion of the structure, causes, and consequences of affective experiences at work,
Research in Organizational Behavior, 18, s. 1-74.
21
Wojciech Gasparski1
Krótka historia etyki biznesu tu i teraz
Streszczenie
Artykuł jest przeglądem problematyki z zakresu etyki i społecznej odpowiedzialności
biznesu w ostatnim dwudziestoleciu. Dwie dekady upłynęły od 6. Polskiego Zjazdu
Filozoficznego w Toruniu, na którym - po raz pierwszy w historii polskich zjazdów filozoficznych - etyka biznesu uznana została za subdyscyplinę filozoficzną. Znalazło to wyraz
w wyodrębnieniu specjalnej podsekcji Zjazdu poświęconej tej problematyce i było kontynuowane na kolejnych zjazdach filozoficznych. Nie jest to przegląd pełny i zapewne niewolny
od subiektywizmu. Stronniczość ta wiąże się z usytuowaniem problematyki w filozofii praktyczności, jak autor interpretuje i nazywa system filozoficzny Tadeusza Kotarbińskiego.
Słowa kluczowe: etyka biznesu, etyka ekonomii, infrastruktura etyczna, prakseologia,
społeczna odpowiedzialność biznesu
A brief history of business ethics here and now1
Abstract
The article is a review of the business ethics and its social responsibility (CSR) issues in
the period of the last two decades. For two decades have passed since the 6th Polish
Congress of Philosophy in Torun, where, for the first time in the history of Polish philosophical conventions, business ethics was considered a philosophical subdiscipline.
This was reflected in the separation of a special subsection of Congress dedicated to
this issue and continued to the next assemblies. This is not a full review and probably
1
Katedra Etyki Biznesu Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie.
22
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
unfree of subjectivism. This bias is associated with the location of issues in the philosophy of practicality, as the author interprets and called philosophical system of Tadeusz
Kotarbiński.
Keywords: business ethics, ethics of economics, ethical infrastructure, praxiology, corporate social responsibility
W roku ubiegłym minęło dwadzieścia lat od 6. Polskiego Zjazdu Filozoficznego w Toruniu,
na którym po raz pierwszy w historii polskich zjazdów filozoficznych etyka biznesu
uznana została za subdyscyplinę filozoficzną. Znalazło to wyraz w wyodrębnieniu
specjalnej podsekcji Zjazdu poświęconej tej problematyce i kontynuowane było na kolejnych Zjazdach. Rocznica ta skłania do przeglądu problematyki na przestrzeni minionych
dwóch dekad. Nie będzie to przegląd pełny i zapewne nie będzie wolny od subiektywizmu.
Stronniczość wiąże się z usytuowaniem problematyki w filozofii praktyczności, jak interpretuję i nazywam system filozoficzny Tadeusza Kotarbińskiego [Gasparski 1993a].
Na Zjeździe toruńskim miałem zaszczyt wygłosić referat „Działalność gospodarcza
z punktu widzenia filozofii: między prakseologią a etyką” [Gasparski 1996]. W referacie tym
postulowałem uznanie działalności gospodarczej za działanie poważne. Uczyniłem tak
wzorując się na rozróżnieniu poznania jako myślenia poważnego w odróżnieniu
od zwykłego myślenia, autorstwa Józefa Marii Bocheńskiego [1992, s. 16]. Powaga wymaga
traktowania serio celu działania oraz sposobu jego realizacji, tj. środków. W obu przypadkach - myślenia, którego celem jest zdobycie wiedzy (wartość poznawcza) i działalności gospodarczej, której celem jest korzyść (wartość ekonomiczna) - cel nie może
uświęcać środków. Niezbędne jest więc nie tylko dbanie o pozytywną ocenę działań
w kategoriach prakseologicznych, tj. sprawności w jej dwu głównych wymiarach:
efektywności (skuteczności) i ekonomiczności, ale także etyczności wyznaczającej ramy
(normy) działań dopuszczalnych w danej kulturze i międzykulturowo. Te trzy wymiary
– „potrójne E” – wyznaczają warunek konieczny powagi działań stopnia najwyższego –
mądrości, jako swego rodzaju technologii2 zakładającej, że człowiek działający to człowiek
z charakterem3, jak pisał Bocheński, zdaniem którego prakseologia dostarcza takich właśnie
zaleceń. Ponadto, nawiązując do pojęcia „małej filozofii” Tadeusza Kotarbińskiego
2
3
23
Podobnie pisze w odniesieniu do prakseologii i etyki Mario Bunge: „Racja za uznaniem etyki filozoficznej i prakseologii za technologie, a dokładnie za technologie filozoficzne, jest następująca. Technologia dotyczy projektowania i planowania, eksploatacji i naprawiania. Tego też dotyczą filozofia moralna i prakseologia. Istotnie,
dostrzeżenie problemu moralnego lub prakseologicznego, wzięcie zań odpowiedzialności oraz wskazanie
środków rozwiązania go w świetle dostępnej wiedzy i zasobów, może być traktowane jako problem technologiczny. Z drugiej strony, gdy mamy do czynienia z problemem technologicznym dowolnego poziomu,
wymaga on odwołania się do ogólnych pojęć i zasad prakseologii. Zaś potraktowanie problemu ze społeczną
odpowiedzialnością wymaga pewnych pojęć i zasad etycznych” [Bunge 1999]. Kotarbiński z podobnego
względu określał prakseologię jako metodologię [Kotarbiński 2003].
Czyli posiadanie cnót równoznacznych z prawością charakteru [MacIntyre 1996].
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
[Por.: Gasparski 2006, s. 3-19], postulowałem etykę biznesu jako „małą etykę gospodarowania”. Małą, bo nieaspirującą – jak pisałem – do tworzenia Arkadii życia gospodarczego,
lecz realistycznie dążącą do cywilizowania biznesu, tj. jego profesjonalizacji, co wymaga
kompetencji zawodowych i moralnych [Gasparski 1966].
Postulat małej etyki biznesu jest zbieżny z koncepcją ograniczonej racjonalności noblisty
Herberta A. Simona, o czym m.in. mówił na poprzedzającej toruńską debatę międzynarodowej konferencji „Prakseologie i filozofia ekonomii” zorganizowanej w Warszawie
w roku 1988 przez środowisko prakseologiczne [Auspitz i in. 1992]. Współorganizatorami
konferencji były: Instytut Kultury Austriackiej i SABRE Foundation z USA. W konferencji
wzięli ponadto udział: nestor amerykańskiej filozofii ekonomii Kenneth E. Boulding, teoretyk
systemów George J. Klir, epistemolog praktyki Donald A. Schőn, filozof z Pensylwańskiego
Uniwersytetu w Filadelfii Henryk Hiż - uczeń Tadeusza Kotarbińskiego oraz liczni uczeni
z kraju i zagranicy.
Simon krytycznie wypowiadał się o swego rodzaju fizykalizacji ekonomii stwierdzając:
„W empirycznej literaturze klasycznej ekonomii można zauważyć uderzający brak dowodów na
dążenie do optymalizacji, które byłyby oparte na bezpośredniej obserwacji zachowania podmiotów
ekonomicznych. Milton Friedman [1953] usiłował w swym słynnym eseju o metodologii ekonomii
uczynić z tego niedostatku cnotę. Dowodzi on, że teorii nie można osądzać na podstawie realizmu
jej założeń, lecz na podstawie zasadności opartych na niej przewidywań. [...]
Drugą wadą dowodów Friedmana jest twierdzenie, że nierealność założeń nie jest naganna lub
przynajmniej, jest to możliwe do przyjęcia. [...] Żaden ze znanych mi systemów logiki, ani też
żadna ze szkół filozofii nauki nie dostarcza poparcia dla friedmanowskiej zasady nierealizmu.”
[Simon 1989, s. 142-143]
Metodolog praktyki, prakseolog, powie: rozwiązania praktyczne powinny być trafne,
po to zaś, by takimi były, prowadzić powinny do zmian relewantnych (tj. właściwych).
Jest to wymóg stawiany rozwiązaniom projektowym, analogiczny jak wymóg prawdziwości stawiany rozwiązaniom naukowym. Koncepcyjne przygotowanie działań prowadzących do takich zmian jest wyróżnikiem metodologicznym projektowania. Przypominam to
za wprowadzoną przeze mnie swego czasu metodologią projektowania [Gasparski 1993b].
Projektowanie zaś to wyróżnik metodologiczny nauk praktycznych, na co wskazali
niezależnie od siebie Kotarbiński i Simon. Ten drugi uzyskał ponadto nagrodę Nobla
m.in. za koncepcję ograniczonej racjonalności wskazującej, że nie doskonałość,
czyli graniczna perfekcja, jest podstawą wyborów dokonywanych przez ludzi na rynku
(i nie tylko tam), ale satysfakcja. Można więc uznać, że różnica między jakkolwiek rozumianą doskonałością ‘fizyków’ ekonomii a ograniczoną racjonalnością (bounded rationality), charakterystyczną dla podmiotów dokonujących rzeczywistych wyborów, jest brakującym ekonomicznym „współczynnikiem tarcia” [Gasparski 2009].
24
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
Przypomnieć warto, że uczestniczący w konferencji Boulding był znany polskim czytelnikom z prac w przekładzie na język polski opublikowanych wcześniej przez PIW
[Grosfeld 1985], w szczególności z artykułu o etyce biznesu [Boulding 1985],
na podstawie którego sformułować można tezy zasługujące na przypomnienie:
ETYKA I BIZNES
25 tez według K.E. Bouldinga
1. Każdym zachowaniem człowieka kieruje system
wartości, czyli pewien system preferencji, tzn. indywidualny system etyczny.
2. Nawet jeśli zachowanie to ma charakter przypadkowy i „nieracjonalny”, to prawdopodobnie dlatego,
że dany człowiek przypisuje wysoką wartość przypadkowości i „nieracjonalności”.
3. Wobec kilku wyobrażeń przyszłości człowiek szereguje je i wybiera jedno.
4. Wybór sposobu wybierania jednego spośród wielu
systemów wartości jako „prawidłowego” jest (z założenia) etycznym systemem wartości.
5. Nie jest możliwy aprioryczny dowód żadnego
twierdzenia teorii etycznej.
6. Odpowiednio do każdej kultury (subkultury)
istnieje system etyczny, który ją tworzy i jest przez nią
tworzony.
7. Dynamiczny charakter społeczeństwa zależy
od występowania pewnego napięcia między jawnym
a ukrytym systemem wartości.
8. Społeczeństwo o nieprawdopodobnych ideałach
będzie wykazywało wysoką dynamikę, zaś społeczeństwo o ideałach „na miarę możliwości” pozostanie
w stagnacji.
9. Należy odrzucić ten rodzaj etycznego relatywizmu,
wedle którego wszystkie odpowiedzi etyczne są
równie uprawnione.
10. Brak pytania o wartość kultury danego społeczeństwa grozi stagnacją lub upadkiem.
11. Społeczeństwo biznesu jest systemem społecznym
zorganizowanym przede wszystkim przez instytucje
wymiany.
12. System społeczny tworzą stosunki między
osobami, a dokładniej między pełnionymi przez te
osoby rolami.
13. Konflikt ról jest zasadniczym problemem systemu
społecznego.
14. Stosunki między rolami należą do kategorii:
(a) groźby („zrób dla mnie coś miłego, a jeżeli nie,
to ja zrobię tobie coś przykrego”), albo odstraszania
(„jeśli zrobisz mi coś złego, to i ja zrobię coś złego
tobie”) [gra o sumie ujemnej, tzw. dylemat więźnia];
(b) wymiany albo obietnicy („jeśli zrobisz mi coś miłego,
to i ja zrobię coś miłego tobie”) [gra o sumie dodatniej];
(c) integracji („chcę tego, czego ty chcesz”).
25
15. Żadne społeczeństwo nie jest czystym społeczeństwem biznesu.
16. Każde społeczeństwo ma - oprócz instytucji
wymiany (korporacja, bank, giełda, związki itp.) rząd (organizujący system groźby) oraz instytucje
integrujące (rodzina, kościół, szkoła, klub itp.).
17. Cokolwiek podważa instytucje wymiany i jej organizującą siłę - podważa system biznesu.
18. Problemy podważające instytucje wymiany:
(a) indywidualne systemy wartości (brak zwykłej
uczciwości, niedostatek cnót purytańskich, cynizm);
(b) wyobrażenia polityczne (brak minimum ram
rządowych);
(c) abstrakcyjność systemu wymiany (brak integracji,
brak stosunków osobistych bogatszych od stosunków
wymiany);
(d) niedostatek zaangażowania emocjonalnego
(chłód instytucji społeczeństwa biznesu, niezdolność
do budzenia uczuć).
19. Warunkiem trwania społeczeństwa biznesu jest
rozwijanie instytucji integrujących, gdyż instytucje
biznesu - mające charakter instrumentalny - nie są
zdolne do rozwijania systemów integracji we własnym
zakresie.
20. Niedostatek instytucji integrujących stwarza
niebezpieczeństwo rozwijania w jednostkach zarządzających etyki osobistej szkodliwej dla instytucji
rynkowych.
21. U człowieka, którego życie upływa wyłącznie
wśród ksiąg rachunkowych i który całą uwagę skupia
na szczegółach życia ekonomicznego i organizacji,
internalizacja podstawowych cnót uczciwości i rzetelności ulega stopniowemu osłabieniu.
22. System wymiany dostarcza jednostkom możliwości uzyskania indywidualnych korzyści przez
poświęcenie zasad moralnych.
23. Społeczeństwo poświęcające nieproporcjonalnie
dużą część swego życia i energii systemowi wymiany
może doprowadzić do podważenia tego systemu.
24. Próby systemów opartych na przymusie (np. etatystyczny, wojskowy itp.), czy włączenia się instytucji
integracji (kościół, szkoła itp.) w sferę gospodarczą,
a więc system wymiany, mogą okazać się bezowocne.
2 5. S t a b i l n o ś ć s y s t e m u s p o ł e c z n e g o z a l e ż y
od proporcji trzech głównych kategorii (czynników
organizujących) [Wg: Boulding 1985, s. 59-69].
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
Na konferencji Boulding podjął zagadnienia związane z metodologią ekonomii,
które zakończył wskazaniem powiązania ekonomii z tym, co określił jako czynniki integrujące, tj. części systemu społecznego mającego do czynienia z więzią społeczną, tożsamością, legitymizacją, lojalnością, miłością itp. Postulował, aby marzyć o zintegrowanej
teorii ludzkości, której ekonomia byłaby istotną częścią [Boulding 1989].
Ponadto na konferencji Schön sformułował pod adresem prakseologów następujące zadanie:
„Staje się pilne [...] rozważenie na nowo kwestii wiedzy zawodowej. Być może istnieje epistemologia praktyki zdająca sprawę z całokształtu kompetencji praktyków ukazująca sytuacje niepewności, złożoności i wyjątkowości. Być może istnieje sposób oglądu stawiania problemów i intuicyjnego artyzmu, który ukazuje te działania jako opisywalne i dające się wyjaśnić stosownie do
tego rodzaju rygorów jakie wykraczają poza granice technicznej racjonalności. [...] Powinniśmy
odwrócić zagadkę wiedzy profesjonalnej do góry nogami, nie fundować jej tylko na nauce stosowalnej w praktyce, ale także na refleksji-w-działaniu zakorzenionej w kompetentnej praktyce”
[Schöna 1992, s. 163-183].
Zwrócono także uwagę na znaczenie systemowego ujmowania zagadnień ekonomicznych
ze względu na ich kontekst [Por. także: Bocheński 1993]. Znaczący dla zagadnień etycznych biznesu był referat Hiża zawierający następującą przestrogę:
„Chociaż wartości etyczne muszą być uzupełniane prakseologicznymi, to jednak nie należy mylić
jednych z drugimi. Sprawność może służyć dowolnemu celowi, o czym świadczy niszczenie europejskich Żydów przez nazistów. Dobrym jest działanie sprawne na rzecz dobra, złym jest działanie
sprawne na rzecz zła. To samo dotyczy sfery ekonomii. Nie będziemy mogli pomóc Adamowi
(tj. człowiekowi w potrzebie, przyp. WG), jeśli nie będziemy stosować rzetelnych procedur
ekonomicznych. Ekonomia bez etycznych celów minimalizowania cierpienia może być etycznie
neutralna, jednakże gdy pomaga bogatym kosztem ubogich to jest zła” [Hiż 1992, s. 428].
Kolejną konferencją poprzedzającą toruński Zjazd Filozoficzny była I Ogólnopolska
Konferencja Etyki Biznesu zorganizowana w Łodzi w 1994 roku przez Towarzystwo
Naukowe Prakseologii i Fundację Edukacyjną Przedsiębiorczości [Dietl i Gasparski 1997].
Sformułowano na niej program rozwijania etyki biznesu w Polsce. Oto jego elementy:
Definicja – Etyka biznesu jest dyscypliną uprawianą na przecięciu etyki jako działu filozofii praktycznej oraz działalności menedżerskiej związanej głównie z gospodarką, bankowością, handlem
i innymi rodzajami przedsiębiorczości. Jest ona systematycznym studium kwestii moralnych
(etosu) występujących w biznesie, przemyśle i w innych związanych z nimi rodzajach działalności
i praktyki działań ludzi. Przedmiotem refleksji etycznej są także: przekonania ludzi działających,
normy, wartości i sposoby postępowania.
Niezbędność – Wszelka działalność ludzi, gospodarcza szczególnie, rządzi się normami moralnymi. Każda firma musi przestrzegać kodeksu elementarnych norm uczciwości, uczciwość
bowiem jest najlepszym sposobem postępowania.
26
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
Celowość – Transformacja ustrojowa oraz zmiana systemu gospodarczego w Polsce wymaga
zmian zachowań ludzi działających w biznesie. Zakodowane rutyny zachowań społecznych nie
powinny być przenoszone na zachowania w gospodarce współpracującej z krajami rozwiniętymi.
Etyka biznesu jest bowiem związana z wydajnością i organizacją pracy, jakością produkowanych
wyrobów oraz zyskiem, a także uznawaniem polskich przedsiębiorców za rzetelnych partnerów.
Czynniki sprzyjające – Tradycja intelektualna polskiej filozofii praktycznej, na gruncie której spotykają się wiedza o sprawności działań – prakseologia, z wiedzą o moralności – etyką, dostarcza
podstaw do uprawiania etyki biznesu jako interdyscyplinarnego kierunku nauczania i badań.
Czynnikiem sprzyjającym jest zainteresowanie osób z kręgów związanych z Kościołem. Gotowość
do współpracy deklarują badacze z krajów należących do organizacji międzynarodowych,
co stwarza szansę stosunkowo szybkiego ugruntowania w Polsce etyki biznesu jako dyscypliny
[Wg: Gasparski 1997, s. 32-34].
W trzy lata później zwołano, pod auspicjami tych samych organizacji, II Ogólnopolską
Konferencję Etyki Biznesu (Łódź 1997) [Gasparski, Dietl 2000]. Prezentowano na niej standardy etyczne jednoczącej się Europy. Uczestniczący w konferencji profesor etyki biznesu
z Uniwersytetu w Nijenrode Henk van Luijk, inicjator powołania European Business Ethics
Network (EBEN) i jej pierwszy prezes, przedstawił historię EBEN oraz wskazał cztery –
jak to określił – „konkretne rezultaty mogące zostać osiągnięte dosyć szybko, zarówno
w Polsce, jak i w innych krajach”:
Po pierwsze, naukowcy pracujący nad zagadnieniami etyki i biznesu lub zamierzający zająć się
pracą na tym polu będą odnosili korzyści ze wspólnych doświadczeń i wzajemnego wsparcia.
Aby osiągnąć coś nowego, nie potrzeba wyłącznie nowych pomysłów, ale po pierwsze i przede
wszystkim – przyjaciół.
Po drugie, przedstawiciele świata biznesu charakteryzujący się naturalną wrażliwością na moralne
aspekty działalności rynku, odnajdą swoich sprzymierzeńców w miejscach, w których spodziewaliby
się znaleźć wyłącznie konkurentów lub w najlepszym wypadku obcych sobie ludzi, zamkniętych
w swoim naukowym świecie.
Po trzecie, wspólne wysiłki różnych stron uświadomią społeczeństwu, że odpowiedzialny biznes
to nie jedynie utopia, ale raczej realna perspektywa.
Po czwarte, osoby i firmy działające w Polsce i innych krajach europejskich będą w znacznym
stopniu korzystały ze wspólnie podejmowanych wysiłków, mających na celu powszechne propagowanie moralnych zasad w procesie podejmowania decyzji w biznesie [Luijk 2000, s. 22].
Czy program przedstawiony na I Ogólnopolskiej Konferencji Etyki Biznesu oraz wskazówki prezesa EBEN przedstawione na II Konferencji zyskały wsparcie polskiego świata
akademickiego i świata biznesu? – pytano na Ogólnopolskim Kongresie Etyki i Społecznej
Odpowiedzialności Biznesu zorganizowanym w Warszawie w 2009 roku przez Centrum
Etyki Biznesu4 (CEBI) Akademii Leona Koźmińskiego (ALK) i Instytutu Filozofii i Socjologii
PAN (IFIS PAN). Stwierdzono na nim, że w świecie akademickim program niewątpliwie
4
27
Utworzone w roku 1999.
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
zaowocował zaangażowaniem edukacyjnym. Potwierdził to raport o stanie etyki biznesu
na świecie [Rossouw and Stuckelberger 2012], w którym stwierdzono: „Kraj taki jak Polska
ma dziś około 44 różnych szkół uniwersyteckich. Niemal we wszystkich tych uczelniach prowadzone jest w różnych formach nauczanie etyki biznesu lub CSR. Kulminacja
nastąpiła w ostatnich dziesięciu latach” [Ibidem, s. 223]. Stwierdzono ponadto, iż „przykład Polski [...] pokazuje, że nawet w Europie Wschodniej wpływ etyki biznesu wzrósł
znacząco. Jednakże w Europie Wschodniej należy odróżniać [...] kraje takie jak Polska,
Węgry i Republika Czeska, w których większość uniwersytetów i szkół biznesu oferuje
różne formy edukacji z etyki biznesu, od krajów (np. Bułgaria, Białoruś), w których nie
oferuje się niemal niczego” [Ibidem, s. 234].
Co się tyczy spełnienia programu przez świat biznesu, to deklaratywnie z pewnością program rozwoju etyki biznesu został przezeń uznany, ale na pytanie czy i w jakim
stopniu słowa przekształciły się w czyny nie ma jednoznacznej odpowiedzi pozytywnej.
W początkowym okresie transformacji występował swego rodzaju „syndrom gimnazjalisty”, jak byśmy to obecnie mogli określić 5. Wydaje się, że takiego syndromu doświadczali niektórzy uczestnicy życia gospodarczego, dla których okres ten był swego rodzaju
dojrzewaniem ekonomicznym, podobnym do dojrzewania nastolatków do dorosłości,
ergo okresem indywiduacji i odrzuceniem norm oraz dążeniem do władzy na rynku biznesowym6. Cechą charakterystyczną tego okresu była tzw. moralność krańcowa, scharakteryzowana przez profesor Anielę Dylus, jako postępowanie zmierzające do przechytrzenia
konkurentów. „Zgodnie z zasadą gospodarczości najmniejszy możliwy ‘nakład moralności’
ma [...] gwarantować największą możliwą korzyść ekonomiczną” [Dylus 2002, s. 284-290].
Przykładowo, Apel do świata polskiego biznesu [Gasparski i in. 2002, s. 18-20], przyjęty na konferencji zorganizowanej w roku 2001 przez CEBI wespół z UNDP w związku
z wprowadzeniem ONZ-towskiej inicjatywy pod nazwą Global Compact, spotkał się
z mniejszym odzewem, niż się spodziewano, a odzew był mniejszy nie tylko wśród ludzi
biznesu, ale także nie został upowszechniony przez media poszukujące raczej sensacji
„Syndromem gimnazjalisty” nazywam zachowania charakterystyczne dla młodzieży w wieku przechodzenia ze szkoły podstawowej do gimnazjum, tak oto opisane w artykule na temat zachowania młodzieży gimnazjalnej: „Moment dojrzewania związany jest z okresem indywiduacji, z odrzuceniem norm,
buntem przeciw rodzicom i nauczycielom oraz ogromnym wzrostem znaczenia grupy rówieśniczej.
Dla 13-, 14-latka ważniejsza jest grupa rówieśnicza i to jak się w tej grupie czuje. To, co mówią rodzice,
to, jakie są moje przekonania, jest mniej istotne niż to, co uważają rówieśnicy. W rezultacie dzieciaki wzajemnie się nakręcają nie mając przy tym zbyt wielu mechanizmów korygujących. [...] Celem nadrzędnym
każdej takiej grupy jest władza.” [Juliusz Ćwieluch, Królowe i ofiary, rozmowa z dr Małgorzatą Wójcik, psycholożką, badaczem zachowań nastolatków, Polityka nr 6(3045), 3.02.-9.02.2016, s. 32-34].
6
Takie zachowania wyjaśniają badania Jonathana Haidta, psychologa moralności, z których wynika,
że emocje dominują nad refleksją. „Ludzki umysł jest podzielony, przypomina jeźdźca na słoniu, przy czym
zadaniem jeźdźca jest służyć słoniowi. Jeździec to nasze świadome rozumowanie – strumień słów
i obrazów, których jesteśmy w pełni świadomi. Słoń to pozostałe 90% procesów psychicznych – procesy, które przebiegają poza świadomością, lecz determinują większość naszych zachowań. [...] Głównym
źródłem moralności nie jest rozumowanie, jej najpewniejszym źródłem wydaje się być pewna kombinacja czynników wrodzonych i społecznego uczenia się. [..] Rodzimy się ze skłonnością do moralizowania,
ale moralność nie może być w całości konstruowana przez dzieci na podstawie krzywdy, musimy się
nauczyć co powinno w nas wzbudzać oburzenie moralne” [Haidt 2014].
5
28
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
(tj. „przekrętów”), aniżeli wspierające dobre praktyki i edukację społeczną. Jednakże fakt
europejskiej promocji Globalnego Przymierza (jak tłumaczy się nazwę tej ONZ-owskiej
inicjatywy) właśnie w Polsce świadczy o uznaniu dla tego, co zrobiono w naszym kraju
na rzecz etyki biznesu przez świat akademicki i tę część świata biznesu, która pamiętała o dobrych obyczajach kupieckich z dawniejszych czasów, tj. sprzed lat gospodarki
centralnie planowanej. Świadczą o tym kodeksy dobrych praktyk, takie jak wskazywane
na II Kongresie Kultury Polskiej. Oto przykłady7: „Kanon dobrych praktyk rynku finansowego” (Komisja Nadzoru Finansowego); „Kanon etyczny przedsiębiorcy” (PKPP Lewiatan),
kanon ten otwarty jest dla wszystkich przedsiębiorców; „Zasady dobrej praktyki bankowej”
(Związek Banków Polskich); „Zasady dobrych praktyk” (Konferencja Przedsiębiorstw
Finansowych w Polsce); „Dobre praktyki w spółkach publicznych” (Giełda Papierów
Wartościowych); a także „Dobre praktyki w szkołach wyższych” przyjęte przez Konferencję
Rektorów Akademickich Szkół Polskich [Gasparski i in. 2010] oraz wzrastająca liczba
kodeksów etycznych przyjmowanych przez firmy (nb. etyka biznesu jest etyką kodeksualistyczną). Tak powstawały elementy materialnej infrastruktury etycznej polskiego biznesu.
Etyczna infrastruktura intelektualna biznesu, czyli przyjmowane założenia uprawiania
działalności gospodarczej, kształtowana była i jest z oporami powodowanymi przez
dominujące stereotypy i przeświadczenia, na które zwrócił uwagę nestor polskich filozofów prof. Władysław Stróżewski w wykładzie inaugurującym IX Polski Zjazd Filozoficzny
(Wisła 2012):
„Bodaj najważniejszą cechą przeświadczeń jest ich bezrefleksyjność. Przeświadczenia są przeżywane tak, jak na początku zostały przyjęte, bez zastanawiania się nad ich źródłem czy ich
poznawczą wartością. [...] Bezrefleksyjność sprzyja irracjonalizmowi. Wiele naszych przeświadczeń nie da się w żaden sposób racjonalnie wytłumaczyć. A mimo to upieramy się przy nich, nie
dopuszczając nie tylko ich krytyki, ale nawet zwykłego namysłu czy zastanowienia. [...] Żyjemy
w świecie przeświadczeń. Chodzi o to, by te przeświadczenia były uzasadnione, oparte na prawdzie. A to oznacza de facto postulat ich przekroczenia: przejście od przeświadczeń do rzetelnie
uzasadnionych przekonań” [Stróżewski 2012, s. 11-18].
Zachętą do przejścia od przeświadczeń do uzasadnionych przekonań w kwestii
etyki biznesu był program wspomnianego powyżej Ogólnopolskiego Kongresu Etyki
i Społecznej Odpowiedzialności Biznesu i przyjęta przez jego uczestników Deklaracja
[Gasparski, Rok 2010], głosząca co następuje:
Uczestnicy Ogólnopolskiego Kongresu Etyki i Społecznej Odpowiedzialności Biznesu odbytego
w Warszawie w dniach 9-10 grudnia 2009 roku, doceniając dotychczasowe osiągnięcia w zakresie
upowszechniania etycznego wymiaru działalności gospodarczej w Polsce, uznają konieczność
podejmowania inicjatyw zmierzających do nadania temu wymiarowi znaczenia, jakim darzony jest
7
29
Centrum Etyki Biznesu ALK & IFiS PAN miało swój udział w przygotowaniu i wprowadzaniu tych elementów infrastruktury etycznej.
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
etyczny wymiar działalności o istotnym znaczeniu społecznym, takich m.in. jak badania naukowe
czy medycyna.
Działalność gospodarcza jest również działaniem poważnym i jako takie wymaga analogicznej
odpowiedzialności wszystkich zaangażowanych stron. W związku z tym tworzenie etycznej infrastruktury oraz strategii społecznej odpowiedzialności biznesu nie powinno być sprawą jedynie
nielicznych osób i instytucji. Nieodzowne jest współdziałanie wszystkich interesariuszy na rzecz
obywatelskiej rzeczpospolitej gospodarczej jako istotnej składowej społeczeństwa obywatelskiego
naszego kraju. Takie postępowanie w trosce o wspólne dobro jest probierzem patriotyzmu w jego
współczesnym pozytywnym spełnianiu.
Mając na uwadze globalny wymiar działalności gospodarczej, uznajemy Manifest „Globalna
Etyka Gospodarcza: Skutki dla światowego biznesu” ogłoszony w dniu 6 października 2009 roku
m.in. z inicjatywy Globalnego Przymierza (Global Compact) ONZ za zasługujący na upowszechnienie w polskim życiu gospodarczym. Apelujemy przeto do podmiotów gospodarczych
o wyraźne zadeklarowanie woli postępowania zgodnego z zasadami zawartymi w tym Manifeście.
Niezbędne jest zapewnienie kształcenia na wszystkich poziomach w zakresie etyki i społecznej
odpowiedzialności biznesu. Problematyka ta powinna znaleźć także właściwe miejsce w szkoleniach pracowniczych. Ważną rolę mają do spełnienia środki masowego przekazu.
Manifest „Globalna Etyka Gospodarcza: Skutki dla światowego biznesu” przywołuje Złotą Zasadę. Przypomnijmy jej dwie postaci: (a) w sformułowaniu pozytywnym „Wszystko, co byście chcieli, aby wam ludzie czynili, i wy im czyńcie” [Mateusz],
czyli postępuj zawsze tak, jak byś chciał(a), aby inni postępowali względem ciebie;
(b) w sformułowaniu negatywnym „Nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe” [Konfucjusz].
„Ta Złota Zasada wzajemności - głosi Manifest - od tysięcy lat uznawana we wszystkich
religiach i tradycjach humanistycznych, promuje wzajemną odpowiedzialność, solidarność, uczciwość, tolerancję i szacunek dla wszystkich. Takie nastawienia i postawy są
podstawowymi filarami etosu gospodarczego na świecie. Uczciwość w konkurowaniu
i współpraca dla wspólnego dobra są fundamentalnymi zasadami trwale rozwijającej się
gospodarki globalnej, zgodnymi ze Złotą Zasadą.” Ponadto Manifest wskazuje podstawowe wartości globalnej działalności gospodarczej: niestosowanie przemocy i szacunek
dla życia, sprawiedliwość i solidarność, uczciwość i tolerancję, wzajemny szacunek i partnerstwo. W konkluzji stwierdza, że należy szanować uznane międzynarodowo zasady
postępowania w życiu gospodarczym.
Wcześniejszym dokumentem, przyjętym także pod auspicjami Globalnego Przymierza,
były zasady odpowiedzialnego kształcenia menedżerów, opracowane w związku z coraz
większym angażowaniem się świata akademickiego we współudział ze światem biznesu
w inicjatywę Sekretarza Generalnego ONZ Global Compact na rzecz odpowiedzialnego
uprawiania działalności gospodarczej w zglobalizowanym świecie. Byliśmy jednym z pierwszych środowisk akademickich, które przystąpiły do tego programu [Gasparski 2008].
30
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
Oto Sześć Zasad Odpowiedzialnego Kształcenia Menedżerów:
1. Cel: Będziemy rozwijać uzdolnienia studentów do bycia przyszłymi kreatorami trwałych
wartości biznesu i społeczeństwa oraz pracy na rzecz wszechstronnej i zrównoważonej gospodarki globalnej.
2. Wartości: Będziemy uwzględniać w naszej działalności akademickiej oraz programach kształcenia wartości globalnej odpowiedzialności społecznej stosownie do międzynarodowych
inicjatyw, takich jak Globalne Przymierze ONZ.
3. Metoda: Będziemy wyznaczać ramy edukacji, materiały i procesy oraz kształtować środowisko
umożliwiające efektywne uczenie się i nabywanie doświadczenia niezbędnego dla odpowiedzialnego przywództwa.
4. Badania: Będziemy podejmować badania teoretyczne i empiryczne służące rozwojowi rozumienia roli, dynamiki i wpływu korporacji na tworzenie zrównoważonych wartości społecznych,
ekonomicznych i dotyczących ochrony środowiska naturalnego.
5. Partnerstwo: Będziemy współdziałać z menedżerami biznesu w celu rozszerzenia naszej wiedzy
o wyzwania, jakie ich oczekują w związku z ponoszeniem odpowiedzialności społecznej i dotyczącej ochrony środowiska naturalnego, a także wspólnej eksploracji skutecznych sposobów
odpowiadania na te wyzwania.
6. Dialog: Będziemy ułatwiać i wspomagać dialog oraz debatę między nauczycielami akademickimi, rządem, konsumentami, mediami, społeczeństwem obywatelskim i innymi grupami zainteresowanymi oraz interesariuszami w sprawach istotnych kwestii dotyczących globalnej odpowiedzialności społecznej i zrównoważonego rozwoju.
Wybranie przez International Society of Business, Economics and Ethics (ISBEE)
Warszawy na miejsce V Światowego Kongresu Etyki Biznesu oraz powierzenie Akademii
Leona Koźmińskiego roli gospodarza tego Kongresu, świadczyło nie tylko o uznaniu
miejsca i organizatora, ale stanowiło wyróżnienie dla całego polskiego środowiska
- zarówno akademickiego, jak i praktyków życia gospodarczego - zaangażowanego
w rozwijanie etyki i społecznej odpowiedzialności biznesu.
Kongres obradował w dnich 11-14 lipca 2012 roku, pod hasłem Tradition and new horizons:
towards the virtue of responsibility. Uczestniczyło w nim 311 uczestników z 44 krajów
ze wszystkich kontynentów (z wyjątkiem Antarktydy), wygłoszono 163 referaty (przyjęte spośród 223 nadesłanych) na 10. równoległych nitkach tematycznych po 4 sesje
w każdej8. Wybitni uczeni i praktycy zaproszeni zostali do wygłoszenia wykładów podczas
5 sesji plenarnych poświęconych starannie wybranej tematyce oraz do zorganizowania 18 interaktywnych dyskusji panelowych, w których wzięło udział 103 panelistów.
Kongres poprzedziły sesje poświęcone sztuce nauczania etyki biznesu oraz rozwojowi
zawodowemu młodszej kadry badaczy. W plenarnej sesji inauguracyjnej wystąpił jako
gość honorowy Lech Wałęsa. Akademickie sesje Kongresu dotyczyły: etyki finansów,
Wybór referatów został opublikowany w książce Maria Cecilia de Arruda i Bolesław Rok, red., 2016,
Understanding Ethics and Responsibilities in a Globalizing Word, Springer, Cham, Heidelberg, New York,
Dordrecht, London.
8
31
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
duchowości w biznesie, gospodarce i zarządzaniu, transferu wiedzy z zakresu etyki
biznesu i CSR, ekologii, edukacji, etyki zarządzania i ekonomii, aksjologii, zrównoważonego rozwojowi, przywództwa, polityki i władztwa korporacyjnego, społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR). Tematyczne sesje interaktywne poświęcone były: ocenie
10-lecia ONZ-owskiego Global Compact, kształceniu z zakresu podejmowania decyzji
doskonalszych pod względem moralnym, odpowiedzialnej urbanizacji, działaniom zbiorowym na rzecz rozwiązywania złożonych problemów społecznych. Odbyły się ponadto
sesje plenarne na temat: globalnych perspektyw nauczania etyki biznesu i ekonomii oraz
badań z tego zakresu, a także na temat zrównoważonego rozwoju oraz nowych horyzontów etyki biznesu. Prof. Patrycja Werhane, prezes ISBEE, stwierdziła na sesji końcowej,
że był to jeden z najlepiej zorganizowanych kongresów. Zaproponowała też, aby rozważyć
składanie przez menedżerów przyrzeczenia na wzór lekarskiej przysięgi Hipokratesa9.
Kongres stanowił impuls dla polskiego środowiska etyków biznesu, wskazujący kierunki
dalszych działań edukacyjnych, badawczych, praktycznych i upowszechniających.
Odnotować więc należy utworzenie Katedry Etyki Biznesu ALK (2013), publikację akademickiego podręcznika PWN 10 (2013) wyróżnionego w roku ubiegłym przez Polskie
Towarzystwo Ekonomiczne I Nagrodą za najlepszy podręcznik z ekonomii wydany
w ostatnim okresie, obrady Podsekcji Etyki Biznesu X Polskiego Zjazdu Filozoficznego
(Poznań 2015), powołanie koalicji rzeczników etyki biznesu skupiającej specjalistów pełniących funkcje doradcze w firmach11, czemu patronował Rzecznik Praw Obywatelskich RP
oraz UNDP Global Compact w Polsce (2015).
Okres minionego dwudziestolecia to czas intensywnej wzajemnej współpracy w dziedzinie etyki i społecznej odpowiedzialności nie tylko ośrodków i organizacji krajowych,
ale także współpracy z ośrodkami i organizacjami zagranicznymi i międzynarodowymi.
Szczególnie aktywnymi były w tym czasie: Katedra Filozofii Uniwersytetu Ekonomicznego
w Krakowie, organizująca systematycznie konferencje poświęcone różnym aspektom etyki
działalności gospodarczej; Instytut Kulturoznawstwa Uniwersytetu Adama Mickiewicza
w Poznaniu, przy którym działa od roku 2000 Polskie Stowarzyszenie Etyki Biznesu
EBEN-Polska; Katedra Mikroekonomii i Ekonomii Instytucjonalnej Uniwersytetu
Ekonomicznego we Wrocławiu; Salezjańska Wyższa Szkoła Ekonomii i Zarządzania w Łodzi,
organizująca doroczne konferencje Etyki Życia Gospodarczego, obecnie kontynuowane
Podobnie w związku z kryzysem finansowym postuluje się składanie przyrzeczenia przez ekonomistów
[DeMartino 2011; Gasparski 2015].
10
Biznes, etyka, odpowiedzialność, redakcja naukowa: Wojciech Gasparski, współpraca redakcyjna: Anna
Lewicka-Strzałecka, Dariusz Bąk, Bolesław Rok, Julita Sokołowska. Autorami rozdziałów są: Marek
Arszułowicz, Dariusz Bąk, Izabela Błażowska, Tadeusz Borys, Marcin Bukała, Paul H. Dembiński, Aniela
Dylus, Janina Filek, Barbara Fryzel, Lechosław Garbarski, Wojciech Gasparski, Leszek Karczewski, Bożena
Klimczak, Izabela Koładkiewicz, Iwona Kuraszko, Tomasz Kwarciński, Anna Lewicka-Strzałecka, Piotr Lignar,
Anna Macko, Irena Pichola, Bolesław Rok, Julita Sokołowska, Kazimierz Sosenko, Ryszard Stocki, Czesław
Szmidt, Piotr Sztompka, Elżbieta Tarkowska, Włodzimierz Tyburski, Tadeusz Tyszka, Adam Węgrzecki,
Ryszard Wiśniewski.
11
The Global Compact Network Poland, 2015, Biznes i prawa człowieka: Koalicja Rzeczników Etyki, Warszawa.
9
32
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
przez Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny Uniwersytetu Łódzkiego, Uniwersytet
Kardynała Stefana Wyszyńskiego oraz Forum Odpowiedzialnego Biznesu12. Centrum Etyki
Biznesu i Innowacji Społecznych oraz Katedra Etyki Biznesu Akademii Leona Koźmińskiego
kontynuują działalność CEBI, a także wcześniejszego Zespołu Badawczego Etyki Życia
Gospodarczego IFIS PAN, we współpracy z Towarzystwem Naukowym Prakseologii (TNP)
i IFIS PAN, organizując doroczne konferencje na temat aktualnych problemów etyki
i społecznej odpowiedzialności biznesu13 oraz prowadząc od roku 1994 comiesięczne
Ogólnopolskie Seminarium Etyki w Biznesie, Gospodarce i Zarządzaniu (EBIGOZA) uzupełnione ostatnio o kwestie socjologii działalności gospodarczej.
Współpraca międzynarodowa polegała na udziale w dorocznych konferencjach EBEN,
European Academy of Business in Society (EABIS), United Nations Development Program
(UNDP) oraz wielu innych, uczestnictwie w programach badawczych14, także finansowanych przez Unię Europejską. Szczególne znaczenie miała współpraca z International
Society of Business, Economics and Ethics (ISBEE) – organizatora odbywanych
co cztery lata Światowych Kongresów Etyki Biznesu. Polskie środowisko etyków biznesu
reprezentowane było na wszystkich dotychczasowych olimpiadach etyki biznesu,
jak kongresy te bywają określane. Przygotowywane były specjalne tomy, wydawanej przez
Transaction Publishers (Rutgers Univesrsity w USA) pod auspicjami TNP, serii Praxiology:
The International Annual of Practical Philosophy and Methodology – dedykowane
kolejnym kongresom15 (z wyjątkiem kongresu czwartego16).
Utworzenie Śląskiego Centrum Etyki Biznesu i Zrównoważonego Rozwoju jest kolejnym
ważnym wydarzeniem pokongresowego okresu. Życzę tej placówce osiągnięć, a jego
e-czasopismu interesujących artykułów i licznych czytelników.
http://odpowiedzialnybiznes.pl/
W grudniu 2015 r. konferencja poświęcona była etyce e-biznesu.
14
Oto kilka przykładów: Władysław Pańkow, Bolesław Rok, Marta Strumińska-Kutra, Joanna Woźniczko,
2010, Oblicza społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa;
Ryszard Kamiński i Jacek Sójka, red., 2013, Ekonomiczne i etyczne aspekty kryzysu gospodarczego, PTE,
Poznań; Bolesław Rok, 2013, Podstawy odpowiedzialności społecznej w zarządzaniu, Poltext, Warszawa;
Janina Fillek, 2013, Społeczna odpowiedzialność biznesu jako nowa wersja umowy społecznej, Księgarnia
Akademicka, Kraków; Iwona Kuraszko, red., 2014, Etyka przywództwa: Ujęcie interdyscyplinarne, Difin,
Warszawa; Barbara Fryzel, red., 2015, The True Value of CSR: Corporate Identity and Stakeholder
Perceptions, Palgrave Macmillan, New York.
15
(1) Wojciech W. Gasparski & Leo V. Ryan, eds., Human Action in Business: Praxiological and Ethical Dimensions
dedykowany I Kongresowi ISBEE, Tokio 1996; (2) Leo V. Ryan, Wojciech W. Gasparski, Georges Enderle, eds.
Business Students Focus on Ethics dedykowany II Kongresowi ISBEE, Sao Paulo 2000; (3) Olli Loukola and
Wojciech W. Gasparski, eds., Environmental Political Philosophy: Praxiological Considerations dedykowany
V Kongresowi ISBEE, Warszawa 2012; (4) w druku jest tom dedykowany VI Kongresowi, Szanghaj 2016,
Timo Airaksinen & Wojciech W. Gasparski, eds., Desire: The Concept and Its Practical Context.
16
Na kongres ten wysłano pracę Gasparski W., 2006, The Ethical Issue of Corporate Governance and
Management Science Theories, opublikowaną w: Global Perspectives on the Ethics of Corporate
Governance, G.J. (Deon) Roussouw & Alejo José G. Sison, red., New York: Palgrave MacMillan, s. 91-104.
12
13
33
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
Bibliografia
1. Auspitz J.L., Gasparski W., Mlicki M., Szaniawski K. (red.), 1992, Praxiologies and the
Philosophy of Economics, Transaction Publishers, New Brunswick – London.
2. Bocheński J.M., 1992, Współczesne metody myślenia, Wydawnictwo „W drodze”, Poznań.
3. Bocheńsk J.M., 1993, Przyczynek do filozofii przedsiębiorstwa przemysłowego, [w:] tegoż
Logika i filozofia, PWN, Warszawa, s. 162-186.
4. Boulding K.E., 1985, Etyka i biznes, [w:] Ponad ekonomią, PIW, Warszawa, s. 59-69.
5. Boulding K.E., 1989, Metodologie właściwe badaniom ekonomicznym, Prakseologia,
nr 4(105), s. 25-47.
6. Bunge M., 1999, Ethics and Praxiology as Technologies, Society for Philosophy and
Technology E-Journal, No. 4, Summer.
7. DeMartino G.F., 2011, The Economist’s Oath: On the Need for and Content of Professional
Economic Ethics, Oxford University Press.
8. Dietl J. i Gasparski W. (red.), 1997, Etyka biznesu, PWN, Warszawa.
9. Dylus A., 2002, Erozja standardów etycznych w biznesie, [w:] J. Mariański (red.), Kondycja
moralna społeczeństwa polskiego, Wydawnictwo WAM, Kraków, s. 271-303.
10. Friedman M., 1953, Essays in Positive Economics, University of Chicago Press, Chicago.
11. Gasparski W., 1993a, A Philosophy of Practicality: A Treatise on the Philosophy of Tadeusz
Kotarbiński, Societas Philosophica Fennica, Helsinki.
12. Gasparski W.W., 1993b, Design, Science and Philosophy: The Praxiological Perspective,
[in:] M.J. de Vries, N. Cross, D.P. Grant (red.), Design Methodology and Relationships with
Science, Kluwer, Dordrecht, pp. 165-190; polski przekład: Projektowanie, nauka i filozofia: perspektywa prakseologiczna, [w:] Dziedzictwo logicznego empiryzmu, pod red.
M. Czarnockiej, IFiS PAN, Warszawa 1995, s. 86-116.
13. Gasparski W., 1996, Działalność gospodarcza z punktu widzenia filozofii: między prakseologią a etyką, Prakseologia nr 1-4(130-133), s. 9-28.
14. Gasparski W., 1997, Etyka biznesu – szkice do portretu, [w:] J. Dietl i W. Gasparski (red.),
s. 16-36.
15. Gasparski W., 2009, Kultura organizacyjna i etos pracy, referat wygłoszony na sesji panelowej Kongresu Kultury Polskiej, Kraków.
16. Gasparski, W., 2006, Wielkość małej filozofii, [w:] R. Banajski, W. Gasparski i A. LewickaStrzałecka (red.), Myśl Tadeusza Kotarbińskiego i jej współczesna recepcja, Polska
Akademia Nauk, Warszawa, s. 13-19.
17. Gasparski W. (red.), 2008, Responsible Management Education, Wydawnictwa
Akademickie i Profesjonalne, Warszawa.
18. Gasparski W., 2009, Fizyka i inżynieria ekonomii, [w:] M. Rocki (red.), Jakość kształcenia
ekonomicznego, PTE, Warszawa, s. 55-59.
19. Gasparski W., 2015, Czy ekonomiści powinni mieć kodeks etyczny? Postulaty, wątpliwości, propozycje, [w:] B. Fiedor (red.), Nauki ekonomiczne: Stylizowane fakty
a wyzwania współczesności, PTE, Warszawa, s. 232-245.
20. Gasparski W. i Rok B. (red.), 2010, Ku obywatelskiej rzeczpospolitej gospodarczej, Poltext,
Warszawa.
34
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
21. Gasparski W., Lewicka-Strzałecka A., Rok B., Bąk D., 2010, Portret polskiej etyki biznesu:
fakty, oceny, propozycje, [w:] W. Gasparski, B. Rok (red.), s. 13-36.
22. Gasparski W. i Dietl J., 2000, Etyka biznesu w działaniu; Doświadczenia i perspektywy,
PWN, Warszawa.
23. Gasparski W., Lewicka-Strzałecka A., Rok B., Szulczewski G. (red.), 2002, Etyka biznesu
w zastosowaniach praktycznych: Inicjatywy, programy, kodeksy, CEBI & Biuro Stałego
Koordynatora ONZ w Polsce, Warszawa, s. 18-20.
24. Grosfeld J. (red.), 1985, Ponad ekonomią, PIW, Warszawa.
25. Haid J., 2014, Prawy umysł: Dlaczego dobrych ludzi dzieli religia i polityka?, Smak Słowa,
Sopot.
26. Hiż H., 1992, Praxiology, Society and Ethics, [w:] Auspitz i in. (red.), s. 421-429.
27. Kotarbiński T., 2003, Prakseologia Cz. II (Dzieła wszystkie), r. 4, Elementy metodologii
dyscyplin praktycznych, Ossolineum, Wrocław, s. 253-355.
28. Luijk H.J.L van, 2000, Europejska Sieć Etyki Biznesu 1987-1997: Krótka historia obiecujących lat (EBEN 1987-1997 A short history of the promissing years), [w:] W. Gasparski,
J. Dietl (red.), s. 16-22.
29. MacIntyre A., 1996, Dziedzictwo cnoty: Studium z teorii moralności, tłum.
A. Chmielewski, PWN, Warszawa.
30. Rossouw D. and Stückelberger Ch. (eds.), 2012, Global Survey of Business Ethics in
Training, Teaching and Research, Globethics.net. Global 5, Geneva.
31. Simon H.A., 1989, Metodologiczne podstawy ekonomii, Prakseologia, nr 4(105),
s. 129-152.
32. Stróżewski W., 2012, O przeświadczeniach, Przegląd Filozoficzny, Vol. 21, nr 2(82),
s. 9-28.
35
Damian Grabowski1
Etyka pracy jako etyka kapitalizmu akcentującego
społeczną naturę człowieka
Streszczenie
Autor artykułu przedstawia tezę, że nowe wersje tej etyki (która w wersji klasycznej prowadziła do uprzedmiotowienia człowieka przez pracę oraz czyniła z ludzi środek do zwiększania zysku) dążą do równowagi między potrzebami ludzkimi a pracą i zyskiem – podstawowym celem kapitalizmu. Klasyczna wersja etyki pracy dyktowała uznanie dla każdej
pracy oraz poleganie na sobie. Nowe wersje wartościują doskonalenie siebie oraz współpracę i pracę zespołową.
Słowa kluczowe: etyka pracy, duch kapitalizmu, praca jako wartość centralna,
etyka kapitalizmu
1
Work ethics as the ethics of capitalism accentuating the social nature of man
Abstract
The article presents the construct of work ethic as it was defined by Max Weber. The author
of the article presents the thesis that new versions of this ethic aspire to balance between
human needs and income- the basic aim of capitalism. In classical conceptions of work
ethic, work was meant to treat a man as an object and a means of increasing income.
The Weber’s version of work ethic approved of all kind of work and relying on ourselves.
New versions of work ethic value self-improvement, cooperation and team work.
Keywords: work ethic, spirit of capitalism, centrality of work, ethics of capitalism
1
Instytut Psychologii, Uniwersytet Śląski w Katowicach.
36
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
Wprowadzenie
Tematem tego artykułu jest etyka pracy tak jak zdefiniował ją Max Weber w eseju
„Etyka protestancka a duch kapitalizmu” [Weber 1994] oraz artykule „Sekty protestanckie
i duch kapitalizmu” [Weber 2010, 2011], odnosząca się do traktowania pracy jako obowiązku
(powinności) i wartości moralnej, wartościowania ciężkiej pracy i pracowitości, piętnowania próżniactwa oraz przekonania, że pracę należy wykonywać jak najlepiej. Tak rozumiana etyka jest jedną z odpowiedzi na pytanie czy kapitalizm jest systemem opartym
na moralności? Idąc dalej, czy kapitalizm można pogodzić z moralnością chrześcijańską?
Przez kapitalizm rozumiem tu jednak za Weberem kapitalizm nowoczesny, czyli wielki
kompleks powiązanych ze sobą instytucji opierających się na tak zwanych racjonalnych,
a nie spekulacyjnych metodach osiągania zysku. Na kompleks ten składają się przedsiębiorstwa działające w ramach długoterminowych inwestycji kapitałowych, oparte na
wolnej (w sensie prawnym) sile roboczej, racjonalnym podziale pracy wewnątrz organizacji
(tych przedsiębiorstw) oraz „podziale funkcji produkcyjnych pomiędzy różne przedsiębiorstwa poprzez mechanizm rynkowy” [Bendix 1975, s. 54]. Racjonalizm zaś „oznacza zarówno
rachunek, obliczanie, jak i rozum, osąd rozumny, dowodzenie” [Kozyr-Kowalski 1995, s. 24].
Słowo racjonalizm odnosi się także z jednej strony do metody, reguły i prawidła, a z drugiej
do interesu czy interesu pieniężnego. Pojęcie to jest przeciwieństwem namiętności, pasji,
oraz uczuciowości i zawiera wyspecjalizowaną pracę, zawód [Kozyr-Kowalski 1975, 1995].
Etyka pracy
Pewne problemy mogą wiązać się ze stosowaniem terminu etyka w ramach pojęcia
etyka pracy. Etyka jest terminem wieloznacznym, a oznacza przede wszystkim naukę
o moralności i teorię moralnej powinności działania [Bartkowiak 2006] oraz filozoficzny
namysł nad moralnością. Moralność natomiast to uznane reguły działania człowieka
[Brzeziński i in. 2009, s. 18]. Etyka odnosi się tu do systemu norm i wzorów postępowania. Termin etyka w ramach etyki pracy jest też jednak zbliżony do równie wieloznacznego terminu etos [Por.: Bańka 1996]. Etos to bowiem „konkretna postać moralności
stanowiąca system obyczajów określonej grupy społecznej, wyrażający się w (jej – D.G.)
stylu życia” [Swadźba 2001, s. 27] lub „ogół zachowań moralnych” [Brzeziński i in. 2009,
s. 18]. W szerokim sensie etos oznacza to samo co moralność, a w wąskim moralność jest
składnikiem etosu i pojmowana jest jako praktyka [Swadźba 2001, s. 23]. Słowo etyka jest
w artykule tym zarezerwowane dla ogółu zasad i norm postępowania obowiązujących
w danej epoce i grupie, a także dla zestawu obowiązków (powinności) [Grabowski 2008,
2012; Kopaliński 1989; Stoner i in. 1997]. Definiując w ten sposób słowo etyka popełniamy
błąd, gdyż poprawnie termin etyka odnosi się do nauki o moralności i teorii moralności
[Brzeziński i in. 2009].
37
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
W artykule tym, etykę odnoszę do tego, co być powinno (co powinno się robić),
a etos do obserwowanych zachowań członków grup, które wynikają z ich przekonań
o tym, co być powinno. Etos to krótko rzecz biorąc: zestaw obserwowanych zachowań
członków określonej grupy, które wynikają z wiedzy normatywnej, składającej się z pojęć
„jak powinno być” [Por.: Brzeziński i in. 2009], choć słowo to oznacza też tylko styl życia
danej grupy [Swadźba 2001], co prawda wartościowany i pożądany przez członków
tej grupy, ale niekoniecznie wyznaczany wiedzą normatywną związaną z moralnością,
czyli ocenianiem rzeczywistości w kategoriach czynienia dobra lub wyrządzania krzywdy
[Baryła, Wojciszke 2000]. Tak rozumiany termin etos można więc przedstawić jako
styl życia.
Etyka pracy wiąże się z czterema znaczeniami [por. Grabowski 2012]. Po pierwsze,
to moralność, którą przejawia człowiek w trakcie wykonywania pracy. Dla przykładu
może to być sytuacja, w której negocjator przestrzega zasad moralności chrześcijańskiej i postępuje uczciwie wobec partnerów, podając im pełne informacje dotyczące
kontraktu [Por.: Berger 1994, red.], lub taka, w której kierownik odnosi się do swoich
pracowników z szacunkiem, okazując im uznanie i zainteresowanie tym, co robią
[Zbiegień-Maciąg 1996].
Po drugie, to etyka zawodowa, czyli wykonywanie pracy zgodnie z normami, których
zestaw określamy jako kodeks etyki zawodowej. Wiele zawodów posiada takie kodeksy
i postępowanie według nich jest kluczowym składnikiem etycznej pracy, czyli aktywności
zgodnej z uznanym wzorcem [Brzeziński i in. 2009]. Kodeksy obejmują reguły obowiązujące w danym środowisku zawodowym (np. lekarzy, psychoterapeutów) oraz ograniczenia
(związane z sankcjami) [Zbiegień-Maciąg 1996].
Po trzecie, to zestaw norm i zasad, z których wynikają obowiązki pracodawców wobec
pracobiorców i odwrotnie - pracobiorców wobec pracodawców. Zestaw ten to zatem
normy dla osób, które zatrudniają innych lub nimi zarządzają oraz zatrudnianych wobec
zatrudniających [Zbiegień-Maciąg 1996]. Ważną normą dla zatrudnianych jest na przykład
lojalność (wierność) wobec pracodawców, tak ważna w kulturze japońskiej [s. 100].
Po czwarte w końcu, w sensie weberowskim [Por.: Cherrington 1980], etyka pracy
to wzorzec, w którym praca jest traktowana jako wartość i obowiązek moralny (powinność)
oraz jedna z cnót w ramach szeroko pojętej etyki lub moralności. Według tego wzorca
człowiek powinien silnie angażować się w pracę i wykonywać ją dobrze, czyli według
pewnych standardów, które dotyczą wielkości produkcji, jakości pewnych produktów.
Dobre wykonywanie to także działanie zgodne z kodeksem zawodowym i uczciwe
postępowanie w ramach aktywności zawodowej. Etyka pracy może występować zatem
w dwóch znaczeniach. Węższym, oznaczającym wysokie zaangażowanie (wydatkowanie
wysokiego wysiłku) w pracę i skupianie się na zgodności wyników aktywności z pewnymi
standardami. Szerszym, który oznacza koncentrację na tym, aby działania w pracy były
zgodne z szeregiem innych obowiązków moralnych, takich jak zasada nie szkodzić.
38
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
Obie perspektywy mogą znajdować się w konflikcie, dla przykładu osoba, która dobrze
pracuje, odnosi sukcesy może szkodzić klientom i współpracownikom [por. Sennett 2010;
Arendt 2010]. Tutaj niezwykle wymownym przykładem jest Adolf Eichmann, organizator
Holocaustu, opętany obsesją uczynienia komór gazowych jeszcze bardziej wydajnymi.
Przypadek Eichmanna można rozpatrywać jako przykład woła roboczego, które to pojęcie
należy odróżnić od pojęcia „homo faber”. To ostatnie oznacza człowieka wykonującego
pracę kształtującą wspólne życie, innymi słowy człowieka pracującego dla ludzkości,
a nie przeciwko niej [Sennett 2010, s. 14]. W pewnym sensie Adolf Eichmann przejawiał
etykę pracy, traktował pracę jak obowiązek, rzetelnie wykonywał zadania. Niestety, zniszczył przy tym miliony istnień ludzkich. Jego „etyka” sprowadzała się jednak tylko do sprawności, traktowania pracy jako obowiązku i to jedynego obowiązku, który zastępował pozostałe [Grabowski 2015].
Znaczenie czwarte terminu etyka pracy można więc streścić w następujących nakazach:
„Większą część swojego życia przeznaczaj na obowiązek, którym jest praca, umieszczaj
jej dobre wykonywanie w centrum swojej egzystencji”. Dobre wykonywanie rozpatrywane
szeroko to perspektywa homo faber, to działanie, które nie krzywdzi ludzi. Znaczenie to
nawiązuje do znaczenia angielskiego terminu „work ethic”.
Warto zatem zwrócić tu uwagę na tłumaczenie angielskiego słowa „ethic”. Wielki Słownik
PWN-Oxford {Wydawnictwo Naukowe PWN oraz Oxford University Press 2007) jako polski
odpowiednik terminu „work ethic” podaje: kult pracy, co oznacza po prostu jej wartościowanie. Etyka to w angielskim przede wszystkim ethics, rzeczownik w liczbie mnogiej
(etyki), który oznacza ogół ocen i norm moralnych lub rzeczownik niepoliczalny,
który oznacza dziedzinę filozofii zajmującą się moralnością. „Ethic”, czyli rzeczownik
w liczbie pojedynczej, to system moralnych zasad i reguł zachowania, czyli moralność.
„Work ethics” to zatem szereg zasad, reguł i obowiązków, które odnoszą się do wykonywania pracy szeroko pojętej, a zatem wielu zawodów, a także nauka o tych zasadach.
Termin ten można oddawać jako „professional ethics” (etyka zawodowa) lub precyzując odniesienie do poszczególnych zawodów, np. „medical ethics” (etyka lekarska)
[Grabowski 2015].
Sumując, etyka pracy w znaczeniu czwartym i angielskim „work ethic” odnosi się zatem do:
1. Wartościowania pracy, czyli spostrzegania pracy jako wartości centralnej, pożądanego
elementu życia, jednak bez konotacji moralnych (bez związków z kategoriami dobra
i zła). W tym miejscu słowem właściwszym jest etos (rozumiany jako styl życia).
2. Moralnego wartościowania pracy, czyli spostrzegania jej w kategoriach powinności,
nakazu lub obowiązku oraz traktowania jej jako dobra. W tym zakresie mieści się
spostrzeganie bezczynności jako czegoś złego, nagannego, czyli negatywne ocenianie
lenistwa.
39
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
Tak rozumianą etykę pracy Max Weber [2011] zauważał w kontekście systemów społecznych, które rodziły się w wyraźnym związku z religią protestancką, a dokładniej ze sprzyjającymi racjonalizmowi wersjami ascetycznymi tej religii, obejmującymi kalwinizm,
pietyzm, metodyzm i sekty wywodzące się z ruchu chrzcielnego. Bezustanna praca zawodowa była w ramach tych odłamów „najdoskonalszym sposobem zdobycia pewności”
[s. 127] czy należy się do zbawionych. „Nie próżnowanie i używanie (bogactwa – D.G.)
lecz tylko działanie służy, wedle jasno objawionej woli Boga, pomnażaniu jego chwały”
[s. 164]. Stąd też i „czas jest nieskończenie cenny, bo każda stracona godzina (na próżnowanie i używanie bogactwa – D.G.) skraca czas pracy w służbie chwały Boga” [s. 164].
Współcześnie etyka pracy, inaczej niż u Webera [2011] jest konstruktem niezwiązanym
z religią [Grabowski 2012].
Etyka pracy odnosi się do norm, zakazów i nakazów, przekonań, postaw i zachowań
pożądanych i niepożądanych, związanych z wartościowaniem pracy. W sensie psychologicznym etyka ta stanowi syndrom postaw oraz przekonań z silnie zaznaczającym się
komponentem emocjonalno-oceniającym. Znaczącym elementem tego syndromu
jest spostrzeganie pracy jako wartości moralnej i dobra oraz powinności (obowiązku
moralnego). Miller, Woehr oraz Hudspeth [2002] na podstawie analiz Furnhama [1990],
opisali siedem wymiarów tego syndromu, którymi są:
1. Stawianie pracy w centrum życia, przeświadczenie, że stanowi ona podstawową
aktywność życiową - u Webera [2011] „praca jest ponadto i przede wszystkim nakazanym przez Boga celem samym w sobie życia w ogóle” [s. 165]. „Zdanie Pawła:
»kto nie chce pracować, niech też nie je«, obowiązuje bezwarunkowo i wszystkich.
Brak ochoty do pracy jest symptomem braku stanu łaski” [s. 165].
2. Wiara w sens ciężkiej pracy, przekonanie, że wiedzie ona do sukcesu oraz stanowi
receptę na problemy i trudy życia - Weber [2011] zauważa, że „w głównym dziele
Baxtera przewija się stale, czasem wprost namiętne kazanie o konieczności ciężkiej stałej
fizycznej lub umysłowej pracy”, rozkaz Boga: „pracuj ciężko w swym zawodzie” [s. 165].
3. Niechęć do marnowania czasu, skłonność do traktowania czasu w kategoriach
cennego zasobu - u Webera [2011] marnowanie to jest „zasadniczo najcięższym
ze wszystkich grzechów” [s. 164].
4. Niechęć do czasu wolnego, przekonanie, że aktywności czasu wolnego są mniej
wartościowe - u Webera [2011] to życie towarzyskie, bezczynna kontemplacja,
długi sen, szkodliwa gadanina.
5. Odraczanie gratyfikacji, uznawanie wartości nagród, na które trzeba poczekać - gratyfikacja to konsumpcja, a z tej należy rezygnować umiejscawiając w nieokreślonej przyszłości, ważne jest cierpliwe czekanie [Weber 2011, s. 157]. Wagę posiada również praca
bez nagród, praca sama jest nagrodą, a na nagrody za pracę pracownik jest w stanie
długo czekać. U Webera często pojawiają się uwagi o oszczędności [s. 179].
40
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
6. Moralność i etyka, czyli kładzenie nacisku na uczciwość w relacjach z innymi praca jest częścią moralnego postępowania, a postępowanie to powinno być
treścią pracy.
7. Niezależność, poleganie na sobie, indywidualizm - człowiek sam odpowiada
przed Bogiem za swoje czyny, a poleganie na innych może doprowadzać do lenistwa.
Etyka pracy jako etyka kapitalizmu?
Mimo tego, że obecnie etyka pracy jest rozpatrywana jako niezwiązana z religią,
to jak zauważył Ryszard Legutko [1994] dotyczy ona problemu związków kapitalizmu
z religią, a tym samym relacji kapitalizmu z moralnością chrześcijańską. Będąca bowiem
pierwowzorem etyki pracy, etyka protestancka (etyka zawodowa ascetycznego protestantyzmu) została przez Webera uznana za czynnik rozwoju kapitalizmu, co można sprowadzić do przedstawienia tej etyki jako jednego z warunków, który ukształtował ducha
kapitalizmu. Ascetyczny protestantyzm „racjonalizował stosunki międzyludzkie, czynił je
bezosobowymi, odartymi z sentymentalizmu, tradycjonalizmu czy innych względów
pozaracjonalnych” [Legutko 1994, s. 191]. W takiej rzeczywistości działania ludzkie
koncentrowały się na pracy, wytwarzaniu, wymianie i handlu, na kalkulacji ekonomicznej,
która akcentuje opłacalność, zysk i kontrakt (pomnażanie majątku). Na początku protestantyzm wartościował działanie, pracę umożliwiającą pomnażanie, zaś później wagę
posiadało głównie pomnażanie.
Pobożność protestancka gloryfikująca pracę, oszczędzanie oraz poleganie na sobie
okazała się środkiem do budowy kapitalizmu, choć prawdopodobnie też młody kapitalizm
wpłynął na ową pobożność, zwrotnie kształtując ją w wieku szesnastym i siedemnastym
[Tawney 1963; Swadźba 2001]. Efektem tej interakcji było jednak pojawienie się i rozpowszechnienie się tak zwanego kapitalizmu nowoczesnego, którego istotą jest racjonalne
pomnażanie kapitału temperujące chciwość (przeklętą żądzę złota) [Bendix 1975; KozyrKowalski 1967]. Nowoczesny „kapitalizm jest dążeniem do zysku w sposób trwały, racjonalnie kapitalistyczny: do ciągle nowych zysków, do rentowności” [Weber 1994, s. 5].
Richard Tawney [1963] zauważał, że istotą kapitalistycznej filozofii jest założenie, „że osiągnięcie bogactw materialnych jest najwyższym celem wysiłków ludzkich i ostatecznym
kryterium powodzenia” [s. 263]. Zdaniem tego Autora pewne jest, że filozofia ta jest zaprzeczeniem moralności chrześcijańskiej. „Kompromis pomiędzy Kościołem Chrystusowym
a bałwochwalstwem bogactwa jest równie niemożliwy, jak niemożliwy był pomiędzy
Kościołem a rzymskim kultem państwa” [s. 263]. Legutko [1994] przedstawił koncepcję
Webera oraz Tawneya jako dwa poglądy dotyczące związków religii i moralności z kapitalizmem. Koncepcję Webera można uznać za prokapitalistyczną (co jest jednak uproszczeniem, bo sam Weber miał wiele wątpliwości, zauważał bowiem między innymi,
że religia opuściła Benjamina Franklina), zaś koncepcję Tawney’a za antykapitalistyczną.
41
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
Książka pt. „Etyka kapitalizmu” pod redakcją Petera Bergera [1994, red.] jest wyjściem
poza te schematy myślenia. Po pierwsze, kapitalizm jest według niej systemem,
który traktuje człowieka jako istotę społeczną odnajdującą tożsamość i sens istnienia
w relacjach z innymi ludźmi. Po drugie, kapitalizm uwzględnia „sprawy doczesne,
związane ze współpracą jednostek i grup” [Legutko 1994, s. 194] i dąży do budowy
indywidualnego i społecznego dobrostanu oraz zwiększania możliwości twórczych ludzi.
To prawda, że w dziedzinie dobrobytu ludzi kapitalizm zrobił o wiele więcej niż jakikolwiek
inny ustrój, polepszył bowiem warunki życia milionów ludzi. Po trzecie, ustrój ten dał
ludziom możliwości realizowania celów wyższych, samorealizacji i dążenia do doskonałości. To ostatnie dążenie stało się szeroko dostępne dla wielu ludzi, a nie ograniczone do
wąskich elit. Po czwarte, możliwość realizowania tych celów oznacza afirmację kreatywności, a tym samym afirmację boskiego pierwiastka w naturze ludzkiej. Tym samym
kompromis między kapitalizmem a moralnością jest możliwy.
Opisana wyżej etyka pracy niesie ze sobą zagrożenie, że człowiek może zostać przedmiotem pracy, grozi mu alienacja, której formą jest pracoholizm [Cherrington 1980].
Richard Sennett [2006] opisując etykę pracy przywołuje opisaną przez Maxa Webera
[1994, 2010, 2011] postać Benjamina Franklina. Ten dyplomata był człowiekiem,
który za pogodnym obliczem skrywał głęboki lęk przed wszelką przyjemnością
oraz obsesję na punkcie pracy – Franklin traktował czas niczym pieniądz i wykazywał
ogromną niechęć do czasu wolnego. Taka obsesja jest niezgodna z katolicyzmem.
Bowiem według katolickiej koncepcji to praca jest dla człowieka, a nie człowiek dla pracy
[Swadźba 2001]. Kolejnym zagrożeniem, które niesie ze sobą klasyczna etyka pracy, jest
akcentowanie polegania na sobie, czyli indywidualizmu. Ponieważ skrajnie nasilony indywidualizm może prowadzić do braku moralności w zachowaniach ludzkich, do wykorzystywania innych, aby zrealizować własne cele. Pokazuje to libertarianizm, który głosząc,
że człowiek jest właścicielem samego siebie, implikuje skrajnie indywidualistyczne ujęcie
człowieka oraz „atomistyczno-kontraktualną koncepcję społeczeństwa” [Legutko 1994,
s. 195]. Człowiek jest potrzebny do wykonania pracy i osiągnięcia zysku.
Czy zatem etyka pracy może być jedną z etyk kapitalizmu, który uwzględnia zgodnie
z powyższym społeczną naturę człowieka? Tak, ale do pewnego stopnia, choć potrzebne są
nowe ustalenia. Taką wizję uwzględniają nowe ujęcia etyki pracy, zdefiniowanej przez
Webera. Ujęcia te między innymi pomijają wątek indywidualizmu, a akcentują temat pracy
zespołowej.
John Boatwright i John Slate [Boatwright, Slate 2002] stworzyli nową koncepcję etyki pracy,
która uwzględnia następujące wymiary: przestrzeganie zasad organizacji, pełną obecność w pracy oraz punktualność, współpracę i pracę zespołowaą, prawość i uczciwość,
przestrzeganie zasad bezpieczeństwa pracy, wydajność i jakość pracy, właściwe posługiwanie się narzędziami i materiałami w pracy oraz otwartość na informacje zwrotne (uwagi
kierownika) (w tym akceptacja konstruktywnej krytyki) i umiejętność przyjmowania uwag
42
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
dotyczących wykonywania pracy [Boatwright, Slate 2002]. Warto zauważyć, że ujęcie to
uwzględnia pracę zespołową, a także akcentuje dążenie do doskonałości (jakość pracy
i otwartość na uwagi kierownika).
Nową koncepcję etyki pracy zaproponowała też Melissa Mann i współpracownicy
[Mann i in. 2013]. W jej ramach etyka ta jest syndromem obejmującym następujące wymiary:
1. skupianie się na własnym rozwoju, przekonanie o obowiązku ciągłego doskonalenia
siebie, własnych umiejętności, obowiązku stałego uczenia się;
2. akcentowanie jakości wykonywanej pracy i troska o nią, czyli przekonania, że należy
dbać o szczegóły pracy i unikać popełniania błędów;
3. inicjatywa, czyli przekonanie, że należy wychodzić poza role i oczekiwania przełożonych i pracodawców, udoskonalać swoje miejsce pracy;
4. praca zespołowa, czyli przekonanie, że praca w grupie stanowi wartość i powinno
posiadać się czas na pomoc kolegom oraz dzielić się z nimi własną wiedzą
i doświadczeniem;
5. społeczna odpowiedzialność, która oznacza zestaw przekonań o obowiązku nieszkodzenia innym (pracę powinno wykonywać się odpowiedzialnie, unikając krzywdzenia
innych, pracując powinno się mieć na uwadze potrzeby innych ludzi);
6. równowaga, czyli przekonanie, że należy dawać pierwszeństwo okresom czasu pracy
przed okresami przeznaczanymi na inne aktywności;
7. wytrwałość, czyli skupianie się na całkowitym wykonywaniu zadań oraz dążenie
do doprowadzania do końca powierzonych obowiązków;
8. lojalność, oznaczająca system przekonań, że należy być wiernym wobec danej organizacji i dbać o jej reputację [Mann i in. 2013].
W ramach analizy czynnikowej kwestionariusza do badania tych wymiarów stwierdzenia składające się na skale „skupianie się na własnym rozwoju” (doskonalenie siebie)
oraz „skupianie się na jakości wykonywanej pracy” były wyjaśniane przez jeden czynnik,
podobnie jak skale „społeczna odpowiedzialność” oraz „praca zespołowa”. Pokazało to,
że ciągłe doskonalenie siebie odbywa się przez dążenie do podwyższania jakości pracy
(np. nabywanie umiejętności umożliwia podwyższanie jakości). Wspólnym elementem
pracy zespołowej oraz społecznej odpowiedzialności jest troska o innych i skupianie się
na ich potrzebach. Analiza ta pokazała też, że skupianie się na doskonaleniu siebie
oraz jakości pracy posiadają też wspólne treści z wytrwałością [Mann i in. 2013].
Warto zauważyć, że w nowych ujęciach etyki właściwie nie występuje poleganie na sobie,
czyli wątek indywidualizmu (za wyjątkiem inicjatywy), a akcentuje się silnie wątek współpracy i pracy zespołowej, w tym pomagania innym. Poza tym, akcentowany jest też wątek
doskonalenia siebie, które to może być przejawem samorealizacji. Ostatnie z nowych ujęć
przedstawianego konstruktu dotyczy też równowagi między pracą a czasem wolnym;
co prawda podkreśla się tu pierwszeństwo pracy nad czasem wolnym, ale czas wolny
43
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
istnieje jako dozwolona dla człowieka sfera życia. W klasycznej definicji podkreślany
jest wątek niechęci do niego, wręcz jego całkowitej redukcji [Zob. Miller i in. 2002],
zaś tu dostrzega się jego istnienie.
Zakończenie
Można więc dostrzec, że etyka pracy związana z duchem kapitalizmu, które to konstrukty
opisał Max Weber, nadal jest jedną z etyk kapitalizmu [Por.: Berger 1994, red.], co ważne
dość dopasowaną do opisanej przez Legutkę [1994] wersji kapitalizmu społecznego.
Praca zespołowa, współpraca i społeczna odpowiedzialność w nowych wersjach weberowskiej etyki pracy są tego wyraźnym świadectwem. W klasycznej wersji etyki pracy
Webera, wystarczyło nie krzywdzić bliźnich, według nowej etyki należy im nawet pomagać.
Poza tym nowe wersje dostrzegają pole dążeń ludzi do doskonalenia się, co można uznać
za wersję chrześcijańską realizacji człowieczeństwa. Może to chronić przed uprzedmiotowieniem człowieka przez pracę, podobnie jak to, że nowa etyka uznaje, że czas wolny
jest częścią życia ludzkiego [Por.: Furnham 1990]. Wątki poruszane w nowych definicjach
etyki pracy są wyrazem dążenia do osiągnięcia równowagi między a) pracą a człowiekiem
i b) dążeniem do zysku a sprawami ludzkimi.
Warto zauważyć, że Legutko [1994] pisał swój tekst ponad dwadzieścia lat temu, socjalizm ostatecznie upadł, można powiedzieć skompromitował się. Kapitalizm pokazał swoją
siłę. Czy jednak nie jest tak, że siła kapitalizmu, jego ludzka strona, nie wynikała z rywalizacji z tak zwanym socjalizmem (oczywiście bardziej z jego wizją niż rzeczywistością)?
Czy nie jest tak, że - nawiązując do Webera - kapitanowie kapitalizmu byli nastawieni na to,
aby zaspokajać potrzeby ludzi po to, by uniknąć rewolucji? Po 26 latach od powstania
książki „Etyka kapitalizmu” takie pytania stawiać należy. Lektura pracy Baumana [2006]
do stawiania takich pytań upoważnia. Kapitalizm ponowoczesny oparty na korporacjach,
elastyczny (rozluźniający relacje z pracownikiem), związek kapitalizmu z autorytaryzmem
budzi niepokój i po raz kolejny pokazuje, że kapitalizm jest często jednak sprzeczny z etyką
chrześcijańską, bowiem człowiek sprowadzony jest do trybika w machinie, której celem
jest zysk.
Warto zatem wrócić do ukazanej we wspomnianej książce idei poszukiwania równowagi
między potrzebami człowieka a kapitalizmem, tym bardziej, że zysk nie musi być wrogiem,
a środkiem do zaspokajania potrzeb ludzkości (przyjmuję, że zysk jest warunkiem rozwoju
i postępu). Wciąż jednak istnieje zagrożenie, że zysk stanie się celem samym w sobie,
człowiek zaś wołem roboczym, którego praca będzie niezbędna by zysk ów osiągnąć.
Co może temu przeciwdziałać? Wymieniona wyżej perspektywa homo faber, który pyta
„po co”, „dlaczego”, a nie tylko „jak” [Sennett 2010]. Po co i dlaczego osiągamy zyski,
a nie tylko jak je osiągnąć.
44
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
Bibliografia
1. Arendt H., 2010, Kondycja ludzka, Wyd. Aletheia, Warszawa.
2. Bańka A., 1996, Psychopatologia pracy, Wyd. Gemini, Poznań.
3. Bartkowiak L., 2006, Między powinnością a obowiązkiem – o kodeksach deontologicznych zawodów medycznych, Wiadomości lekarskie, 11-12, s. 882-888.
4. Baryła W., Wojciszke B., 2000, Potoczne rozumienie moralności: badania psychologicznej
realności etyki godności i etyki produktywności, Przegląd Psychologiczny, 43, s. 423-444.
5. Bauman Z., 2006, Praca, konsumpcjonizm i nowi ubodzy, Wyd. WAM, Kraków.
6. Bendix R., 1975, Max Weber. Portret uczonego, PWN, Warszawa.
7. Berger P. (red.), 1994, Etyka kapitalizmu, Signum, Kraków.
8. Boatwright J., & Slate J., 2002, Development of an instrument to assess work ethic,
Journal of Industrial Teacher Education, 39, s. 36-62.
9. Brzeziński J., Chyrowicz B., Poznaniak W., Toeplitz-Winiewska M., 2009, Etyka zawodu
psychologa, PWN, Warszawa.
10. Cherrington D., 1980, The work ethic. Working values and values that work, Amacom,
A division of American Management Associations, New York.
11. Furnham A., 1990, The Protestant work ethic: The psychology of work-related beliefs
and behaviors, Routledge, London.
12. Grabowski D., 2008, Etyki ponowoczesności a przyszłość psychologii pracy, Czasopismo
Psychologiczne, 14, s. 49-60.
13. Grabowski D., 2012, Etyka pracy jako zmienna psychologiczna, Czasopismo
Psychologiczne, 18, s. 237-246.
14. Grabowski D., 2015, Etyka pracy. Przekonania wartościujące pracę a zaangażowanie
pracowników, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
15. Grant R., 1994, Wczesne chrześcijaństwo i wytwarzanie kapitału, [w:] P.L. Berger (red.),
Etyka kapitalizmu, s. 13-41, Signum, Kraków.
16. Kozyr-Kowalski S., 1967, Max Weber a Karol Marks. Socjologia Maxa Webera jako „pozytywna krytyka materializmu historycznego”, Książka i Wiedza, Warszawa.
17. Kozyr‑Kowalski S., 1975, Posłowie do wydania polskiego, [w:] R. Bendix, Max Weber –
portret uczonego, s. 433-515, PWN, Warszawa.
18. Kozyr‑Kowalski S., 1995, Weberowska socjologia religii a teoria społeczeństwa jako
całości, [w:] M. Weber, Szkice z socjologii religii, s. 7-68, Książka i Wiedza, Warszawa.
19. Mann M., Taber T., Haywood K., 2013, Work Ethic Revisited: Identifying
and Operationalizing New Dimensions of Work Ethic a Century After Weber, Journal
of Business Disciplines, 11, s. 65-101.
20. Miller M.J., Woehr D.J., Hudspeth N., 2002, The meaning and measurement of work
ethic: Construction and initial validation of a multidimensional inventory, Journal of
Vocational Behavior, 60, s. 451-489.
21. Legutko R., 1994, Posłowie, [w:] P.L. Berger (red.), Etyka kapitalizmu, s. 191-196, Signum,
Kraków.
22. Sennett R., 2006, Korozja charakteru. Osobiste konsekwencje pracy w nowym kapitalizmie, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza, Warszawa.
45
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
23. Sennett R., 2010, Etyka dobrej roboty, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza,
Warszawa.
24. Swadźba U., 2001, Śląski etos pracy. Studium socjologiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu
Śląskiego, Katowice.
25. Tawney R., 1963, Religia a powstanie kapitalizmu, Książka i Wiedza, Warszawa.
26. Weber M., 1994, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, Test, Lublin.
27. Weber M., 2010, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, Wyd. Aletheia, Warszawa.
28. Weber M., 2011, Etyka protestancka i duch kapitalizmu, Wydawnictwa Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa.
29. Zbiegeń-Maciąg L., 1996, Etyka w zarządzaniu, Wydawnictwo Centrum Informacji
Menedżera, Warszawa.
46
Izabela Jonek-Kowalska1
CSR jako nośnik wartości przedsiębiorstw górniczych
Streszczenie
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie koncepcji CSR jako jednego z nośników
wartości przedsiębiorstw w przemyśle górniczym. W artykule o charakterze teoretycznym,
jako metodę badawczą wykorzystano studia literaturowe z zakresu zarządzania wartością oraz społecznej odpowiedzialności biznesu, pogłębiając rozważania uniwersalne
o perspektywę branżową. Wdrażanie koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu
w przedsiębiorstwach górniczych to niewątpliwie zadanie trudne i skomplikowane z uwagi
na specyfikę prowadzonej przez nie działalności, w tym przede wszystkim ograniczony
czas działania na danym terenie, zniechęcający do nawiązywania trwałych relacji z otoczeniem. Niemniej jednak przedsiębiorstwa górnicze powinny być nią zainteresowane z uwagi
na dotychczasowy, niekorzystny wizerunek przemysłu wydobywczego, który może być
poprawiony właśnie przez systematyczne i skuteczne wdrażanie CSR.
Słowa kluczowe: Społeczna Odpowiedzialność Przedsiębiorstw (CSR), przedsiębiorstwa
górnicze, wartości
1
CSR as a value’s determinant in mining companies
Abstract
The main aim of the article is to present Corporate Social Responsibility as a one of company’s value components in the mining industry. In this theoretical article, literature studies
in the field of value management and CSR are used as a research method. The universal
considerations are extended by industrial (mining) perspective.
1 Wydział Organizacji i Zarządzania, Politechnika Śląska.
48
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
Implementing Corporate Social Responsibility in mining companies is undoubtedly difficult and complicated task due to the specificity of their activity, especially limited time of
operating on the specified geographical area. However, the mining companies should be
interested in CSR due to current, unfavourable image of extractive industry, which could
be improved exactly by systematic and effective implementing of CSR
Keywords: Corporate Social Responsibility (CSR), mining companies, value
Wprowadzenie
Tworzenie wartości przedsiębiorstwa jest zagadnieniem, które we współczesnym burzliwym otoczeniu wciąż wymaga pogłębiania i uzupełniania o nowe treści poznawcze.
Zmienia się bowiem rodzaj i układ nośników wartości. Zmianie ulegają także warunki,
w których przedsiębiorstwo pozyskuje zasoby i tworzy wartość. W wielu przypadkach,
z uwagi na złożoność uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych, konieczne jest także
rozpatrywanie procesu kreacji wartości w ujęciu branżowym, w kontekście specyficznych
czynników oddziałujących zarówno na cechy samych zasobów, jak i przebieg procesu
tworzenia wartości.
Z uwagi na powyższe okoliczności celem niniejszego artykułu jest przedstawienie
koncepcji CSR jako jednego ze strategicznych nośników wartości przedsiębiorstw w przemyśle górniczym. By tak postawiony cel zrealizować, w pierwszej części artykułu przedstawiono ewolucję uniwersalnych nośników wartości, następnie rozważania zawężono,
odnosząc się do możliwości i zakresu wykorzystania CSR w przedsiębiorstwach górniczych. Artykuł ma charakter teoretyczny i został opracowany na podstawie studiów literaturowych z zakresu wartości przedsiębiorstw i społecznej odpowiedzialności biznesu.
CSR jako nośnik wartości przedsiębiorstwa – ujęcie ogólne
Holistyczne spojrzenie na nośniki wartości przedsiębiorstwa, zaprezentowane w niniejszym
podrozdziale, powstało w wyniku analizy koncepcji zarządzania wartością przedsiębiorstwa i skonfrontowania jej z wykazem uniwersalnych nośników wartości przedsiębiorstwa przedstawionych pierwotnie przez A. Rappaporta i uzupełnionych przez D. Waltersa.
Rysunek 1 stanowi ilustrację proponowanego podejścia.
49
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
Rysunek 1. Uniwersalne nośniki wartości przedsiębiorstwa i ich usytuowanie
Źródło: opracowanie własne.
Zgodnie z rysunkiem 1 w krótkiej, operacyjnej perspektywie nośnikami wartości przedsiębiorstwa są elementy związane z kreacją wolnych przepływów pieniężnych, w tym przede
wszystkim przychody ze sprzedaży produktów, towarów i usług oraz koszty ich wytworzenia kształtujące wynik ze sprzedaży przedsiębiorstwa. Koszty oraz ich struktura uwzględniająca koszty stałe i zmienne (dźwignia operacyjna) to nośniki kształtowane przede
wszystkim we wnętrzu przedsiębiorstwa, zależne od specyfiki prowadzonej działalności.
Niemniej jednak ich poziom związany jest także z cenami pozyskiwanych od dostawców
zasobów. Przychody i ich stopa wzrostu to nośniki będące pochodną uwarunkowań rynkowych – popytu na produkty przedsiębiorstwa oraz ich cen. Wyrazem tych uwarunkowań
są relacje łączące przedsiębiorstwo z klientami. Różnica między przychodami i kosztami
wyznacza zysk ze sprzedaży, zaś jego odniesienie do przychodów ze sprzedaży pozwala
ocenić rentowność działalności operacyjnej, stanowiącej syntetyczny operacyjny kwantyfikator wartości.
Na wartość wolnych przepływów pieniężnych, a tym samym wartość przedsiębiorstwa,
wpływ wywiera również stopa podatkowa zależna od obowiązującego systemu podatkowego, a więc będąca rezultatem funkcjonowania w określonym otoczeniu gospodarczym.
50
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
Przedsiębiorstwo ma jednak możliwość oddziaływania na poziom obciążeń podatkowych
w ramach wybranej i wdrożonej strategii podatkowej. Jest to zatem nośnik operacyjny
częściowo znajdujący się we władztwie przedsiębiorstwa.
W długiej, strategicznej perspektywie, nośnikami wartości są czynniki o charakterze
finansowym i inwestycyjnym. Są nimi koszt i struktura kapitału, uzależnione zarówno
od decyzji finansowych podejmowanych w przedsiębiorstwie, jak i uwarunkowań rynkowych, takich jak: dostępność poszczególnych źródeł finansowania, wartość stopy wolnej
od ryzyka, oprocentowanie kapitałów obcych, stopień rozwoju rynku finansowego
czy koniunktura gospodarcza. Nośniki w postaci kosztu i struktury kapitału powstają
na styku przedsiębiorstwa i jego otoczenia.
Podobnie przedstawia się kwestia inwestycyjnych nośników wartości. Sam wybór
kierunków inwestowania oraz rodzaju inwestycji uzależniony jest od decyzji podejmowanych w przedsiębiorstwie, ale decyzje te zdeterminowane są między innymi: dostępnością,
asortymentem i ceną dóbr inwestycyjnych, czyli aktualnymi uwarunkowaniami rynkowymi.
Należy przy tym podkreślić, że inwestycyjne nośniki wartości obejmują nie tylko inwestycje
rzeczowe, ale także finansowe oraz inwestycje w zasoby niematerialne, w tym przede
wszystkim w zasoby ludzkie.
W koncepcji łańcucha wartości istotną rolę w kreowaniu wartości przedsiębiorstwa pełnią także dostawcy i klienci, dlatego też ich zaangażowanie i lojalność, przekładające się na trwałe relacje z przedsiębiorstwem uznawane są za nośniki wartości.
Biorąc pod uwagę czas niezbędny do ich powstania i utrwalenia należy zaliczyć je
do nośników strategicznych.
Włączając do grupy interesariuszy uczestników otoczenia społecznego oraz powołując się na koncepcję jego społecznej odpowiedzialności, do strategicznych nośników
wartości trzeba również włączyć relacje społeczne oraz postawy ekologiczne
[Szerzej: Gonzaléz i in. 2003, s. 62-87; Theyel 2000, s. 249-266]. Ich poziom decydować
będzie o perspektywach zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstwa i jego otoczenia.
W świetle powyższego należy stwierdzić, że uniwersalne nośniki wartości przedsiębiorstwa
są w dużej mierze zdeterminowane przez poszczególne segmenty otoczenia (ekonomiczny,
polityczno-prawny, społeczny, ekologiczny, technologiczny). Uwarunkowania otoczenia
wyznaczają warunki brzegowe kreowania wartości, poprzez zdefiniowanie możliwej puli
wyboru. Przedsiębiorstwo z kolei podejmuje decyzje o tym, co i jak wybrać oraz w jaki
sposób wykorzystać dostępne możliwości w ramach prowadzonej działalności. Od trafności decyzji operacyjnych i strategicznych, limitowanych aktualnym potencjałem zasobowym i kompetencyjnym, zależeć będzie zatem ostateczna wartość przedsiębiorstwa.
Odnosząc się do logiki kreacji wartości przedsiębiorstwa oraz mając na uwadze ewolucję
rozumienia wartości przedsiębiorstwa, proces wykorzystywania poszczególnych nośników
wartości w jej systematycznym tworzeniu przedstawiono na rysunku 2.
51
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
Rysunek 2. Proces tworzenia wartości w kontekście operacyjnych i strategicznych
nośników wartości
Źródło: opracowanie własne.
Warunkiem rozpoczęcia i kontynuacji działalności gospodarczej jest zgromadzenie
zasobów materialnych i niematerialnych. Dzięki ich łączeniu i doskonaleniu przedsiębiorstwo jest w stanie kreować dodatkową wartość przewyższającą wartość posiadanych
zasobów. Utrzymanie takiej nadwyżki wymaga jednak wykształcenia zasobów relacyjnych.
Ich pierwotną formą jest naturalna relacja przedsiębiorstwo - klient. Umiejętne wzmacnianie tej więzi zwiększa lojalność klientów i staje się dodatkowym źródłem utrzymania
lub/i wzrostu wartości. Zasoby relacyjne mogą być także kreowane poprzez zacieśnianie
więzi z dostawcami dzięki nawiązywaniu współdziałania gospodarczego w formie kooperacyjnych lub koncentracyjnych związków przedsiębiorstw. Związki te mogą dotyczyć
rynków lokalnych i krajowych, a w wyższych stadiach zaawansowania rynków zagranicznych czy też rynku globalnego.
Przedstawione przykłady tworzenia relacji mają przede wszystkim charakter gospodarczy
i są zawierane na osi dostawca - przedsiębiorstwo - klient. Tymczasem, współczesne
przedsiębiorstwo musi poszerzać krąg interesariuszy o grupy niezwiązane bezpośrednio
z obrotem gospodarczym. Oznacza to rozwój zasobów relacyjnych i wkroczenie na wyższy
szczebel kreacji wartości związany z wdrożeniem koncepcji społecznej odpowiedzialności
przedsiębiorstwa [Kuzior, Knosala 2013, s. 119-129; Kuzior 2015, s. 78]. Wówczas przedsiębiorstwo zawiera formalne i nieformalne związki ze społecznościami lokalnymi, regionalnymi i krajowymi, włączając ich przedstawicieli w proces kreowania wartości, zyskując
tym samym sposobność zrównoważonego rozwoju.
52
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
CSR a wartość przedsiębiorstwa w przemyśle wydobywczym
Specyfika procesu produkcji górniczej oddziałująca istotnie na proces kreacji wartości
w przedsiębiorstwach górniczych wynika z następujących okoliczności:
-- wysokich nakładów kapitałowych niezbędnych do uruchomienia zakładu górniczego,
a następnie udostępniania kolejnych złóż i przygotowania kolejnych pokładów węgla
kamiennego do eksploatacji [Jonek-Kowalska 2011, s. 45-59; Michalak, JonekKowalska 2012],
-- konieczności traktowania uruchamiania poszczególnych wyrobisk wybierkowych
jako odrębnych projektów inwestycyjnych wymagających indywidualnej oceny efektywności w warunkach zwiększonego ryzyka wynikającego z nieznajomości parametrów geologiczno-górniczych [Turek, Jonek-Kowalska 2014, s. 103-111],
-- wysokiego poziomu kosztów stałych związanych z potrzebą ciągłego realizowania
procesów pomocniczych bez względu na poziom wydobycia [Jonek-Kowalska
2013a, s. 195-206; Jonek-Kowalska 2013b, s. 380-402),
-- występowania trudno przewidywalnych zagrożeń naturalnych stanowiących
poważne niebezpieczeństwo dla zdrowia i życia załóg górniczych [Szerzej: JonekKowalska 2012b, s. 429-455],
-- długookresowego i bardzo negatywnego oddziaływania eksploatacji górniczej
na środowisko naturalne [Szerzej: Jonek-Kowalska 2014, s. 27-45].
Wymienione powyżej okoliczności stanowią dla przedsiębiorstw górniczych znaczne
obciążenie w zakresie nakładów i kosztów, przy czym ich charakter jest sztywny
i w niewielkim stopniu uzależniony od wielkości produkcji, co ogranicza potencjalne możliwości redukcji kosztów produkcji i czyni kosztową stronę efektywności i wartości mało
elastyczną i mało wrażliwą na instrumenty z zakresu zarządzania kosztami w przedsiębiorstwie [Por.: Jonek-Kowalska 2012a, s. 35-45; Turek, Jonek-Kowalska 2013, s. 176-179].
Specyfika przedsiębiorstw górniczych przejawia się także w ich cyklu życia, który jest
zdeterminowany zasobnością złóż i ich naturalnymi parametrami, decydującymi
o możliwościach i zakresie wydobycia węgla kamiennego. Długość życia przedsiębiorstwa górniczego jest zatem zdeterminowana wystarczalnością zasobów operatywnych
i ewentualną możliwością wykorzystania w przyszłości zasobów nieprzemysłowych
lub pozabilansowych. Możliwości te pozostają jednak w dużej mierze poza kontrolą
przedsiębiorstwa górniczego, gdyż zależą od uwarunkowań naturalnych lub przełomowych zmian w zakresie technologii wydobycia [Szerzej: Jonek-Kowalska 2015, s. 135-149;
Jonek-Kowalska, Turek 2013, s. 235-248]. Cykl życia przedsiębiorstwa uwzględniający
specyfikę branży górniczej przedstawiono na rysunku 3.
53
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
Rysunek 3. Cykl życia przedsiębiorstwa z uwzględnieniem specyfiki branży górniczej
Źródło: opracowanie własne.
Naturalny kres przedsiębiorstwa górniczego wyznacza zatem likwidacja w związku
z wyczerpaniem zasobów operatywnych (4b). Przedsiębiorstwo górnicze może też
zakończyć działalność wskutek upadłości (4a), tak jak każdy inny podmiot gospodarczy,
bez względu na stan zasobów operatywnych. Jeżeli przejście przedsiębiorstwa górniczego z fazy dojrzałości do fazy schyłku następuje wskutek wyczerpywania się zasobów
operatywnych to może ono wykorzystać uzasadniony ekonomicznie wariant uruchomienia
zasobów przemysłowych lub pozabilansowych (4c). Może także poszukiwać nowych
złóż w obrębie dotychczasowej lub nowych lokalizacji (4d), niemniej jednak jest to opcja
znacznie kosztowniejsza z uwagi na konieczność budowy nowego zakładu górniczego.
Szansą na przedłużenie fazy dojrzałości w sytuacji, w której przedsiębiorstwo dysponuje
odpowiednimi zasobami operatywnymi, ale znajduje się w złej sytuacji ekonomiczno-finansowej, jest z reguły głęboka restrukturyzacja (3a) [Por.: Zieliński 2015, s. 330-346],
bardzo często wkomponowana w proces restrukturyzacji całej branży, bądź też koncentracja pionowa lub pozioma (3b).
Czasowa ograniczoność działalności przedsiębiorstw górniczych w związku z systematycznym wyczerpywaniem się naturalnych zasobów operatywnych ma także dość istotne
implikacje w zakresie skutecznego wdrażania koncepcji zrównoważonego rozwoju
(Sustainable Developement – SD). Przedsiębiorstwa górnicze, w tym szczególnie te działające w formie międzynarodowych i globalnych koncernów, funkcjonują na danym terenie
jedynie od momentu rozpoczęcia eksploatacji do wyczerpania złoża, co w wielu przypadkach zachęca do bagatelizowania relacji z lokalnymi i regionalnymi interesariuszami oraz
ignorowania negatywnego oddziaływania produkcji górniczej na środowisko naturalne.
54
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
Jest to szczególnie widoczne w krajach słabo rozwiniętych, w których wiele koncernów
górniczych działa bez poszanowania wartości społecznych, etycznych i ekologicznych, naruszając zasady zrównoważonego rozwoju [Szerzej: Calvano 2008, s. 793-805;
Campbell, Roberts 2010, s. 210-217; Jongh 2004, s. 27-31; Hamann 2003, s. 37-54;
Hilson, Yakovelva 2007, s. 98-119; Hilson 2012, s. 131-137; Macintyre i in. 2008, s. 100-110].
Wątpliwości budzi także pełne wykorzystanie w przedsiębiorstwach górniczych
CSR (Corporate Social Responisbility) – narzędzia implementacji koncepcji zrównoważonego rozwoju. Wielu współczesnych badaczy uważa bowiem wdrożenie i właściwe
wykorzystanie CSR w przedsiębiorstwach górniczych za niemożliwe [Por.: Slack 2012,
s. 180-184], z uwagi na wspomnianą cykliczność i ograniczoność czasową prowadzenia
wydobycia. Krytyce poddaje się także instrumentarium wspomagające implementację CSR,
w tym przede wszystkim Corporate Social Performance (CSP) umożliwiające ilościową
ocenę wpływu działalności przedsiębiorstw wydobywczych na otoczenie, z powodu
celowego doboru mierników oceny przez audytorów i sprowadzenia interesariuszy
przedsiębiorstwa do roli biernych obserwatorów [Por.: Cooper, Owenn 2007, s. 649-667;
Coumans 2010, s. 27-48; Gray 2010, s. 47-62].
W ocenie autorki niniejszego artykułu, przedstawiona krytyka CSR jest częściowo uzasadniona, jednakże może odnosić się jedynie do sposobu i decydentów wdrażających CSR,
a nie samej idei, która z uwagi na ochronę społeczności lokalnych i środowiska naturalnego ma w przypadku przedsiębiorstw górniczych szczególne znaczenie, a jej nieuwzględnianie i niezalecanie może w konsekwencji prowadzić do intensyfikacji zagrożeń związanych z eksploatacją górniczą.
Należy także pamiętać, że w dobie powszechnego dostępu do informacji wiadomości
o nieetycznych praktykach koncernów górniczych mogą przyczyniać się do pogorszenia
wizerunku tych przedsiębiorstw, co może z kolei skutkować zakłóceniem lub uniemożliwieniem dalszej ekspansji, wstrzymanej przez protesty społecznościowe i państwowe
[Szerzej: Kemp i in. 2006, s. 390-403; Onkila 2008, s. 379-393]. Etyczne i właściwe proceduralnie wdrożenie CSR może stać się zatem instrumentem poprawy wizerunku przemysłu
wydobywczego, a w konsekwencji przyczynić się do wzmocnienia relacji z interesariuszami, nie tylko w skali lokalnej i regionalnej, ale także globalnej. Poza tym, o ile przedsiębiorstwo górnicze nie jest w stanie w pełni zrealizować zaleceń dotyczących wymogów
ekologicznych i zadowolenia społeczności lokalnych z sąsiedztwa kopalń, o tyle z pewnością może realizować zalecenia CSR odnoszące się do współpracy z pozostałymi interesariuszami (pracownikami, dostawcami, odbiorcami, administracją publiczną itp.).
Scharakteryzowane specyficzne uwarunkowania produkcji górniczej, odnoszące
się do produktu, procesu produkcyjnego i cyklu życia, istotnie wpływają na proces
kreowania wartości w przedsiębiorstwie górniczym. Konsekwencje ich wpływu przedstawiono na rysunku 4, zgodnie z którym operacyjne nośniki wartości zostały uzupełnione o zasoby geologiczne, stanowiące podstawę istnienia przedsiębiorstwa górniczego.
55
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
Należy także dodać, że proces gromadzenia i doskonalenia zasobów materialnych
w przedsiębiorstwach górniczych jest wysoce kapitałochłonny i obarczony znacznym ryzykiem z uwagi na opisaną homogeniczność produktu i niemożność wykorzystania dywersyfikacji produktowej czy geograficznej. Spośród zasobów niematerialnych największe
znaczenie w przedsiębiorstwach górniczych ma technologia wydobycia, determinująca
nie tylko koszty wytwarzania, ale istotnie oddziałująca na szkodliwość produkcji dla środowiska i społeczeństwa. W tym zakresie wyraźnie wzrasta rola tak zwanych czystych technologii węglowych (CTW) w obszarach wydobycia, przeróbki mechanicznej, wykorzystania
węgla w energetyce, możliwości przetwarzania (np. na paliwa płynne) i zagospodarowania
odpadów. Technologia wydobycia ma także istotne znaczenie dla możliwości wykorzystania zasobów pozabilansowych i nieprzemysłowych. Z kolei w procesie doskonalenia
zasobów materialnych i niematerialnych, szczególnie w europejskich przedsiębiorstwach górniczych, coraz istotniejsza staje się restrukturyzacja, w tym przede wszystkim
naprawcza, związana z malejącą rolą węgla w bilansie energetycznym i bardzo często
wkomponowana w proces restrukturyzacji całej branży.
Rysunek 4. Proces tworzenia wartości w przedsiębiorstwie górniczym w kontekście
operacyjnych i strategicznych nośników wartości
Źródło: opracowanie własne.
56
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
Dodatkowo na rysunku 4, w ramach nośników strategicznych zwrócono uwagę na możliwość, a wielu przypadkach konieczność, nawiązywania przez przedsiębiorstwa górnicze
relacji gospodarczych w formie koncernów energetycznych lub globalnych koncernów
górniczych, gwarantującą tym podmiotom przetrwanie i rozwój. Na rysunku 4 wśród
strategicznych nośników wartości uwzględniono również koncepcję zrównoważonego
rozwoju i społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa (mimo krytyki dotyczącej ich
implementacji w przemyśle wydobywczym, powołując się na przytoczoną powyżej argumentację) pozwalającą stwierdzić, że pomijanie SD i CSR destruktywnie wpływa na wizerunek przedsiębiorstw górniczych, a tym samym na ich wartość.
Podsumowanie
Wdrażanie koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu w przedsiębiorstwach górniczych to niewątpliwie zadanie trudne i skomplikowane z uwagi na specyfikę prowadzonej
przez nie działalności, w tym przede wszystkim ograniczony czas działania na danym
terenie, zniechęcający do nawiązywania trwałych relacji z otoczeniem. Niemniej jednak
przedsiębiorstwa górnicze powinny być nią zainteresowane z uwagi na dotychczasowy,
niekorzystny wizerunek przemysłu wydobywczego, który może być poprawiony właśnie
przez systematyczne i skuteczne wdrażanie CSR.
Bibliografia
1. Calvano L., 2008, Multinational corporations and local communities: a critical analysis,
,,Journal of Business Ethics”, vol. 82, no. 4.
2. Campbell G., Roberts M., 2010, Permitting a new mine. Insights from the community
debate, ,,Resources Policy”, no. 35.
3. Cooper S.M., Owen D.L., 2007, Corporate social reporting and stakeholder accountability:
the missing link, ,,Accounting, Organizations and Society”, vol. 32, no. 7-8.
4. Coumans C., 2010, Alternative accountability mechanisms and mining: the problems
of effective impunity, human rights, and agency, ,,Canadian Journal of Development
Studies”, vol. 30, no. 1-2.
5. De Jongh D., 2004, A stakeholder perspective on managing social risk in South Africa:
Responsibility or accountability?, ,,Journal of Corporate Citizenship”, no. 15.
6. Gonzaléz S.A., Perera A., Correa F., 2003, A new approach to the valuation of production investments with environmental effects, ,,International Journal of Operations
& Production Management”, vol. 23, no. 1.
7. Gray R., 2010, Is accounting for sustainability actually accounting for sustainability.
And how would we know? An exploration of narratives of organisations and the planet,
,,Accounting, Organizations and Society”, vol. 35, no. 1.
57
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
8. Hamann R., 2003, Mining companies’ role in sustainable development: The ‘Why’
and ‘How’ of corporate social responsibility from a business perspective, ,,Development
Southern Africa”, vol. 20, no. 2.
9. Hilson G., 2012, Corporate Social Responsibility in the extractive industries. Experiences
from developing countries, ,,Resources Policy”, no. 37.
10. Hilson G., Yakovelva N., 2007, Strained relations. a critical analysis of the mining conflict
in Prestea Ghana, ,,Political Geography”, vol. 26, no. 1.
11. Jonek-Kowalska I., 2011, Finansowanie inwestycji w wybranych przedsiębiorstwach
branż kapitałochłonnych, [w:] Nowoczesność przemysłu i usług. Dynamika zmian
w polskim przemyśle i usługach, pod red. J. Pyki, Towarzystwo Naukowe Organizacji
i Kierownictwa. Oddział w Katowicach, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach,
Wydział Organizacji i Zarządzania. Politechnika Śląska, Katowice.
12. Jonek-Kowalska I., 2012a, Cost analysis and assessment in the Polish hard coal mining
industry in years 2006-2011, “Ad Alta”, vol. 2, iss. 2.
13. Jonek-Kowalska I., 2012b, Ryzyko operacyjne a wartość przedsiębiorstwa na przykładzie
przedsiębiorstwa górniczego, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Finanse,
nr 56.
14. Jonek-Kowalska I., 2013a, Analiza i ocena kosztów w cyklu istnienia wyrobiska wybierkowego - wnioski dla rachunkowości zarządczej, Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej,
seria: Organizacja i Zarządzanie, z. 66.
15. Jonek-Kowalska I., 2013b, Introduction to a methodology of cost management
in a colliery from a perspective of longwall life cycle, ,,European Scientific Journal”,
vol. 9, no. 25.
16. Jonek-Kowalska I., 2014, Corporate Social Responsibility a środowiskowe i społeczne
skutki likwidacji kopalń, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu,
Wydział Zamiejscowy w Chorzowie, nr 16.
17. Jonek-Kowalska I., 2015, Challenges for long-term industry restructuring in the Upper
Silesian Coal Basin: What has Polish coal mining achieved and failed from a twenty-year
perspective?, „Resources Policy”, no. 44.
18. Jonek-Kowalska I., Turek M., 2013, Ścieżki restrukturyzacji w polskim górnictwie węgla
kamiennego, [w:] Restrukturyzacja przedsiębiorstw i gospodarek w warunkach rozwoju
rynków globalnych, pod red. R. Borowieckiego, A. Jakiego, Uniwersytet Ekonomiczny
w Krakowie, Kraków.
19. Kemp D., Boele R., Brereton D., 2006, Community relations management systems
in the minerals industry: combining conventional and stakeholder-driven approaches,
,,International Journal for Sustainable Development”, vol. 9, no. 4.
20. Kuzior A., Knosala B., 2013, Changes in perception and implementation of CSR
in the Polish enterprises, Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej, seria: Organizacja
i Zarządzanie, z. 81.
21. Kuzior A., 2015, Oblicza współczesnego biznesu - w kierunku CSR, [w:] Rozwój społeczny
wobec wartości etyka - technika – społeczeństwo, P. Kuzior (red.), Remar, Zabrze.
22. Macintyre M., Mee W., Solomon F., 2008, Evaluating social performance in the context
of an ‘audit culture’: a pilot social review of a gold mine in Papua New Guinea,
,,Corporate Social Responsibility and Environmental Management”, vol. 15, no. 2
58
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
23. Michalak A., Jonek-Kowalska I., 2012, Ryzyko, koszt kapitału i efektywność w procesie
finansowania inwestycji rozwojowych w górnictwie węgla kamiennego, PWN, Warszawa.
24. Onkila T., 2008, Multiple forms of stakeholder interaction in environmental management: business arguments regarding differences in stakeholder relationships, ,,Business
Strategy and the Environment”, vol. 20, no. 6.
25. Rappaport A., 1999, Wartość dla akcjonariuszy. Poradnik menedżera i inwestora,
WIG Press, Warszawa.
26. Slack K., 2012, Mission impossible? Adopting a CSR-based business model for extractive
industries in developing countries, ,,Resources Policy”, no. 37.
27. Theyel G., 2000, Management practices for environmental innovations and performance,
,,International Journal of Operations & Production Management”, vol. 20, no. 2.
28. Turek M., Jonek-Kowalska I., 2013, Efektywność w polskim górnictwie węgla kamiennego w makro- i mikroperspektywie, ,,Przegląd Górniczy”, t. 69, nr 9.
29. Turek M., Jonek-Kowalska I., 2014, System zarządzania kosztami w cyklu istnienia wyrobiska wybierkowego, „Wiadomości Górnicze”, nr 2.
30. Walters D., 1997, Developing and Implementing Value Based Strategy, „Management
Decision”, no. 35.
31. Zieliński M., 2015, Kapitał ludzki przedsiębiorstwa a procesy restrukturyzacyjne,
[w:] Determinanty rozwoju Polski. Rynek pracy i demografia. IX Kongres Ekonomistów
Polskich, E. Kwiatkowski, B. Liberda (red.), Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa.
59
Stefan Konstańczak1
Racjonalność strategii zrównoważonego rozwoju
Streszczenie
Autor stara się wykazać w swoim artykule, że koncepcja zrównoważonego rozwoju jest
racjonalnie obraną strategią rozwoju cywilizacji. W przekonaniu autora kryzys ekologiczny zawsze ma zasięg globalny, a zatem obejmuje poza środowiskiem naturalnym,
także środowisko społeczne. Społeczeństwa, które nie realizowały jakiejś strategii zrównoważonego rozwoju, prędzej czy później przestają istnieć. W artykule krytykuje się
również nieperspektywiczne sposoby redukcji zagrożeń ekologicznych, które nie ograniczają zagrożeń, a tylko dokonują ich alokacji. Autor w konkluzji stwierdza, że realizowana współcześnie koncepcja zrównoważonego rozwoju jest wyrazem racjonalności
ludzkiego gatunku.
Słowa kluczowe: zrównoważony rozwój, biosfera, kryzys ekologiczny, bezpieczeństwo,
zielona teoria
1
Rationality of the sustainable development’s strategy
Abstract
The author is trying to prove that the idea of sustainable development is a rationally chosen
strategy of civilization development. As far as the author is concerned the ecological crisis
has always been of a global range and, therefore, it involves social environment along
with natural environment. Societies, which did not perform any strategy of sustainable
development, disappear sooner or later. Non-perspective ways of reduction of ecological
1 Uniwersytet Zielonogórski, Wydział Humanistyczny, Instytut Filozofii.
60
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
threats are also criticized in the paper, as they do not limit the threats but only allocate them. In the conclusion, the author claims that the concept of sustainable development performed nowadays is an expression of the rationality of human species.
Keywords: sustainable development, biosphere, ecological crisis, safety, green theory
Wstęp
Strategia zrównoważonego rozwoju nie jest pomysłem samych filozofów, bo sformułowali ją ściśle współpracujący ze sobą specjaliści z różnych dziedzin nauki, w tym oczywiście i filozofii. „Logiczność” strategii wynika bowiem nie ze stosowania twierdzeń matematycznych, ale z tego, że jest ona rezultatem zastosowania w praktyce sprawdzonych
przez tysiąclecia reguł poprawnego rozumowania. Koncepcja zrównoważonego rozwoju,
nawet jeśli niektórym wydaje się intelektualnym produktem „oszołomów”, tak naprawdę jest
wypracowana w przeciągu całej dotychczasowej historii naszego gatunku. Uzasadnianie
konieczności obrania takiego kierunku rozwoju ludzkości nie powinno zatem budzić
żadnych zastrzeżeń. Historia cywilizacji jasno wykazuje bowiem, że wszystkie społeczeństwa, które nie kierowały się regułami zrównoważonego rozwoju, dawno już przestały istnieć. Przez analogię można stwierdzić, że uchybianie tym regułom jest świadectwem zmierzchu danej cywilizacji. Dlatego też wskazywanie na takie odstępstwa nie jest
wyrazem destrukcyjnej działalności ekologów, ale wyrazem najwyższej troski o przyszłość
naszego gatunku.
O kondycji naszej cywilizacji
Upadek muru berlińskiego ma znaczenie symboliczne nie tylko dla polityki międzynarodowej, ale również dla strategii zrównoważonego rozwoju. Wydawało się bowiem,
że od tego momentu świat stanie się bezpieczniejszy, a wspólnota międzynarodowa
rozwiąże wszystkie globalne problemy. Zamiast ducha rywalizacji triumfować miał duch
współdziałania, dzięki czemu świat stanie się lepszy, a przede wszystkim bezpieczniejszy
dla wszystkich jego mieszkańców. Zdawało się, że mieszkańcy naszej planety zjednoczą
wreszcie wysiłki na rzecz przezwyciężenia skutków kryzysu ekologicznego i poprawy
kondycji ziemskiego systemu. Po upływie ponad ćwierćwiecza okazało się jednak,
że wspólne działania pojawiają się incydentalnie, a ziszczenie marzeń o zbudowaniu
globalnego społeczeństwa wydaje się jeszcze bardziej odległe, niż przed upadkiem
muru, a towarzyszy temu wyraźny spadek społecznej wrażliwości na problemy ekologiczne. Warto jednak zastanowić się, czy rzeczywiście społeczne priorytety zmieniły się aż tak bardzo, jak to sugerują wystąpienia niektórych osób biorących udział
61
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
w dyskusjach nad rzekomym „zmierzchem epoki ekologii” [Zob. np.: Zdanowska 2012,
s. 6-9]. Wedle przekonania autora jest to tylko złudzenie związane bardziej z prawidłowościami, jakimi kieruje się sfera mass mediów, niż z realizowaną praktyką społeczną.
Aby się o tym przekonać wystarczy przeanalizować problemy naszej cywilizacji z innej
niż medialna perspektywy. Wiedza o prawidłowościach rządzących rozwojem cywilizacji
ma bowiem interdyscyplinarny charakter, a dostarczają jej wszystkie nauki bez wyjątku,
bo przecież nie ma ważniejszego problemu dla nauki, jak troska o bezpieczną przyszłość naszego gatunku. Ważną rolę spełnia w tym także filozofia. Właśnie filozofia ma
nie tylko możliwość, ale i obowiązek dokonania takiej syntezy. Doświadczenia przeszłości
zdają się wskazywać, że nie trzeba już formułować projektów przebudowy naszej cywilizacji, a wystarczyć powinno samo racjonalne wykorzystanie dotychczasowego dorobku
cywilizacyjnego oraz powszechny dostęp do informacji o stanie środowiska naturalnego,
w tym także o kondycji naszego gatunku.
Należy tu przypomnieć, że koncepcja zrównoważonego rozwoju jest atrakcyjna dla
poszczególnych społeczeństw przede wszystkim dlatego, że jej realizacja poprawia nasze
poczucie bezpieczeństwa. Dostosowywanie gospodarki, czy infrastruktury publicznej,
do wymogów zrównoważonego rozwoju może być przecież procesem bolesnym,
bo wymaga ogromnej ilości środków, a w wymiarze społecznym, poprzez likwidację
całych branż gospodarki, wiązać się może ze wzrostem bezrobocia i ograniczeniami
sfery wolności indywidualnej. Tracący pracę z przyczyn ekologicznych nie zostaną przecież zwolennikami idei zrównoważonego rozwoju. Jedynym niepodważalnym walorem
tej koncepcji jest więc, trudna do jednoznacznego określenia, sfera poczucia bezpieczeństwa. Opór przed realizacją założeń zrównoważonego rozwoju pojawia się więc
wszędzie tam, gdzie w odczuciu społecznym poniesiono same nakłady i wyrzeczenia,
a korzyści nie zauważa się żadnych. Trudno oczekiwać jakichś zmian w tym zakresie,
jeśli świat polityki przestał zwracać uwagę na rozwiązywanie problemów ekologicznych
i społecznych. Akcenty ekologiczne zniknęły dziś z przemówień przedstawicieli władz
i z dokumentów prawa międzynarodowego. Na świecie zapanowała jakby złowieszcza
„antyekologiczna cisza”. Znaczy to, że politycy nie mają żadnych istotnych pomysłów
na poprawę stanu istniejącego. A przecież sama idea zrównoważonego rozwoju wiąże się
z próbą zachowania równowagi pomiędzy bezpieczeństwem ekologicznym a bezpieczeństwem społecznym. Ten związek kilkanaście lat temu był oczywisty, a dziś nagle przestał
takim być. Łatwiej dziś zyskać miano „ekologicznego oszołoma”, niż zyskać społeczne
uznanie za zaangażowanie w rozwiązywaniu problemów społecznych.
Niewiele lepiej jest także w skali globalnej. Międzynarodowe traktaty dotyczące problematyki ochrony środowiska są bowiem dokumentami, których nieprzestrzeganie zazwyczaj nie wiąże się automatycznie z określonymi sankcjami. Z tej racji zalecenia z tych
traktatów nie są po prostu realizowane. Korzystają z tego nie tylko biedne, ale znacznie
częściej bogate państwa, które stać na realizację nawet bardzo rygorystycznych
62
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
i kosztownych zaleceń. Nie wolno przy tym zapominać, że ochrona środowiska przyrodniczego jest celowym zabiegiem realizowanym wyłącznie przez człowieka. Takie działanie
ma jednak sens tylko wówczas, gdy łączy w sobie interes człowieka z interesem środowiska. Na tym polega właśnie sens zrównoważonego rozwoju, a nie na tym, jak chcą
niektórzy radykalni zwolennicy ekologizmu, że człowiek wyrzeknie się nagle tworzonego
przez tysiąclecia dorobku cywilizacyjnego. Idea zrównoważonego rozwoju nie polega
zatem na tym, aby ludzie dobrowolnie wyrzekli się dobrodziejstw cywilizacji. Takie rozumienie zrównoważonego rozwoju przeważyło, gdy w Nowym Yorku we wrześniu
2000 r. miał miejsce Szczyt Milenijny ONZ. Przyjęto wówczas Milenijne Cele Rozwojowe
(The Millennium Development Goals). Cele te już wówczas były ambitne, a zostały sformułowane na fali ogólnoświatowego entuzjazmu i przekonania o świetlanej przyszłości.
Za podstawę wyjściową dla tych celów wybrano stan z 1990 roku, a poszczególne
cele miały zostać zrealizowane do 2015 r. Aby móc kontrolować ich realizację wyznaczono również punkty pośrednie, w których powinny być już zrealizowane połowicznie.
Przyjęto wówczas 8 celów strategicznych, z których dziś wiemy, że najprawdopodobniej
do końca 2015 r. nie udało się zrealizować żadnego. Nawet najbardziej prozaiczny cel,
jakim był postulat zapewnienia całej światowej populacji młodzieży w wieku do lat 15
powszechnej edukacji na poziomie co najmniej podstawowym, okazał się niemożliwy
do zrealizowania. Przyczyny tego stanu rzeczy nie leżą przecież po stronie przyrody,
czy też w braku dostępu do zasobów, ale w tym, że znaczna część najuboższych mieszkańców Ziemi nie ma stałego miejsca zamieszkania, a ich potomstwo nawet nie zostało
zaewidencjonowane. Ten stan rzeczy pogłębiają liczne konflikty zbrojne, których konsekwencją jest znaczna liczba uchodźców i dewastacja istniejącej dotąd infrastruktury oświatowej. To sami ludzie muszą się uporać najpierw ze sobą, zażegnując wszystkie konflikty
pomiędzy sobą, aby móc efektywnie poprawiać stan otaczającego środowiska.
W Celach Milenijnych główny nacisk został położony na kwestie ogólnospołeczne,
gdyż już wówczas było jasne, że poprawa kondycji przyrody nie nastąpi, jeśli nie będzie
poprzedzona poprawą warunków egzystencji człowieka. Warunkiem zasadniczym dokonania radykalnej poprawy stanu środowiska naturalnego nie jest, jak się okazuje, działalność typowo ochroniarska czy jakieś restrykcyjne przepisy o ochronie środowiska,
ale powszechny dostęp do informacji o stanie środowiska oraz likwidacja analfabetyzmu.
Żeby chronić środowisko trzeba wiedzieć co i jak chronić. Niewiedza jest przyczyną
bezmyślnej dewastacji przyrody zapewne zdecydowanie częściej niż celowa eksploatatorska działalność człowieka.
W kwestii przyszłości naszej planety nie ma jednak wyboru i w zasadzie każde prawo
ekologiczne, mające na celu poprawienie stanu naturalnego środowiska człowieka,
prędzej czy później musi zostać zaaprobowane przez poszczególne społeczeństwa.
Wiązać to należy także z rosnącą świadomością tego, że zagrożenia ekologiczne nie znają
granic i w możliwej do przewidzenia przyszłości każde państwo doświadczy skutków
63
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
niefrasobliwości lub braku dostatecznych zabezpieczeń w dowolnym regionie świata.
Ponadto opinia publiczna jest bardzo uwrażliwiona na takie problemy i uważnie monitoruje wszelkie działania stanowiące nawet tylko potencjalne zagrożenie pogorszenia
stanu środowiska naturalnego bądź społecznego. Właśnie z takich powodów w dokumentach prawa międzynarodowego funkcjonuje zdroworozsądkowo ujęte pojęcie „zrównoważonego rozwoju”: „Zrównoważony rozwój Ziemi to rozwój, który zaspokaja podstawowe potrzeby wszystkich ludzi oraz zachowuje, chroni i przywraca zdrowie i integralność
ekosystemu Ziemi, bez zagrożenia możliwości zaspokojenia potrzeb przyszłych pokoleń i bez
przekraczania długookresowych granic pojemności ekosystemu Ziemi” [Pawłowski 2011,
s. 333-345].
W publikacjach na temat zrównoważonego rozwoju dominowało dotąd przekonanie,
a w zasadzie ukryte założenie, że rozwiązując problemy dotyczące środowiska naturalnego
równocześnie rozwiązuje się wszystkie pozostałe. Tymczasem jest to rozumowanie tylko
częściowo prawdziwe, bo „ludzkość już jest przeznaczeniem naszej planety” [Morin 1999]
i bez rozwiązania jej problemów trudno oczekiwać jakichkolwiek osiągnięć w dziedzinie
poprawy stanu środowiska naturalnego. Współcześnie zatem dbałość o środowisko
społeczne jest niemniej ważna od dbałości o środowisko naturalne. To rezultat długotrwałego procesu uniezależniania się ludzkości od otaczającego środowiska naturalnego,
który pozwolił ludziom nie tylko się przystosować do niego, ale także znaleźć skuteczne
sposoby przeciwdziałania katastrofom naturalnym. Cele działania zarówno w jednym,
jak i drugim środowisku muszą być skorelowane, bo czystą abstrakcją jest próba stworzenia wyłącznie sztucznego (nienaturalnego) środowiska, przeznaczonego wyłącznie
dla człowieka, jak i rozpatrywanie egzystencji człowieka tylko jako jednego z elementów
naturalnego środowiska przyrodniczego. Całkowicie sztuczne środowisko nie jest przecież możliwe zważywszy na fakt, że organizm ludzki dla prawidłowego funkcjonowania
musi żyć w symbiozie z setkami gatunków mikroorganizmów, które żyją w jego wnętrzu
lub na powierzchni ciała. O tym, jakie mają one znaczenie dla nas uświadamiamy sobie,
gdy np. po długotrwałej kuracji antybiotykowej z wielkim trudem za pomocą specjalnych
preparatów odbudowujemy własną wewnętrzną florę bakteryjną. Z drugiej strony człowiek utraciłby cały dorobek wcześniejszych pokoleń, gdyby na powrót całkowicie stał się
dzieckiem natury.
W obiegu społecznym i naukowym funkcjonują dwa przeciwstawne podejścia do egzystencji naszego gatunku, a przyjęcie któregoś z nich jest zarazem opowiedzeniem się
za określoną opcją historiozoficzną. Pierwsza z nich zakłada statyczny bieg dziejów,
a jej uosobieniem jest koncepcja „końca historii” i wszelkie temu podobne założenia
zakładające albo powielanie w nieskończoność stanu istniejącego, bądź jego ograniczoną ewolucję. Zakładają one zarazem, że istniejący stan rzeczy nie wymaga żadnych
radykalnych zmian, co najwyżej ograniczoną modyfikację. Z takiego założenia wynika też
specyficzna zasada przezorności, która sprowadza się do obrony istniejącego status quo,
64
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
bo zmiany nie tylko zakłócają istniejący porządek, ale związane są także z ryzykiem,
którego konsekwencji nie sposób przewidzieć. Prowadzi to wprost do kurczowej obrony
stanu posiadania, co dokonuje się także za pomocą środków militarnych, zarazem zapominając, że każda wojna jest zarzewiem niekontrolowalnych i nieprzewidywalnych zmian
w obu środowiskach.
Druga opcja, której wyrazem jest koncepcja zrównoważonego rozwoju, wiąże się
z niezgodą na istniejący porządek rzeczy. Zakłada ona zarazem, że postęp historyczny nie musi być wiązany z postępem mierzonym parametrycznymi wskaźnikami.
Dopuszczalne byłyby więc okresy swoistej stagnacji lub nawet regresu w niektórych dziedzinach pod warunkiem jednakże, że jakość życia człowieka nie ulegnie pogorszeniu.
Spadek produkcji przemysłowej nie musi więc być katastrofą, jeśli ludziom żyje się lepiej.
Lepiej, to zawsze oznacza także, że bezpieczniej.
Historyczna trwałość idei zrównoważonego rozwoju
Można dziś zastanawiać się nad mądrością saksońskiego leśnika Hansa Carla von Carlowitza
(1645-1714), któremu jako pierwszemu przypisuje się użycie terminu „zrównoważony
rozwój” poprzez wskazanie takiego sposobu „zarządzania dobrami lasu, aby w miejsce
wyciętych drzew zdążyły wyrosnąć nowe” [Cyt. za: Pawłowski 2011, s. 333-345].
Szybko uprzemysławiająca się wówczas Saksonia straciła swoje lasy, które padały
pod toporami drwali służąc zarazem za materiał budowlany, jak i materiał opałowy.
Istniała zatem pilna potrzeba powstrzymania rabunkowej gospodarki, co początkowo
zamierzano osiągnąć poprzez import drewna z sąsiednich regionów. Czy jednak hasło
rzucone przez von Carlowitza było aż tak rewolucyjne, albo czy oddaje ono jego wysoki
poziom wrażliwości na problemy ochrony środowiska? Znacznie prościej jest bowiem
przyjąć, że był on po porostu dobrym gospodarzem kierującym się racjonalnością właściwą
dla świadomych przedstawicieli naszego gatunku. Postępowanie władz Saksonii przypomina bowiem postępowanie współczesnych państw uprzemysłowionych, które nigdy przecież nie dopuściły do całkowitego wyczerpania swoich bogactw naturalnych. A to przecież
nic innego jak utrwalony w doświadczeniu naszego gatunku najprostszy sposób przetrwania nawet najtrudniejszych momentów. Ludzi można uznać za mistrzów przetrwania,
właśnie dzięki realizacji zasady zrównoważonego rozwoju w praktyce. Możemy oczywiście
uważać, że problemy ekologiczne są samoistne czy też pojawiają się na skutek realizacji
nietrafnych projektów, ale to nie zmienia istoty problemu, bo kryzys ekologiczny wywołują zawsze ludzie. Wynika to z konstatacji, że każde zjawisko naturalne, nawet jeśli sieje
grozę jak tsunami czy trzęsienie ziemi, samo nie prowadzi do kryzysu ekologicznego.
Jest to oczywiście zjawisko krytyczne, gdyż czasem wiąże się z zagładą całych gatunków,
ale przecież nigdy nie zagrażało przetrwaniu życia na naszej planecie. Trzeba zatem
uczciwie przyznać, że to my ludzie jesteśmy wyłącznymi sprawcami kryzysów natury
65
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
ekologicznej, bo ciągle zapominamy, że cokolwiek sami zrobimy dla poprawy kondycji
naszego gatunku, to wszystko automatycznie odbija się na środowisku naturalnym.
Klasycznym przykładem tego jest osuszanie bagien w celu pozyskania dodatkowych
obszarów przeznaczonych na pola uprawne. Oczywistym jest, że radykalnie zmieniamy
wtedy lokalne środowisko naturalne, ale nie powinno być wówczas żadnym zaskoczeniem,
że znikają bobry, a pojawiają się np. zające. Wiedzy o tym, do czego prowadzić może
każda zmiana otaczającej nas przyrody, dostarcza nam ekologia, która przecież mówi
o uwarunkowaniach łączących organizmy z ich środowiskiem. Gdy zmieniamy środowisko to oczywistym jest, że zmienia się również skład organizmów je zamieszkujących.
Jeśli zaś nasza wiedza na temat konsekwencji związanych z realizowanymi projektami
jest niewystarczająca, to po prostu trzeba kierować się zasadą przezorności, tak jak to
od wieków czynił gatunek ludzki, i wprowadzać te zmiany stopniowo, stale przy tym monitorując stan środowiska.
Krytycy idei zrównoważonego rozwoju w rodzaju Vaclava Klausa dostrzegają zaś tylko
dyktat ekologicznych wymagań nad wszystkimi innymi, gdyż rozpatrują problemy
ekologiczne jako coś autonomicznego, coś co nie ma istotnego wpływu na człowieka.
Tymczasem nie można zapominać, że każda zmiana środowiska przyrodniczego rzutuje
na kondycję człowieka, i na odwrót - każda zmiana w środowisku społecznym zmienia
stan otaczającej nas przyrody. Wiedza na temat tych relacji jest zatem niezbędna,
aby skutecznie zmieniać naszą cywilizację, w której budowanie środowiska przyjaznego
człowiekowi jest zarazem pozytywnym działaniem na rzecz natury. We francuskiej ustawie
zasadniczej została wpisana zasada przezorności, jako podstawowy wymóg przy podejmowaniu decyzji natury politycznej i gospodarczej. To przecież nie znaczy, jak sądzi Klaus,
że pogarsza się automatycznie stan naszej cywilizacji, bo Francuzom na przykład nie przeszkadza to w ogóle w rozbudowie energetyki jądrowej, która dostarcza zdecydowaną
większość zużywanej tam energii. Zasada zrównoważonego rozwoju jest więc obranym
racjonalnie kierunkiem, w którym rozwija się nasza cywilizacja. Nie chodzi o to, że nie ma
innych alternatywnych dróg rozwoju, bo takowe bez przeszkód można formułować,
ale jest najbardziej racjonalnym rozwiązaniem, jakim dysponujemy, a o jego skuteczności
najlepiej świadczą całe dzieje ludzkości. Nie istnieje zatem żaden lepszy sposób rozwoju
cywilizacji jak ten, który realizuje choćby w ograniczonym zakresie zasadę zrównoważonego rozwoju. Bezpieczeństwo bowiem znaczy nie tylko trwanie, ale także zachowanie
zdolności do dalszego rozwoju.
W świetle powyższego, każde kwestionowanie sensowności realizacji idei zrównoważonego rozwoju, nie jest racjonalne. Nie można przecież nie zauważać, że nasi przodkowie przetrwali właśnie dzięki rozsądnej eksploatacji środowiska naturalnego. O sensowności tej strategii najlepiej przekonuje długotrwałość zamieszkiwania ludzi w jednym
miejscu. Nie ma innego wytłumaczenia faktu, że na przykład na Półwyspie Apenińskim
czy Pirenejskim ludzie zamieszkują od dziesiątek tysięcy lat i to ciągle w tym samym miejscu.
66
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
Gdyby takiej zasady nie uwzględniali musieliby nie tylko zdewastować środowisko naturalne, ale wyeksploatować wszystkie miejscowe zasoby. Tymczasem wokół Rzymu
i Aten od tysiącleci rozciągają się pola uprawne, które korzystają z lokalnych zasobów
wodnych i nic nie wskazuje na to, aby w najbliższej przyszłości miało stać się inaczej.
Wydaje się zatem, że kultury, które kierowały się choćby nawet ograniczoną logiką zrównoważonego rozwoju, przetrwały nie tylko burze dziejowe, ale także poznawały dogłębniej
tajemnice przyrody potrafiąc z niej nie tylko korzystać, ale także wykorzystywać pozyskaną
wiedzę do doskonalenia własnej kultury materialnej. I właśnie dlatego cała historia naszej
cywilizacji jest najlepszym potwierdzeniem słuszności koncepcji zrównoważonego rozwoju.
Największym problemem dla ludzkości jest dziś jednak konieczność zapewnienia godziwych warunków życia dla stale rosnącej populacji. Zasoby naszej planety są ogromne,
ale przecież nie one decydują o jakości naszego życia. Istnieje wiele społeczeństw,
które cierpią niedostatek i w coraz większym stopniu są skazane na pomoc wspólnoty
międzynarodowej, choć zamieszkują oni tereny kryjące wielkie bogactwa naturalne.
Jeszcze nie tak dawno dominował pogląd, że dla rozwiązania problemów nękających
ludzkość najważniejsze znaczenie ma powstrzymanie eksplozji demograficznej. A przecież eksplozja ta ma społeczne, a nie naturalne korzenie. To poprawa warunków życia,
higieny, opieki medycznej oraz względny dostatek pożywienia zmieniają dotychczasowe
zrównoważone relacje ze środowiskiem. Odzwierciedla się to również na poziomie dzietności, bo w cywilizacji chronicznego niedoboru, szanse przeżycia dziecka są ograniczone.
Filantropijna działalność bogatych społeczeństw zakłóca więc wielowiekową równowagę.
Działalność charytatywna sama w sobie jest szlachetna, ale nie musi taką być w przypadku
pomagania tym, którzy dotąd żyli w cywilizacji niedoboru. Dostawom w skali masowej
podstawowych produktów niezbędnych do przeżycia, towarzyszy przecież ogólny spadek
poziomu „zaradności życiowej” tak obdarowywanych społeczności. W pierwszej kolejności
upada lokalne rolnictwo, które nie jest w stanie konkurować z darmowymi produktami
dostarczanymi przez społeczeństwa bogate. Następuje alokacja zasobów, ale ma ona
wyjątkowo nieekologiczny charakter, bo bogate regiony pozbywają się swoich nadwyżek,
a więc produktów zbędnych, co dla nich jest dużo tańsze niż ich utylizacja. Obdarowywane
społeczności natomiast trwale stają się uzależnione od takich dostaw, co w skali globalnej
niesie skutki zupełnie odwrotne od zamierzonych. W konsekwencji takiego stanu rzeczy
nieustannie rośnie luka technologiczna i kulturowa pomiędzy społeczeństwami bogatymi
a ubogimi. Działalność filantropijna bogatych w skali globalnej nie ma więc nic wspólnego z realizacją zasad zrównoważonego rozwoju, bo ma ona taką lukę zmniejszać,
a nie powiększać. Ponadto celem nauki szkolnej dla jednostek z aspiracjami przestaje być
pomnażanie własnej konkurencyjności na rynku pracy, a spełnia ona dla nich w zasadzie
rolę swoistej „odskoczni”, które swą przyszłość dostrzegają tylko w emigracji do krajów
bogatszych. Następuje szybki „drenaż mózgów”, co pozbawia dane społeczeństwo szans
na samodzielne poprawienie swej sytuacji.
67
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
Analogiczne zasady obowiązują w każdej skali przestrzennej i czasowej. Można nawet
sobie hipotetycznie wyobrazić sytuację w odległej przeszłości, gdy Ziemia pozbędzie się
nadmiaru populacji kolonizacją innych planet. Wiadomo, że w celu zagospodarowania innych planet pojechaliby przede wszystkim specjaliści i osoby zdolne do szybkiej adaptacji do nowych warunków. Mniej zaradna część ludzkości pozostałaby zatem
na Ziemi. Takie kolonie szybko by się rozwijały, a Ziemia popadłaby w stagnację. W mniejszej skali mogliśmy takie zjawisko obserwować przy kolonizacji obszaru dzisiejszych
Stanów Zjednoczonych i Kanady. Największym bogactwem naszej planety są przecież
sami ludzie, jest to zasób odnawialny, ale jego odtwarzanie podlega określonym regułom,
które znamy od wieków. Dzisiejsze utyskiwania demografów na starzenie się społeczeństw
w państwach bogatych wykazuje, że nie potrafią oni wyciągnąć wniosków z przeszłości.
A wnioski te przecież pozwalają z nadzieją patrzeć na przyszłość naszego gatunku.
Zrównoważony, znaczy racjonalny
W interesie ludzkości jest, abyśmy mogli podtrzymywać nadzieję bezpiecznej, a więc także
w znacznym stopniu przewidywalnej, przyszłości. Koncepcja zrównoważonego rozwoju
jako produkt racjonalnego myślenia przedstawicieli naszego gatunku, kieruje się zasadami
logiki, które są dostępne dla każdego człowieka. Aby osiągnąć powodzenie w realizacji
tej koncepcji wystarczy zrobić właściwy użytek ze swego rozumu. Obserwując jednak
niektóre działania zwolenników rozwiązań proekologicznych można niekiedy mieć wątpliwości, czy kierują się zasadami racjonalności. Uzasadnione wątpliwości budzą na przykład
działania, które w powszechnym odczuciu mogą uchodzić nawet za wybitnie proekologiczne. Typowym przykładem tego jest rozwój energetyki wiatrowej. Wątpliwość jest związana z tym, że wiatraki siłą rzeczy odbierają jakąś część energii wiejącym wiatrom, co musi
przecież mieć wpływ na cyrkulację powietrza, a co być może warunkuje także anomalie
pogodowe, zauważalne zwłaszcza w naszej części świata. Nie mniej ważne są tu także
względy estetyczne, gdyż farmy wiatrowe trwale szpecą naturalny krajobraz. Ekologiczne
rozwiązania nie zawsze poprawiają naszą kondycję zdrowotną, bo równie łatwo mogą ją
zakłócać w stopniu, którego dotąd nie doświadczaliśmy.
Podobnie wątpliwości pojawiają się przy próbach składowania dwutlenku węgla
w podziemnych magazynach. Jest to tylko przesunięcie problemu z jednego miejsca
w drugie i przypomina procedurę „eksportu” własnych śmieci na terytoria innych państw.
A przecież powinno wszystkim być wiadome, że zagrożenia ekologiczne nie mają
żadnych granic. Proces, który zlikwidowałby raz na zawsze niebezpieczeństwo związane z nadmiarem dwutlenku węgla jest już przecież znany, to rozkład dwutlenku węgla
na składniki podstawowe, a przy okazji również nieszkodliwe dla życia, czyli na węgiel
i tlen. Rozsądniejsze zatem byłoby opracowanie technologii, która pozwoliłaby go przeprowadzać na skalę przemysłową.
68
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
Nie wydaje się też, aby sensownym rozwiązaniem była budowa wielohektarowych kolektorów słonecznych, gdyż wyłączają one z normalnego użytku obszar, który zajmują.
Przestaje on wówczas być częścią biosfery, którą przecież są nawet obszary pustynne.
Aby uniknąć nieperspektywicznego angażowania potencjału badawczego oraz marnotrawstwa środków, należy się kierować racjonalnością ekologiczną, a więc osiągać maksymalne
efekty przy jak najmniejszym angażowaniu środków technicznych i zminimalizowaniu
eksploatacji zasobów biosfery. Jest to możliwe pod warunkiem, że wszystkim decydentom,
przyświecać będą wartości, które wynikają z koncepcji zrównoważonego rozwoju.
Skąd jednak mamy wiedzieć, ku czemu powinniśmy dążyć? Odpowiedź na pytanie tylko
z pozoru jest trudna, bowiem cele rozwojowe zawsze wytycza sam człowiek, a zatem
jego potrzeby muszą być w pierwszym względzie zaspokojone. Dyskusja o tym, że środowisko jest ważniejsze od samego człowieka jest w ogóle chybiona, bo ma ona dopiero
sens w sytuacji, gdy jest w nim już człowiek. Nikt przecież nie żałuje drzew czy zwierząt, które giną w wyniku wybuchu wulkanu, natomiast żałuje się wówczas, gdy giną
w wyniku świadomej bądź nieświadomej działalności człowieka. Wartość poszczególnych elementów środowiska naturalnego zależy zatem od samego człowieka.
Rozważając nad tym, jak powinna wyglądać realizacja zasady zrównoważonego rozwoju,
w pierwszym rzędzie musimy zatem uwzględniać interesy człowieka. Można oczywiście
hipotetycznie rozważać sytuację, w której sprowadzamy człowieka wyłącznie do roli
„obywatela świata”, ale nigdy to nie będzie idea na tyle nośna, aby zmobilizować ludzi
do podjęcia konkretnych działań taki stan rzeczy przybliżających. Realizować zrównoważony rozwój trzeba więc zacząć od samych siebie. Jest to punkt wyjścia dla praktyki
społecznej, gospodarczej, a nawet ekologicznej. Można takiemu stanowisku zarzucać,
że nadmiernie wyróżnia człowieka, ale przecież żaden inny punkt wyjścia nie daje szans
na przełożenie na praktykę.
Zrównoważony rozwój wiąże się także z przebudową porządku wartości funkcjonującego
w ludzkich społecznościach. Propozycją nowego porządku aksjologicznego może być
zaproponowana przez Roberta Goodina „zielona teoria”. Jej punktem wyjścia jest przekonanie, iż każda idea dopracowana i oparta na osiągnięciach nauki musi być jednocześnie proekologiczna. Dzięki temu możliwe jest pozyskiwanie dla niej szerokich rzesz ludzi.
Stąd ludzkość ma obecnie do wyboru zaledwie trzy drogi rozwojowe, zdeterminowane
przez pozostające do wyboru systemy wartości [Goodin 1992, s. 17-38]:
1. neoliberalną – opartą na interpretowaniu preferencji, a wykładnią wartościowości jest
poziom satysfakcji konsumenta;
2. socjalistyczną – wykładnią wartości jest proces produkcji i ludzka praca z nim
związana;
3. zieloną teorię – wykładnią wartości są atrybuty naturalności.
69
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
„Zielona teoria” zakłada, że czymś naturalnym jest łączenie skuteczności z moralnością. A stąd im produkt rąk człowieka jest bardziej naturalny („zielony”), tym bardziej jest
moralnie dopuszczalna jego produkcja. Wskazuje ona również, że polityk i kapitalista
może i powinien działać proekologicznie, nie rezygnując zarazem z osiągania sukcesów.
Punktem wyjścia jest tutaj założenie, że wszelkie działania proekologiczne są zawsze
dobrem dla ludzkości. Ten sam sposób rozumowania znajdziemy w zasadzie odpowiedzialności Hansa Jonasa, która wiąże nierozerwalnie przyszłość, a więc przetrwanie
naszego gatunku, ze stanem środowiska przyrodniczego. Staliśmy się odpowiedzialni
za naturę i za samych siebie, gdyż dysponujemy narzędziami umożliwiającymi samozagładę poprzez zniszczenie naraz właśnie obu środowisk, w których funkcjonujemy.
Jonas jednocześnie zauważa, że każdy element biosfery jest „kruchy”, bo łatwo można
go unicestwić [Jonas 1996, s. 249-254]. Dlatego natura potrzebuje ludzkiego wsparcia,
ale zarazem chroniąc ją zapewniamy sobie dalsze istnienie. Nasze istnienie nie jest związane z trwaniem ciągle w tych samych warunkach, ale z ciągłą zmianą, która poprawia stan
bezpieczeństwa zarówno własnego, jak i otaczającego środowiska.
Konkluzja
Realizowany współcześnie model zrównoważonego rozwoju nie jest idealny, o czym już
mieliśmy okazję się przekonać, dzięki trwającemu obecnie kryzysowi finansowemu
oraz migracyjnemu. Wymuszą one określone korekty w realizowanym modelu, bowiem
niezależnie od odczuwalnej poprawy stanu czystości np. powietrza, to jednak komfort życia
i poczucie bezpieczeństwa ludzi się pogorszyły. Pytanie na dziś zatem brzmi: co zrobić,
aby mieszkańcy naszego świata nie odczuwali dyskomfortu związanego z kryzysową sytuacją? Koncepcja zrównoważonego rozwoju wiąże bowiem wszystkie czynniki rozwoju
w jedną nierozerwalną całość, dzięki czemu można było skutecznie zwalczyć epidemie
wielu chorób, jak i poprawić stan globalnego środowiska naturalnego. Ale to jednak
nie działalność charytatywna czy typowo ochroniarska poprawiła istniejący stan rzeczy,
ale właśnie działania z pozoru odległe od istniejących problemów, jak likwidacja analfabetyzmu oraz poprawa warunków sanitarno-higienicznych. Na tym właśnie polega sama
idea zrównoważonego rozwoju, aby poprzez konsekwentne działania w określonych
dziedzinach poprawiać zarazem kondycję naszej planety, jak i komfort życia człowieka.
Obecny kryzys po raz kolejny uświadamia jak dalece nasz świat się zglobalizował i zarazem
dalej scalony jest siecią wzajemnych powiązań, których natury niekiedy jeszcze nie poznaliśmy, ale które dotkliwie odczuwamy na co dzień. W świetle powyższych uwag wydaje się,
że świat jako całość, podąża w swym rozwoju po właściwej drodze, ale ten rozwój niekiedy
napotyka różne przeszkody, które dopiero musimy nauczyć się pokonywać.
70
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
Bibliografia:
1. Dorst J., 1987, Siły życia, przeł. W. Dłuski, PIW, Warszawa.
2. Goodin R.E., 1992, Green Political Theory, Polity, Cambridge.
3. Jonas H., 1996, Zasada odpowiedzialności. Etyka dla cywilizacji technologicznej,
przeł. M. Klimowicz, Platan, Kraków.
4. Konstańczak S., 2013, Zrównoważony znaczy bezpieczny, “Archeus”, nr 14, s. 55-66.
5. Konstańczak S., 2014, Theory of sustainable development and social practice, “Problemy
Ekorozwoju” (Problems of Sustainable Development), No. 1, s. 37-46.
6. Konstańczak S., 2015, Niespełnione nadzieje zrównoważonego rozwoju, „Zeszyty
Naukowe Politechniki Śląskiej. Organizacja i Zarządzanie”, z. 85, s. 215-232.
7. Kozłowski S., 2000, Ekorozwój. Wyzwanie XXI wieku, PWN, Warszawa.
8. Król M., 2008, Filozofia polityczna, Znak, Kraków.
9. Kuzior A., 2005, Zrównoważony rozwój w edukacji ekologicznej, [w:] Zrównoważony
rozwój od utopii do praw człowieka, red. A. Papuziński, Wyd. Branta, Bydgoszcz.
10. Malthus T.R., 1925, Prawo ludności, przeł. K. Stein, Gebethner i Wolf, Warszawa.
11. Mikiewicz P., 2009, Przyczyny globalnego kryzysu ekologicznego według krytyków
współczesnej globalizacji, [w:] Państwa - regiony - świat w kształtującej się rzeczywistości globalnej, K. Kamińska, S. Mrozowska, G. Piwnicki (red.), Uniwersytet Gdański,
Gdańsk, s. 476-481.
12. Morin E., 1999, Les sept savoirs nécessaires à l’éducation du futur, UNESCO, Paris.
13. Pawłowski L., 2011, Rola monitoringu środowiska w realizacji zrównoważonego rozwoju,
„Rocznik Ochrony Środowiska”, t. 13, s. 333-345.
14. Piątek Z., 2011, Czy społeczeństwo „opętane ekologią” stanowi zagrożenie ludzkiej
wolności i demokracji?, „Problemy Ekorozwoju”, nr 1, s. 83-94.
15. Ridley M., 2000, O pochodzeniu cnoty, przeł. M. Koraszewska, Rebis, Poznań.
16. The Millennium Development Goals Report, http://www.un.org/millenniumgoals/11_
MDG%20Report_EN.pdf, dostęp 15.12.2012.
17. Tyburski W., 2011, Wprowadzenie, [w:] Zasady kształtowania postaw sprzyjających wdrażaniu zrównoważonego rozwoju, W. Tyburski (red.), Toruń, s. 7-31.
18. Wallerstein I., 1998, Utopistics: Or Historical Choices of the Twenty-First Century,
New Press, New York.
19. Zdanowska M., 2012, Pożegnanie z ekologią?, Znak”, nr 2(681), s. 6-9.
71
Zbigniew Orbik1
Problematyka etyki biznesu w tradycji chrześcijańskiej
Streszczenie1
Celem prezentowanych rozważań jest próba zarysowania dziejów rozważań, które obecnie
określa się terminem etyka biznesu w chrześcijańskiej myśli filozoficznej. Nie chodzi nam
oczywiście o szczegółowe odtworzenie poglądów myślicieli chrześcijańskich w kwestii
tytułowej, lecz o zarysowanie perspektywy rozwoju tej refleksji na przykładzie kilku
wybranych autorów. Należy na wstępie także zaznaczyć, iż chrześcijańskie podejście
do zagadnień etyki prowadzenia działalności gospodarczej występuje w dwóch zasadniczych wersjach, z których pierwszą - charakterystyczną dla przedstawicieli Kościoła
Rzymskokatolickiego - można by określić jako podejście nawiązujące do pojęcia prawa
naturalnego, drugie - reprezentowane przez protestantów - jako etykę sytuacyjną.2
Słowa kluczowe: etyka biznesu, filozofia chrześcijańska, prawo naturalne, etyka sytuacyjna
The issue of business ethics in the Christian tradition
Abstract
The aim of the article is an attempt to outline the history of the considerations that
currently are defined by the term business ethics in Christian philosophical thought.
I do not mean, of course, a detailed reconstruction of the views of Christian thinkers on
1
2
Politechnika Śląska, Wydział Organizacji i Zarządzania, Katedra Stosowanych Nauk Społecznych.
Kwestia ta nie będzie dalej rozwijana w szczegółach głównie z powodu znikomej objętości tego artykułu,
lecz również dlatego, że pojawienie się w obrębie chrześcijaństwa protestantyzmu nastąpiło, jak pamiętamy, stosunkowo późno, bo dopiero w wieku XVI. Tekst ten z kolei stanowi próbę całościowego (chociaż bardzo ogólnego) ujęcia myśli chrześcijańskiej. W dalszej części artykułu ograniczymy się jedynie
do wyeksplikowania najważniejszych cech etyki protestanckiej.
72
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
the title issue, but just an outline of the development of this reflection on the example of
selected authors. It must be also noted that the Christian approach to the issues of business ethics exist in two basic versions, the first one characteristic for the representatives
of the Roman Catholic Church can be defined as an approach referring to the concept
of natural law, the second one represented by Protestants as situational ethics.
Keywords: business ethics, Christian philosophy, natural law, situational ethics
U źródeł chrześcijaństwa
Należy zauważyć, iż chrześcijaństwo już u swoich źródeł prezentuje postawę raczej
niechętną idei bogacenia się. Wystarczy wspomnieć słowa Jezusa, który mówi:
„Zaprawdę powiadam wam: Bogatemu trudno będzie wejść do królestwa niebieskiego.
Jeszcze raz wam powiadam: Łatwiej jest wielbłądowi przejść przez ucho igielne, niż bogatemu wejść do królestwa niebieskiego” [Pismo Święte…, Mt 19, 24], lub gdzie indziej
„Jak trudno tym, którzy mają dostatki, wejść do królestwa Bożego. Uczniowie przerazili się Jego słowami, lecz Jezus powtórnie im rzekł: Dzieci, jakże trudno wejść do królestwa Bożego tym, którzy w dostatkach pokładają ufność” [Pismo Święte…, Mk 10, 23-25],
czy też „Wy natomiast miłujcie waszych nieprzyjaciół, czyńcie dobrze i pożyczajcie,
niczego się za to nie spodziewając” [Pismo Święte…, Łk 6, 35]. Przytacza się także fakt
wypędzenia przez Jezusa kupców i lichwiarzy ze świątyni. Także u św. Pawła odnajdujemy następujące słowa: „A ci, którzy chcą się bogacić, popadają w pokusę i w zasadzkę
[diabła] oraz w liczne nierozumne i szkodliwe pożądania. One to pogrążają ludzi w zgubie
i zatraceniu. Albowiem korzeniem wszelkiego zła jest chciwość pieniędzy” [Pismo Święte…,
1 Tym 6, 9-10].
Praca z kolei jest traktowana jako powołanie człowieka. Poprzez nią bowiem człowiek
nie tylko realizuje nakaz czynienia Ziemi sobie poddaną, lecz realizuje także swoje człowieczeństwo. W innym fragmencie apostoł stwierdza: „Kto dotąd kradł, niech już przestanie kraść, lecz raczej niech pracuje uczciwie własnymi rękami, by miał z czego użyczać
potrzebującemu” [Pismo Święte…, Ef 4, 28]. Praca jest drogą doskonalenia się człowieka.
Apostoł pisze: „Zachęcam was jedynie, bracia, abyście coraz bardziej się doskonalili i starali
zachować spokój, spełniać własne obowiązki i pracować swoimi rękami, jak to wam
przykazaliśmy” [Pismo Święte…, 1 Tes 4, 11]. Praca nie może być jednak wyzyskiem człowieka przez człowieka, nie może prowadzić do zniewolenia. Praca domaga się także
godziwej zapłaty „Godzien jest robotnik zapłaty swojej” [Pismo Święte…, 1 Tm 5, 18].
Ujmując rzecz najkrócej można stwierdzić, że idea bogacenia się uznana zostaje w Biblii
za niepożądaną, ponieważ kieruje umysł i wolę człowieka w stronę świata materialnego, odrywając tym samym jego uwagę od Boga, który powinien stanowić jedyny cel
73
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
dążeń człowieka.3 Człowiek bowiem w Bogu jedynie odnaleźć może sens swojego życia,
a tym samym szczęście. Nie znaczy to oczywiście, że chrześcijanin nie może podejmować w ogóle żadnej pracy zarobkowej. Wręcz przeciwnie, praca jest jego powołaniem. Idzie tutaj nie tyle o samo posiadanie dóbr materialnych, ile o stosunek do nich
(co po wiekach wyraźnie wypowie np. wielki mistyk chrześcijański św. Jan od Krzyża
w swojej Drodze na Górę Karmel).4
Patrystyka
W okresie Ojców Kościoła problematyka właściwego korzystania z dóbr materialnych
podejmowana była przez wielu wczesnochrześcijańskich myślicieli. Już w III wieku
na skutek gwałtownego wzrostu statusu ekonomicznego Kościoła i wiążących się z tym
zagrożeń i pokus dla jego reprezentantów: kapłanów i biskupów, pojawiła się konieczność
opracowania zasad korzystania z pieniędzy i innych dóbr materialnych. Ojcowie Kościoła,
potępiając niewłaściwe korzystanie z nadmiernego majątku, nie byli przeciwnikami korzystania z pieniędzy dla utrzymania rosnącej administracji kościelnej, utrzymania przytułków i działalności charytatywnej, którą Kościół prowadził. Pieniądz, zły ze swej istoty,
może jednak okazać się dobry pod warunkiem wszak, iż znajdzie się w rękach ludzi sprawiedliwych i mądrych. Zły jest, gdy obracają nim ludzie chciwi, kochający go i pragnący
dla niego samego. Świadomi słabości ludzkiej natury Ojcowie Kościoła w swoim
nauczaniu skierowanym do wiernych potępiali bogactwo i sposób życia ukierunkowany
na jego zdobywanie i gromadzenie. Posługiwali się przy tym argumentami zaczerpniętymi z Biblii, m.in. przypowieścią o wielbłądzie, bogaczu i uchu igielnym. Odnosząc się
do znanej dewizy „módl się i pracuj” akcentowano jej część pierwszą, czyli modlitwę.
Już jednak od połowy IV wieku zaczyna ujawniać się postulat łączenia postawy chrześcijańskiego homo religiosus, ukierunkowanego w swoich działaniach na życie wieczne
i rzymskiego homo oeconomicus, któremu nieobce jest dążenie do zdobywania i pomnażania majątku doczesnego. W drugiej połowie IV stulecia pojawiają się na Wschodzie
pomocnicy biskupów, tzw. z greckiego oikonómo, których zadaniem jest zarządzanie
niemałym majątkiem diecezji. Rodzi to problem właściwego dla chrześcijanina sposobu
pozyskiwania pieniędzy. W zgodnej opinii Ojców Kościoła takim sposobem jest jałmużna,
czyli rozdawnictwo kultywowane przez bogatych, którzy w duchu Ewangelicznym utrzymują w ten sposób biednych. Jałmużna staje się sposobem „oczyszczenia” nawet pieniądza
zdobytego w sposób niegodziwy. Sposób jego zdobycia był zły, lecz staje się on dobry
Ograniczamy się wyłącznie do Nowego Testamentu, chociaż oczywiście i w Starym odnajdujemy wiele
fragmentów istotnych dla omawianej kwestii tytułowej. Można wskazać przykładowo na następujące
z nich: Rdz 2, 15; Pwt 5, 13; Ps 104, 23; Ps 121, 1; Mdr 7, 16 i wiele innych.
4
„Wszystkie bogactwa i chwała stworzenia są ubóstwem i nędzą wobec tego bogactwa, jakim jest Bóg.
Jeśli więc dusza kocha je i posiada, staje się bardzo uboga i nędzna w oczach Boga i nie może posiąść
tych bogactw i chwały, jakie spływają na duszę w przeobrażeniu się w Boga. Wielka jest bowiem przepaść
pomiędzy nędzą i ubóstwem a najwyższym bogactwem i przepychem” [Św. Jan od Krzyża 2001].
3
74
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
będąc użytym do dobrych celów w sprawiedliwy sposób.5 Faktem jest jednak, że wzrost
ekonomicznego znaczenia Kościoła rodzi konieczność ustosunkowania się do wielu
kwestii związanych z właściwym, z chrześcijańskiego punktu widzenia, korzystaniem
z dóbr doczesnych.
Świadomy był tego wybitny filozof III wieku - Orygenes, który piętnuje postawę
i to nie tylko duchownych, ale w ogóle chrześcijan bogacących się w niewłaściwy sposób
i przywiązujących zbyt wiele uwagi do dóbr materialnych wskazując na jej niezgodność
z naukami zawartymi w Ewangelii. Czyni to w swoich komentarzach do Ewangelii według
św. Mateusza. Orygenes wsławił się także walką z szerzącą się już wówczas wewnątrz
Kościoła korupcją. Stwierdza: „Myślę jeszcze, że mowę dotyczącą sprzedawców gołębi
można odnieść do tych, którzy powierzają Kościół biskupom, prezbiterom i diakonom
skąpym, despotycznym, niezdyscyplinowanym (...) oni to są tymi sprzedającymi gołębie”
[Orygenes, s. 1448-1453; cyt. za: Selejdak 2004, s. 78]. Postawę Orygenesa dobrze oddaje
przydomek „Stalowy” (Adamantius), który zawdzięczał on swojej niezłomnej postawie
broniąc chrześcijaństwa w czasach prześladowań (sam został zamęczony w czasie
jednego z nich), lecz także dzięki swojej odwadze i determinacji z jaką zwalczał wszelkie
przejawy nieetycznego postępowania, jakiego dopuszczali się chrześcijanie, tak duchowni,
jak i zwykli wierni.
Św. Jan Chryzostom np. podkreśla konieczność dbania przez chrześcijanina o swoje
talenty. Podkreśla on, iż należy używać ich nie dla zaspokojenia indywidualnych, egoistycznych dążeń i pragnień, lecz dla dobra wspólnego. Należy także unikać niegodziwych
moralnie praktyk jak cudzołóstwo czy gniew, ale także chciwość. Czytamy: „My jednak
nie tak czynimy, ale wszystko odwrotnie. Gdy tylko się położymy, zajmujemy się w duchu
wszystkimi sprawami doczesnymi. Jedni wzbudzają w sobie nieczyste myśli, inni przemyśliwają o pożyczkach na lichwę, o układach i przemijających troskach. Gdy mamy córkę
dziewicę, pilnie jej strzeżemy, natomiast duszy, która jest droższa niż córka pozwalamy
kalać się nierządem, przyzwalając wielu nieczystym myślom na dostęp do niej. Gdy zechce
wejść chciwość, umiłowanie zbytków, przepych ciała, gniew czy jakakolwiek inna pożądliwość, otwieramy drzwi na oścież, przyciągamy je, przywołujemy i pozwalamy jej spokojnie
z nimi obcować” [Św. Jan Chryzostom 2001, s. 454]. Zalecając udzielanie jałmużny powoływał się na słowa św. Pawła: „Kto trudzi się rozdawaniem, niech to czyni z prostotą”
[Pismo Święte…, Rz 12, 8; Św. Jan Chryzostom 1995].
Najwybitniejszy z Ojców Kościoła - św. Augustyn jest autorem pierwszej zwartej
chrześcijańskiej doktryny gospodarczej. W dziele O Państwie Bożym jest zwolennikiem własności prywatnej, którą wyprowadza z prawa naturalnego. Własność jest
darem Boga, ale jej posiadanie rodzi zobowiązania moralne wobec dobra wspólnego,
Takie było np. stanowisko Jana Chryzostoma, do poglądów którego powrócimy w dalszej części artykułu. Problemem stała się wielkość jałmużny. Tutaj zdania wśród Ojców Kościoła były podzielone.
Jedni jak np. Bazyli uważali, że należy oddać 1/3 majątku, Grzegorz z Nyssy mówił o 1/5, a Jan Chryzostom
waha się pomiędzy 1/2, 1/3, 1/4, 1/5 a 1/10 tego, co się posiada.
5
75
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
któremu ma służyć. Posiadanie dóbr przez nielicznych jest niebezpieczne, zauważa
Augustyn, ponieważ wyzwala u nich pychę, chciwość, pogardę dla biednych i głupotę.
Samo dążenie do bogactwa nie jest naganne. Najważniejsze jest, aby dochodzić do niego
na uczciwej drodze, bez przywłaszczania sobie dóbr innych (VII Przykazanie Dekalogu).
Wszystko bowiem jest własnością Boga i każdy ma prawo z dóbr tych korzystać.
Pomimo tego, że chrześcijanin jest zobowiązany do dawania jałmużny potrzebującym
oraz innych gestów charytatywnych, nie są one jednak w stanie zapobiec złu społecznemu. Konieczna jest także interwencja państwa, które poprzez odpowiednie prawo
potrafiłoby zmusić bogatych do pomocy dla biednych i słabych w imię dobra wspólnego. Augustyn podkreśla obowiązek pracy, do której zobowiązani są wszyscy ze względu
na jej znaczenie dla rozwoju duchowego człowieka oraz oczywiście pomnażanie dobra
wspólnego istotnego dla wspólnoty. Biskup z Hippony nadaje pracy nowy sens, niwelując
różnice pomiędzy pracą fizyczną (wówczas uważaną za niewolniczą, służebną) i umysłową
(wykonywaną przez człowieka wolnego). Augustyn zmienia istniejącą klasyfikację uznając
za prace niewolnicze te, które są niemoralne, wykonywane w złej intencji lub zniewalające
człowieka. Prace wolne to wszystkie działania podejmowane wedle kryterium zgodności
z wolą Bożą, właściwe moralnie i przynoszące pożytek. Pracę intelektualną należy, zdaniem
Augustyna, łączyć z pracą fizyczną, gdyż obie uzupełniają się wzajemnie, uszlachetniając człowieka i przyczyniając się do jego rozwoju.6 Praca staje się, w ujęciu Augustyna
Aureliusza, drogą prowadzącą człowieka do Boga i tym samym zyskuje wymiar religijny.
Filozof odrzuca lichwę jako źródło zysku.7 Stosunek św. Augustyna do dóbr materialnych
trafnie wyrażają następujące słowa, które odnajdujemy w Państwie Bożym: „Cóż to jest
takiego wielkiego wzgardzić dla owej wiekuistej, niebieskiej ojczyzny, wszelkimi choć
i najmilszymi ponętami tego świata, kiedy taki Brutus dla miłości tej doczesnej i ziemskiej ojczyzny nie wahał się synów swych nawet zabić, do czego przecież tamta ojczyzna
(wieczna) nikogo nie zmusza? A wszakże ciężej jest własnych synów życia pozbawiać,
niż to, co dla niebieskiej ponosić trzeba, jako to: mienie swoje, co się dla dzieci zbierało
i strzegło, rozdać ubogim, albo je wprost stracić, gdyby tego interes wiary czy sprawiedliwości wymagał. Szczęścia bowiem ani nam, ani dzieciom naszym nie dają bogactwa ziemskie, które bądź już za życia utracić możemy, bądź po śmierci pozbyć się ich w ręce ludzi
albo nieznanych, albo może nam niemiłych. Szczęście Bóg tylko daje: On jest bogactwem
duszy” [Św. Augustyn 1930, s. 293]. Poglądy Augustyna w omawianej kwestii uznać można
za syntezę poglądów Ojców Kościoła.
Warto zwrócić uwagę, że sam Augustyn był człowiekiem niezwykle pracowitym, aktywnym. Przez całe
życie łączył pracę intelektualną – kaznodziejską i pisarską z aktywnością fizyczną.
7
Przeciwko lichwie występowali także wcześniejsi pisarze chrześcijańscy. Wystarczy wymienić tak znaczące postacie jak św. Bazyli, Klemens z Aleksandrii, Grzegorz z Nyssy, wspomniany już Jan Chryzostom,
Ambroży czy Hieronim. Pod wpływem nauk tych wielkich myślicieli Sobór Nicejski (325), a za nim św. Leon I,
zabronili uprawiania lichwy.
6
76
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
Okres scholastyczny
W naszych rozważaniach nad refleksją etyczną poświęconą kwestiom gospodarczym i społecznym ograniczymy się do tzw. złotego okresu scholastyki, który przypada na wiek XIII. Był to w Europie okres rozwoju gospodarczego, co przejawiało się
m.in. w szybkim rozwoju miast. Na nauczanie Kościoła dotyczące spraw gospodarczych
wpływ miały także zmiany religijne, jakie się wówczas dokonywały. Wspomnieć należy
o IV soborze laterańskim (1215), na którym wprowadzono spowiedź w formie ustnej oraz
ugruntowano ideę czyśćca.8 Istniały zakony żebracze franciszkanów, dominikanów oraz
augustianów-eremitów. Przedstawiciele tych zakonów w ramach teologii praktycznej
w coraz szerszym zakresie zaczęli ujmować także ekonomiczne aspekty życia człowieka. Etyka życia gospodarczego stała się częścią rozważań teologiczno-etycznych.
Można wskazać trzy czynniki, które w sposób istotny wpływały na zwiększone zainteresowanie etyką życia gospodarczego:
1. Zwrócenie uwagi na etyczną stronę wymiany gospodarczej, co przejawiało się w definiowaniu pojęć takich, jak wartość towaru czy kapitał i stanowiło element rozwoju
wiedzy ekonomicznej.
2. Propagowanie, zwłaszcza przez franciszkanów, ale też pewne nurty heretyckie
lub głoszące nauki na pograniczu herezji, idei dobrowolnego ubóstwa. Dało to asumpt
do nowego spojrzenia na działalność gospodarczą człowieka.
3. Chrześcijańskie rozumienie pojęcia daru i wymiany gospodarczej.9 Etyka przedsiębiorczości uprawiana była w średniowieczu jako część etyki ekonomicznej. Najbardziej
rozwiniętą doktryną w interesującej nas kwestii była teoria lichwy.
Najwybitniejszy przedstawiciel filozofii scholastycznej - św. Tomasz z Akwinu swoje
podejście do kwestii gospodarczych oparł na myśli Arystotelesa. Za greckim filozofem
wskazuje na celowościowy charakter działalności gospodarczej. Podobnie jak Augustyn,
uznaje, że dobra materialne służą nie tylko zaspokajaniu potrzeb ziemskich człowieka,
ale także stanowią środek do osiągnięcia życia wiecznego. Umożliwiają one utrzymanie się
przy życiu i osiągnięcie odpowiedniego statusu społecznego, lecz również stwarzają
warunki do spełniania dobrych uczynków. Tomasz odróżnia prawo do użytkowania oraz
prawo do posiadania. To pierwsze sprowadza on do wspólnego użytkowania, które stanowi
przeznaczenie wszystkich dóbr danych ludziom przez dobrego Boga (dominium radicale).
Prawo do posiadania z kolei wynika z rozumnej natury człowieka do zarządzania własnością prywatną (dominium formale). Interesujące uwagi snuje Akwinata na temat statusu
8
9
77
O wpływie soboru na ówczesne życie gospodarcze zob.: [Goff 1995, s. 79-103].
Zwraca na to uwagę M. Bukała w tekście zatytułowanym Etyka przedsiębiorczości w późnośredniowiecznej scholastyce – wprowadzenie do problematyki, [w:] Prakseologia nr 149/2009, s. 117. Nie wchodząc
w szczegóły warto zauważyć, że istotą tego rozróżnienia jest istnienie różnicy pomiędzy tym, co określano
jako „kontrakty odpłatne” a działaniami podejmowanymi gratis. Znalazło to zastosowanie np. do potępienia lichwy, którą określano jako zastosowanie reguł kupna-sprzedaży do sprzedaży czegoś, czego sprzedać nie można.
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
własności. Ma ona być prywatna w posiadaniu, ale wspólna w użytkowaniu. Wynika to
z prymatu prawa do użytkowania przed prawem do posiadania, ponieważ prawo do użytkowania dotyczy całej ludzkości, podczas gdy prawo do posiadania odnosi się do jednostek lub grup. Zatem pierwsze z wyróżnionych praw charakteryzuje się wyższym statusem
moralnym.
Tomasz za nakaz moralny zgodny z ideą sprawiedliwości społecznej uznaje przekazanie
nadwyżki posiadanych dóbr prywatnych na rzecz dobra wspólnego. Głosi on także,
w duchu tradycji biblijnej, powszechny nakaz pracy. Naucza także o słusznej płacy,
która ma być zgodna z zasadą sprawiedliwości, opartej w tym przypadku na zasadzie
wielkości zasługi i na umowie pomiędzy pracownikiem i pracodawcą. Majątek winien być
zarządzany zgodnie z zasadą racjonalności odwołującej się do sprawiedliwości, miłości
i miłosierdzia.
Istota podejścia protestanckiego
W XVI stuleciu doszło do pewnego przewartościowania w chrześcijańskim podejściu
do zagadnień związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej. Mówiąc najogólniej, nastąpiło uniezależnienie myśli protestanckiej od filozofii starożytnej. Znalazło to
wyraz w nowym sposobie kształtowania poglądów ekonomicznych poprzez odejście
od teorii Arystotelesa i św. Tomasza z Akwinu. Marcin Luter uznał, że praca jest nie tyle karą
za grzech, ile wynika z prawa naturalnego. Protestantyzm odszedł od koncepcji dobrowolnego ubóstwa. Podniesiono rangę pracy zgodnie ze słowami św. Pawła: „Kto nie chce
pracować, niech też nie je” [Pismo Święte…, 2 Tes 3, 10]. Luter nauczał, że wykonywanie
przez człowieka pracy jest zgodne z wolą Bożą. Praca zatem nie jest karą za grzech.
Człowiek pracował już w raju uprawiając go i strzegąc. Praca jest przejawem błogosławieństwa Bożego. Dzięki niej bowiem człowiek otrzymuje to, co jest mu niezbędne.
Luter podkreślał, że ludzkie spojrzenie na pracę dostrzegające w niej jedynie trud i źródło
zmęczenia jest spojrzeniem „oczyma ciała” (mit den Augen des Fleisches ansehen).
Właściwe spojrzenie na pracę jest spojrzeniem „oczyma Bożego Ducha” (mit den Augen
des Heiligen Geistes). W tej perspektywie jest ona darem Bożym. Sens pracy, według Lutra,
na tym głównie polega, że pozwala ona uniezależnić się od innych, lecz także umożliwia
wsparcie tych, którzy pomocy potrzebują. Z kolei niepodjęcie pracy równoznaczne jest
z życiem na koszt innych, czyli okradaniem ich.
Nie należy oczywiście utożsamiać etyki protestanckiej wyłącznie z poglądami Lutra.10
Nie rozwijając z oczywistych względów w tym tekście tego zagadnienia, warto wspomnieć
przynajmniej o poglądach Jana Kalwina. W stosunku do Lutra, który odnosił się w sposób
dosyć podejrzliwy do handlu i obrotu kapitałem, Kalwin uznał, że handel jest wręcz świętym
powołaniem człowieka. Podobnie w tekstach Kalwina nastąpiła pewna ewolucja poglądów
Na temat różnych nurtów w obrębie protestantyzmu zob. np.: [Pasek 1999].
10
78
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
na temat lichwy. Nie chodzi przy tym o to, że pochwala on ten proceder, lecz o jego
nową interpretację biblijnych tekstów poświęconych lichwie. Rozróżnia on mianowicie
w podejściu biblijnym lichwę od odsetek. Podczas gdy ta pierwsza jest praktyką naganną,
nie ma niczego złego w pobieraniu odsetek od pożyczonej kwoty. Podejście Kalwina
było wynikiem jego przekonania o powołaniu człowieka do dysponowania wszelkimi
dobrami powierzonymi mu przez Boga. Takim dobrem jest również kapitał, który winien
być pomnażany.
Podsumowując, w ujęciu protestanckim praca zostaje podniesiona do rangi najwyższej – narzędzia, poprzez które służy się Bogu, ale także bliźnim. Niesie ona oczywiście
ze sobą trud i zmęczenie, lecz chrześcijanin znosi je łatwiej dostrzegając jej właściwy Boży sens. W protestantyzmie średniowieczna dewiza „módl się i pracuj” zyskuje nową
formułę „módl się pracując”. Niektórzy dostrzegają w etyce protestanckiej swoisty pomost
łączący dwie koncepcje: homo religiosus i homo oeconomicus. Kształtuje bowiem ona
w nowy sposób relację między Bogiem a człowiekiem. Relacja ta zasadza się na koncepcji
predestynacji, która znajduje swoje rozstrzygnięcie w trakcie pracy. Powodzenie w działalności gospodarczej jest w tym ujęciu dowodem łaski Bożej, niepowodzenie - jej braku.
Max Weber w swojej słynnej pracy Etyka protestancka a duch kapitalizmu uznał tę etykę
właśnie za przejaw tego ducha kapitalizmu.11
Czasy współczesne
Ważnym momentem w kształtowaniu się chrześcijańskiego poglądu na zagadnienia
gospodarcze było wydanie przez papieża Leona XIII w 1891 roku encykliki Rerum Novarum.
Dokument ten stanowił odpowiedź na potęgujące się pod koniec XIX wieku ruchy
socjalistyczne, w których Kościół dopatrywał zagrożenia dla etyki i wiary chrześcijańskiej. Dokument rozpoczyna się od znamiennych słów: „Gorączkowa żądza nowości,
która od dawna powoduje wstrząśnienia w państwach, z biegiem czasu musiała przedostać się z dziedziny polityki i na sąsiednie pole ekonomii społecznej. I w rzeczy samej
znaczne postępy w przemyśle i nowy sposób produkcji, zmiana stosunków między
zarobkującym a pracodawcą, niepomierny przyrost dostatków u szczupłej liczby osób,
ubóstwo zaś ogółu, większe zaufanie w siły własne robotników i ściślejsza między sobą
łączność, i zepsucie coraz większe, wszystko to sprawiło, że walka zawrzała. Trwożliwe
oczekiwanie przyszłości najlepiej dowodzi, jak wielkiej wagi jest ten zatarg” [Leon XIII,
cz. 1, art. 1]. W dokumencie papież opowiada się wyraźnie za własnością prywatną i występuje przeciwko socjalistycznej idei własności wspólnej. Jest ona szkodliwa, ponieważ
Weber pokazuje, że w duchu kapitalizmu dominuje etos człowieka, który jest: uczciwy, obowiązkowy,
godny kredytu i jednocześnie zobowiązany do pomnażania kapitału. Etos ten, zauważa niemiecki socjolog,
jest ściśle związany z protestantyzmem. Głównym motorem kapitalizmu jest protestancki nakaz do nieustannej, wytężonej pracy. W tym ujęciu kapitalista pracuje nie dla zaspokojenia swoich egoistycznych
potrzeb, ale z poczucia obowiązku. Krótko rzecz ujmując, to nie przedsiębiorstwo istnieje dla właściciela-kapitalisty, lecz kapitalista dla przedsiębiorstwa. Zob.: [Weber 2014].
11
79
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
zamiar jej ustanowienia pod zarządem przedstawicieli gmin lub naczelników państwa:
„A) szkodzi on samym klasom pracującym; B) jest też, bardzo niesprawiedliwy, gdyż gwałci
prawa prawnych właścicieli; C) wreszcie sprzeciwia się porządkowi państwowemu,
a nawet grozi państwom zupełnym rozprzężeniem” [Leon XIII, cz. 1, art. 4]. Sprzeciwia się
także podstawowej motywacji robotników podejmujących pracę właśnie w celu objęcia
w posiadanie prywatnej własności. Antagonizm pomiędzy bogatymi i biednymi uznaje
Leon XIII za błędne zapatrywanie, wręcz przeciwne rozumowi i prawdzie. Autor encykliki wskazuje na konieczność współdziałania tych dwóch stanów, ponieważ „nie obejdzie się jedno bez drugiego: nie może istnieć kapitał bez pracy ani praca bez kapitału”
[Leon XIII, cz. 2, art. 1]. Relacje między bogatymi i biednymi powinny być oparte na zasadzie sprawiedliwości. Domaga się ona, aby robotnicy wykonywali swoją pracę w sposób
rzetelny, nie krzywdząc pracodawcy, zarówno jeśli idzie o jego osobę, jak i majątek oraz
zaniechawszy buntu jako metody walki o swoje prawa. Bogaci z kolei zobowiązani są
do poszanowania godności robotników oraz poszanowania ich autonomii. Postuluje się
prawo do swobodnego kultu religijnego, sprawiedliwej zapłaty za wykonaną pracę oraz
dostosowania rodzaju pracy do płci lub wieku. Odnajdujemy także przestrogę o właściwe
użytkowanie bogactw, które nie uwalniają od cierpień, a do życia wiecznego nie prowadzą.
„Czy posiadasz lub nie posiadasz bogactwa i to, co na ziemi uchodzi za dobro, to rzecz dla
szczęśliwości obojętna, na tym zaś najbardziej zależy, jaki zrobisz użytek z darów otrzymanych” [Leon XIII, cz. 2, art. 3a]. Trzeba też będzie kiedyś zdać przed Stwórcą, przypomina
papież odwołując się do Ewangelii, rachunek z używania swojego majątku. Głównym,
jak się wydaje, motywem tej społecznej encykliki jest wezwanie ludzi, bez względu na stan
posiadania, do cnoty i w tym, zdaniem autora tych słów, przejawia się głęboko etyczny
wymiar omawianego dokumentu. Czytamy: „Na ten wzór Boski patrząc łatwo się pojmie,
że godność i wyższość człowieka polega na obyczajach, czyli cnocie, a cnota wspólnym
jest dobrem śmiertelnych, zarówno dostępnym dla wszystkich najniżej czy najwyżej położonych, bogatych czy ubogich; i nic innego nie uzyska zapłaty szczęśliwości wiecznej,
jeno cnota i zasługa, u kogokolwiek by się znajdowały” [Leon XIII, cz. 2, art. 3b].
Sięgnijmy pod koniec naszych rozważań do polskich akcentów w chrześcijańskiej tradycji
etyki biznesu. W czasach współczesnych wybitny polski filozof i historyk logiki, dominikanin, wykładowca na wielu prestiżowych uniwersytetach, Józef Maria Bocheński poświęcił
jeden ze swoich tekstów filozofii przedsiębiorstwa przemysłowego. Tekst ten stanowi
treść wykładu wygłoszonego przez Bocheńskiego w roku 1985 w Zuntfthaus zur Meisen
w Zürichu, gdzie został zaproszony przez Bank Hofmann AG [Bocheński 1993, s. 162-186].
Przedsiębiorstwo jest, w ujęciu polskiego filozofa, systemem o pewnej strukturze.
Elementami wewnętrznymi tej struktury są: praca, kapitał oraz wynalazek, elementami
na zewnątrz przedsiębiorstwa: klienci, region, w którym przedsiębiorstwo jest usytuowane
oraz kraj, gdzie znajduje się ten region. Warunkiem funkcjonowania tego systemu jest
synteza jego elementów, czynnikiem dokonującym tej syntezy jest, według Bocheńskiego,
80
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
przedsiębiorca. Do głównych jego zadań należą: pozyskiwanie kapitału, zatrudnianie
pracowników, nabywanie wynalazków od wynalazców, znajdowanie klientów oraz zawiązywanie odpowiednich umów z gminą i państwem. Rola przedsiębiorcy w tym ujęciu
jest kluczowa, gdyż to on czyni z wcześniej niepowiązanych elementów przedsiębiorstwo-system. Za główny cel przedsiębiorstwa immanentny uznaje uczony produkcję.
Zastanawiając się nad celami wyznaczającymi działania przedsiębiorcy wyróżnia dwie ich
grupy: cele immanentne oraz transcendentne. Te pierwsze są niezależne od woli przedsiębiorcy oraz stanowią środki do realizacji celów transcendentnych. Przedsiębiorca w swoich
działaniach nie jest wolny od zobowiązań natury etycznej. Wynikają one z pełnionej przez
niego roli, a ostatecznie, z samej struktury przedsiębiorstwa: „Powiadano częstokroć,
że nie ma ‘świętego przedsiębiorcy’ lub ‘świętego menedżera’. W świetle tego, co tu powiedziano, jest to nieprawda. Ze struktury przedsiębiorstwa przemysłowego wynika ideał
przedsiębiorcy, człowieka, który nieegoistycznie – a jeśli trzeba, wbrew wszystkim –
służy przedsiębiorstwu przemysłowemu jako całości” [Cyt. za: Gasparski 1999, s. 138].
Chciałbym zakończyć snute tutaj rozważania krótką refleksją poświęconą stosunkowi
Jana Pawła II do prowadzenia działalności gospodarczej. 12 Opierając się na społecznej
nauce Kościoła papież przemawiając do różnych gremiów przekazywał własne przemyślenia w kwestiach związanych z działalnością gospodarczą. Istotą jego nauki było
odnoszenie omawianych kwestii do pojęcia osoby i jej godności. Wszelki biznes, według
polskiego papieża, pełni rolę służebną wobec osoby ludzkiej. Człowiek jako osoba jest
istotą społeczną współdziałającą z innymi. Praca jest powołaniem człowieka wezwanego do współpracy z Bogiem. Nie jest ona zatem karą, lecz wezwaniem do twórczego
przekształcania świata zgodnie z wolą Stwórcy. Szczególne znaczenie ma encyklika
Jana Pawła II poświęcona pracy Laborem exercens. Pisał w niej m.in. „Chodzi raczej o to,
aby – może jeszcze bardziej niż dotąd – uwydatnić, że praca ludzka stanowi klucz,
i to chyba najistotniejszy klucz, do całej kwestii społecznej, jeżeli staramy się ją widzieć
naprawdę pod kątem dobra człowieka. Jeśli zaś rozwiązanie – czy raczej stopniowe
rozwiązywanie – tej stale na nowo kształtującej się, i na nowo spiętrzającej kwestii
społecznej ma iść w tym kierunku, ażeby „życie ludzkie uczynić bardziej ludzkim”,
wówczas właśnie ów klucz – praca ludzka – nabiera znaczenia podstawowego i decydującego” [Jan Paweł II 1983]. Jako powołanie praca ludzka nie może ograniczać się
wyłącznie do pomnażania dóbr, lecz służyć ma także rozwojowi osoby i w tym wyraża się
jej głęboki wymiar etyczny.
Wiele materiału w tej kwestii zawiera książka [Kennedy 1994].
12
81
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
Bibliografia
1. Bocheński J.M., 1993, Przyczynek do filozofii przedsiębiorstwa przemysłowego,
[w:] J.M. Bocheński, Logika i filozofia, PWN, Warszawa, s. 162-186.
2. Bukała M., 2009, Etyka przedsiębiorczości w późnośredniowiecznej scholastyce – wprowadzenie do problematyki, [w:] Prakseologia, nr 149.
3. Gasparski W., 1999, Europejskie standardy etyki biznesu, [w:] Studia Europejskie, 1/1999,
s. 131-154.
4. Goff Le J., 1995, Sakiewka i życie: gospodarka i religia w średniowieczu, Wyd. Marabut,
Gdańsk.
5. Jan Paweł II, 1983, Laborem Exercens, Wyd. Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej,
Wrocław.
6. Kennedy R.G., 1994, The Dignity of Work: John Paul II Speaks to Managers and Workers,
ed. R.G. Kennedy, University Press of America, Canham.
7. Leon XIII, Rerum Novarum. O kwestii socjalnej, http://www.rzeczynowe. pl/rerum_
novarum_tekst_encykliki.html, dostęp 15.04.2016.
8.Orygenes, Commentaria in Evangelium secundum Matthaeum, XVI, 22, PG, t. 13.
9. Pasek Z., 1999, Wyznania wiary: luteranizm, kalwinizm, anglikanizm, baptyzm, metodyzm,
darbyzm, campbelizm, adwentyzm, pentekostalizm, Wyd. Media-Press, Kraków.
10. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, 2003, w przekładzie z języków oryginalnych, Wyd. Pallottinum, Poznań.
11. Selejdak R., 2004, Złoty okres diakonatu stałego w Kościele katolickim, [w:] Collectanea
Theologica 74/4, s. 75-106.
12. Św. Augustyn, 1930, O Państwie Bożym, z łaciny przetłumaczył i objaśnienia napisał
ks. W. Kubicki, Poznań.
13. Św. Jan Chryzostom, 2001, Homilie na Ewangelię według świętego Mateusza, część
druga: homilie 41-90, z języka greckiego przełożyli ks. A. Baron, J. Krystyniacki,
Wyd. WAM, Kraków, XLII, s. 451-456.
14. Św. Jan Chryzostom, 1995, Homilie na listy św. Pawła do Rzymian, tłum. T. Sinko,
Wyd. Naukowe PAT, Kraków, XXI, 1-2.
15. Św. Jan od Krzyża, 2001, Droga na Górę Karmel, przeł. B. Smyrak, Wyd. Karmelitów
Bosych, Kraków.
16. Weber M., 2014, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, tłum. J. Miziński, B. Baran,
Wydawnictwo Aletheia, Warszawa.
82
Zofia Ratajczak1
Etyczne aspekty badań i zastosowań psychologii
w praktyce
Streszczenie
Artykuł omawia genezę problemów etycznych w działalności naukowej i praktyce psychologów oraz odnosi się do udziału psychologii w radzeniu sobie z problemami etycznymi w działalności biznesowej. Rozróżniono 3 konteksty, w których powstają problemy
etyczne: kontekst badawczy, kontekst zastosowania wyników badań oraz kontekst
pełnienia roli zawodowej psychologów. Omówiono także rodzaje zachowań nagannych
moralnie tak w pracy naukowej, jak i w biznesie.
Słowa kluczowe: problem etyczny, działalność naukowa, biznes, zachowania naganne
moralnie, strategie zaradcze1
Ethical issues in psychological research and practical application of psychology
Abstract
The article deals with the ethical issues stemming from the process of research as well
as in the psychological intervention in practical situations, especially in the sphere of business. The idea of 3 main contexts of raising ethical problems is discussed: the context
of investigation, the context of application and the context of professional role playing
by psychologists. Additionally the typical situations of moral misconduct in the sphere
of business were discussed.
Keywords: ethical problem, scientific activity, business, morally reprehensible behavior,
coping strategies
1
Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa im. W. Korfantego w Katowicach.
84
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
Jedną z przyczyn rosnącego zainteresowania psychologią we współczesnym świecie
jest przekonanie o jej znaczeniu praktycznym. Odnosi się to do wszystkich niemal dziedzin życia, zarówno jednostkowego, jak i instytucjonalnego, i to zarówno w stosunku
do problemów związanych z zapewnieniem wzrostu gospodarczego, rozwoju społecznego czy zwiększenia poczucia jakości życia, jak i w sytuacjach kryzysów, katastrof, a nawet kataklizmów. „Zapewniono pomoc psychologa” słyszymy każdego dnia,
gdy w otaczającym świecie zdarza się coś dramatycznego, są ofiary, a osobom poszkodowanym należy przyjść z pomocą. Chodzi wówczas o pomoc psychologiczną.
Z popularnością psychologii idzie jednak w parze obawa, czy obok pozytywnych i pożądanych skutków nie pojawiają się skutki uboczne, zjawiska negatywne i niepożądane,
a jeśli tak, rodzi się pytanie jak je wykrywać i eliminować. Innymi słowy jak odpowiadać
na pytania natury etycznej. Dobrze wiemy, że każda działalność skierowana na drugiego
człowieka wymaga spełniania określonych standardów. Nazywamy je etycznymi
wówczas, gdy prawdopodobieństwo wystąpienia straty lub szkody wspomaganego w tego
rodzaju sytuacjach człowieka jest szczególnie duże, bowiem straty mogą być nie tylko
dotkliwe, ale i nieodwracalne. Przestrzeganie zasad etycznych, zarówno w pracy badawczej psychologów, jak i w praktyce psychologicznej, jest uważane za szczególnie istotny
warunek udanego pełnienia roli zawodowej.
Psychologia w zarządzaniu i biznesie jest obecnie czymś więcej niż tylko fragmentem
wiedzy o wzajemnym oddziaływaniu ludzi na siebie w procesach pracy, produkcji, wymiany
towarów, dóbr i usług; to rozgałęziająca się wiedza nie tylko o czynnikach zapewniających
takie cechy działania, jak efektywność, skuteczność, ekonomiczność czy niezawodność
powiązanych ze sobą więzami organizacyjnymi ludzi, ale i wiedza o tym, jak budować
wzajemne zaufanie, lojalność i tworzyć sprawiedliwe zasady kontraktu psychologicznego
w firmie. Nie trudno zauważyć, że im bardziej humanistyczne jest podejście do zastosowania psychologii w tak rozumianym biznesie, tym bardziej etyka wyłania się jako obszar
domagający się osobnej refleksji odnoszącej się zarówno do badań, jak i jej zastosowań
w praktyce zarządzania biznesem [Gasparski 2002].
Celem tego artykułu jest przedstawienie wybranych aspektów etyki, występujących
w pracy badawczej i praktycznej psychologów zaangażowanych w pracę na rzecz najszerzej rozumianego biznesu oraz jej odniesienie do etyki samego biznesu.
85
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
Kiedy powstają problemy etyczne w działalności człowieka
Problemy natury etycznej pojawiają się zawsze wtedy, gdy dochodzi do błędów w działaniu człowieka, mających związek z narażeniem na szkodę lub stratę drugiego człowieka,
poprzez naruszenie norm moralnych i przepisów prawa [Ratajczak 1997]. Nasuwa się
pytanie: kiedy i w jakich okolicznościach ludzie są skłonni naruszać te normy? W odniesieniu do działalności naukowej i praktycznej psychologów można wyróżnić następujące rodzaje takich okoliczności.
Po pierwsze, wówczas, gdy zachowaniem człowieka rządzi silna potrzeba i dążenie
do jej zaspokojenia staje się naczelnym motywem działania. Sytuacja potrzeby
występuje najwyraźniej, gdy człowiek doznaje braku jakichkolwiek środków zaspokojenia
tych potrzeb. Deprywacja to silny stan uzależnienia człowieka od otoczenia i poczucie
bezradności.
Po drugie, gdy pojawia się pokusa, to znaczy człowiek spostrzega w swoim otoczeniu
potrzebne zasoby, a jednocześnie ma słabe hamulce wewnętrzne idące w parze
z odpornością na poczucie winy i wyrzuty sumienia. Pokusa największa jest wówczas,
gdy ktoś bardzo chce osiągnąć cel, ale absolutnie nie może. To właśnie taka sytuacja
opisana jest w porzekadle „okazja czyni złodzieja”. Ale nie musi.
Po trzecie, gdy pojawia się zjawisko dewaluacji prawa, norm społecznych i obyczajowych. Rodzi to u działającego podmiotu poczucie niesłuszności, niesprawiedliwości i chęć
omijania przepisów jako obronę przed złym prawem albo „nieżyciową” normą, która stanowiąc przeszkodę w działaniu, uniemożliwia osiągnięcie ważnego celu.
Do powstawania problemów etycznych może dojść – jak sadzę – na skutek wystąpienia
choćby jednej z powyżej opisanych sytuacji, a może to być także splot większej ich liczby.
Uleganie pokusom z reguły prowadzi do skutków nagannych moralnie, czyli do swoistych
„grzechów” na sumieniu działającego podmiotu (business miscoduct). Ich diagnoza
wymaga sporządzenia listy „grzechów”, pozwalającej wyróżnić naganne zachowania
z jednej strony oraz rekonstrukcję okoliczności, w jakich zostały popełnione z drugiej.
W odniesieniu do działalności naukowej wymienia się najczęściej następujące zachowania
naganne:
-- Plagiaty, czyli kradzież cudzych prac chronionych prawem autorskim i przepisami
kodeksu opracowanego przez gremia akademickie (pojęcie dobrego obyczaju
w nauce).
-- Oszustwa naukowe (publikowanie spreparowanych sztucznie wyników badań,
maskowanie uchybień proceduralnych), o szczególnie dużym stopniu szkodliwości, jeśli mają miejsce w naukach eksperymentalnych, w naukach przyrodniczych
o znaczeniu dla medycyny i służby zdrowia.
-- Fałszerstwa wyników badań lub wielokrotne wykorzystywanie ich w różnych kontekstach dla zilustrowania sprzecznych tez, bez podawania informacji o tym.
86
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
-- Podawanie fałszywych informacji dotyczących funduszy przyznanych na badania
umieszczane w sprawozdaniach dla instytucji sponsorujących prace i przyznających
granty.
-- Deprecjonowanie dorobku naukowego i osiągnięć badawczych innych osób
lub zespołów naukowych, traktując je jako konkurencyjne i zagrażające, nierzetelne
recenzowanie, celowe zaniżanie ocen prac „konkurencyjnych jednostek”, wstrzymywanie awansów lub przeciwnie – zawyżanie ocen prowadzące do niesłusznego
awansu.
W każdym z powyższych rodzajów zachowań moralnie nagannych można dostrzec inną
genezę, czyli przyczynę ich powstawania.
Geneza problemów etycznych w psychologii. Główne konteksty
Problemy etyczne, jak wspomniano wyżej, pojawiają się zasadniczo w 2 rodzajach sytuacji:
w sytuacji pokusy oraz w sytuacji pułapki. Pokusa to okazja uzyskania czegoś atrakcyjnego i pożądanego w warunkach zakazów i sankcji, które grożą podmiotowi działania.
Zawsze musi wystąpić coś, co kusi i ktoś, kto jest kuszony. Ma to miejsce wówczas,
gdy po pierwsze – człowiek odczuwa silną potrzebę (silna deprywacja), po drugie –
istnieje duża dostępność pożądanych przedmiotów i słabe hamulce wewnętrzne, wreszcie,
po trzecie – gdy pojawia się dewaluacja prawa i/lub norm społecznych (tzw. morale).
Pułapką natomiast może być dążenie do maksymalnej poprawności metodologicznej
i zignorowanie faktu, że przedmiotem badania jest człowiek, będący także podmiotem.
W odniesieniu do psychologii przyjmuje się, że problemy etyczne powstają wówczas,
gdy istnieją sprzyjające warunki do popełniania błędów i nadużyć w sytuacjach oddziaływania na drugiego człowieka. Problemy etyczne w psychologii należy rozpatrywać
w odniesieniu do trzech podstawowych kontekstów ich funkcjonowania, nazwiemy je
odpowiednio: kontekstem procesu badawczego, kontekstem zastosowania wiedzy
psychologicznej oraz kontekstem pełnienia roli zawodowej. Poniżej omówione zostaną
wspomniane wyżej 3 konteksty sytuacyjne.
Kontekst procesu badawczego
Właściwym celem pracy naukowej jest powiększanie obszaru wiedzy w określonej dziedzinie
przy jednoczesnym pomniejszaniu obszaru niewiedzy. Celów badań na ogół nie ujmuje się
w kategoriach moralnych, jeśli tylko nie wiążą się one z potencjalnymi nadużyciami po ich
osiągnięciu. Jednak moment formułowania celów badawczych ma pewne aspekty etyczne,
gdy przykładowo badacz okazuje się mało skuteczny w swoim działaniu, czyli cel nie jest
wart włożonego wysiłku i środków na badania. To zarzut marnotrawstwa, jak w każdej pracy
87
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
nieefektywnej. Podobna krytyka spotyka nieraz zespoły badawcze, jeśli wkład poszczególnych członków uznaje się za zbyt mały, nieproporcjonalny do wkładu innych. Zarzutem jest
wykorzystywanie cudzej pracy przypisując sobie autorstwo.
Jednak znacznie wyraźniej problemy etyczne pojawiają się w związku z wyborem i zastosowaniem odpowiedniej metody badań. W nauce cenione są wysoko metody eksperymentalne i w ogóle podejście empiryczne, a nie czysto teoretyczne dywagacje i zdroworozsądkowe rozważania. Zastrzeżenia natury etycznej, a więc prawdopodobieństwo
powstawania problemów etycznych w dziedzinie psychologii, występują ze szczególną
ostrością, ponieważ przedmiotem badań jest człowiek jako osoba. Stanowiąc przedmiot
cudzej obserwacji, a nierzadko eksperymentalnej manipulacji, nie przestaje on być sobą,
z całym bogactwem przeżyć, doznań, opinii i przekonań, które mogą być – i często są –
ignorowane przez badacza, ponieważ badacza może interesować tylko jakiś jeden wybrany
aspekt funkcjonowania pamięci, uwagi, uczenia się, emocji itp. Powstaje więc problem
etyczny związany z realizacją tak określonego celu badań, związany z obowiązkiem poszanowania podmiotowości człowieka i jego integralności.
Swoistą pułapkę moralną zastawia tu imperatyw poprawności metodologicznej, obowiązujący w naukach empirycznych. Podstawową kwestią staje się stosunek badacza
do osoby badanej, zwany w literaturze metodologicznej „relacją badacz – osoba badana”.
Charakterystyczną cechą tej relacji jest jej asymetryczność. Polega ona na tym,
że badacz ma prawo wydawania instrukcji, poleceń, czasem rozkazów, a także stosowania kar i nagród. Jak widać ma on z definicji władzę i wpływ. Osoba badana w zakresie
wyznaczonym przez sytuację eksperymentalną jest podległa. To właśnie może wywoływać
w osobie badanej lęk, a dotyczy on oceny przez eksperymentatora. Powstaje więc zagrożenie „osiowej” wartości człowieka, czyli obrazu własnej wartości. Ten obraz, w wyniku
udziału w eksperymencie, może ulec zmianie, gdy osoba badana dowie się, że jest mniej
inteligentna, mniej zdolna czy mniej sprawna w określonej dziedzinie. Może odczuwać
dyskomfort psychiczny, zmęczenie i żal, że straciła tak dużo czasu. Im bardziej osoba
badana uświadamia sobie ową asymetrię relacji, tym bardziej stara się (nierzadko podświadomie) ją wyrównać, to znaczy być traktowana w sposób bardziej podmiotowy. To dążenie
może z kolei wzbudzić podejrzenie badacza, że z wielkim trudem planowane precyzyjnie
badanie może okazać się bezwartościowe, ponieważ osoba badana odczytała cel badań
i ukryte intencje badacza. To właśnie lęk przed wyprodukowaniem fałszywego wyniku,
czyli „artefaktu”, prowadzi psychologów do tworzenia tzw. instrukcji maskujących, zatajających przed osobą badaną prawdziwy cel badań, włączania pomocników eksperymentatora, którzy udają przypadkowych ludzi itp. Można powiedzieć, że problemy etyczne wynikające z relacji „badacz – osoba badana” dotyczą ukrytego konfliktu interesów. W interesie
badacza, jako reprezentanta nauki, leży dotarcie do prawdy obiektywnej, w interesie
badanego – nie dać się zwieść, oszukać, zastraszyć czy zmęczyć. Jak widać, nadwyżkę
podmiotowości z definicji i w praktyce ma badacz.
88
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
W tym właśnie momencie pojawiają się dylematy moralne. Chcąc uzyskać wyniki trafne,
obiektywne i rzetelne można w sposób świadomy lub mimowolnie spowodować szkodę
lub stratę, być może nieodwracalną, w zasobach psychicznych drugiego człowieka.
Z drugiej strony – uwzględnienie wszystkich negatywnych aspektów badania może
unicestwić samą istotę badania, narazić na zarzut łatwizny metodologicznej i sprzeniewierzenia się zasadom precyzyjnego eksperymentowania (gdzie manipulacja zmiennymi
jest naczelną zasadą). Poznanie prawdy o człowieku to szlachetny cel, ale powstaje pytanie
czy za wszelką cenę?
W każdym niemal podręczniku psychologii cytuje się na tę okoliczność słynny eksperyment S. Milgrama, w którym chciał on badać konformizm (był uczniem S. Ascha),
a okazało się, że uzyskał wynik świadczący o zjawisku posłuszeństwa wobec autorytetu, jakim obdarza się eksperymentatora, który w tym celu polecał osobom badanym
zadawanie cierpienia innej osobie (zamaskowanej). Milgrama interesowało jak silne
„wstrząsy” będzie stosowała osoba badana („nauczyciel”), a w jakich warunkach przejawi
nieposłuszeństwo wobec eksperymentatora. Jest to klasyczny, podręcznikowy przykład badań budzących wielorakie wątpliwości etyczne. Na tego rodzaju badania wkrótce
ogłoszono tzw. moratorium. Nie da się jednak ukryć, że dzięki temu Milgram udowodnił
ponad wszelką wątpliwość, wpływ autorytetu na posłuszeństwo innych. Problem ten był
badany nadal, lecz za pomocą innych metod.
Kontekst zastosowania wyników badań
Powszechnie wiadomo, że odkrycia naukowe przyczyniły się w stopniu wybitnym
do postępu cywilizacyjnego. Dzięki nim udało się zmniejszyć groźbę głodu, zahamować
epidemie groźnych chorób, zapewnić minimum oświaty milionom dzieci, ułatwić porozumiewanie się, zapewnić dostęp do informacji o każdej porze dnia i nocy w skali świata,
czyli zbudować społeczeństwo globalne, oparte na wiedzy. Jednak rzeczą nie mniej znaną,
ale już karygodną i zasługującą na potępienie jest fakt, że są one również wykorzystywane
do celów złych, sprzecznych z dobrem człowieka. Do prowadzenia wojen, zadawania
cierpienia (tortury, ataki terrorystyczne, porwania), oszustw.
Problemem etycznym, jaki powstaje w kontekście zastosowania wyników badań
psychologicznych, jest kwestia odpowiedzialności moralnej za udostępnianie praktykom
wszelkich dziedzin swoich wyników badań, swojej nowej wiedzy. Można powiedzieć,
że tzw. czysta nauka przestaje być czysta, gdy naukowcy przekazują swoje wyniki badań
w celach wątpliwych moralnie. Tu także występuje dylemat: separować się, zamykać
w przysłowiowej wieży z kości słoniowej, nie uczestniczyć w realizowaniu zadań o dużym
znaczeniu społecznym? Społeczeństwo może być zainteresowane wiedzą o tym, jak wyniki
kosztownych badań zostały wykorzystane w praktyce.
89
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
Kontekst roli społeczno-zawodowej badacza
Jak wspomniano, podstawowym celem badań naukowych, a więc także psychologicznych, jest poszerzanie obszaru wiedzy. I może to być wyłączny cel badacza. Taka postawa
cieszy się wprawdzie akceptacją, ale raczej teoretycznie, w praktyce uważana jest za nieżyciową, idealistyczną, oderwaną od innych aspektów jego życia. Za normalne uważa się,
że realizowanie zadań naukowych splecione jest nierozerwalnie z celami życiowymi.
Jednym z nich jest zdobycie możliwie wysokiej pozycji w hierarchii stopni i tytułów
naukowych, dzięki spełnianiu określonych kryteriów. Dorobek naukowy jest podstawą
wszelkich awansów w tej hierarchii: liczba i jakość publikowanych prac naukowych,
liczba cytowań w literaturze światowej, osiągnięcia uhonorowane nagrodami naukowymi, których szczytem jest nagroda Nobla, rozszerzająca pole prestiżu poza własną
dziedzinę pracy naukowej. Liczy się powaga wypowiedzi noblistów w sprawach kluczowych dla świata: wojny i pokoju, sprawiedliwych reguł dystrybucji dóbr, sprawiedliwości
społecznej itp.
Drugim celem jest osiągnięcie odpowiednio wysokiego poziomu materialnego życia.
Znana powszechnie pauperyzacja pracowników nauki jako grupy zawodowej w Polsce
nie wynika z rezygnacji tej grupy ze starań o większe dochody i wyższy poziom życia.
Zdarza się, że pracownicy naukowi angażują się w dodatkowe zajęcia pozazawodowe,
albo wykorzystują swoją wiedzę w projektach nie mających związku z nauką i dobrem
społecznym. Narażają się wówczas na zarzut swoistej „zdrady”, wykonując zadania związane z tzw. „chałturą”, dalekie od głównego nurtu działalności naukowej.
Cel trzeci to osiągnięcie pozycji w systemie organizacyjnym nauki, co wiąże się z dostępem
do władzy, kierowniczych stanowisk, udziałem w ciałach doradczych, komisjach, komitetach, radach.
Łączenia wymienionych celów z celem głównym nie uznaje się za naganne; przeciwnie,
często traktuje się to jako dodatkowy dowód wysokiego poziomu realizacji celu głównego. Wątpliwości powstają wtedy, gdy ich osiąganie odbywa się kosztem celu głównego,
co oznacza, że aktywność związana z celami wtórnymi autonomizuje się. Moralnej ocenie
podlegają tu strategie prowadzące do celów wtórnych. Z ostrym sprzeciwem, a nawet
potępieniem, spotyka się fałszerstwo naukowe, oszustwo, wielokrotne publikowanie
danych pod zmienionym tytułem bez podania tego faktu. Wątpliwe moralnie uznaje się
zwalczanie konkurencyjnych zespołów i autorów, zaniżanie ocen przy opiniowaniu
wniosków o pieniądze na badania, utrudnianie pracy bardziej uzdolnionym pracownikom
i kolegom, wreszcie ograniczanie dostępu do unikalnej aparatury badawczej lub innych
środków służących prowadzeniu badań. Naganne jest także faworyzowanie i ulgowe traktowanie prac naukowych osób spoza środowiska, przedstawicieli praktyki, sponsorujących
badania, grzecznościowe pisanie recenzji prac naukowych. Można to nazwać korupcjogennymi praktykami w sferze nauki.
90
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
Wreszcie strategia ostateczna, ale istotna dla rozważań na temat etyki środowiska
naukowego: konformizm naukowy, a więc świadome unikanie trudności, rezygnowanie
z ambitnych tematów własnych na rzecz cudzych, dostosowywanie własnych poglądów
do poglądów wpływowych osób itp.
Ta lista strategii życiowych wątpliwych moralnie wymaga komentarza: ich przyczyną
może być brak czytelnych kryteriów oceniania prac naukowych. Jeśli stosuje się głównie
kryterium ilościowe (liczba publikacji, indeks cytowania), to każdy pracownik naukowy
będzie się starał za wszelką cenę liczbę tych publikacji zwiększyć. Jeśli ważne jest kryterium „pierwszeństwo odkrycia” (a w nauce jest ważne) to nic dziwnego, że badacze będą
ukrywać swoje wyniki przed „konkurencją” w obawie utraty tego właśnie tytułu do uznania
i chwały.
Przedstawienie genezy problemów etycznych w odniesieniu do psychologii jako nauki,
zarówno teoretycznej, jak i praktycznej, może być podstawą analizy problemów etycznych w zarządzaniu i działalności biznesowej. Podejmując się konkretnych zadań związanych z usuwaniem lub minimalizacją takich dysfunkcjonalnych zjawisk jak niesprawiedliwy kontrakt (psychologiczny i formalny), mobbing i molestowanie seksualne,
dysfunkcjonalne zachowania pracowników prowadzące do wypadków, nieuczciwość
i tzw. zachowania kontrproduktywne. Psycholog w organizacji biznesowej jest zaangażowany nie tylko w zadania natury czysto psychologicznej, jego zadaniem jest także
współdziałanie w zakresie tworzenia polityki personalnej, doboru i rekrutacji kandydatów
do pracy, może współtworzyć koncepcje lepszego motywowania pracowników, systemu
doskonalenia kwalifikacji i zwiększania potencjału osobistego poprzez tzw. coaching.
Tu konieczność stosowania standardów etycznych jest szczególnie wyraźna, łatwo
bowiem może dojść do nieadekwatnej oceny pracownika i niezasłużonego uprzywilejowania. Psycholog podejmując się świadczenia usług psychologicznych w firmie powinien poinformować zarówno personel kierowniczy, jak i pracowników wymagających
interwencji psychologicznej, o możliwych konsekwencjach diagnozy psychologicznej,
o ograniczeniach możliwej terapii, ewentualnych skutkach ubocznych i zagrożeniach
[Poznaniak 2009].
Etyczne problemy wyłaniające się w działalności biznesowej mogą się splatać z etycznymi zagadnieniami psychologów, tworząc układ swoistej symbiozy, ich rozwiązywanie
będzie natomiast wymagało wytropienia różnic i spowodowania, by etyka psychologiczna skutecznie wspomagała kadrę kierowniczą i przywódczą w stosowaniu etyki
bez kodeksów, wbudowanej immanentnie w strukturę organizacji i jej funkcje wobec
pracowników i zewnętrznego środowiska.
91
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
Jak unikać pułapek moralnych w działalności psychologa
Z góry można powiedzieć, że w pracy zarówno badacza, jak i praktykującego psychologa, zawsze będą pojawiały się błędy i uchybienia natury etycznej, ponieważ ma on
do czynienia z koniecznością uwzględniania ubocznych skutków swoich oddziaływań
na człowieka, który jednocześnie jest przedmiotem badania, ale i podmiotem doznającym
ubocznych skutków eksperymentowania lub oddziaływania.
Psychologia, podobnie jak wiele innych dyscyplin naukowych zajmujących się człowiekiem, ma wypracowane sposoby radzenia sobie z problemami etycznymi w zdarzeniach konfliktowych pojawiających się w sytuacjach pułapek moralnych. Jeśli przykładowo brakuje środków na badania to rodzi się pokusa, by zdyskredytować konkurentów.
Kult metody eksperymentalnej w naukach przyrodniczych przeniósł się także do psychologii, ale zachęta do eksperymentowania nie zawsze szła w parze z poszanowaniem podmiotowości osób badanych, co najjaskrawiej ujawniło się w eksperymentach nad nieposłuszeństwem (Milgram), konformizmem (Asch) i nad wpływem izolacji
więziennej (Zimbardo) itp.
Zawsze jednak, gdy pojawia się problem etyczny w praktyce, środowisko psychologów stara się opracować skuteczne sposoby radzenia sobie z owymi trudnościami.
Można wskazać 3 główne strategie zaradcze:
1. Strategia prewencyjna, gdy można z góry tak zaplanować badania lub działania terapeutyczne, by zapobiegać ewentualnym działaniom wątpliwym moralnie, dzięki gruntownej analizie przypadków, jakie miały miejsce w przeszłości (przykładem jest eksperyment Milgrama). W wyniku tak gromadzonych doświadczeń w wielu dyscyplinach
eksperymentalnych powstały kodeksy etyczne. Mają swój kodeks etyki zawodowej
również psychologowie. Precyzuje on kryteria oceny zachowań, zawiera listę zakazów,
nakazów i zaleceń postępowania w określonych sytuacjach badawczych lub terapeutycznych. Kodeks ten stanowi, że badacz zawiera z osobą badaną jasną i uczciwą
umowę, precyzując wyraźnie zakres jej obowiązków i uprawnień. Należy zawsze
informować i udzielać odpowiedzi na zadawane w trakcie badań pytania, chronić
uczestnika badań przed fizycznymi i psychicznymi przykrościami, a jeśli muszą się
one nieuchronnie pojawić, lojalnie o tym uprzedzać. By to skutecznie i taktownie
czynić trzeba mieć niemałą wiedzę na temat drugiego człowieka, jego możliwych
stanów i potencjalnych możliwości udziału w eksperymentach. Jeśli jednak tzw. wprowadzenie w błąd, jako sposób modyfikowania zmiennej niezależnej, jest absolutnie
konieczne, należy ograniczyć dezinformowanie przez tzw. „pomocników” eksperymentatora, należy dobrze zaplanować eksperyment i procedurę tzw. debriefingu.
Można zmniejszyć liczbę takich obserwacji osoby badanej bez jej zgody.
2. Drugi rodzaj strategii zaradczej, zmniejszającej ryzyko błędu prowadzącego
do nadużycia, jest aktywna walka z przejawami etycznego postępowania badaczy
92
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
(scientific misconduct). Walka z przejawami nieetycznego zachowania się ludzi nauki
ma często dramatyczny przebieg i trwa latami, stając się przedmiotem niekończących się debat komisji dyscyplinarnych, sądów koleżeńskich, by w końcu trafić
na wokandę sądów. Zdarza się czasem, że werdykty okazują się po latach niesłuszne.
Demaskowanie fałszerstw i kradzieży cudzej własności naukowej, zwłaszcza w środowisku akademickim i w odniesieniu do prac naukowych studentów, jest procesem
kosztownym (systemy wykrywania zapożyczeń i cytatów).
3. Strategie aktywnego radzenia sobie z problemami etycznymi to nie tylko
„pranie brudnej bielizny”, lecz także wyzwanie dla twórczych pomysłów metodologicznych i koncepcji teoretycznych, co jest szczególnie cenne w nauce.
Gdy jednak nie ma wskazówek w kodeksie etycznym, a wiedza metodologiczna badacza
jest ograniczona – nie pozostaje nic innego, jak wycofanie się z pola zagrożenia, czyli rezygnacja z tematów lub metod kontrowersyjnych pod względem etycznym. Przykładowo,
w tym zakresie ogłaszane są moratoria na pewien typ badań lub tematykę, gdzie skutki
mogą być groźne i nieznane. Jest to jednak sprzeczne z duchem nauki, która pragnie
penetrować najbardziej ukryte prawidłowości rządzące życiem człowieka. Skrajnym przykładem rozwiązania konfliktu między celem poznania (ambitnym) a sposobem jego osiągnięcia (wątpliwym moralnie) jest wycofanie się z projektu, a bywa, że zejście z pola,
które się uprawiało dotychczas.
Zakończenie
Żadna z wymienionych wyżej strategii radzenia sobie z problemami etycznymi nie jest
doskonała, nie uchroni ona badacza od błędów i potknięć mogących innym przynieść
szkody lub straty. Nawet najlepiej sformułowany kodeks etyczny nie podniesie automatycznie poziomu etycznego ludzi uprawiających działalność naukową (jak zresztą
każdą działalność). Kodeksy takie mogą jednak odegrać rolę przewodników w myśleniu
na tematy etyczne, w pogłębianiu wrażliwości moralnej i w lepszym rozumieniu
tego czynnika we własnej pracy. Najlepszym rozwiązaniem byłaby etyka bez kodeksów,
sytuacja, w której badacz sam rozstrzygał problemy moralne we własnym sumieniu.
Ponieważ jednak nauka rozwija się żywiołowo, grożąc swoistym imperializmem poznawczym - zalecenie daleko idącej czujności w sprawach etyki jest ze wszech miar uzasadnione i pożądane. W psychologii w ostatnich latach wiele zrobiono w tym zakresie.
Pojawiły się nie tylko monografie o charakterze podręcznikowym, ale i precyzyjnie sformułowane kodeksy towarzystw psychologicznych (APA, PTP i wielu innych). Powoływane są
opiniodawcze ciała, komisje etyki, dopuszczające projekty do badań i zasady publikowania
materiałów.
93
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
Sumując, można powiedzieć, że jeśli istnieje coś, co można nazwać przestrzenią moralną
badacza, to tworzyć ją powinna, z jednej strony - umowa z uczestniczącymi w badaniach osobami badanymi w kwestii możliwych granic nacisku i manipulacji eksperymentalnej, z drugiej zaś - umowa z odbiorcą i potencjalnym użytkownikiem wyników badań,
tak by nie były one użyte do celów moralnie wątpliwych lub sprzecznych z dobrem
człowieka.
Bibliografia
1. Brzeziński J. and all. (red.), 2009, Etyka zawodu psychologa, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa.
2. Chudzicka-Czupała A., 2013, Etyczne zachowanie się człowieka w organizacji,
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
3. Gasparski W. and all., 2002, Etyka biznesu w zastosowaniach praktycznych. Inicjatywy,
programy, kodeksy, Wyd. Centrum Etyki Biznesu IFIS PAN and WSPiZ oraz Biuro stałego
koordynatora ONZ w Polsce, Warszawa.
4. Grabowski D., 2015, Etyka pracy. Przekonania wartościujące prace a zaangażowanie
pracowników, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
5. Poznaniak W., 2009, Etyka biznesu, [w:] Brzeziński and all., Etyka zawodu psychologa,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 282-297.
6. Ratajczak Z., 1997, Pokusy i pułapki moralne w działalności naukowej psychologów,
[w:] Psychologia: Badania i aplikacje, t. 1, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice,
s. 10-20.
7. Wachowiak J., 2011, Dysfunkcjonalne zachowania pracowników, Difin, Warszawa.
94
Barbara Skoczyńska-Prokopowicz1
Zarządzanie wiedzą w zakresie podnoszenia jakości życia.
Na przykładzie platformy E-DYDAKTYKA CJO UR
Streszczenie1
Zrównoważony rozwój to trwała poprawa jakości życia człowieka i korzystanie z trzech
rodzajów kapitału: ekonomicznego, ludzkiego i przyrodniczego. Standaryzacja usług,
w tym usługi edukacyjnej, wpisuje się w poprawę jakości funkcjonowania społecznego.
Autorka przedstawia założenia cyfryzacji i digitalizacji i potrzeby społeczne zaspokajane
poprzez ICT. Pokazuje perspektywę historyczną kształcenia na odległość oraz prezentuje platformę e-dydaktyka CJO Uniwersytetu Rzeszowskiego. Realizując ideę uczenia się
przez całe życie, eliminacji wykluczenia cyfrowego oraz budowania akademickich sieci
teleinformatycznych, platforma wpisuje się w instrumentarium wsparcia zrównoważonego
rozwoju.
Słowa kluczowe: zrównoważony rozwój, jakość, kształcenie, platforma dydaktyczna,
dostęp do informacji
Knowledge management as an element in improving quality of life:
Based on the E-TEACHING platform in the Centre of Foreign Languages
(CJO) at the University of Rzeszów (UR)
Abstract
Sustainable development, which leads to a lasting improvement in the quality of human
life uses three types of capital: economic, human and natural. The standardization of
services, including educational services, is in line with improvements in the quality of
1
CJO Uniwersytet Rzeszowski.
96
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
people’s social functioning. The author presents her assumptions regarding digitization
and social needs being met through an ICT platform. She provides an historic perspective
of distance education and describes the e-teaching platform in the CJO at the University of
Rzeszów (UR). This platform serves as means of supporting sustainable development while
pursuing the idea of life-long learning, the elimination of digital exclusion and the building
of academic ICT networks.
Keywords: sustainable development, quality, education, e-teaching platform, access
to information
Wstęp
Idea rozwoju społecznego towarzyszy człowiekowi od zarania dziejów. Jej świadectwa
znaleźć można w pismach starożytności, porządkujących zasady życia i funkcjonowania
państwa (Kodeks Hammurabiego, XVIII wiek p.n.e., rozważania prawne starożytnej Grecji
i Rzymu - Prawo 12 Tablic, Kodeks Justyniana, brytyjska Magna Carta Libertatum, francuski Code civil z XIX wieku), czy w końcu konstytucje gwarantujące obywatelom przeróżne prawa, ale i narzucające obowiązki. W te regulacje wpisują się również postulaty
gremiów ponadpaństwowych działających obecnie, a propagujących tzw. ideę „zrównoważonego rozwoju społecznego”. Dla uzasadnienia rozważań podjętych w niniejszym opracowaniu przyjęto krótką definicję: zrównoważony rozwój to trwała poprawa
jakości życia obecnych i przyszłych pokoleń przez kształtowanie właściwych proporcji
i korzystanie z trzech rodzajów kapitału: ekonomicznego, ludzkiego i przyrodniczego
[Piontek 2001, s. 109]. Zdaniem T. Borysa „do najważniejszych inicjatyw międzynarodowych proponujących (…) zmianę w systemie edukacji jest z pewnością ustanowienie
Dekady Edukacji dla Zrównoważonego Rozwoju na lata 2005-2014 (The United Nations
Decade of Education for Sustainable Development - 2005-2014”) [Borys 2010, s. 60].
Nastąpiło to po dziesięciu latach od ogłoszonej w 1992 roku Agendy 21 (Rio de Janeiro,
Konferencja Szczyt Ziemi) w Johannesburgu (2002, weryfikacja wdrażania postępów
Agendy 21, opracowanie nowych deklaracji i programów na rzecz zrównoważonego
rozwoju). Można założyć, iż kolejnym krokiem wpisującym się w ideę zrównoważonego
rozwoju społecznego jest Europejski Plan działań na rzecz wprowadzania elektronicznej
komunikacji państwa ze społeczeństwem, co w praktyce przynieść ma przyspieszenie
usługi świadczonej dla obywatela, standaryzację tych usług, ale też wskazanie na konieczność aktywności obywatelskiej i nauczenie adresatów korzystania z nowoczesnych technologii w funkcjonowaniu społecznym i zapobieganiu wykluczeniu z tytułu braku tych
umiejętności. Standaryzacja świadczenia usługi zakłada między innymi uświadomienie
podmiotowi z niej korzystającemu, że istnieją zasady jednakowe dla wszystkich, uczciwe
i należy się im podporządkować. Kolejnym etapem budowania społecznej świadomości
97
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
obywatela jest przyswojenie tych zasad (uczciwości, dobrej jakości) i korzystanie z nich
na co dzień w kontaktach w środowisku rodzinnym i lokalnym. Działania te są równoległe „z inicjatywami społecznymi, które mają na celu między innymi podniesienie jakości
życia, a człowiek zdefiniowany jest jako racjonalny podmiot działań” [Kuzior 2006, s. 67].
Formalne wdrażanie następuje poprzez zarządzanie i administrowanie, a e-usługi, w tym
usługi administracji elektronicznej, zaczynają odgrywać coraz istotniejszą rolę, zarówno
dla państwa, jak i obywateli. Usługa edukacyjna może wpisać się, zdaniem autorki, w zakres
przedmiotowy usługi administracyjnej, poprawiającej dostęp do wiedzy i podnoszącej
takie kompetencje, jak umiejętności i kompetencje społeczne. Efektem pożądanym
jest podniesienie jakości funkcjonowania społecznego (umiejętność uczenia się przez
całe życie, podnoszenie kwalifikacji w celu dostępu do rynku pracy i środków do życia,
a w konsekwencji – zaspokajanie swoich potrzeb na oczekiwanym przez odbiorcę usługi
poziomie). Tym bardziej, że implementacja założeń sformułowanych w strategii Dekady
Edukacji poprzez m.in. Grupę Roboczą do spraw Dekady dla Zrównoważonego Rozwoju
PKN ds. UNESCO nie jest efektywna; gremia polityczne nie są nią również zainteresowane.
E-Public Administration Management
Public Administration Management nie jest zjawiskiem nowym, potrzeba zarządzania
administracją publiczną zrodziła się już w poprzednim stuleciu, natomiast nowością jest
E-Public Administration Management. Plany Unii Europejskiej w zakresie świadczenia usług
publicznych drogą elektroniczną zostały ściśle określone w Europejskim Planie działań
na rzecz e-government na lata 2011-2015. Plan zakładał m.in., że do 2015 r. 50% obywateli
UE oraz 80% przedsiębiorstw będzie korzystało z e-usług publicznych. Plany te są częścią
działań wspierających Komisję Europejską w realizacji strategii Europa 2020 [COM (2010)
2020 final]. Ponadto w języku polskim, a także języku prawnym pojawiło się nowe słowo
„cyfryzacja”. Zostało ono spopularyzowane przez stworzenie w Polsce w 2011 roku
nowego ministerstwa Administracji i Cyfryzacji, obejmującego szeroki zakres działania,
od mniejszości religijnych do informatyzacji. Wprowadzenie dwóch pojęć „cyfryzacji”
i „digitalizacji” wzbudziło wątpliwości i niejasności definicyjne, gdyż niektórzy zaczęli
używać tych słów zamiennie. Natomiast słowo digitalizacja może być używane w różnych
znaczeniach [Digitalizacja a cyfryzacja 2016].
Tak więc z pojęciem E-Public Administration Management wiąże się pojęcie cyfryzacji,
ale i digitalizacji. Digitalizacja to przede wszystkim zmiana formy, przedzierżgnięcie się
rzeczywistego, fizycznego świata, jednego lub wielu jego składników, w cyfrowy „odpowiednik”. Digitalizacja z punktu widzenia ekonomii to większa ergonomia, czyli łatwość,
szybkość dostępu, propagacji, a także oszczędność „przestrzeni” [Definicja cyfryzacji 2016].
98
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
Cyfryzacja jest trudna do zdefiniowania - słowo to jest używane w wielu kontekstach
w sposób dość dowolny. Najbardziej wiarygodna będzie definicja użyta w ustawie, czyli ta,
którą posługuje się Ministerstwo Cyfryzacji. W programie “Polska Cyfrowa” Ministerstwo
definiuje trzy płaszczyzny cyfryzacji:
-- dostęp do szybkiego Internetu,
-- rozwój dostępnych w sieci e-usług i zasobów,
-- kompetencje cyfrowych umiejętności obywateli.
Pod hasłem “Kluczowe działania zintegrowanej informatyzacji” wymienia takie zadania, jak:
-- zapewnienie ram organizacyjnych budowy systemu informacyjnego państwa,
-- uzyskanie interoperacyjności rejestrów publicznych,
-- uruchomienie Państwowej Chmury Obliczeniowej.
Widać więc wyraźnie, że pojęcie cyfryzacji jest tu rozumiane szeroko jako działania
w celu zwiększenia dostępności Internetu i jego zasobów dla obywateli i wbudowanie
mechanizmów elektronicznych w administrację państwową. Wykazać w tym miejscu
można wyraźną rozbieżność definicyjną w dwóch pojęciach cyfryzacji i digitalizacji,
które potocznie są używane zamiennie [Digitalizacja a cyfryzacja 2016].
Zastosowanie nowych technologii przetwarzania informacji stanowi ważny element funkcjonowania administracji publicznej w Polsce. Dla administracji, działającej w oparciu
o konstytucyjną zasadę praworządności, niezbędne stają się właściwe podstawy prawne
stosowania tych technologii. Polska jest ciągle na etapie wdrażania „elektronicznej administracji”. Obecnie obowiązuje ustawa o informatyzacji działalności podmiotów realizujących
zadania publiczne [Ustawa z 17 lutego 2005]. Celem wprowadzenia rozwiązań prawnych
dotyczących tego zagadnienia jest wprowadzenie administracji publicznej w XXI wiek,
informatyzacja państwa oznacza w istocie informatyzację funkcji administracyjnej
podmiotów publicznych działających w imieniu państwa i stanowi uzupełnienie innych
regulacji prawnych z zakresu zamówień publicznych, dostępie do informacji publicznej,
a nawet o służbie cywilnej [Wiewiórowski 2010].
Pojawienie się regulacji prawnych dotyczących informatyzacji stało się podstawą do stosowania w administracji publicznej nowych technologii informacyjno-telekomunikacyjnych
(ICT - Information and Communication Technologies). Ogół działań w kierunku informatyzacji będzie nazwany e-administracją, a zamiennie e-urzędem. Dla prawników e-urząd,
inaczej e-government, odnosi się nie tylko do administracji publicznej, ale także do innych
podmiotów władzy publicznej.
99
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
Nowe technologie informacyjno-telekomunikacyjne a zaspokajanie
potrzeb społecznych
Według wielu definicji e-government używa technologii ICT dla polepszenia jakości
działań urzędów [Sibiga 2011]. Istotne jest zaspokajanie potrzeb powiązanych bezpośrednio z sektorem technologii ICT, takich jak potrzeby:
-- społeczne – zaspokajane przez określone instytucje (e-zdrowie, e-bezpieczeństwo,
e-edukacja),
-- ekonomiczne – zaspokajane dzięki działalności gospodarczej (e-usługi, e-praca,
e-handel),
-- nformacyjne – dotyczące zdobycia wiedzy,
-- komunikacji społecznej, urzędowej (e-administracja, e-gospodarka) [Kasprzyk 2011].
Rozwój e-government oznacza udostępnienie e-usług na szczeblu publicznym. Usługi te
są efektem istnienia różnych relacji zachodzących w instytucjach administracji publicznej
i na styku administracji z otoczeniem.
Relacje zewnętrzne obejmują współdziałanie urzędów administracji publicznej i przedsiębiorców (G2B, B2G) oraz relacje pomiędzy urzędami administracji publicznej i obywatelami
(G2C, C2G).
Natomiast relacje wewnętrzne zachodzą pomiędzy urzędami administracji publicznej
(G2G) oraz urzędami i ich pracownikami (G2E, E2G) [Por.: Ziemba i in. 2013, s. 427-446].
Zagadnienie e-government jest bardzo rozległe, nie ma jednolitej klasyfikacji i będzie ona
uzależniona od zastosowanego kryterium. Najczęściej wymienia się następujące modele
e-usług:
-- B2B - business to business, który opiera się na tym, że firma świadczy usługę
dla innych firm,
-- B2C - business to customer, kiedy firma świadczy usługę dla klientów indywidualnych,
-- C2C - customer to customer, kiedy klient indywidualny świadczy usługę dla innych
klientów indywidualnych,
-- C2B - customer to business, kiedy klient indywidualny świadczy usługę dla firm
[Flis 2009, s. 12].
Według wielu opracowań naukowców zajmujących się tematyką administracyjną, e-usługi
mogą być świadczone na pięciu poziomach dojrzałości. Pierwszym i podstawowym
poziomem dojrzałości jest
-- poziom informacyjny: oznacza, że instytucje administracji publicznej udostępniają
obywatelom i przedsiębiorcom informacje publiczne na portalach internetowych.
Kolejnym poziomem jest
-- poziom interakcyjny, który polega na komunikacji interesariuszy z urzędami drogą
elektroniczną, ale tylko w interakcji jednostronnej.
100
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
Następny poziom będzie oznaczał relację dwustronną.
Czwarty poziom dojrzałości nazwany został
-- transakcyjnym, ponieważ wiąże się z możliwością dokonania wszystkich czynności
niezbędnych do załatwienia spraw urzędowych drogą elektroniczną.
Piąty poziom
-- personalizacyjny, zapewnia załatwienie sprawy urzędowej drogą elektroniczną
i jednocześnie wprowadza personalizację obsługi [Usługi elektroniczne].
Usługa edukacyjna jako element kształtowania nowoczesnego
społeczeństwa. Kształcenie na odległość
Wraz z rozwojem nowych technologii i wprowadzaniem do systemu szkolnictwa nowych
rozwiązań, w ostatnich latach pojawiły się nowe możliwości dla osób, które nie mogą
lub z jakichś względów nie chcą kontynuować nauki w zwykłym trybie. Dla takich uczniów
pojawiła się szansa kształcenia na odległość za pomocą środków teleinformatycznych.
Państwa Europy Zachodniej, a także Polska, rozwijają się w tym kierunku dając dzieciom i ich rodzicom szansę na zdobycie wykształcenia i rozwój intelektualny na równi
z rówieśnikami.
Kształcenie na odległość nie jest zjawiskiem nowym, gdyż już ponad sto lat wcześniej
wykorzystywano tę metodę w procesie nauczania, za pomocą przesyłki zwykłą pocztą
materiałów, podręczników, książek i specjalistycznej prasy naukowej. Kształceniem
w tej formie zajmowały się szkoły korespondencyjne. Pierwsza szkoła korespondencyjna powstała w Anglii w 1840 r., następne w 1856 r. w Berlinie, w 1860 r. w USA,
w 1916 r. w Polsce. Pierwsze ustawy o edukacji na odległość przyjęto w Norwegii
w 1914 r. W XX wieku wraz z upowszechnieniem radia, i w niedługim czasie telewizji,
wprowadzono radiowe, i telewizyjne, programy edukacyjne. Następnym krokiem ku rozpowszechnieniu tej formy nauczania jest stworzenie Internetu oraz zamieszczenie w nim
treści dotyczących edukacji. Masowość Internetu zagwarantowała dotarcie do dużej
grupy uczniów bez konieczności konstruowania dedykowanych infrastruktur technicznych przeznaczonych jedynie do realizowania celów dydaktycznych. Kształcenie przez
Internet może więc zostać uznane za obowiązujący aktualnie paradygmat kształcenia
na odległość. Niestety, same treści naukowo-dydaktyczne oraz zamieszczenie ich w sieci
nie są gwarantem sukcesu. Idea kształcenia nie polega wyłącznie na dostarczaniu wiedzy,
ale również na kontroli i wspomaganiu ucznia w procesie uczenia się [Dziewulak 2012].
Nowe technologie pozwalają w szczególności na prowadzenie kształcenia na odległość.
Istotą kształcenia na odległość jest prowadzenie procesu nauczania, gdzie uczniowie
oraz nauczyciele są oddaleni od siebie i porozumiewają się ze sobą za pomocą środków
teleinformatycznych. Zamiast klasycznej, bezpośredniej interakcji nauczyciel–uczeń
101
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
wprowadza się kontakt pośredni, który realizowany jest przy wykorzystaniu mediów elektronicznych, w szczególności: Internet, Intranet, Extranet, przekazy satelitarne, telewizja
interaktywna, a także dostępnych nośników zapisu, tj. płyty CD i DVD. W Polsce kształcenie
na odległość określane bywa jako nauczanie na odległość, nauka na odległość, uczenie się
na odległość, nauczanie lub uczenie się zdalne, edukacja zdalna, kształcenie zdalne, wirtualna edukacja, eedukacja, enauczanie, ekształcenie, kształcenie przez Internet, kształcenie
z wykorzystaniem Internetu.
W literaturze przedmiotu zagadnienie kształcenia na odległość najczęściej definiowane
jest jako metoda nauczania, która zamiast bezpośredniego kontaktu ucznia i nauczyciela
(studenta i profesora) wykorzystuje kontakt pośredni. Uczyć się na odległość, oznacza
opanować wiedzę samodzielnie, bez udziału tradycyjnej formy lekcyjnej. Każdy uczestnik
tego procesu wyznacza sobie cel kształcenia dostosowany do swoich potrzeb oraz
warunków i trybu swojego życia.
W Polsce kształcenie na odległość uregulowane jest w ustawie o systemie oświaty,
ustawie Prawo o szkolnictwie wyższym i Rozporządzeniach. W Polsce kształcenie na
odległość rozwija się dwutorowo – w środowisku biznesu i w szkolnictwie, zwłaszcza
wyższym. Zainteresowanie biznesu kształceniem na odległość wynika najczęściej
z potrzeb przeszkolenia dużej liczby pracowników firm i jednoczesnego ograniczenia
kosztów takiej edukacji. W obszarze szkolnictwa podstawowego, średniego i pomaturalnego najczęściej oferowanymi szkoleniami elearningowymi są kursy informatyczne, językowe, przygotowujące do matury lub podnoszące kwalifikacje zawodowe. Na poziomie
akademickim kształcenie na odległość jest zależne od uczelni i coraz częściej przybiera
formy bardziej otwarte, skierowane do środowisk pozaakademickich. Wśród najbardziej
znanych w Polsce ośrodków kształcenia na odległość są: COME – Centrum Otwartej
i Multimedialnej Edukacji Uniwersytetu Warszawskiego, OKNO – Ośrodek Kształcenia
na Odległość Politechniki Warszawskiej, PUW – Polski Uniwersytet Wirtualny, Centrum
Zdalnego Nauczania Uniwersytetu Jagiellońskiego, Centrum elearningu AGH w Krakowie,
CREN – Centrum Rozwoju Edukacji Niestacjonarnej Szkoły Głównej Handlowej
w Warszawie [Dziewulak 2012].
Centrum Otwartej i Multimedialnej Edukacji (COME) jest ogólnouniwersytecką jednostką
Uniwersytetu Warszawskiego. Powstało z przekształcenia Studium Kształcenia Otwartego
na podstawie uchwały Senatu Uniwersytetu Warszawskiego z dnia 23 czerwca 1999 r.
Misją COME jest rozszerzanie dostępu do edukacji uniwersyteckiej [COME 2016].
Ośrodek Kształcenia na Odległość Politechniki Warszawskiej (OKNO) prowadzi kształcenie
na odległość z wykorzystaniem tzw. modelu SPRINT, opartego na metodzie stosowanej
przez Open University w Wielkiej Brytanii i Fernuniversität w Niemczech. Model SPRINT
wykorzystuje najnowsze osiągnięcia telekomunikacji, informatyki i technik multimedialnych oferując zajęcia dydaktyczne w trzech najważniejszych postaciach: kształcenie
multimedialne, zajęcia laboratoryjne na uczelni, pisanie pracy dyplomowej [OKNO 2016].
102
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
Polski Uniwersytet Wirtualny (PUW) uruchomił pierwsze kierunki studiów online
w październiku 2002 r. Aktualnie uczelnia posiada w swojej ofercie studia licencjackie,
studia magisterskie i studia podyplomowe oraz kursy przez Internet. PUW zajmuje się
promowaniem w Polsce nowoczesnych metod kształcenia elearningu [PUW 2016].
Centrum Zdalnego Nauczania Uniwersytetu Jagiellońskiego to uczelniana jednostka
pozawydziałowa, której celem jest promocja elearningu akademickiego, wspieranie
rozwoju nowych form i metod dydaktycznych na uniwersytecie oraz udzielanie pomocy
wykładowcom w projektowaniu i prowadzeniu zajęć przez Internet. Do głównych zadań
Centrum należy: prowadzenie szkoleń, w tym w zakresie obsługi uczelnianej platformy
zdalnego nauczania, realizacja zajęć za pośrednictwem Internetu, tworzenie multimedialnego serwisu poświęconego elearningowi oraz informacji na temat bezpłatnych emateriałów, funduszy unijnych oraz konferencji [CZN 2016].
Nie należy zapominać także o uczniach i ich rodzicach, którzy wyjechali za granicę,
a chcieliby, by ich dziecko odebrało staranne wykształcenie bez uszczerbku na tradycyjnym toku edukacyjnym w miejscu pobytu. Taką możliwość oferuje Ośrodek Rozwoju
Polskiej Edukacji za granicą, który w ramach realizacji uzupełniającego lub ramowego
planu nauczania oferuje naukę w jednej ze szkół: Szkole Podstawowej im. Komisji Edukacji
Narodowej, Gimnazjum im. Komisji Edukacji Narodowej, Liceum Ogólnokształcącym
im. Komisji Edukacji Narodowej. Nauka odbywa się w ramach uzupełniającego planu
nauczania dedykowanego uczniom uczącym się w szkole za granicą, a jednocześnie realizuje uzupełniający plan nauczania oraz ramowy plan nauczania dla uczniów,
którzy nie podejmują nauki w szkole zagranicznej. Wszelkie konsultacje odbywają się
w trybie on-line [ORPEG 2016].
Kształcenie na odległość ma swoje wady i zalety. Zaletą kształcenia na odległość jest
elastyczność czasowa, ponieważ zajęcia są przygotowywane w taki sposób, aby uczeń
lub student mógł korzystać z nich w wygodnym dla siebie przedziale czasowym.
Bardzo dużym plusem jest możliwość wielokrotnego odtwarzania przez studenta zajęć
zarejestrowanych w formie elektronicznej. Należy jednak zauważyć, że przygotowanie
programu kształcenia na odległość jest pracochłonne oraz że nie ma tu miejsca na jakiekolwiek pomyłki. Przy opracowaniu takiego programu pracuje wielu ludzi - specjalistów
z różnych dziedzin - i wymaga to niemałego wysiłku z ich strony. Biorąc pod uwagę samą
kwestię techniczną, angażuje się w tym procesie wielu naukowców i praktyków i tworzy
nowe miejsca pracy. Podsumowując: kształcenie na odległość nie jest ani proste, ani tanie,
ale przynosi znakomite efekty i daje szansę ludziom młodym, którzy nie mogą lub nie chcą
prowadzić nauki w zwykłym trybie [Marciniak 2016, s. 4].
103
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
Zastosowanie modelu E-Public Administration Management w praktyce
dydaktycznej
Korzystając z przytoczonego powyżej wzoru opracowanego dla funkcjonowania e-government oraz stosując się do obowiązującego w Polsce aktu prawnego regulującego zasady
organizacyjne szkolnictwa wyższego [Ustawa z 27 lipca 2005] i wymogów dotyczących
kwalifikacji absolwentów poszczególnych kierunków studiów I-go, II-go i III-go stopnia
[Rozporządzenie MNISW z 2 listopada 2011] i efektów ich kształcenia [Rozporządzenie
MNISW z 4 listopada 2011] oraz potrzeb artykułowanych zarówno przez kadrę dydaktyczną
Centrum Języków Obcych Uniwersytetu Rzeszowskiego, jak i studentów uczęszczających
na zajęcia lektoratowe, autorka niniejszego artykułu opracowała model i zasady funkcjonowania nowoczesnej platformy dydaktycznej „e-dydaktyka CJO UR”.
Stosując analogię do modelu G2C i C2G założyła, iż szkoła jest instytucją oferującą usługę
edukacyjną realizowaną przez zatrudnionych tam nauczycieli (Teatcher/T) wg opracowanych planów, przyjętych przez gremia zarządzające, tzn. rady wydziałów. Plany zawierają
założenia programowe przekazywanych treści, zakładane kompetencje absolwenta i efekty
kształcenia. Student/uczeń (Student/S) jest w wg tego modelu odbiorcą usługi edukacyjnej , a wiec petentem danej organizacji. Wybierając daną szkołę/uczelnię ma wgląd do
programów nauczania, spodziewanych efektów i uzyskiwanych w czasie procesu dydaktycznego kwalifikacji. Instytucja musi spełnić oczekiwania petenta, zapewnia więc, poza
tradycyjnymi, odpowiednią, nowoczesną formę komunikacji między tymi dwoma ogniwami
procesu dydaktycznego poprzez platformę „e-DYDAKTYKA”. Model można zobrazować
symbolami T2S i S2T na wszystkich (docelowo) pięciu poziomach dojrzałości (patrz wyżej):
informacyjnym, interakcyjnym (jedno- i dwustronnym), transakcyjnym i personalizacyjnym.
Platforma jest dostępna dla wszystkich, oferuje materiały dydaktyczne do wglądu
i pobrania w postaci plików pdf (poziom informacyjny), treści zawierają zadania do wykonania przez zainteresowanych, studentów (petentów oczekujących usługi edukacyjnej
na założonym poziomie), którzy konsultują rozwiązania z nauczycielem (poziom interakcji
jedno- i dwustronnej), mają możliwość dokonania konsultacji w drodze elektronicznej
(udostępnione adresy elektroniczne nauczycieli) - poziom transakcyjny i personalizacyjny.
Poza treściami związanymi z procesem dydaktycznym na stronie „e-dydaktyka” znajdują się
materiały informacyjne dotyczące rynku pracy dla studentów i absolwentów, targów
pracy, udostępnione przez studentów samodzielne projekty, ogłoszenia i przydatne linki.
Możliwa jest również współpraca z zewnętrznymi instytucjami administracji państwowej,
samorządowej czy komercyjnymi, które mają możliwość umieszczenia ważnych ogłoszeń
dotyczących np. staży pracy dla studentów, naboru do pracy czy współpracy w ramach
wolontariatu. Platforma działa według opracowanego przez autorkę regulaminu, który został
przyjęty przez Radę CJO UR, w skład której wchodzi dyrektor CJO UR, jego zastępca, przewodniczący poszczególnych zespołów językowych i koordynator ds. e-dydaktyki.
104
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
Regulamin „E-Dydaktyki” http://e-dydaktyka.ur.rzeszow.pl/
1. UCNJO UR wprowadza od roku akademickiego 2013/2014 ogólnouczelniane zaliczenie z języka obcego z elementami języka specjalistycznego na wszystkich wydziałach, kierunkach i specjalnościach (Prawo o szkolnictwie wyższym. KRK).
2. W celu ułatwienia nauki studentowi UCNJO UR oferuje pomoc dydaktyczną w formie
elektronicznej w postaci platformy „E-DYDAKTYKA”.
3. Platforma i materiały w niej zamieszczone dostępne są dla każdego studenta, nauczyciela akademickiego oraz wszystkich, którzy uznają tę formę pomocy dydaktycznej
w nauce języka obcego z elementami języka specjalistycznego za przydatną i ciekawą.
4. Materiały dydaktyczne przygotowują nauczyciele-lektorzy pracujący na poszczególnych wydziałach. Również studenci mogą przygotowywać materiały do publikacji.
Wszystkie materiały akceptuje lektor, przesyła je do weryfikacji do wewnętrznego
korektora, który koryguje ew. błędy. Materiały umieszcza na stronie administrator.
Za treść materiałów odpowiada autor materiału przesłanego do publikacji.
5. Student wybiera na stronie http://e-dydaktyka.ur.rzeszow.pl/:
- język,
- wydział, na którym studiuje,
- tytuł materiału przygotowanego przez lektora.
6. Studenci mogą pobierać pliki w formie elektronicznej i jako takie rozwiązywać
samodzielnie.
Studenci dostarczają lektorowi wybrane części plików (odpowiedzi na pytania,
ćwiczenia) w formie papierowej. Odpowiedzi mają być napisane odręcznie (informacja
zamieszczona w poleceniu do wykonania ćwiczenia).
Lektor archiwizuje prace studentów przez cały okres trwania lektoratów.
Słownictwo i treść tekstów student ma opanować w ciągu semestru; nauczyciel
sprawdza znajomość tematów w wybrany przez siebie sposób.
Tak opracowane i przygotowane materiały są bazą do przygotowania się do końcowego zaliczenia z języka obcego.
7. Na stronie „E-DYDAKTYKA” znajdują się informacje dotyczące formy końcowego
zaliczenia z języka obcego na poziomie B2 z elementami języka specjalistycznego
wraz z przykładami oraz przydatne linki: e-gramatyka, e-słowniki, teksty do słuchania,
filmy itp.
8. Na stronie można umieszczać ciekawe prace studentów np. prezentacje multimedialne, sprawozdania z wyjazdów stażowych oraz aktualności (np. informacje dotyczące prowadzonych kursów, egzaminów zewnętrznych).
105
Te materiały są tylko do wglądu; pliki zabezpiecza administrator strony.
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
9. Taka forma pomocy dydaktycznej umożliwia studentowi korzystanie z materiałów
obowiązujących w danym semestrze w dowolnym czasie,. Jest pomocą dla studentów
nieobecnych na zajęciach np. z powodu choroby, wyjazdu stażowego itp.
10.Dla celów publikowania treści przyjęto licencję Creative Commons2, której zapisy
zezwalają na kopiowanie treści umieszczonych na stronie e-dydaktyka, pod warunkiem zacytowania źródła/autora zamieszczonego tam tekstu.
11.Treści zamieszczane na stronie są archiwizowane i wykorzystywane w procesie dydaktycznym w przyszłości .
Źródło: opracowanie własne: E-dydaktyka CJO UR [http://e-dydaktyka.ur.rzeszow.pl/].
2
Creative Commons to międzynarodowy projekt oferujący darmowe rozwiązania prawne i inne narzędzia służące zarządzaniu przez twórców prawami autorskimi do swoich utworów. Creative Commons wspiera wolną
kulturę: produkcję i wymianę utworów traktowanych jako dobro wspólne, http://creativecommons.pl/o-nas/.
106
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
Podsumowanie
„E-dydaktyka” została uruchomiona w listopadzie 2014 roku i jest traktowana przez strony
z niej korzystające jako dodatkowe źródło wiedzy i możliwość uzupełniania wykształcenia
w zakresie wymaganych kompetencji dotyczących wiedzy, umiejętności i funkcjonowania
społecznego w oparciu o czytelnie sformułowane zasady w ramach obowiązującego
prawa. Jest pomocnikiem dla nauczyciela i studenta, którzy jednocześnie są świadomi,
że mogą swobodnie korzystać z umieszczonych tam materiałów. Nauczyciele dokumentują, iż przygotowują materiały autorskie indywidualnie dopasowane do potrzeb poszczególnych grup dydaktycznych, studenci mają dostęp do wszelkich informacji potrzebnych
do wykazania, iż przyswoili zasób informacji wymagany dla wszystkich członków danej
grupy dydaktycznej w celu osiągnięcia celów i efektów kształcenia. Poprzez składanie
wykonanych zadań w formie papierowej lub elektronicznej umożliwiają ich archiwizowanie
(wymogi ustawy).
Platforma jest narzędziem nowoczesnym, może być udoskonalana w przyszłości, obniża
koszty funkcjonowania uczelni, zmniejsza obciążenia finansowe dla studenta (e-materiały dydaktyczne), przyspiesza proces dydaktyczny, zwiększa poziom satysfakcji z oferowanej usługi dydaktycznej. Projekt może być przydatny na każdym wydziale, zmiany
wymagałyby jedynie nazwy: klawisze „języki” zastąpić można nazwami instytutów, wypełnienie treściami dydaktycznymi odnosiłoby się do poszczególnych modułów kształcenia
(przedmiotów).
Jest kompatybilna z założeniami funkcjonowania nowoczesnego państwa, zarządzanego
w formie administracji uczestniczącej (model docelowy) poprzez digitalizację i cyfryzację
z uwzględnieniem norm i wartości gwarantowanych przez prawo.
E-DYDAKTYKA może być potraktowana jako element e-usługi publicznej, nie ma jednak
na celu udawadniania, że jedynie w taki nowoczesny sposób można uzyskiwać informacje,
przetwarzać je i grupować, zdobywać wiedzę (co nie jest tożsame ze zdobywaniem tylko
informacji) [Por.: Chmielecka 2004, s. 7]. Poprawia jednak jakość usługi, przyspiesza proces
nauczania, ponieważ jest dostępna w każdej chwili, przy założeniu, że student posiada
urządzenie mobilne z dostępem do Internetu.
Dostęp do informacji - a dokładniej: umiejętność otworzenia sobie dostępu do niej
- buduje nową stratyfikację społeczną. Jeśli kształcenie ma spełnić swoje zadania
i formować społeczeństwo wiedzy, to powinno zawierać w sobie trzy składniki (…):
powinno formować umiejętności praktyczne, przekazywać wiedzę teoretyczną i formować
postawy [Por.: Chmielecka 2004, s. 13]. Nawet jeśli zaangażowanie studenta-adresata tej
e-usługi jest wymuszone przez instytucję/nauczyciela, to możliwość i uświadomienie
dostępności informacji, skorzystania z niej, przetworzenia na jasno postawionych zasadach,
dodatkowo wskazanie, że platforma jest dostępna dla wszystkich (nie ma zakodowanego
dostępu), jest czy może być forum dyskusji dla uczestników, areną prezentacji własnych
107
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
dokonań i przemyśleń (m.in. sprawozdania z wyjazdów szkoleniowych, zarówno nauczycieli, jak i studentów), wpisuje się, zdaniem autorki opracowania, w zasady funkcjonowania
nowoczesnego społeczeństwa i zrównoważonego rozwoju społecznego.
Funkcjonalność platformy ujawniać się może dzięki ogólnemu dostępowi do prezentowanych treści edukacyjnych szczególnie w procesach eliminacji lub redukcji wykluczeń
społecznych. Przykładem redukcji procesu ekskluzji społecznej może być aktywizacja
osób 50+, niepełnosprawnych lub zmarginalizowanych z przyczyn ekonomicznych.
Realizując ideę uczenia się przez całe życie, eliminacji wykluczenia cyfrowego oraz budowania akademickich sieci teleinformatycznych platforma wpisuje się w instrumentarium
wsparcia zrównoważonego rozwoju.
Bibliografia:
1. Borys T., 2010, Dekada edukacji dla zrównoważonego rozwoju - polskie wyzwania,
[w:] Problemy ekorozwoju, Lublin, T. 5(1), s. 60.
2. Chmielecka E., 2004, Informacja, wiedza, mądrość. Co społeczeństwo wiedzy cenić
powinno, „Nauka i szkolnictwo wyższe”, nr1/23/2004, Warszawa, s. 7.
3. COM (2010) 2020 final, EUROPE 2020 A Strategy for Smart, Sustainable and Inclusive
Growth, European Commission, http://europa.eu/legislation_summaries/information_
society/strategies/index_en.htm, dostęp 29.02.2016.
4. COME, 2016, https://www.come.uw.edu.pl/pl/node, dostęp 25.04.2016
5. CZN, 2016, http://www.czn.uj.edu.pl/?page_id=3789, dostęp 25.04.2016.
6. Definicja cyfryzacji, 2016, http://networkeddigital.com/2014/05/17/definicja-cyfryzacji/,
dostęp 29.02.2016.
7. Digitalizacja a cyfryzacja, 2016, http://www.pilsudski.org/portal/pl/nowosci/blog/466-digitalizacja-a-cyfryzacja, dostęp 29.02.2016.
8. Dziewulak D., Kształcenie na odległość w wybranych państwach europejskich,
Analizy BAS - Biuro Analiz Sejmowych, nr 18(85) z 24 października 2012 r., s. 1-11,
http://orka.sejm.gov.pl/wydbas.nsf/0/AD37E2470785EA34C1257AA00043AACE/$File/
Analiza_BAS_2012_85.pdf, dostęp 25.04.2016
9. Flis R., 2009, E-usługi - definicja i przykłady. Badanie zapotrzebowania na działania wspierające rozwój usług świadczonych elektronicznie (e-usługi) przez przedsiębiorstwa mikro
i małe, https://www.web.gov.pl/g2/big/2009_12/e128419bc4aca1881822862d9da143f5.pdf.
10.http://creativecommons.pl/
11. Kasprzyk B., 2011, Aspekty funkcjonowania e-administracji dla jakości życia obywateli,
[w:] Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, R. 2011, z. 23, Wyd. UR, s. 343-353.
12. Kuzior A., 2006, Człowiek jako racjonalny podmiot działań w świetle koncepcji zrównoważonego rozwoju, [w:] Problemy Ekorozwoju, Lublin, T.1(2), s. 67-72.
13. Marciniak Z., 2016, Kształcenie na odległość - wyzwania i szanse, Polska Komisja
Akredytacyjna, http://www.e-edukacja.net/trzecia/_referaty/1_e-edukacja.pdf,
dostęp 25.04.2016, s. 1-5.
108
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
14. OKNO, 2016, http://www.okno.pw.edu.pl/, dostęp 25.04.2016 r
15. ORPEG, 2016, http://www.orpeg.pl/index.php/ksztalcenie-na-odleglosc, dostęp
25.04.2016.
16. Piontek B., 2001, Teoretyczny model rozwoju zrównoważonego i trwałego,
[w:] Problemy Ekologii, GWSP Mysłowice, R5(3), s. 109-117.
17 PUW, 2016, http://www.puw.pl/, dostęp 25.04.2016.
18. Rozporządzenie MNISW z 2 listopada 2011, Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa
Wyższego z dnia 2 listopada 2011 r. w sprawie Krajowych Ram Kwalifikacji dla
Szkolnictwa Wyższego, Dz.U. Nr 253, poz. 1520.
19. Rozporządzenie MNISW z 4 listopada 2011, Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa
Wyższego z dnia 4 listopada 2011 r. w sprawie wzorcowych efektów kształcenia,
http://www.nauka.gov.pl.
20. Sibiga G., 2011, Informatyzacja administracji publicznej w Polsce, „Edukacja prawnicza”
3(123), C.H. Beck, Warszawa, http://www.edukacjaprawnicza.pl/artykuly/artykul/a/
pokaz/c/artykul/art/informatyzacja-administracji-publicznej-w-polsce.html, dostęp
29.02.2016.
21. Usługi elektroniczne, http://eregion.wzp.pl/obszary/uslugi-elektroniczne, dostęp
25.04.2016.
22. Ustawa z 17 lutego 2005, Ustawa z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji działalności
podmiotów realizujących zadania publiczne, Dz.U. 2005 Nr 64, poz. 565.
23. Ustawa z 27 lipca 2005, Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym
(tekst ujednolicony), Dz.U. z 2012, poz. 572.
24. Wiewiórowski W.R., 2010, „Zasady leżące u podstaw informatyzacji administracji
publicznej. Neutralność technologiczna Państwa v. interoperacyjność systemów”,
WPiA Uniwersytet Gdański (wersja z 10 marca 2010 r.), http://arch.prawo.ug.edu.pl/
pdf/zaklad3/Zasady_lezace_u_podstaw_informatyzacji_administracji_publicznej.pdf,
dostęp 29.02.2016.
25. Ziemba E., Papaj T., Będkowski J., 2013, Egzemplifikacja e-government w Polsce-analiza
porównawcza SEKAP i ePUAP, Roczniki Kolegium Analiz Ekonomicznych, nr 29/2013,
s. 427-446.
109
Radosław Wolniak1
Kulturowe aspekty zarządzania jakością
Streszczenie
W publikacji poruszono kwestie dotyczące związków pomiędzy wymiarami kulturowymi
a zarządzaniem jakością. Wychodząc od typologii wymiarów kulturowych Hofstedego
dokonano szczegółowej analizy związków tych wymiarów z zarządzaniem jakością.
Celem publikacji jest analiza wpływu dystansu wobec władzy (dużego lub małego), kolektywizmu, indywidualizmu oraz silnego lub słabego unikania niepewności na jakość.
Słowa kluczowe: kultura organizacyjna, zarządzanie jakością, wymiary kulturowe, dystans
wobec władzy, unikanie niepewności, indywidualizm, kolektywizm
1
Cultural aspects of quality management
Abstract
The publication discusses the issues relating to the relationship between cultural dimensions
and quality management. Starting from the typology of cultural dimensions prepared by
Hofstede we conducted a detailed analysis of these compounds dimensions of quality management. The aim of the paper is to analyze the influence of the distance to the power (large or
small), collectivism, individualism, and strong or weak uncertainty avoidance on quality.
Keywords: organizational culture, quality management, cultural dimensions, distance
to power, uncertainty avoidance, individualism, collectivism
1 Politechnika Śląska, Wydział Organizacji i Zarządzania, Instytut Inżynierii Produkcji.
110
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
Wprowadzenie
Kultura organizacyjna wywiera bardzo istotny wpływ na jakość [Mathews i in. 2001,
s. 692-707]. Sposób postępowania, myślenia i zachowania się mieszkańców poszczególnych krajów bardzo często istotnie determinuje możliwości wdrażania TQM oraz innych
projakościowych koncepcji zarządzania w danym kraju. Sfera społeczna jest jednym
z czynników najbardziej wpływających na sprawność i skuteczność funkcjonowania każdej
organizacji [Irzykowski 2000, s. 27]. Jeśli w jakimś kraju kultura organizacyjna nie sprzyja
zarządzaniu jakością (niechęć do podejścia zespołowego, duży dystans władzy itp.)
to bardzo trudno jest ją zmienić, ponieważ jej zmiana wymaga wiele czasu [Wolniak 2008,
s. 128-138; Wolniak 2013]. Zgodnie z definicją TQM czy TQL, należy traktować je jako
jakość totalną, pod którym to pojęciem rozumie się pozytywny stosunek do jakości
na każdym poziomie organizacji. W tym celu konieczna jest odpowiednia, projakościowa
kultura organizacyjna. K. Lisiecka twierdzi wręcz, że TQM nie istnieje bez kultury jakości
[Lisiecka 1998, s. 11].
Wszelkie działania projakościowe odnośnie wyrobów i usług należy widzieć szerzej
w społecznym aspekcie jakości, łącząc je z jakością warunków pracy, jakością życia
i ochroną jakości środowiska. Poprawa jakości nie może nastąpić bez silnego zaangażowania wszystkich pracowników [Irzykowski 2000, s. 28]. Dlatego zawsze rozważając
jakiekolwiek kwestie dotyczące jakości należy uwzględnić jej aspekt społeczny.
Badania wykazują, że wiele firm, które największą wagę przywiązują do jakości swych
produktów odniosło sukces. W tym celu musiały stworzyć efektywną, projakościową
kulturę organizacyjną. W ten sposób poprawiły swą jakość i odniosły finansowe korzyści
[Gładosz 2003, s. 4].
Jakość w Japonii, Stanach Zjednoczonych i Europie – aspekty kulturowe
Ws p o m n i a n e ró ż n i c e k u l t u ro w e m o ż n a a n a l i z o w a ć w ró ż n o ro d n y s p o s ó b .
Jednym z podziałów podejścia do omawianych problemów jest podział oparty o model
przywództwa Adaira (rysunek 1). Model ten składa się z trzech zachodzących na siebie
kręgów określających znaczenie osiągnięcia w organizacji stanu równowagi pomiędzy
potrzebami jednostki, zadaniem i grupą w celu osiągnięcia pożądanych wyników.
Rozbudowując ten model można zilustrować różnice pomiędzy Japonią, Stanami
Zjednoczonymi a Europą [Krzemień 2006]:
• Kultura europejska - mocno akcentuje indywidualność oraz wspiera inwencję i twórczość. Jest ona nakierowana na tworzenie nowych projektów i opracowywanie twórczych rozwiązań. Na przykład rewolucja przemysłowa, jaka miała miejsce w Wielkiej
Brytanii, dokonała się dzięki zaprojektowaniu nowych urządzeń, które zautomatyzowały prace wykonywane dotychczas ręcznie.
111
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
• Stany Zjednoczone - są ukierunkowane na zapewnienie wydajności procesów.
Ma to uwarunkowanie historyczne, ponieważ w połowie XX wieku wykorzystały one
europejskie maszyny opracowując linie produkcji masowej, co doprowadziło
do wzrostu wydajności. Podejście amerykańskie polegało na wykonaniu zadań
w możliwie najbardziej efektywny sposób.
• Kultura japońska - porównując z poprzednio omawianymi, jest w znacznie większym
stopniu zorientowana na zespół i pracę grupową. Działanie polega w tej kulturze
na poszukiwaniu konsensusu i pracach w grupie, a nie na zachęcaniu do indywidualnej wynalazczości lub koncentrowaniu się na jednym zadaniu z pominięciem wszystkich pozostałych czynników. Dlatego japońska kultura bardzo dobrze
nadaje się do rozwijania filozofii jakości. Trwałość tej kultury w mniejszym stopniu
zależy od zwycięstwa w walce o zasoby, a w większym od pozytywnej współpracy
wszystkich pracowników.
Rysunek 1. Jakość w Japonii, Stanach Zjednoczonych i Europie
Źródło: [Krzemień 2006].
112
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
Wymiary kulturowe Hofstedego a zarządzanie jakością
Szczegółowe rozważania dotyczące wpływu wymiarów kulturowych na jakość warto przeprowadzić wychodząc od wymiarów kulturowych G. Hofstede.2 Przy czym w rozważaniach
większy nacisk położony zostanie na trzech wymiarach: dystansie wobec władzy, indywidualizmie i kolektywizmie oraz stosunku do unikania niepewności, ponieważ jak wykazano
w poprzednim podrozdziale, mają one wpływ na doskonalenie zarządzania jakością.
W literaturze przedmiotu pojawiają się w ostatnich latach wyniki prowadzonych
na świecie badań, potwierdzające wpływ różnych wymiarów kulturowych na jakość.
Warto w tym miejscu zwłaszcza zwrócić uwagę na badania prowadzone przez J. Junga
i X. Su [Jung i in. 2008, s. 622-635]. Badali oni wpływ wszystkich pięciu wymiarów kulturowych na różne praktyki zarządzania jakością, takie jak: przywództwo, planowanie strategiczne, ukierunkowania na klienta, stosowanie pomiarów i analiz, zarządzanie zasobami
ludzkimi, zarządzanie procesowe. W tablicy 1 przedstawiono korelacje pomiędzy wymienianymi obszarami a wymiarami kulturowymi.
Tablica 1. Korelacje między wymiarami kulturowymi a wybranymi aspektami doskonalenia
jakości
Wymiary kulturowe
Aspekty doskonalenia
jakość
Dystans
wobec
władzy
Indywidualizm
Przywództwo
0,136*
0,043
0,004
0,012
0,089
Planowanie strategiczne
0,161*
-0,001
0,023
-0,020
0,262**
Ukierunkowanie na klienta
0,317**
-0,062
-0,048
0,107
0,062
0,136
-0,136*
0,137
0,031
0,004
0,253**
-0,011
0,125
0,089
0,059
Zarządzanie procesowe
0,178**
0,110*
0,065
0,071
0,194**
Działalność biznesowa
0,111
0,114*
0,019
0,308**
0,118
Stosowanie pomiarów
i analiz
Zarządzanie zasobami
ludzkimi
Unikanie
Męskość
niepewności
Orientacja
na długi
okres
Źródło: [Jung i in. 2008, s. 630].
W niniejszym artykule pominięto szczegółowy opis wymiarów kulturowych według Hofstedego
z uwagi na ich szerokie rozpowszechnienie w literaturze przedmiotu: [G. Hofstede, G.J. Hofstede 2007;
Wolniak 2011a, s. 18-21; Wolniak 2011b, s. 19-25].
2
113
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
Przedstawione korelacje kształtują się na poziomie stosunkowo niskim, niemniej istotnym
statystycznie. Ich niska wartość wynika z faktu, iż społeczne aspekty są wielowymiarowe
i wieloprzyczynowe, dlatego pojedynczy czynnik kulturowy może mieć wpływ (pozytywny
lub negatywny) na doskonalenie zarządzania jakością, natomiast prawie nigdy nie będzie
go determinował.
Analiza zgromadzonych w tablicy danych sugeruje, że dystans wobec władzy w wyniku
istnienia silnej władzy wpływa pozytywnie na aspekty zarządzania jakością, zwłaszcza
takie jak: ukierunkowanie na klienta, zarządzanie ludźmi czy też przywództwo.
Wysoki dystans wobec władzy powoduje, że łatwiej wdrażać pewne praktyki zarządzania jakością. Ponieważ pracownicy lepiej znoszą nierówności i chętniej słuchają
przywódców to powoduje, że można łatwiej realizować strategie organizacji oraz postawione cele [Jung i in. 2008, s. 630]. Podobne wyniki przy analogicznej metodzie otrzymał
B.P. Matthews, który uważa, że większy dystans wobec władzy ułatwia planowanie strategiczne, a w wyniku przestrzegania procedur także poprawia ukierunkowanie na klienta
[Matthews i in. 2001, s. 692-707].
Indywidualizm pracowników z jednej strony ma negatywny wpływ na stosowanie
pomiarów i analiz, czyli „twarde” aspekty zarządzania jakością. Potwierdzają to wyniki
badań D. Samsona i M. Terziovskiego [Samson, Terziovski 1999, s. 226-237]. Jednak ma on
pozytywny wpływ na inne zmienne, takie jak: zarządzanie procesami oraz działalność
biznesowa [Jung i in. 2008, s. 630]. Na tej podstawie można stwierdzić, że organizacja
musi zachować równowagę między podejściem indywidualistycznym a kolektywistycznym. Unikanie niepewności ma pozytywny wpływ na takie praktyki, jak zarządzanie
zasobami ludzkimi. W tym przypadku pracownicy czują się bardziej zadowoleni w sytuacji większej pewności, gdy zmiany są rzadkie, a działania i system jest uporządkowany.
Niemniej warto brać pod uwagę, że na współczesnym burzliwym rynku może być to
pułapka i mało która organizacja znajduje się w tak komfortowej sytuacji, aby funkcjonować bez większych zmian.
Męskość, rozumiana w tym przypadku jako umiejętność prezentowania własnych opinii
na spotkaniach firmowych i agresywność w prowadzeniu biznesu, ma pozytywny wpływ
na prowadzenie firmy [Jung i in. 2008, s. 631]. Potwierdzają to wyniki badań K.R. Brousseau
[Brousseau i in. 2006, s. 110-121]. Z drugiej jednak strony, G. Hofstede akcentuje negatywny wpływ męskości na pracę zespołową, negocjacje, zarządzanie ludźmi [G. Hofstede,
G.J. Hofstede 2007, s. 129-176; Wolniak 2010, s. 280-296]. Badania dotyczące wpływu
orientacji długookresowej pozwalają stwierdzić, że ma ona pozytywny wpływ na większość
aspektów zarządzania jakością.
Przy czym należy wziąć pod uwagę, że autorzy badań nie wykorzystali bezpośrednio
sposobu pomiaru wymiarów opracowanego przez G. Hofstede, a zastosowali własny
uproszczony kwestionariusz. W ten sposób wysoki dystans wobec władzy rozumieli
jedynie jako dwie zmienne: czy jesteśmy w stanie tolerować, że inni mają więcej władzy
114
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
oraz czy ludzie sukcesu osiągnęli go dlatego, że ciężej pracują. Zwłaszcza pytanie drugie jest
odmienne od zwykłego rozumienia dystansu wobec władzy, jako nadmiernej hierarchizacji,
biurokracji i podkreślania władzy formalnej w miejsce zasług i umiejętności. Autorzy zbadali
jedynie kilka dość arbitralnie wybranych aspektów kultury. Badania, jak wspomniano,
były również przeprowadzone na średniej próbie – 180 menedżerów z kilku organizacji.
Niemniej, pomimo ograniczeń badania te sugerują, że różne czynniki kulturowe mają wpływ
na doskonalenie zarządzania jakością, tak więc ich identyfikacja i ocena tego wpływu jest
potrzebna i może być wykorzystana w celu doskonalenia jakości.
Warto zastanowić się w sposób kompleksowy, jak różne czynniki kulturowe wpływają
na jakość. W tablicach 2 i 3 dokonano syntetycznego zestawienia, opartego o literaturę
przedmiotu i wyniki badań własnych, dotyczącego wpływu różnych zmiennych charakteryzujących mały oraz duży dystans wobec władzy w aspekcie jego oddziaływania na wdrażanie koncepcji projakościowych w organizacjach.
Tablica 2. Mały dystans wobec władzy a jakość3
Czynnik
Wpływ na jakość
Sprawowanie władzy powinno być usankcjonowane prawnie
i opierać się na kryteriach dobra i zła
Pozytywny
Umiejętności, bogactwo, władza i status nie muszą być ze sobą
powiązane
Pozytywny
Klasa średnia stanowi większość
Pozytywny
Sprawujący władzę nie podkreślają swojej pozycji oznakami statusu
Pozytywny
Wszyscy powinni mieć równe prawa
Pozytywny
Stosowanie rozwiązań siłowych w polityce firmy należy do rzadkości
Pozytywny
Różnice w dochodach ludności są niewielkie i stale zmniejszane
przez system podatkowy
Umiarkowanie
pozytywny
Dominujące religie i systemy filozoficzne podkreślają zasadę
równości
Pozytywny
Rodzime teorie zarządzania podkreślają rolę pracowników
Pozytywny
Dążenie do decentralizacji
Pozytywny
Wysoka tolerancja wobec nierówności płac
Negatywny
Niechęć do przestrzegania reguł, procedur
Negatywny
Podwładni oczekują od przełożonych konsultacji przy podejmowaniu decyzji
Pozytywny
Źródło: Opracowanie własne.
3
115
Tablice, w których źródłem jest opracowanie własne, zostały opracowane na podstawie wyników projektu
naukowego: Wymiary kulturowe polskich organizacji a doskonalenie zarządzania jakością, 2009-2012,
grant Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, 2754/B/H03/2009/36.
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
Tablica 3. Duży dystans wobec władzy a jakość
Czynnik
Władza stoi ponad prawem: sprawowanie władzy daje przywilej
nieomylności i oznacza czynienie dobra
Umiejętności, bogactwo, władza i status powinny być ze sobą
powiązane
Klasa średnia stanowi mniejszość
Jakość
Negatywny
Negatywny
Negatywny
Sprawujący władzę w przedsiębiorstwie podkreślają swoją pozycję
Negatywny
oznakami statusu
O przywileju władzy decydują koneksje, charyzma i skłonność
Negatywny
do korzystania z rozwiązań siłowych
Konflikty w sprawach wewnętrznych prowadzą często do stosowania
Negatywny
rozwiązań siłowych
Duże różnice w dochodach ludności są utrzymywane dodatkowo
Niejednoznaczny
przez system podatkowy
Dominujące ideologie polityczne kładą nacisk w teorii i praktyce
Negatywny
na walkę o władzę
Rodzime teorie zarządzania podkreślają rolę przełożonych
Negatywny
Dążenie do centralizacji
Negatywny
Wysoka tolerancja wobec nierówności płac
Pozytywny
Przestrzeganie reguł i procedur
Pozytywny
Podwładni oczekują instrukcji od przełożonych
Negatywny
Źródło: Opracowanie własne.
Zarządzanie jakością (zwłaszcza w przypadku norm ISO z serii 9000) wymaga dokładnego opisania indywidualnej odpowiedzialności. Aby tego dokonać, muszą istnieć
ściśle ustalone kryteria oceny każdego pracownika i pomiaru efektywności jego działania. Wdrażanie systemów zarządzania jakością opiera się bowiem na zaangażowaniu
w ten proces całego personelu przedsiębiorstwa. Każdy powinien realizować przydzielone mu zadania w najlepszy sposób. Władza w organizacji nie powinna wypływać
ze statusu społecznego danego pracownika, ale z jego rzeczywistych umiejętności.
W przypadku zbyt niskiego dystansu wobec władzy może pojawić się problem z wypełnianiem przez pracowników poleceń wyższego kierownictwa [Wolniak 2009, s. 39-42].
Gdy pracownicy nie tolerują nierówności, występują problemy przy implementacji projakościowej filozofii funkcjonowania organizacji. Zwłaszcza realizacja celów firmy przez
pracowników może być utrudniona w przypadku, gdy kierownik nie dysponuje odpowiednią władzą formalną. Podobnie w przypadku przestrzegania reguł i procedur ustalonych na przykład w systemie zarządzania jakością zgodnym z normą ISO 9001:2008.
Także w tym przypadku zbyt niski dystans wobec władzy może powodować, że pracownicy
są w tym zakresie niechętni, natomiast wyższy dystans powoduje większą dyscyplinę pracy.
116
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
W literaturze przedmiotu wyróżniono wiele czynników charakteryzujących indywidualistyczne i kolektywistyczne podejście do zarządzania.4 W niniejszym rozdziale pracy skoncentrowano się na odniesieniu tychże cech do najważniejszych koncepcji projakościowych.
Mówiąc o jakości oparto się o jego najważniejsze koncepcje: E.W. Deminga, J. Jurana, filozofię TQM, TQL, systemowe podejście itp. Przeanalizowano jaki (pozytywny lub negatywny)
wpływ na wprowadzanie zarządzania jakością, mają poszczególne czynniki i w ten sposób
spróbowano odpowiedzieć na pytanie czy z punktu widzenia wdrażania zarządzania jakością lepsze jest indywidualistyczne czy kolektywistyczne podejście (tablica 4 i tablica 5).
W kulturach indywidualistycznych człowiek interesuje się jedynie samorozwojem,
który ceni wyżej niż dobro firmy. Może prowadzić to do zbyt małego zaangażowania
pracowników w funkcjonowanie organizacji. Z drugiej jednak strony, człowiek żyjący
samodzielnie, na własny rachunek, staje się bardziej innowacyjny, otwarty na nowe pomysły
i rozwiązania. Jego działania charakteryzują się w wielu przypadkach większą produktywnością i efektywnością, gdyż wie, że w przypadku porażki nie może liczyć na bezpośrednie
wsparcie ze strony innych. Sytuacja, w której jednostka jest jedynym źródłem identyfikacji utrudnia natomiast współpracę między pracownikami niezbędną przy wdrażaniu
TQM, TQL, normalizacji. Powoduje ona, że ludzie nie dzielą się między sobą własnymi
pomysłami i osiągnięciami, starają się osiągnąć indywidualny sukces, nawet kosztem
firmy czy współpracowników z komórki organizacyjnej, w której pracują. Prowadzi to
do powstania atmosfery pełnej nieufności i wzajemnej rywalizacji, co nie sprzyja rozwijaniu otwartej kultury organizacyjnej, niezbędnej we wdrażaniu filozofii TQM i TQL.
Tablica 4. Indywidualizm a jakość
Czynnik
Wpływ na jakość
Ludzie są częścią wielopokoleniowych rodzin lub innych grup Umiarkowanie pozytywny
Dzieci są uczone rozumować w kategoriach „my”
Silnie pozytywny
Należy unikać konfliktów i dążyć do zachowania harmonii
Niejednoznaczny
Celem edukacji jest nauczenie jak wykonywać różne czynności Umiarkowanie negatywny
Dyplomy zapewniają dostęp do grup o wyższym statusie
Silnie negatywny
Relacje między pracodawcą i pracownikiem są postrzegane
w kategoriach moralnych i przypominają więzy rodzinne
Umiarkowanie pozytywny
Zarządzanie jest zarządzaniem grup
Silnie pozytywny
Relacje międzyludzkie są ważniejsze od osiągnięcia celu
Niejednoznaczny
Źródło: Opracowanie własne.
4
117
W pracy oparto się na czynnikach na podstawie: [Wolniak 2007, s. 38-42].
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
Tablica 5. Kolektywizm a jakość
Czynnik
Wpływ na jakość
Każdy żyje, aby zajmować się samym sobą i swoją
najbliższą rodziną
Umiarkowanie negatywny
Źródłem identyfikacji jest jednostka
Silnie negatywny
Uczciwa osoba szczerze i otwarcie wyraża swoje opinie.
Wysoki poziom konfliktów
Niejednoznaczny
Celem edukacji jest nauczenie jak zdobywać wiedzę
Silnie pozytywny
Dyplomy zapewniają status materialny i poczucie
własnej wartości
Silnie pozytywny
Relacje między pracodawcą i pracownikiem są kontraktem
przynoszącym obopólne korzyści
Umiarkowanie negatywny
Zarządzanie jest zarządzaniem jednostek
Silnie negatywny
Osiągnięcie celu jest ważniejsze od relacji międzyludzkich
Niejednoznaczny
Źródło: Opracowanie własne
Natomiast inny czynnik charakterystyczny dla indywidualizmu - szczere wyrażanie
opinii przez wszystkich pracowników organizacji, jest zgodny z zasadami W.E. Deminga
i projakościowym podejściem do zarządzania. Prowadzi to w efekcie do wymiany zdań,
pozwala zapoznać się z różnorodnymi opiniami i ma pozytywny wpływ na zarządzanie
firmą. We współczesnym zarządzaniu mówi się bowiem, że stan umiarkowanego, kontrolowanego konfliktu jest lepszy niż zupełny brak konfliktów, oznaczający zazwyczaj
sztuczne ich tłumienie [Condlife 2007, s. 37]. Należy jednak przy tym uważać, aby konflikty
nie stały się na tyle duże, że będą w stanie przybrać formę konfliktów dysfunkcjonalnych, w wyniku których jedna ze stron będzie miała poczucie przegranej [Lussier 2009,
s. 289-291]. W takim przypadku dalsza współpraca międzygrupowa stanie się wątpliwa
i konflikt będzie miał negatywny wpływ na wdrażanie projakościowych koncepcji
działania.
Nadmierny indywidualizm powoduje, że powstaje bezosobowa relacja pomiędzy pracownikiem a pracodawcą, oparta jedynie na wzajemnej wymianie korzyści, pozbawiona zaangażowania emocjonalnego. Prowadzi to do sytuacji, w której pracownicy nie angażują się
w swoją pracę. Tymczasem wszystkie zasady zarządzania jakością, począwszy od zasad
W.E. Deminga [Voehl, Deming 1995, s. 108], a na normach z serii ISO 9000 skończywszy,
bardzo mocno podkreślają konieczność zaangażowania pracowników. Podejście indywidualistyczne bardzo utrudnia wprowadzenie różnorodnych narzędzi TQM i TQL w organizacji.
Większość metod i narzędzi stosowanych w koncepcjach projakościowych, jak np. kaizen,
koła jakości, QFD, FMEA itd., to typowe narzędzia pracy grupowej sprawdzające się jedynie
w sytuacji, gdy pracownicy chcą i potrafią wspólnie pracować w celu osiągnięcia celów
118
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
organizacji i rozwiązania pojawiających się problemów.5 Nadmierny indywidualizm powoduje, że ludzie niechętnie stosują pracę grupową, co jest sprzeczne z poglądami, jakie
występują w koncepcjach projakościowych.
Z punktu widzenia projakościowej strategii działania najlepsza sytuacja występuje,
gdy kultura danego kraju charakteryzuje się równowagą pomiędzy kolektywizmem
a indywidualizmem. Wtedy można wykorzystać mocne strony obu postaw kulturowych.
Z jednej strony da się wdrażać zasady pracy zespołowej, zwraca się dużą uwagę na wiedzę
pracowników, ich rozwój, dba się o zasoby ludzkie firmy, rozwija wzajemną współpracę,
ale nie dzieje się to kosztem zmniejszenia efektywności pracy i bierności pracowników.
Czynniki charakteryzujące silne i słabe poczucie niepewności zostały przedstawione w tablicach 6 i 7. Dokonano w nich także oceny tych czynników z punktu
widzenia wdrażania koncepcji projakościowych. Zmiany są czynnikiem, bez którego
nie da się na poważnie wprowadzać żadnych koncepcji z zakresu zarządzania jakością.
Wprowadzanie norm z serii ISO 9000, TQM, TQL czy innych projakościowych koncepcji
zawsze musi się wiązać z procesem zmian, z przebudową organizacji, jej struktury organizacyjnej i zasad działania [Merrill 2009, s. 73]. Zmiany następują chociażby w wyniku:
powołania pełnomocnika jakości, wprowadzenia niestosowanych wcześniej metod
czy też tworzenia dokumentacji, którą wszyscy muszą stosować. Nie można sobie
wyobrazić wprowadzenia tego wszystkiego w sytuacji, gdy pracownicy wyrażają silny opór
wobec zmian.
5
119
Porównaj uwagi na temat pracy zespołowej i stosowania metod i narzędzi zarządzania jakością [Łuczak,
Matuszak-Flejszman 2007, s. 67].
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
Tablica 6. Silne unikanie niepewności a jakość
Czynnik
Wpływ na jakość
Niepewność jest naturalną częścią życia
Silnie pozytywny
Inne znaczy ciekawe
Silnie pozytywny
Czas jest drogowskazem
Umiarkowanie
pozytywny
Główne motywatory to osiągnięcia i uznanie
Niejednoznaczny
Docenia się wagę dyskusji
Silnie pozytywny
Precyzja i punktualność wymagają szczególnego wysiłku
Silnie negatywny
Liczba praw i przepisów powinna być ograniczona do minimum
Niejednoznaczny
Źródło: Opracowanie własne.
Tablica 7. Słabe unikanie niepewności a jakość
Czynnik
Wpływ na jakość
Niepewność jest stałym zagrożeniem, z którym należy walczyć
Silnie negatywny
Inne znaczy niebezpieczne
Silnie negatywny
Czas to pieniądz
Umiarkowanie
negatywny
Główne motywatory to poczucie bezpieczeństwa i uznanie
lub przynależność
Niejednoznaczny
Oczekuje się jednoznacznych odpowiedzi, niewiele dyskusji
Silnie negatywny
Naturalna skłonność do precyzji i punktualności
Silnie pozytywny
Potrzeba ujmowania wszystkiego w ramy przepisów
Niejednoznaczny
Źródło: Opracowanie własne.
Jeśli kultura charakteryzuje się znacznym stopniem unikania niepewności, coś innego,
nowego jest w niej postrzegane jako niebezpieczne. Sytuacja taka ma silnie negatywne
oddziaływanie na wdrażanie koncepcji projakościowych. Traktowanie „nowego” jako niebezpieczeństwa powoduje, że w organizacji nie można wdrażać nowych koncepcji i pomysłów. Wprowadzanie jakichkolwiek nowych rozwiązań staje się w takiej sytuacji utrudnione,
jeśli nie niemożliwe. Jest to niezgodne z większością znanych zasad zarządzania jakością.
Podstawową kwestią, ważną w filozofii totalnego zarządzania jakością TQM, TQL, czy też
przy wprowadzaniu norm z serii ISO 9000, jest ciągłe doskonalenie [Bon, Pieper 2008,
s. 9-11]. Doskonalenie to jest możliwe poprzez wdrażanie nowatorskich, oryginalnych
rozwiązań. Deming twierdził także, w jednej ze swoich zasad zarządzania jakością, że należy
stosować ciągłe dokształcanie pracowników w zakresie najnowszych metodologii i idei.
120
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
W społeczeństwach charakteryzujących się negatywnym stosunkiem do niepewności
oczekuje się powszechnie, że kierownicy w miejscu pracy będą ekspertami w swojej
dziedzinie i powinni umieć odpowiedzieć na każde pytanie swych podwładnych.
Prowadzi to do sytuacji, w której pracownicy są niesamodzielni, nie potrafią podejmować
decyzji i angażować się w rozwiązywanie pojawiających się przed nimi problemów.
W przypadku wystąpienia nowych sytuacji lub problemów, pracownik czeka na decyzję
kierownika zamiast sam zareagować na pojawiający się problem.
Kultury pozytywnie nastawione do niepewności doceniają wagę konstruktywnej dyskusji
i wzajemnej wymiany poglądów. Sytuacja taka sprzyja pracy zespołowej, która jest
podstawą każdego zarządzania jakością [Rawlins 2008, s. 28-29]. Biorąc pod uwagę,
że wszystkie znane koncepcje projakościowe na jednym z pierwszych miejsc wymieniają
zasadę pracy zespołowej, w organizacjach, w których ludzie są do tejże pracy pozytywnie
nastawieni, wprowadzanie zasad projakościowych jest znacznie łatwiejsze.
Wdrażanie zarządzania jakością, a zwłaszcza norm z serii ISO 9000:2000, wymaga
wysiłku i zaangażowania [Hoyle 2009, s. 81]. W normach ważne jest przestrzeganie
terminów, harmonogramów, punktualność i dokładność. Wysoka jakość produktów i usług
wymaga także dużej precyzji tego, co robimy. Z tego powodu sytuacja, w której takie
zalety, jak precyzja czy punktualność nie są naturalne i wymagają szczególnego wysiłku,
a tak jest w kulturach charakteryzujących się słabym unikaniem niepewności, ma bardzo
negatywne oddziaływanie na wprowadzanie zarządzania przez jakość.
Podsumowanie
Podsumowując przedstawione rozważania można stwierdzić, że kultura projakościowa
powinna charakteryzować się:
• niskim poziomem dystansu wobec władzy,
• równowagą pomiędzy indywidualizmem a kolektywizmem,
• pozytywnym stosunkiem do niepewności.
Bibliografia:
1. Bon van J., Pieper M., 2008, Continual Service Improvement, Van Haren Publishing,
Norwith, s. 9-11.
2. Broh R.A., 1982, Managing Quality for Higher Profits, McGraw-Hills, New York.
3. Brousseau K.R., Driver M.J., Hourihan G., Larson R., 2006, The seasoned executive decision-making style, “Harvard Business Review”, nr 2, s. 110-121.
4. Condlife P., 2007, Conflict Management: A Practical Guide, to Developing Negotiation
Strategies, Prentice Hall, New York.
121
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
5. Gładosz E., 2003, Kultura jakości, „Problemy Jakości” nr 2, s. 4-8.
6. Hofstede G., Hofstede G.J., 2007, Kultury i organizacje, PWE, Warszawa.
7. Hoyle D., 2009, ISO 9000 Quality Systems Handbook - Updated for the ISO 9001:2008
Standard, Elsevier, Burlington.
8. Irzykowski R., 2000, Ludzie w procesach kształtowania jakości, „Problemy Jakości”, nr 7,
s. 27-29.
9. Jung J., Xuemei S., Baeza M., Hong S., 2008, The effect of organizational culture
streaming from national culture towards quality management deployment, “The TQM
Magazine” nr 6, s. 622-635.
10. Krzemień E., 2006, Zintegrowane zarządzanie przedsiębiorstwem. Jakość, środowisko, technologia, bezpieczeństwo, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa
i Organizacji Pracy w Radomiu, Radom.
11. Lisiecka K., 1998, Kultura przedsiębiorstwa jako czynnik ułatwiający zarządzanie przez
jakość, „Problemy Jakości” nr 7.
12. Łuczak J., Matuszak-Flejszman A., 2007, Metody i techniki zarządzania jakością.
Kompendium wiedzy, Wydawnictwo Quality Progress, Poznań.
13. Lussier R.N., 2009, Management Fundamentals: Concepts, Applications,
Skill Development, South-Western College Pub, London.
14. Mathews B.P., Ueno A., Kekale T., Repka M., Lopes P.Z., Silva G.S., 2001, European quality
management practices: the impact of national culture, “International Journal of Quality
& Reliability Management”, nr 7, s. 692-707.
15. Merrill P., 2009, Do it Right the Second Time: Benchmarking Best Practices in the Quality,
American Society for Quality, Milwaukee.
16. Rawlins R.A., 2008, Total Quality Management (TQM), AuthorHouse, Bloomington.
17. Samson D., Terziovski M., 1999, The link between TQM practices and organizational
performance, “International Journal of Quality & Reliability Management” nr 3, s. 226-237.
18. Schneider B., Gunnarson B., Niles-Jolly L.K., 1994, Creating the Climate of Culture
Success, “Organizational Dynamic” nr 1, s. 17-23.
19. Voehl F., Deming W.E., 1995, Deming: the way we knew him, CRC Press, Boca Ratton.
20. Wolniak R., 2007, Wpływ indywidualizmu i kolektywizmu kulturowego na wdrażanie
koncepcji zarządzania jakością, „Przegląd Organizacji”, nr 1, , s. 38-42.
21. Wolniak R., 2008, Wymiary kulturowe organizacji publicznych na przykładzie województwa śląskiego, „Współczesne Zarządzanie”, nr 2, s. 128-138.
22. Wolniak R., 2009, Wpływ dystansu wobec władzy na doskonalenie zarządzania jakością,
„Przegląd Organizacji” nr 12, s. 39-42.
23. Wolniak R., 2010, Kulturowe aspekty procesów normalizacji zarządzania jakością, w monografii red. J. Żuchowski: „Zarządzanie jakością wybranych procesów”, Wydawnictwo
Naukowe Instytutu Technologii Eksploatacji, Radom, s. 280-296.
24. Wolniak R., 2011a, Czynniki kulturowe w polskich organizacjach, „Przegląd Organizacji”,
nr 11, s. 18-21.
25. Wolniak R., 2011b, Normalizacja zarządzania jakością a wymiary kulturowe kraju,
„Problemy Jakości”, nr 9, s. 19-25.
26. Wolniak R., 2013, Projakościowa typologia kultur organizacyjnych, „Przegląd Organizacji”, nr 3.
122
Mariusz Zieliński1
Koncepcja CSR z perspektywy korzyści ekonomicznych
Streszczenie
Społeczna odpowiedzialność biznesu (CSR) jest analizowana w literaturze z perspektywy aspektów moralno-etycznych, korzyści ekonomicznych, relacji przedsiębiorstw
z otoczeniem oraz korzyści społecznych. Niniejszy artykuł poświęcono drugiej z powyższych perspektyw, to znaczy CSR z perspektywy korzyści ekonomicznych. Hipotezą artykułu jest twierdzenie, że przedsiębiorstwo, wdrażając działania w ramach CSR, powinno
w pierwszej kolejności uwzględniać ich aspekty ekonomiczne. Artykuł ma przede
wszystkim charakter teoretyczny, przy czym przywołano w nim także wyniki badań prowadzonych wśród polskich przedsiębiorstw.
Słowa kluczowe: przedsiębiorstwo, odpowiedzialny biznes, koncepcja CSR
1
Concept of CSR from the perspective of economic benefis
Abstract
Corporate social responsibility (CSR) is analyzed in literature from the perspective of moral
and ethical aspects, economic benefits, the relationship of companies with the environment and social benefits. This article was devoted to the second of the above perspectives,
it means CSR from the perspective of economic benefits. The hypothesis of the article
is the claim that the company implementing activities under CSR should first take into
account their economic aspects. Article is primarily theoretical in nature, with him also
cites the results of research conducted among Polish companies.
Keywords: company, responsible business, concept of CSR
1
Politechnika Opolska, Wydział Ekonomii i Zarządzania.
124
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
Wstęp
Społeczną odpowiedzialność biznesu (CSR - Corporate Social Responsibility) można
rozpatrywać z punktu widzenia jej aspektów moralno-etycznych, korzyści ekonomicznych i społecznych z nią związanych oraz relacji podmiotów gospodarczych z otoczeniem. W niniejszym artykule społeczna odpowiedzialność biznesu jest analizowana przez
pryzmat korzyści ekonomicznych, które przynieść może realizującemu jej zalecenia
przedsiębiorstwu. Analizę w dużej mierze oparto na relacjach tworzonych przez przedsiębiorstwo z jego interesariuszami, czyli uwzględniając czwarty z wymienionych wyżej
sposobów postrzegania CSR.
Celem artykułu jest wskazanie na podstawowe źródła opłacalności wdrażania zasad CSR
do praktyki gospodarczej. Rozważania odnoszą się przede wszystkim do przedsiębiorstw,
które nie uwzględniają w swoich strategiach zagadnień odpowiedzialnego biznesu lub są
w trakcie tworzenia takich powiązań. Hipotezą pracy jest twierdzenie, że przedsiębiorstwa
mogą uzyskać korzyści ekonomiczne podejmując działania w ramach CSR, przy określeniu odpowiednich priorytetów. Artykuł ma charakter teoretyczny, opiera się głównie
na studiach literaturowych, przy czym przywołano w nim wybrane wyniki badań prowadzonych wśród polskich przedsiębiorstw deklarujących uwzględnianie w swych strategiach
zasad CSR.
Miejsce koncepcji CSR w strategii przedsiębiorstwa
Nauki ekonomiczne jako podstawowy cel działalności przedsiębiorstwa wskazują zysk,
czyli osiągnięcie nadwyżki przychodów z działalności gospodarczej nad jej kosztami.
Nieco inaczej prezentowany jest cel przedsiębiorstwa przez ekonomię i nauki o zarządzaniu. Ekonomia zaleca maksymalizowanie zysku, przy czym podkreśla, że maksymalizacja ta dotyczy przede wszystkim zysku w długim okresie (można poświęcić zysk krótkookresowy np. podejmując inwestycje rozwojowe, dla osiągnięcia wyższej rentowności
w okresie długim). Nauki o zarządzaniu jako cel krótkookresowy wskazują zysk przedsiębiorstwa, jako cel długookresowy natomiast wzrost jego wartości [Sudoł 2006, s. 66-71;
Nita 2007, s. 21-23]. Takie określenie celu przedsiębiorstwa w zasadzie nie jest sprzeczne
z założeniami ekonomii, ponieważ najistotniejszym elementem decydującym o rynkowej
wycenie przedsiębiorstwa (celu długookresowym wskazywanym przez nauki o zarządzaniu) jest osiągany przez niego zysk.
Przedsiębiorstwa budując swoje strategie rynkowe coraz częściej uwzględniają elementy
społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR – Corporate Social Responsibility). Koncepcja
CSR na poziomie przedsiębiorstwa nawiązuje do zasad zrównoważonego rozwoju gospodarczego, wskazującego konieczność uwzględnienia poza celami gospodarczymi, także
celów społecznych i środowiskowych [Grudzewski, Hejduk 2008, s. 13-14; Pakulska,
125
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
Poniatowska-Jaksch 2009, s. 29-30, 43, 75]. CSR jest różnie definiowana w literaturze,
w zależności od potrzeb autorów i reprezentowanych przez nich nauk, nie ma także
pełnej zgody co do jej zakresu [Dahlsrud 2008, s. 1-13; Fifka 2009, s. 312-314]. W niniejszym opracowaniu skupiono się na podejściu do CSR z perspektywy nauk ekonomicznych. Założeniem wyjściowym jest, że przedsiębiorstwo stosujące zasady CSR, podejmując decyzje gospodarcze powinno uwzględniać szeroko rozumiany interes społeczny.
Trzeba podkreślić, że w praktyce to zarządzający przedsiębiorstwem (lub organizacjami
funkcjonującymi w sektorze publicznym) decyduje o tym, czy i w jakim zakresie będzie
brał pod uwagę w swoich decyzjach zagadnienia społecznej odpowiedzialności biznesu
i jakie miejsce w hierarchii ważności jej przypisze. Nauki o zarządzaniu CSR definiują jako
„proces poznawania i włączania zmieniających się oczekiwań społecznych w strategię
zarządzania, a także monitorowania wpływu takiej strategii na konkurencyjność firmy (…)
społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa ma charakter strategiczny i dynamiczny
i opiera się na ciągłym doskonaleniu oraz stałej współpracy ze wszystkimi interesariuszami”
[Rok 2012, s. 424].
Można zalecić przedsiębiorstwu wdrażanie w praktyce koncepcji CSR, przy czym przedsiębiorstwo powinno to robić w sposób niesprzeczny z podstawowym celem zdefiniowanym jako osiągnięcie nadwyżki ekonomicznej. Znaczna część działań podejmowanych
w ramach CSR ma charakter długookresowego inwestowania w relacje z interesariuszami
przedsiębiorstwa. Działania takie generują koszty w okresie krótkim, część z nich jest
możliwa do odzyskania dopiero w długim okresie. W związku z powyższym, przedsiębiorstwa, które nie uwzględniały w swoich strategiach zasad CSR a zamierzają takie działania podjąć, powinny na początku kierować się perspektywą ekonomiczną (opłacalnością
poszczególnych działań). Sugerowana kolejność podejmowania przez przedsiębiorstwo
działań w zakresie CSR jest zgodna z piramidą Carrolla, wyróżniającą cztery obszary odpowiedzialności przedsiębiorstwa, tj.: [Nakonieczna 2008, s. 22-23; Płoszajski 2013, s. 16-17]
• Odpowiedzialność ekonomiczną – przedsiębiorstwo powinno opierać swą działalność na poprawnej strategii biznesowej, która pozwoli osiągnąć zysk i utrzymać lub
zwiększyć poziom zatrudnienia.
• Odpowiedzialność prawną – przedsiębiorstwo powinno podporządkować się
obowiązującym regulacjom prawnym (np. dotyczącym ochrony konsumentów,
prawa pracy), aby uniknąć ryzyka wypłaty kar, odszkodowań, a nawet konieczności
wycofania się z działalności gospodarczej.
• Odpowiedzialność etyczną – przedsiębiorstwo powinno przyjąć odpowiednie normy
etyczne i postępować zgodnie z nimi (unikać niepożądanych zachowań).
• Odpowiedzialność filantropijną – przedsiębiorstwo powinno wspierać społeczeństwo (społeczności lokalne), pomagać w rozwiązywaniu problemów społecznych.
126
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
W ramach odpowiedzialności ekonomicznej, przedsiębiorstwo przy uwzględnianiu zasad
CSR, w pierwszej kolejności uporządkowuje swoją strategię biznesową w sposób niezagrażający utrzymaniu zyskowności. Osiąganie nadwyżki ekonomicznej jest warunkiem finansowania pozostałych obszarów CSR (tam, gdzie realizacja zasad CSR wymaga wstępnych
inwestycji). Odpowiedzialność prawna polega na przestrzeganiu obowiązujących unormowań prawnych, co częściowo ogranicza swobodę wyboru sposobu osiągania przez
przedsiębiorstwo swoich celów ekonomicznych. Trzeba podkreślić, że wśród unormowań
prawnych narzucanych przez ustawodawcę (państwo) znajdują się także przepisy narzucające minimalne standardy społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa. Można do nich
zaliczyć przepisy dotyczące: reguł obrotu gospodarczego, odpowiedzialności producenta
za produkty, odpowiedzialności za zanieczyszczanie środowiska, zasad zatrudniania pracowników itp. Przepisy te ograniczają generowanie przez przedsiębiorstwa problemów społecznych i ekologicznych, umożliwiają także obciążenie kosztami ich usunięcia przedsiębiorstwa
stwarzające takie problemy [Pakulska, Poniatowska-Jaksch 2009, s. 78]. Poza tworzeniem
odpowiednich unormowań prawnych, państwo może oddziaływać perswazyjnie, wspierając zwyczaje (instytucje) zgodne z koncepcją CSR, promując pożądane praktyki, wybrane
przedsięwzięcia gospodarcze (np. poprzez ulgi podatkowe), uwzględniając przestrzeganie
zasad CSR przez aplikujących do zamówień publicznych, zapewniając odpowiednią obsługę
administracji publicznej [Nakonieczna 2008, s. 58-61, 128].
Odpowiedzialność etyczna (moralna) obejmuje działania przedsiębiorstwa w obszarach
nieuregulowanych prawnie, opierające się na wartościach godziwości, sprawiedliwości
i należytości. Treść powyższych wartości jest w znacznym stopniu zależna od przekonań
społeczeństwa co do ich znaczenia oraz stosunku do nich zarządzających i pracowników
przedsiębiorstwa (ich wiedzy profesjonalnej, przygotowania i wdrożenia kodeksów etycznego postępowania). Odpowiedzialność filantropijna związana jest z budowaniem wizerunku przedsiębiorstwa jako instytucji obywatelskiej i związana jest z poświęceniem części
zasobów przedsiębiorstwa (środków finansowych i czasu pracowników) na cele społeczne
[Rybak 2004, s. 31].
Opłacalność CSR w kontaktach z interesariuszami
Korzyści ekonomiczne są jedną z perspektyw analizy społecznej odpowiedzialności
biznesu [Bartkowiak 2011, s. 22] - niniejsze opracowanie stara się analizować wdrażanie
do praktyki zasad CSR przez taki właśnie pryzmat. Dla potrzeb opracowania przyjęto,
że analizę teoretyczną należy oprzeć na ocenie relacji tworzonych przez przedsiębiorstwo
z jego interesariuszami (czyli drugiego obok korzyści ekonomicznych sposobu rozpatrywania CSR). W wielu publikacjach dotyczących CSR podkreśla się, że zbudowanie dobrych
relacji przedsiębiorstwa z szeroko rozumianym otoczeniem przekłada się na jego reputację, zwiększenie satysfakcji i lojalności klientów, co prowadzi do ograniczenia kosztów
127
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
i ryzyka, a w konsekwencji powinno przełożyć się na poprawę pozycji konkurencyjnej
i sukces rynkowy [van Marrewijk 2003, s. 101-102; Hsueh 2014, s. 216; Saeidi i in. 2015,
s. 343-344].
Określając szeroko rozumiane otoczenie przedsiębiorstwa wyróżnia się zwykle otoczenie
bliższe, tworzone przez: sytuację rynkową, dostawców, klientów, kredytodawców,
oraz otoczenie dalsze, zależne od sytuacji społecznej, politycznej i prawnej [Weihrich,
Koontz 1993, s. 59-65; Williamson i in. 2004, s. 85-86; Nellis, Parker 2006, s. 344-346].
Jako interesariuszy przedsiębiorstwa, których oczekiwania społeczne powinno uwzględniać w swoich działaniach, rozumie się wszystkie osoby i instytucje zainteresowane
funkcjonowaniem danego przedsiębiorstwa [Rok 2012, s. 424]. Klasyfikacji interesariuszy
przedsiębiorstwa można dokonać według różnych kryteriów. Najistotniejszymi z punktu
widzenia tematu opracowania, są klasyfikacje umożliwiające prześledzenie priorytetów
i zakresu działań w obszarze społecznej odpowiedzialności biznesu przedsiębiorstw
uwzgledniających CSR w swoich strategiach.
Biorąc pod uwagę korzyści ekonomiczne, przedsiębiorstwo powinno najpierw uwzględnić
oczekiwania interesariuszy, którzy wnoszą do przedsiębiorstwa istotne zasoby (kapitałowe,
finansowe, handlowe, ludzkie) oraz ponoszą część ryzyka związanego z działalnością
gospodarczą przedsiębiorstwa [Jeżak 2010, s. 370-371; Rok 2012, s. 424]. Priorytetowe
jest zatem uwzględnienie oczekiwań tzw. interesariuszy pierwszego stopnia (związanych
z przedsiębiorstwem umowami, tj.: akcjonariuszy, kredytodawców, klientów, dostawców,
pracowników, instytucji publicznych różnych szczebli) przed interesariuszami drugiego
stopnia (np. media, organizacje konsumenckie, ekologiczne, społeczności lokalne itp.)
[Nakonieczna 2008, s. 32]. Jest to istotne zwłaszcza wtedy, gdy oczekiwania tych dwóch
grup interesariuszy są sprzeczne.
Wychodząc z założenia, że przedsiębiorstwo wdrażające zasady CSR do swej strategii
w pierwszej kolejności kieruje się maksymalizacją wartości dla właścicieli, zarządzający
nim starają się osiągnąć wzrost satysfakcji wszystkich interesariuszy pod warunkiem,
że nie zagraża to wartości przedsiębiorstwa [Jeżak 2010, s. 374-379]. Należy zaznaczyć,
że w większości obszarów CSR nie występuje konflikt interesów między właścicielami
a innymi interesariuszami przedsiębiorstwa. Możliwości oszacowania opłacalności podjętych działań są natomiast większe w przypadku interesariuszy pierwszego stopnia.
Nie ulega wątpliwości, że zarządzający przedsiębiorstwem muszą uwzględniać w pierwszej kolejności interesy właścicieli (akcjonariuszy), w przeciwnym wypadku właściciele
zdecydują się na wymianę zarządzających. W odniesieniu do kredytodawców, dostawców
i sektora publicznego, rzetelne i terminowe regulowanie zobowiązań finansowych
zapewnia przedsiębiorstwu łatwy dostęp do kapitału, stabilność dostaw surowców, materiałów, urządzeń i kapitału oraz ułatwia zbyt wytworzonej produkcji [Smith 2011, s. 12-13].
W odniesieniu do klientów, poza postępowaniem zgodnym z obowiązującymi przepisami,
przedsiębiorstwo powinno posługiwać się uczciwą informacją i reklamą, nie wprowadzać
128
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
klientów w błąd i nie wykorzystywać swojej przewagi informacyjnej [Bartkowiak 2011,
s. 26]. Takie postawy zapewniają przedsiębiorstwu stworzenie odpowiedniego poziomu
kapitału relacyjnego w kontaktach z otoczeniem, co zwiększa możliwości utrzymania się
na rynku i rozwoju.
Bardzo istotną grupą interesariuszy przedsiębiorstwa jest jego personel. Trzeba podkreślić, że zadowolenie i zaangażowanie w pracy zależne jest od stworzonych pracownikom warunków pracy oraz zaproponowania im akceptowalnego systemu motywacyjnego [Czop, Leszczyńska 2012, s. 27-29]. Uwzględnienie w ramach strategii personalnej
zasad CSR można zatem traktować jak inwestycję, która zwróci się dzięki odpowiednim
postawom pracowników. Zgodnie z zaleceniami CSR, polityka personalna powinna
skupiać się na efektywnym, sprawiedliwym i etycznym postępowaniu na wszystkich
etapach procesu kadrowego, tj.: planowaniu zasobów ludzkich, pozyskiwaniu pracowników, rozwoju i doskonaleniu ich umiejętności, oceny pracowników, systemu ich motywowania, umożliwieniu zachowania równowagi między życiem zawodowym i osobistym,
wypracowaniu sprawiedliwych kryteriów redukcji zatrudnienia i zapewnieniu odpowiedniego wsparcia zwalnianym z pracy [Szmidt 2012, s. 341-352].
Odnosząc się do oczekiwań interesariuszy drugiego stopnia, zwraca się uwagę, że przedsiębiorstwo powinno: dbać o środowisko przyrodnicze (zapobiegać emisji zanieczyszczeń,
awariom i usuwać skutki zaistniałych awarii), tworzyć miejsca pracy, wspierać poprawę
warunków życia ludności, kulturę, oświatę, ochronę zdrowia, podejmować działania charytatywne [Griffin 1996, s. 148-149; Sudoł 2006, s. 74-75]. Inwestowanie w relacje z interesariuszami drugiego stopnia wiąże się z większym ryzykiem braku odzyskania nakładów,
bardzo trudno jest także oszacować jego opłacalność. Wiele przedsiębiorstw inwestuje
w relacje z interesariuszami drugiego stopnia (podejmuje działania na rzecz środowiska
przyrodniczego przekraczające minimalne standardy narzucone unormowaniami prawnymi, działania na rzecz społeczności lokalnej, działania charytatywne) ze względów
wizerunkowych. Dzięki takim działaniom spodziewają się one wzrostu zainteresowania przedsiębiorstwem ze strony potencjalnych pracowników, nowych dostawców
i odbiorców [Rok 2012, s. 431]. Nawiązując do wizerunkowego aspektu działań w ramach
CSR, o wszystkich takich działaniach powinni być powiadamiani interesariusze (zwłaszcza
ci, do których dane działania są kierowane), w celu poprawy reputacji przedsiębiorstwa,
wzmocnienia lojalności interesariuszy i zwiększenia prawdopodobieństwa odzyskania
poniesionych nakładów [Nakonieczna 2008, s. 45].
Na potrzeby artykułu nie przeprowadzono badań empirycznych, jednak weryfikację postawionej we wstępie hipotezy oprzeć można na badaniach prowadzonych w polskich przedsiębiorstwach. Wyniki badań wskazują, że wdrażając działania z zakresu CSR, przedsiębiorstwa preferują działania operacyjne, których opłacalność możliwa jest do oszacowania.
Badane przedsiębiorstwa najczęściej wskazują na następujące priorytety z zakresu CSR:
poprawa relacji firma - klient, podnoszenie efektywności ponoszonych kosztów
129
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
(poprawa relacji między korzyściami i kosztami) oraz innowacyjność. Znaczna część badanych przedsiębiorstw wprowadza zasady CSR w polityce personalnej, zwłaszcza skupiając
się na: poprawie stanu BHP, korekcie systemu motywacyjnego zmierzającej do wzrostu
jego przejrzystości, lepszym wykorzystaniu na stanowiskach pracy przygotowania zawodowego personelu [Walkowiak 2009, s. 111-115; Godlewska-Majkowska 2009, s. 94].
Kolejnym częstym motywem podejmowania działań w zakresie CSR wskazywanym przez
przedsiębiorstwa są względy wizerunkowe [Bartkowiak 2011, s. 19].
Analiza deklaracji spółek notowanych na GPW w Warszawie w ramach indeksu RESPECT
(indeks grupuje spółki deklarujące wprowadzanie do praktyki gospodarczej zasad
społecznej odpowiedzialności biznesu), które zawarte są w ich raportach rocznych i raportach społecznej odpowiedzialności biznesu, wskazuje na preferowanie celów ekonomicznych przed społecznymi i ekologicznym. Deklaracje dotyczące celów pozaekonomicznych zgodnych z zasadami CSR są zależne od rodzaju działalności gospodarczej.
Spółki chemiczne, wydobywcze i energetyczne, postrzegane jako najbardziej uciążliwe
dla środowiska, jako priorytetowe działania wskazują: ograniczenie uciążliwości swych
działań dla środowiska, wykorzystywanie czystszych technologii i poprawę warunków BHP
[Płoszajski 2013, s. 23-55, 107-127, 167-182]. Spółki sektorów surowcowego i paliwowego
częściej niż na aspekty ekonomiczne CSR wskazują na jej aspekty społeczne, deklarując
dążenie do: wzrostu bezpieczeństwa pracowników, poprawy relacji ze związkami zawodowymi oraz rozszerzenia zakresu świadczeń dla pracowników [Zieliński 2015, s. 160-163].
Spółkom z sektorów bankowość i finanse oraz telekomunikacja zależy na utrzymaniu
zaufania społecznego, w związku z tym, jako priorytety działania wskazują zorientowanie
na klienta, etykę i uczciwość [Płoszajski 2013, s. 57-97, 129-140, 189-196]. Powyższe
zróżnicowanie branżowe priorytetów pozaekonomicznych, wskazuje na kierowanie się
względami wizerunkowymi (osłabienie negatywnego postrzegania spółek uciążliwych
dla środowiska, zbudowanie wizerunku opartego na etyce i uczciwości w przypadku spółek
zależnych od zaufania społecznego), a zatem ukierunkowanie działań pozaekonomicznych także ma swoje częściowe uzasadnienie ekonomiczne.
Podsumowanie
Rozpatrując opłacalność wprowadzenia do strategii przedsiębiorstwa elementów koncepcji
CSR należy podkreślić, że w większości obszarów nie występuje konflikt interesów między
właścicielami przedsiębiorstwa (których interesy zarządzający przedsiębiorstwem zazwyczaj uwzględniają w pierwszej kolejności) i innymi interesariuszami. W przypadku przedsiębiorstw podejmujących działania zgodne z zasadami CSR i uwarunkowaniami ekonomicznymi, przedsiębiorstwo powinno wykorzystać podział na interesariuszy pierwszego
stopnia i drugiego stopnia. W pierwszej kolejności powinni być uwzględniani interesariusze pierwszego stopnia, ponieważ wnoszą oni do przedsiębiorstwa istotne zasoby,
130
ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ
ponoszą część ryzyka jego funkcjonowania, poza tym inwestycje w relacje z nimi niosą
ze sobą większe prawdopodobieństwo zwrotu nakładów (w ogóle i w stosunkowo krótkim
czasie) oraz łatwiej jest oszacować ich opłacalność. Zdaniem autora niniejszego referatu,
przy takim określeniu priorytetów, zgodnie z hipotezą postawioną na wstępie, przedsiębiorstwa mogą uzyskać korzyści ekonomiczne podejmując działania w ramach CSR.
Większość badań przeprowadzonych w polskich przedsiębiorstwach podejmujących działania w ramach CSR wskazuje na przedstawioną powyżej kolejność ich podejmowania.
Dominują działania operacyjne, których efekty można oszacować, większość przedsiębiorstw wskazuje na motywację ekonomiczną. Przedsiębiorstwa wskazujące na większe
znaczenie czynników społecznych i środowiskowych często czynią to ze względów wizerunkowych, ponieważ są postrzegane jako uciążliwe dla środowiska i/lub oferujące trudne
warunki pracy.
Bibliografia:
1. Bartkowiak G., 2011, Społeczna odpowiedzialność biznesu w aspekcie teoretycznym
i empirycznym, Difin, Warszawa.
2. Czop K., Leszczyńska A., 2012, Poziom zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstwa
a zaangażowanie organizacyjne pracowników, „Organizacja i kierowanie”, nr 3.
3. Dahlsrud A., 2008, How Corporate Social Responsibility is Defined: an Analysis of
37 Definitions, “Corporate Social Responsibility and Environmental Management”, Vol. 15,
Iss. 1.
4. Fifka M.S., 2009, Towards a More Business-Oriented Definitions of Corporate Social
Responsibility: Discussing the Core Controversies of a Well-Established Concept,
“J. Service Science and Management”, No. 2.
5. Godlewska-Majkowska H., 2009, Lokalizacja jako uwarunkowanie strategii przedsiębiorstwa, [w:] K. Kuciński (red.), Strategie przedsiębiorstw wobec wymogów zrównoważonego rozwoju, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa.
6. Griffin R.W., 1996, Podstawy zarządzania organizacjami, PWN, Warszawa.
7. Grudzewski W.M., Hejduk I., 2008, Zmiany paradygmatów kształtujących systemy zarządzania, [w:] W.M. Grudzewski, I. Hejduk (red.), W poszukiwaniu nowych paradygmatów
zarządzania, Wydawnictwo SGH, Warszawa.
8. Hsueh C-F., 2014, Improving corporate social responsibility in a supply chain through
a new revenue sharing contract, “International Journal Production Economics”, No. 151.
9. Jeżak J., 2010, Ład korporacyjny - główne perspektywy poznawcze oraz próba ich
syntezy, [w:] S. Lachiewicz, B. Nogalski (red.), Osiągnięcia i perspektywy nauk o zarządzaniu, a Wolters Kluwer business, Warszawa.
10. van Marrewijk M., 2003, Concept and Definitions of CSR and Corporate Sustainability:
Between Agency and Communion, “Journal of Business Ethics”, No. 44.
131
INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 1/2016
11. Nakonieczna J., 2008, Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw międzynarodowych, Difin, Warszawa.
12. Nellis J.G., Parker D., 2006, Principles of Business Economics, Prentice Hall, Harlow,
London.
13. Nita B., 2007, Metody wyceny i kształtowania wartości przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa.
14. Pakulska T., Poniatowska-Jaksch M., 2009, Przedsiębiorstwo a otoczenie w warunkach
globalizacji, [w:] K. Kuciński (red.), Strategie przedsiębiorstw wobec wymogów zrównoważonego rozwoju, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa.
15. Płoszajski P. (red.), 2013, Strategie społecznej odpowiedzialności polskich spółek giełdowych, Oficyna Wydawnicza SHG, Warszawa.
16. Rok B., 2012, Społeczna odpowiedzialność biznesu, [w:] W. Gasparski (red.), Biznes,
etyka, odpowiedzialność. PWN, Warszawa.
17. Rybak M., 2004, Etyka menedżera - społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa,
PWN, Warszawa.
18. Saeidi S.P., Sofian S., Saeidi P., Saeidi S.P., Saaeidi S.A., 2015, How does corporate social
responsibility contribute to firm financial performance? The mediating role of competitive advantage, reputation, and customer satisfaction, “Journal of Business Research”,
No. 68.
19. Smith R.E., 2011, Defining Corporate Social Responsibility: A System Approach for
Socially Responsible Capitalism, University of Pennsylvania, Philadelphia, Pennsylvania.
20. Sudoł S., 2006, Przedsiębiorstwo. Podstawy nauki o przedsiębiorstwie. Zarządzanie
przedsiębiorstwem, PWE, Warszawa.
21. Szmidt C., 2012, Odpowiedzialność wobec pracowników, [w:] W. Gasparski (red.), Biznes,
etyka, odpowiedzialność, PWN, Warszawa.
22. Walkowiak R., 2009, Kultura organizacyjna jako determinanta działań społecznie odpowiedzialnych, [w:] M. Juchnowicz (red.), Kulturowe uwarunkowania zarządzania kapitałem ludzkim, a Wolters Kluwer business, Kraków.
23. Weihrich H., Koontz H., 1993, Management. A Global Perspective, McGraw-Hill,
New York, St. Luis.
24. Williamson D., Jenkins W., Cooke P., Moreton K.M., 2004, Strategic Management and
Business Analysis, Elsevier Butterworth Heinemann, Amsterdam, Boston.
25. Zieliński M., 2015, Profitability of CSR from the Perspective of HRM, [w:] I. JonekKowalska, M. Zieliński (red.), Economic, social and civilization challenges in age of globalization, “Organizacja i Zarządzanie”, nr 81.
132
ISSN 2451-456X