konkurencyjność - Konfederacja Lewiatan
advertisement
Raport z badań „Monitoring kondycji sektora MSP 2007” PKPP Lewiatan CZĘŚĆ I KONKURENCYJNOŚĆ MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW 2007 Małgorzata Starczewska-Krzysztoszek Październik 2007 SPIS TREŚCI SEKTOR MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW W POLSCE ................................... 3 1. 2. 3. 4. 5. 6. Liczba przedsiębiorstw ............................................................................................... 3 Udział sektora przedsiębiorstw w PKB ...................................................................... 4 Zatrudnienie i wynagrodzenia w przedsiębiorstwach ............................................... 4 Przychody i koszty w przedsiębiorstwach ................................................................. 6 Zysk brutto i rentowność obrotu brutto przedsiębiorstw ......................................... 9 Nakłady inwestycyjne przedsiębiorstw .................................................................... 10 MAKROEKONOMICZNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU MAŁYCH ............................... 13 I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW W POLSCE ................................................................ 13 1. Bariery podażowe w rozwoju przedsiębiorstw ........................................................ 15 2. Bariery instytucjonalne w rozwoju przedsiębiorstw ............................................... 17 2.1. Nieformalne bariery instytucjonalne ................................................................ 17 2.2. Formalne bariery instytucjonalne ..................................................................... 18 KONKURENCYJNOŚĆ MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW 2007 ..................... 20 1. Informacja o badaniu ................................................................................................. 20 1.1. Metodologia badania ......................................................................................... 20 1.2. Informacja o firmach .......................................................................................... 21 1.3. Sekcje PKD ......................................................................................................... 22 1.4. Wielkość przedsiębiorstw ................................................................................. 22 1.5. Wartość obrotów w 2006 r. (w mln Euro) ......................................................... 23 1.6. Typ właściciela ................................................................................................... 23 1.7. Sposób rozliczania się z urzędem skarbowym ................................................ 24 2. Konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw 2007 ................................... 24 2.1. Wpływ wzrostu gospodarczego w 2006 r. na kondycję małych i średnich przedsiębiorstw.................................................................................................. 25 2.2. Działalność małych i średnich przedsiębiorstw w 2007 r. – oczekiwania ...... 29 2.3. Krótkookresowa czy długookresowa „strategia” działania małych i średnich przedsiębiorstw.................................................................................................. 31 2.3.1. Czynniki budujące pozycję konkurencyjną MSP na rynku ...................... 32 2.3.2. Budowa pozycji konkurencyjnej przez MSP w najbliższych 2-4 latach .. 34 2.3.3. Skłonność do inwestycji a rozwój przedsiębiorstw małych i średnich .. 35 2.3.4. Czy struktura inwestycji wspiera konkurencyjność MSP ?..................... 38 2.3.5. Czy trudności w dostępie do zewnętrznych źródeł finansowania ograniczają możliwości rozwoju MSP ? .................................................... 39 2.3.6. Czy MSP są skłonne budować swoją pozycję konkurencyjną na innowacyjności ? ........................................................................................ 43 2.3.7. Weryfikacja potencjału konkurencyjnego i pozycji konkurencyjnej MSP poprzez udział w wymianie międzynarodowej .......................................... 45 2 Sektor małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce 1. Liczba przedsiębiorstw W 2006 r. w Polsce było zarejestrowanych w systemie REGON 3,636 mln podmiotów gospodarczych, w tym w sektorze prywatnym – 3,497 mln1. W latach 1996-2006 liczba podmiotów gospodarczych wzrosła ogółem o 50,7%, a liczba prywatnych podmiotów gospodarczych wzrosła z 2,256 mln do 3,478 mln (o 48,4%)2. W rzeczywistości tylko 1,677 mln przedsiębiorstw było aktywnych3 (prowadzących działalność gospodarczą), czyli 46,1% z ogólnej liczby podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON4. W 2005 r. przedsiębiorstw aktywnych było o 2,2% mniej niż w roku 2004 (1,715 mln). Wyrejestrowywane z systemu są przede wszystkim przedsiębiorstwa mikro i małe. Natomiast liczba przedsiębiorstw dużych rośnie – z 2754 w 2004 r. do 2835 w 2005 r. Jest to efektem rozwoju przedsiębiorstw, wzrostu zatrudnienia i zmiany klasy na przedsiębiorstwo duże. Wyk.1. Struktura sektora przedsiębiorstw wg klas wielkości, 2005 r. 2,66% 0,17% 0,85% 96,33% Mikro Małe Średnie Duże Źródło: Opracowanie własne na podstawie „Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2005 r.”, GUS, Warszawa luty 2007 Struktura sektora przedsiębiorstw wg klas wielkości nie ulega w Polsce od dawna istotnym zmianom. Jest porównywalna do struktury sektora przedsiębiorstw w krajach. Małe i średnie przedsiębiorstwa (MSP) stanowiły w 2005 r. 99,83% ogólnej liczby przedsiębiorstw w Polsce5. Przedsiębiorczość w Polsce 2007, MG, Lipiec 2007, s. 31 Ibidem 3 Liczbę przedsiębiorstw aktywnych szacuje się na podstawie liczby jednostek przysyłających do GUS tzw. ankietę strukturalną 4 Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2005 r.”, GUS, Warszawa luty 2007, tab. 1 5 Ibidem (dane za 2006 r. GUS opublikuje w Warszawa lutym 2008 r.) 1 2 3 2. Udział sektora przedsiębiorstw w PKB Wartość dodana wytworzona przez sektor przedsiębiorstw w 2005 r. stanowiła prawie 59% Produktu Krajowego Brutto (PKB). Przedsiębiorstwa małe i średnie wytworzyły 54,8% wartości dodanej sektora przedsiębiorstw. 3. Zatrudnienie i wynagrodzenia w przedsiębiorstwach Przeciętna liczba zatrudnionych w sektorze przedsiębiorstw wynosiła w 2005 r. 5,819 mln osób, z czego 3,522 mln osób pracowało w sektorze MSP. Stanowiło to 60,5% przeciętnej liczby zatrudnionych w sektorze przedsiębiorstw. Wyk.2. Zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw wg klas wielkości, 2005 r. 20,9% 39,5% 15,2% 24,4% Mikro Małe Średnie Duże Źródło: Opracowanie własne na podstawie „Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2005 r.”, GUS, Warszawa luty 2007 Zróżnicowanie poziomu przeciętnego zatrudnienia w sektorze przedsiębiorstw jest bardzo duże – od 0,8 pracownika w mikroprzedsiębiorstwach do 810 pracowników w firmach dużych, przy średniej 3,5. Należy tu zwrócić uwagę na mikroprzedsiębiorstwa, których dużą część stanowią firmy nie zatrudniające żadnego pracownika, bazujące na samozatrudnieniu. Z szacunków Ministerstwa Gospodarki6 wynika, że 1,3 mln przedsiębiorstw to samozatrudnieni pracujący poza rolnictwem, z tego 780 tys. czyli 60%, to jednoosobowe przedsiębiorstwa nie zatrudniające pracowników, osoby nie będące pracodawcami. Dlatego w grupie mikroprzedsiębiorstw przeciętne zatrudnienie jest bardzo niskie. 6 MGiP, Przedsiębiorczość w Polsce 2005, str, 92 4 Tab.1. Przeciętne zatrudnienie w przedsiębiorstwach wg klas wielkości, 2005 r. ogółem Przeciętne zatrudnienie Przeciętne miesięczne wynagrodzenie (zł) Roczny koszt wynagrodzeń (mln zł) Koszty ogółem (mln zł) Udział kosztów wynagrodzeń w kosztach ogółem 5 818 712 2 401,8 167 707,8 2 113 860,1 7,9% mikro małe średnie duże MSP (do 9 (10-49 (50-249 (od 250 (do 249 zatrudnionych) zatrudnionych) zatrudnionych) zatrudnionych) zatrudnionych) 1 214 933 885 326 1 421 860 2 296 594 3 522 119 1 483,5 2 179,4 2 441,3 2 949,0 2 045,1 21 628,2 23 153,9 41 653,8 81 271,9 86 435,9 489 509,8 304 234,6 480 550,8 839 564,9 1 274 295,0 4,4% 7,6% 8,7% 9,7% 6,8% Źródło: Opracowanie własne na podstawie „Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2005 r.”, GUS, Warszawa luty 2007 W latach 1999-2004 udział zatrudnienia w MSP w zatrudnieniu w przedsiębiorstwach ogółem wzrósł o 6,6% podczas, gdy udział zatrudnienia w przedsiębiorstwach dużych spadł o 10,2%. Rys. 3. Struktura zatrudnienia w przedsiębiorstwach wg klas wielkości (% , 1999-2004) */ 1,0 0,8 39,4% 38,0% 36,4% 35,4% 34,6% 35,4% 25,8% 25,2% 24,5% 24,8% 25,2% 24,6% 7,0% 7,3% 10,4% 9,8% 10,0% 10,0% 28,4% 28,9% 28,1% 30,3% 30,6% 30,0% 1999 2000 2001 2002 2003 2004 0,6 0,4 0,2 0,0 Mikro Małe Średnie Duże Pracujący w sektorze prywatnym i publicznym z włączeniem sektora rolnictwa, leśnictwa i rybołówstwa Źródło: Opracowanie własne na podstawie Raportów o stanie sektora MSP w Polsce w latach 19992005, PARP */ W ramach sektora MSP – udział zatrudnienia w przedsiębiorstwach mikro i małych w zatrudnieniu w ogółem w przedsiębiorstwach wzrósł o 13%, natomiast udział zatrudnienia w przedsiębiorstwach średnich spadł o 2,4%. Oznacza to, że sektor mikro i małych przedsiębiorstw rozwija się, między innymi zwiększając zatrudnienie. Rozwój ten jest szybszy niż w pozostałych grupach przedsiębiorstw – stąd m.in. efekt zmiany struktury zatrudnienia w przedsiębiorstwach. Przeciętne wynagrodzenie w sektorze MSP wynosiło w 2005 r. 2405 zł, a w dużych przedsiębiorstwach – 2949 zł. Zróżnicowanie wynagrodzeń w sektorze MSP było duże – 5 przeciętne wynagrodzenie w mikro przedsiębiorstwach stanowiło 72,5% przeciętnego wynagrodzenia w sektorze MSP, w małych firmach – 86,9%, w średnich – 119,4%. W 2005 r. przedsiębiorstwa wypłaciły pracownikom wynagrodzenia w łącznej wysokości 167,7 mld zł, z tego 51,5% to wynagrodzenia wypłacone przez małe i średnie przedsiębiorstwa. Udział kosztów wynagrodzeń w kosztach przedsiębiorstw ogółem prezentuje Tabela 2. Tab.2. Udział kosztów wynagrodzeń w kosztach ogółem*/ w sektorze przedsiębiorstw wg klas wielkości, 2005 r. mikro małe średnie duże MSP (do 9 (10-49 (50-249 (od 250 (do 249 zatrudnionych) zatrudnionych) zatrudnionych) zatrudnionych) zatrudnionych) 5 818 712 1 214 933 885 326 1 421 860 2 296 594 3 522 119 1 676 775 1 615 167 44 519 14 254 2 835 1 673 940 3,5 0,8 19,9 99,8 810,1 2,1 ogółem Przeciętne zatrudnienie Liczba przedsiębiorstw Przeciętne zatrudnienie w 1 przedsiębiorstwie Szacunki na podstawie przeciętnego zatrudnienia w sektorze przedsiębiorstw Źródło: Opracowanie własne na podstawie „Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2005 r.”, GUS, Warszawa luty 2007 */ Dane dotyczące przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w poszczególnych klasach wielkości przedsiębiorstw oraz udział kosztów wynagrodzeń w kosztach ogółem, z zastrzeżeniem, że do jego wyliczenia przyjęte zostało przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw (dlatego istotny jest tu nie poziom udziału kosztów wynagrodzeń w kosztach ogółem, a różnice w wartości tego wskaźnika dla poszczególnych klas przedsiębiorstw), wskazują wyraźnie na duże różnice między sektorem dużych przedsiębiorstw a MSP, szczególnie mikroprzedsiębiorstwami. Udział kosztów wynagrodzeń w kosztach ogółem jest w sektorze MSP o 30% niższy niż w przedsiębiorstwach dużych, natomiast w mikroprzedsiębiorstwach aż o 55% niższy. Przyczyn takiego stanu rzeczy może być kilka, m.in. niższa wydajność pracy w mniejszych przedsiębiorstwach, niższe kwalifikacje pracowników, wyższy udział kosztów stałych w kosztach ogółem, większy udział szarej strefy w zatrudnianiu i wynagradzaniu pracowników. Możliwość wystąpienia części z tych przyczyn można zweryfikować. 4. Przychody i koszty w przedsiębiorstwach Przychody i koszty sektora MSP nie odpowiadają udziałowi tego sektora w liczbie przedsiębiorstw. W 2005 r. przychody sektora przedsiębiorstw wyniosły 2264,4 mld zł. Małe i średnie przedsiębiorstw wypracowały 60,8% tych przychodów (1377 mld zł). Przeciętny przychód przypadający na 1 przedsiębiorstwo w sektorze MSP wynosił w 2005 r. ponad 820 tys. zł. Na poziom ten wpływ miały relatywnie niskie przychody mikroprzedsiębiorstw – na jedną mikro firmę przypadało przeciętnie niespełna 350 tys. zł przychodu. 6 Rys. 4. Przychody i koszty przedsiębiorstw wg klas wielkości udział w przychodach i kosztach ogółem (% , 2004 i 2005 r.) 1,0 0,8 38,3% 39,2% 38,5% 39,7% 22,2% 22,1% 22,7% 22,7% 14,8% 14,2% 15,0% 14,4% 24,7% 24,4% 23,8% 23,2% Udział w kosztach sektora przedsiębiorstw ogółem'2004 Udział w kosztach sektora przedsiębiorstw ogółem'2005 0,6 0,4 0,2 0,0 Udział w przychodach Udział w przychodach sektora sektora przedsiębiorstw przedsiębiorstw ogółem'2004 ogółem'2005 Małe Mikro Średnie Duże Źródło: Opracowanie własne na podstawie „Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2005 r.”, GUS, Warszawa luty 2007 Udział MSP w przychodach i kosztach przedsiębiorstw ogółem w 2005 r. w stosunku do 2004 r. dość znacznie – jak na krótki okres - spadł (w przychodach o 0,9 pp, w kosztach o 1,2 pp), co oznacza wzrost udziału w rynku firm dużych, ale kosztem rentowności. Szybciej rosnący udział dużych przedsiębiorstw w kosztach niż w przychodach sektora przedsiębiorstw ogółem wskazuje bowiem na wzrost relacji kosztów do przychodów i pogorszenie rentowności firm dużych. Pogorszyła się również relacja kosztów do przychodów, a tym samym rentowność w firmach średnich. Rys. 5. Wskaźnik poziomu kosztów (% , 2004 i 2005 r.) 95,8% 0,96 94,6% 94,5% 95,2% 0,94 94,3% 93,5% 0,92 89,6% 0,9 88,5% 0,88 Mikro Małe Średnie Wskaźnik poziomu kosztów'2004 Duże Wskaźnik poziomu kosztów'2005 Źródło: Opracowanie własne na podstawie „Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2005 r.””, GUS, Warszawa luty 2007 7 Widać wyraźnie poprawę i tak bardzo dobrej relacji kosztów do przychodów w mikroprzedsiębiorstwach. Ciekawie prezentują się dane dotyczące wartości przychodów przypadających na 1 zatrudnionego i na 1 zł wynagrodzeń. Tab.3. Przychody ogółem przypadające na 1 przedsiębiorstwo, na 1 zatrudnionego */, na 1 zł wynagrodzeń*/ w sektorze przedsiębiorstw wg klas wielkości, 2005 r. ogółem mikro małe średnie duże MSP (do 9 (10-49 (50-249 (od 250 (do 249 zatrudnionych) zatrudnionych) zatrudnionych) zatrudnionych) zatrudnionych) 553 120 322 524 501 361 887 415 1 377 005 1 615 167 44 519 14 254 2 835 1 673 940 1 214 933 885 326 1 421 860 2 296 594 3 522 119 21 628,2 23 153,9 41 653,8 81 271,9 86 435,9 Przychody ogółem (mln zł) Liczba przedsiebiorstw Przeciętne zatrudnienie Roczny koszt wynagrodzeń (mln zł) 2 264 420 1 676 775 5 818 712 167 707,8 Przychody na 1 przedsiębiorstwo (mln zł) Przychody na 1 zatrudnionego (zł) Przychody na 1 zł wynagrodzeń (zł) 1,4 389 161,6 0,3 455 267,8 7,2 364 299,9 35,2 352 609,0 313,0 386 404,9 0,8 390 959,2 13,50 25,57 13,93 12,04 10,92 15,93 Szacunki na podstawie przeciętnego zatrudnienia w sektorze przedsiębiorstw Źródło: Opracowanie własne na podstawie „Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2005 r.”, GUS, Warszawa luty 2007 */ Małe i średnie przedsiębiorstwa charakteryzują się wyższymi przychodami przypadającymi na 1 zatrudnionego niż przedsiębiorstwa duże (pamiętając, że do ich wyliczenia przyjęte zostało przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw), przy czym efekt ten osiągany jest przez MSP tylko dzięki mikroprzedsiębiorstwom, w których przychody przypadające na 1 zatrudnionego są 17,8 % wyższe niż w przedsiębiorstwach dużych. Jeszcze lepsze wyniki osiągają przedsiębiorstwa małe i średnie, gdy porównujemy przychody przypadające na 1 zł wydany na wynagrodzenia – są one o prawie 46% wyższe w MSP niż w dużych przedsiębiorstwach. W przypadku tej relacji „produktywność płac” jest wyższa we wszystkich przedsiębiorstwa duże. grupach Jednak sektora i w tym MSP od wyników przypadku wyniki osiąganych przez osiągane przez mikroprzedsiębiorstwa odbiegają w sposób znaczący od „produktywności płac” w pozostałych klasach przedsiębiorstw. Powyższa analiza wskazuje wyraźnie, że czym mniejsze przedsiębiorstwo, tym „produktywność zatrudnionych”, jak i „produktywność płac” jest większa, a zatem to nie w niższej „produktywności zatrudnionych” i „produktywności płac” tkwią przyczyny niższego udziału kosztów wynagrodzeń w kosztach ogółem w sektorze MSP (o 30%). 8 5. Zysk brutto i rentowność obrotu brutto przedsiębiorstw W 2005 r. sektor przedsiębiorstw wypracował łącznie 172,5 mld zł zysku brutto, z tego 70,3 mld zł osiągnęły mikroprzedsiębiorstwa (40,8%). Łącznie przedsiębiorstwa małe i średnie wypracowały w 2005 r. 68,2% zysku brutto osiągniętego w całym sektorze przedsiębiorstw. Wyk.6. Zysk brutto wypracowany przez przedsiębiorstwa, wg klas wilekości 2005 r. 31,8% 40,8% 14,8% 12,7% Mikro Małe Średnie Duże Źródło: Opracowanie na podstawie „Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2005 r.”, GUS, Warszawa luty 2007 Małe i średnie przedsiębiorstwa są bardziej rentowne (rentowność obrotu brutto) niż przedsiębiorstwa duże. Rentowność obrotu brutto całego sektora MSP wynosi 8,6% przy rentowności przedsiębiorstw dużych na poziomie 6,2%. Najwyższym poziomem rentowności obrotu brutto charakteryzują się mikroprzedsiębiorstwa. Jednak wynik finansowy brutto przypadający na 1 mikro firmę stanowi zaledwie 0,22% zysku brutto przypadającego na 1 duże przedsiębiorstwo. Tab.4. Zysk brutto i rentowność obrotu brutto w przedsiębiorstwach wg klas wielkości, 2005 r. ogółem Zysk brutto (mln zł) Zysk brutto przypadający na 1 przedsiębiorstwo (zł) Rentowność obrotu brutto (%) 172 547,8 102 904,6 7,6% mikro małe średnie duże MSP (do 9 (10-49 (50-249 (od 250 (do 249 zatrudnionych) zatrudnionych) zatrudnionych) zatrudnionych) zatrudnionych) 70 321,1 43 538,0 12,7% 21 927,0 492 531,3 6,8% 25 499,1 1 788 905,0 5,1% 54 800,6 19 330 013,2 6,2% Źródło: Opracowanie własne na podstawie „Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2005 r.”, GUS, Warszawa luty 2007 9 117 747,2 70 341,4 8,6% 6. Nakłady inwestycyjne przedsiębiorstw Inwestycje są tym elementem działalności przedsiębiorstw, który decyduje o możliwości ich rozwoju. W 2005 r. nakłady inwestycyjne przedsiębiorstw wyniosły łącznie 99,972 mld zł (ceny bieżące) i były wyższe realnie o 8,3% od wydatków inwestycyjnych przedsiębiorstw w 2004 r. Rys. 7. Nakłady inwestycyjne przedsiębiorstw (% , 2004 i 2005 r.) 1,0 0,8 50,2% 55,8% 0,6 0,4 24,3% 0,2 21,7% 12,6% 10,6% 12,9% 11,8% Nakłady inwestycyjne przedsiębiorstw'2004 Nakłady inwestycyjne przedsiębiorstw'2005 0,0 Mikro Małe Średnie Duże Źródło: Opracowanie na podstawie „Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2005 r.”, GUS, Warszawa luty 2007 Cały wzrost został osiągnięty dzięki dużym przedsiębiorstwom, które w 2005 r. w stosunku do 2004 r. zwiększyły realnie nakłady inwestycyjne o 20,5%. Natomiast nakłady inwestycyjne małych i średnich przedsiębiorstw spadły realnie o 4%. Jednak grupa MSP nie jest jednorodna – w mikroprzedsiębiorstwach realne nakłady inwestycyjne spadły o 0,5%, w firmach małych – o 8,9%, a w średnich – o 3,3%. Trochę inaczej kształtowały się zmiany nakładów inwestycyjnych przypadających na 1 przedsiębiorstwo. Tab.5. Nakłady inwestycyjne przypadające na 1 przedsiębiorstwo, 2004 i 2005 r. ogółem Nakłady inwestycyjne ogółem w 2004 r. (mld zł) Nakłady inwestycyjne ogółem w 2005 r. (mld zł) Nakłady inwestycyjne na 1 przedsiębiorstwo w 2004 r. (zł) Nakłady inwestycyjne na 1 przedsiębiorstwo w 2005 r. (zł) Realny zmiana nakładów inwestycyjnych na 1 przedsiębiorstwo 90,40 99,97 52 700,0 59 621,8 mikro małe średnie duże MSP (do 9 (10-49 (50-249 (od 250 (do 249 zatrudnionych) zatrudnionych) zatrudnionych) zatrudnionych) zatrudnionych) 11,66 11,39 21,97 45,38 45,02 11,84 10,61 21,70 55,81 44,15 6 870,0 263 450,0 1 570 000,0 16 500 000,0 26 250,7 7 332,0 238 376,9 1 522 576,1 19 687 760,1 26 379,4 110,8% 104,5% 88,6% 95,0% 116,9% Źródło: Opracowanie własne na podstawie „Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2005 r.”, GUS, Warszawa luty 2007 10 98,4% Przedsiębiorstwa inwestowały i inwestują przede wszystkim w „nowe obiekty majątkowe i ulepszenie istniejących” – na ten cel przeznaczono 85,2% całości nakładów inwestycyjnych, co oznacza, że nakłady na zakup używanych środków trwałych stanowiły 14,8% całości nakładów inwestycyjnych. Jednak struktura nakładów inwestycyjnych w poszczególnych grupach przedsiębiorstw była zróżnicowana – mikroprzedsiębiorstwa 92% nakładów inwestycyjnych przeznaczyły na zakup nowych środków trwałych, a przedsiębiorstwa – 76,2% kierując znacznie większą część nakładów inwestycyjnych niż pozostałe grupy przedsiębiorstw na zakup używanych środków trwałych. Podobna struktura nakładów inwestycyjnych ukształtowała się w 2004 r., aczkolwiek przedsiębiorstwa średnie w 2005 r. w większym zakresie niż w 2004 r. inwestowały w nowe aktywa trwałe. Obraz sektora przedsiębiorstw 2005 r. ukształtowany na podstawie danych GUS wskazuje na kilka zjawisk: 1) Mimo wzrostu liczby przedsiębiorstw zarejestrowanych w systemie REGON, maleje liczba przedsiębiorstw aktywnych. Proces ten może być efektem dwóch zjawisk. Po pierwsze, rozwoju przedsiębiorstw i przechodzenia przedsiębiorstw mikro do grupy przedsiębiorstw małych. Po drugie, rezygnacji z działalności gospodarczej bez wyrejestrowywania się - przede wszystkim przez podmioty o statusie osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą - w wyniku poprawy sytuacji na rynku pracy i możliwości znalezienia zatrudnienia na umowę o pracę. 2) Sektor MSP charakteryzuję się m.in. następującymi cechami w stosunku do przedsiębiorstw dużych: a) spadkiem udziału w sektorze przedsiębiorstw ogółem w ujęciu ilościowym– zmniejsza się liczba przedsiębiorstw małych i średnich przy wzroście liczby przedsiębiorstw dużych, b) spadkiem udziału w tworzeniu wartości dodanej, c) wzrostem udziału w zatrudnieniu w sektorze przedsiębiorstw, d) znacznie niższym udziałem kosztów wynagrodzeń w kosztach ogółem, e) wyższą „produktywnością zatrudnienia” i „produktywnością płacy”, f) niższym wskaźnikiem kosztów, g) wyższą rentownością obrotów brutto, h) jednak niskim poziomem zysku brutto na 1 przedsiębiorstwo, nie tworzącym zdolności akumulacyjnych MSP (przeciętnie 70,3 tys. zł w 2005 r.), i) spadkiem udziału w przychodach sektora przedsiębiorstw, j) ponad 2-krotnie wyższą wartością zysku brutto, 11 k) realnym spadkiem nakładów inwestycyjnych. 3) Najciekawiej w sektorze MSP zachowują się mikroprzedsiębiorstwa. Charakteryzują się one m.in.: a) najniższym przeciętnym wynagrodzeniem w sektorze przedsiębiorstw, b) znacznie niższym udziałem kosztów wynagrodzeń w kosztach ogółem niż pozostałe grupy przedsiębiorstw, c) najwyższą „produktywnością zatrudnienia” i „produktywnością płacy”, d) malejącym udziałem przychodów w przychodach przedsiębiorstw ogółem, e) najniższym wskaźnikiem kosztów i najwyższym poziomem rentowności obrotów brutto, f) bardzo niskim poziomem zysku brutto przypadającym na 1 przedsiębiorstwo (przeciętnie 43,5 tys. zł w 2005 r.), nie pozwalającym na budowanie finansowych podstaw rozwoju, g) wzrostem – jako jedyne w sektorze MSP – nakładów inwestycyjnych przypadających na 1 przedsiębiorstwo, h) koncentracją nakładów inwestycyjnych na zakupie nowych aktywów trwałych. Przedstawiona charakterystyka może stanowić bardzo dobre tło dla analizy wyników badania „Konkurencyjność sektora MSP 2007” jako, że badanie dotyczy okresu styczeń 2006 – czerwiec 2007. 12 Makroekonomiczne uwarunkowania rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce Rok 2006 był bardzo dobry dla polskiej gospodarki - wzrost PKB na poziomie 6,2% przy wysokim wzroście spożycia (5,1%)7. Do konsumpcji dołączyły inwestycje, które wzrosły w 2006 r. o 15,6% (nakłady brutto na środki trwałe). Towarzyszyła temu bardzo wysoka, mimo silnej złotówki, dynamika wzrostu exportu (ponad 23%, wg NBP, w euro)8. Aczkolwiek kontrybucja eksportu netto do wzrostu PKB była ujemna. Deficyt budżetowy wyniósł 25,063 mld zł wobec planowanych 30,547 mld zł (82% wykonania deficytu)9. W ciągu pierwszych 6. miesięcy 2007 r, było jeszcze lepiej – PKB wzrósł o 7,1% (w I kwartale PKB wzrósł o 7,4% w stosunku do tego samego okresu 2006 r., a w II – o 6,7%)10. Było to efektem wzrostu spożycia indywidualnego o 6% i wzrostu inwestycji – o 25,3% (w 1. kwartale 2007 r. - o 29,6%)11. Niepokoiła jedynie słabnąca dynamika eksportu (12% w czerwcu 2007 r.)12. Towarzyszyła jej rosnąca dynamika importu, co pogłębiło ujemny wpływ eksportu netto na dynamikę PKB. Produkcja sprzedana przemysłu wzrosła w ciągu 6. miesięcy 2007 r. o 10,7%, przy czym produkcja sprzedana tych przemysłów, które uznawane są za nośniki postępu technicznego – wzrosła o 12,6%13. Dynamicznie rosła produkcja budowlano-montażowa – o 30,2% w ciągu 6. miesięcy 2007 r.14 Sprzedaż detaliczna wzrosła o 15,6%. Wynagrodzenia wzrosły w ciągu pierwszych 6. miesięcy 2007 r. o 8,4%. Wzrosło również zatrudnienie – o 4,4%. Wzrosły kredyty przedsiębiorstw - na koniec czerwca wynosiły one 161,8 ml zł i ich wartość była o 22,2% wyższa niż w czerwcu 2006 r. (wzrost o 29,4 mld zł) 15. Współgra to z wysoką dynamiką inwestycji w ciągu pierwszych 6. miesięcy 2007 r. Wzrosły również depozyty przedsiębiorstw – o 23,7% (129,3 mld zł, wzrost o 24,8 mld zł) 16, co świadczy o dobrych wynikach finansowych firm (rentowność obrotu brutto przedsiębiorstw średnich i dużych Komunikat Głównego Urzędu Statystycznego w sprawie skorygowanego szacunku wartości nominalnej (w cenach bieżących) za lata 2005-2006 oraz dynamiki realnej produktu krajowego brutto w 2006 r., GUS, Warszawa 01.10.2007 8 Obroty handlu zagranicznego ogółem i według krajów (I-XII 2006 r.) (dane ostateczne), GUS, Warszawa 29.06.2007 9 Sprawozdanie operatywne z wykonania budżetu państwa za okres styczeń-grudzień 2006, MF, Warszawa 2007 10 Produkt krajowy brutto w II kwartale 2007 r., GUS, Warszawa 30.08.2007 11 Ibidem 12 Obroty handlu zagranicznego ogółem i według krajów (I-VI 2007 r.), GUS, Warszawa 10.08.2007 13 Nakłady i wyniki przemysłu I – II kwartał 2007 r., GUS, Warszawa 21.09.2007 14 Dynamika produkcji przemysłowej i budowlano-montażowej w czerwcu 2007 r., GUS, Warszawa 18.07.2007 15 Informacja wstępna nr 7/2007, NBP 16 Ibidem 7 13 wyniosła w 1. półroczu 2007 r. 6,5%, podczas gdy w tym samym okresie 2006 r. wynosiła ona 5,6%, poprawił się wskaźnik poziomu kosztów – z 94,4% w czerwcu 2006 r. na 93,5% w czerwcu 2007 r., płynność gotówkowa utrzymywała się na bardzo wysokim poziomie – 32,9%)17. Deficyt budżetowy wyniósł na koniec czerwca 2007 r. 3,678 mld zł, czyli jedynie 12,3% deficytu planowanego (30 mld zł) na 2007 r.18 Zmianom w makroekonomicznym otoczeniu przedsiębiorstw towarzyszyło w 2006 i w I połowie 2007 r. utrwalenie się pewnych tendencji i zmiana innych. „Utrwalenie” dotyczy wysokiej dynamiki spożycia indywidualnego. Jest to efektem utrzymującej się wysokiej dynamiki wzrostu wynagrodzeń i wzrostu zatrudnienia. Ciągle dynamicznie rośnie sprzedaż detaliczna. W polskiej gospodarce nie ma zatem w chwili obecnej bariery popytu. Gdy na początku 2006 r. PKPP Lewiatan przeprowadziła badanie kondycji sektora małych i średnich przedsiębiorstw19 i zapytała firmy, które nie inwestowały (było ich 40%), jaka jest przyczyna braku inwestycji – 71,3% wskazało (łącznie na 3 pierwszych miejscach jako najważniejsze przyczyny) słabą koniunkturę i brak popytu. Czyli jeszcze na początku 2006 r. przedsiębiorstwa bardzo wyraźnie widziały problemy dla swojego rozwoju przede wszystkim po stronie popytowej. Dzisiaj sytuacja jest inna. Z badań NBP20 wynika, że problemy ze znalezieniem odbiorcy na produkowane wyroby ma obecnie jedynie 4,3% badanych przedsiębiorstw. Popyt nie jest już barierą rozwoju przedsiębiorstw. Firmy oczekują także utrzymania się wysokiego popytu na ich wyroby w przyszłości. Ma to swoje skutki, m.in.: 1) „utrwala się” malejąca dynamika eksportu, bowiem dynamicznie rosnąca konsumpcja na rynku polskim „wypycha” eksport z obszaru zainteresowania części przedsiębiorstw. W ten sposób zmniejszają one ryzyko działalności (szczególnie firmy małe i średnie), 2) utrzymuje się wysoka aktywność inwestycyjna przedsiębiorstw (aczkolwiek w II kwartale 2007 r. dynamika inwestycji ogółem obniżyła się o 25% w stosunku do I kwartału 2007). Popyt nie jest już barierą rozwoju przedsiębiorstw, ale pojawiły się bariery podaży i ciągle istnieją nieusunięte bariery instytucjonalne. Wyniki finansowe przedsiębiorstw niefinansowych w okresie I – VI 2007 r., GUS, Warszawa 21.08.2007 Szacunkowe dane o wykonaniu budżetu w okresie styczeń-czerwiec 2007, MF, Warszawa 16.07.2007 19 Małgorzata Starczewska-Krzysztoszek, Konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw 2006, PKPP Lewiatan, maj 2006 20 Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury w III kw. 2007, NBP 17 18 14 Bariery instytucjonalne i podażowe rozwoju przedsiębiorstw w Polsce 1. Bariery podażowe w rozwoju przedsiębiorstw Bariera podaży dotyka większość sektorów gospodarki, jednak w największym stopniu dotyczy sektora budownictwa, gdzie 40% badanych przez NBP21 firm zgłasza problemy dotyczące realizacji zleceń. Także 1/3 firm z sektora „przetwórstwo przemysłowe” oraz z sektora „transport” napotyka na podażowe bariery. Dane te wyraźnie wskazują, że problem zaczyna być poważny. Potwierdzają to dane dotyczące produkcji sprzedanej przemysłu w 2. kwartale 2007 r., która wzrosła o 8,5% w stosunku do tego samego okresu 2006 r., podczas gdy wzrost sprzedaży w 1. kwartale 2007 r. wyniósł 13%. Przy czym dynamika produkcji sprzedanej przemysłu istotnie spadła w czerwcu 2007 r. – wyniosła tylko 5,6%. Zmalały również zapasy. Barierę podaży widać coraz wyraźniej w dwóch obszarach: (1) na rynku pracy, na którym brakuje – mimo ciągle wysokiego poziomu bezrobocia – rąk do pracy oraz (2) w wykorzystaniu mocy wytwórczych. Problem braku pracowników narasta w wyniku zwiększonego zapotrzebowania na pracę będącego wynikiem ożywienia gospodarczego, strukturalnego niedopasowania rynku pracy do potrzeb gospodarki, migracji zarobkowej Polaków, niskiej skłonności Polaków do szukania pracy poza miejscem zamieszkania (wolimy wyjeżdżać do pracy za granicę niż dojeżdżać do pracy w kraju), utrzymywania przywilejów emerytalnych powodujących wczesną dezaktywację pracowników, niskiej skłonności do zatrudniania niepełnosprawnych. Bariera podaży pracy jest niemożliwa do likwidacji w krótkim okresie, ale można próbować ograniczać jej skalę. I oczywiście dążyć do dopasowania rynku pracy do potrzeb gospodarki w średnim i długim okresie. Wysoki i rosnący stopień wykorzystania mocy wytwórczych jest drugą barierą podażową. Wynosi on 84%22. Ograniczenie tej bariery także wymaga czasu, bowiem niezbędne są tu inwestycje. Z badań NBP23 wynika, iż największy stopień wykorzystania mocy wytwórczych występuje w przedsiębiorstwach zatrudniających ponad 1999 pracowników (ponad 90%). Najmniejszy stopień wykorzystania – w firmach małych, zatrudniających do 50 pracowników (82%). Można postawić tezę, że jest to wynikiem większego w firmach dużych - w stosunku 21 Ibidem Ibidem 23 Ibidem 22 15 do posiadanego aparatu wytwórczego i inwestycji – wzrostu zamówień. Natomiast firmy małe dysponują większymi „luzami” w mocach wytwórczych nie ze względu na relatywnie większe inwestycje, a na mniejsza dynamikę wzrostu zamówień. Aczkolwiek obie grupy przedsiębiorstw przekroczyły granicę „bezpiecznego” stopnia wykorzystani mocy wytwórczych. Przedsiębiorstwa zdają sobie sprawę, że barierę tę można w sposób istotny ograniczyć tylko w wyniku inwestycji – w 1. kwartale 2007 r. nakłady inwestycyjne przedsiębiorstw (zatrudniających powyżej 50 pracowników) wyniosły 16,4 mld zł i były wyższe o ponad 47% niż w 1. kwartale 2006 r.24 Wydaje się jednak, że do początku 2006 r. skala inwestycji nie była wystarczająca. Zresztą nie tylko w sektorze przedsiębiorstw, ale w całej gospodarce, gdzie nakłady brutto na środki trwałe wzrosły w 1. kwartale 2006 r. tylko o 7,6% (w 1. kwartale 2007 r. – już o 29,6%)25. I to mimo wyraźnego ożywienia gospodarczego w 2006 r. generowanego przez rosnący popyt konsumpcyjny na rynku polskim, a także rosnące możliwości eksportowe. A także mimo niższych kosztów pieniądza (spadek oprocentowania kredytów w 2006 r.) oraz możliwości korzystania ze środków unijnych. Są dwie grupy przyczyn tego inwestycyjnego opóźnienia. Z badań PKPP Lewiatan26 wynika, że 39,2% przedsiębiorstw małych i średnich nie inwestowało (do połowy 2006 r.) ponieważ posiadało niewykorzystane moce wytwórcze. Podobne wyniki dostarczały także inne badania. Ponadto przedsiębiorstwa oceniały (i ciągle oceniają) ryzyko inwestowania jako bardzo wysokie, dlatego ich decyzje inwestycyjne są opóźnione. To ryzyko wiązało się i ciągle wiąże się przede wszystkim z częstymi zmianami regulacji prawnych dotyczących gospodarki, brakiem reformy finansów publicznych, który grozi możliwością poniesienia obciążeń podatkowych, brakiem planów zagospodarowania przestrzennego i brakiem regulacji, które wymuszą przygotowanie tych planów, brakiem uregulowania stosunków własnościowych wynikającym z braku decyzji reprywatyzacyjnych, trudnościami w dostępie do funduszy unijnych. W 2006 r. dynamika konsumpcji tak znacząco wzrosła, że przedsiębiorstwa musiały dokonać wyboru między ciągle wysokim ryzykiem inwestycji, a utratą rosnącego rynku. Część z nich podjęła ryzyko już w 2. połowie 2006 r. Bardzo intensywnie zaczęły inwestować firmy z sektora budowlanego i energetycznego (także w 2007 r.). Dzięki inwestycjom stopień wykorzystania mocy wytwórczych w budownictwie spadł, aczkolwiek ciągle jest bardzo wysoki, bowiem wynosi 86% (NBP) 27. Jednak bez inwestycji (które w 1. kwartale 2007 r. wzrosły w stosunku do tego samego okresu 2006 r. o 95,2% (dane za Ministerstwem Gospodarki)) produkcja budowlano-montażowa nie mogłaby Wyniki ekonomiczne finansowe podmiotów gospodarczych w I kwartale 2007, MG, lipiec 2007 Produkt krajowy brutto, op. cit. 26 Małgorzata Starczewska-Krzysztoszek, op.cit. 27 Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw…, op.cit. 24 25 16 wzrosnąć o 30,2% w 1. połowie 2007 r. (a w 1. kwartale 2007 r. o ponad 50%, aczkolwiek dominujący wpływ na ten wzrost miała pogoda). Gospodarka polska i przedsiębiorstwa w niej działające stoją jedną nogą w potencjalnych możliwościach tkwiących w rosnącym rynku wewnętrznym i zewnętrznym, natomiast druga noga utkwiła im w barierach podażowych – braku pracowników oraz w bardzo wysokim poziomie wykorzystania mocy wytwórczych. 2. Bariery instytucjonalne w rozwoju przedsiębiorstw Polska gospodarka od 1989 r. przechodzi proces zmian instytucjonalnych, które są efektem zaburzenia równowagi systemu społeczno-gospodarczego. Procesu tego nie udało się zakończyć mimo, iż minęło już 17 lat od czasu jego rozpoczęcia, a także mimo wejścia Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. Proces ten dotyczy tak formalnych, jak i nieformalnych zmian instytucjonalnych, które wpływają na wybory dokonywane przez ludzi, a co za tym idzie – na funkcjonowanie gospodarki. Składa się on w obszarze gospodarki przede wszystkim z tworzenie instytucji rynkowych, ze zmiany koordynacji przez państwo na koordynację przez rynek, ze zmian udziału państwa w obrocie gospodarczym poprzez prywatyzację. W obszarze społecznym składa się on natomiast ze zmian „zwyczajowych wzrostów myślenia i zachowania, które cechuje inercja”28. 2.1. Nieformalne bariery instytucjonalne Nieformalne bariery instytucjonalne to ograniczenia nieformalne o charakterze sankcji, tabu, zwyczajów, tradycji, nieformalnych kodeksów zachowań, które kształtowane są przez ludzi m.in. „…w celu stworzenia porządku oraz zredukowania niepewności w transakcjach”29. W 2004 r. Instytut Spraw Publicznych przeprowadził badania, które miały pozwolić na analizę i ocenę świadomości ekonomicznej społeczeństwa po 15 latach transformacji30. Wykazały one wyraźną akceptację gospodarki rynkowej – wg 59% respondentów gospodarka rynkowa jest najlepszym systemem gospodarczym w naszym kraju (zdecydowanie tak i raczej tak), natomiast przeciwników gospodarki rynkowej było 26% (raczej nie i zdecydowanie nie). Wnioski, które wyciągnęli autorzy z badania to stwierdzenie, że „pożądane zasady organizujące gospodarkę powinny wymuszać efektywność działania, gwarantując jednocześnie realizację zasad egalitarnych. Dlatego też mechanizmy rynkowe i Veblen T., Teoria klasy próżniaczej, PWN, Warszawa 1971 Encyklopedia socjologii, t. 2, Oficyna Naukowa, Warszawa 1999, s. 324 30 Świadomość ekonomiczna społeczeństwa i wizerunek biznesu, L.Kolarska-Bobińska (red.), ISP, Warszawa 2004 28 29 17 konkurencja powinny działać po stronie produkcji i określenia cen, opiekuńcze zaś – dotyczyć podziału i wyrównywania szans. (…) Państwo powinno natomiast zapewniać wysoki poziom świadczeń społecznych (81%), prowadzić protekcjonistyczną politykę rolną (65%), zwalczać bezrobocie (75%) oraz ograniczać zarobki osób najwięcej zarabiających”.31 Analizując wynikające z badań ISP nieformalne bariery instytucjonalne z punktu widzenia budowania konkurencyjnej gospodarki oraz tworzenia warunków dla wzrostu konkurencyjności przedsiębiorstw działających na polskim rynku wyraźnie widać, że udało się nam dokonać niezbędnej dla realizacji tych celów zmiany nieformalnych kodeksów zachowań. W efekcie zmiany instytucjonalne oparte są ciągle w większej mierze na prorynkowych postawach ludzi jako konsumentów, a w znacznie mniejszym stopniu na ich przedsiębiorczości rozumianej jako skłonność do aktywności i ponoszenia ryzyka. 2.2. Formalne bariery instytucjonalne Formalne bariery instytucjonalne mogą tkwić w konstytucji, prawie, prawach własności. A przejawiają się w niedostosowanych do gospodarki rynkowej instytucjach, w ciągle nadmiernej koordynacji gospodarki przez państwo, w zbyt dużym udziale państwa w obrocie gospodarczym. Jeżeli przeczytamy zapisy w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, to w art. 20 mówi ona, że podstawą ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej jest „społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych”. W art. 22 Konstytucji RP dopuszcza natomiast ograniczenie wolności działalności gospodarczej, ale „tylko w drodze ustawy i tylko ze względu na ważny interes publiczny”. Patrząc zatem na te zapisy wydaje się, że formalnych barier instytucjonalnych w rozwoju polskiej gospodarki być nie powinno. Jednak faktem jest, że mamy w gospodarce 75 obszarów, a w ich ramach 236 rodzajów zezwoleń na prowadzenie działalności gospodarczej, czy chociażby 38 obszarów, a w ich ramach 135 rodzajów dopuszczeń do wykonywania zawodu. Stopień regulacji gospodarki jest bardzo duży i zamiast zmniejszać się – zwiększa się. Konstytucja RP nie tworzy formalnych ograniczeń, aczkolwiek daje do nich podstawy zapisując możliwość ograniczania wolności działalności gospodarczej „ze względu na ważny interes publiczny”, którego nie definiuje precyzyjnie. Dlatego zapis ten może być narzędziem wykorzystywanym przez „zwyczajowe wzorce myślenia i zachowania, które cechuje inercja”, może być kluczem do utrzymania ich status quo („...z jednej strony grupy społeczne korzystające ze „starych” rozwiązań prawnych (…). Z drugiej – politycy akceptujący tę 31 Ibid., str. 15-16 18 „tyranię” w obawie o wyniki kolejnych wyborów. Z trzeciej – urzędnicy (biurokracja), dla których każda zmiana jest zamachem na ich „przystosowanie się”, jest „rewolucją” mogącą zachwiać ich ustabilizowaną pozycją”32). O tym, że w Polsce nie udało się zdefiniować „ważnego interesu publicznego” świadczy 800 aktów prawnych regulujących działalność gospodarczą, ale także fakt, iż rocznie Sejm uchwala ponad 200 ustaw, z czego ponad 60% to nowelizacje regulacji już istniejących. Ponieważ stopień regulacji gospodarki nie zmniejsza się (a w niektórych obszarach nawet zwiększa się), przyczyn zbyt wolnych zmian instytucjonalnych szukać należy w prawie – jego ilości i jakości oraz w prawach własności. W Polsce ciągle występuje problem tak ze zmianami ograniczeń nieformalnych wynikających z transformacji, jak również ze zmianami ograniczeń formalnych - tych wiążących się z tworzeniem i nowelizacją prawa. Ponadto ograniczenia nieformalne, tak trudne do zmiany (na co wskazały m.in. badania ISP), ograniczają zmiany formalnych barier instytucjonalnych. Inflacja prawa dotyczącego gospodarki i jego zmienność są bowiem konsekwencją „zwyczajowych wzorców myślenia i zachowania”. Oznacza to, że aby transformacja została zakończona warunkiem niezbędnym jest zmiana nieformalnych kodeksów zachowań. Tylko dzięki temu możliwe będzie stworzenie infrastruktury instytucjonalnej, która będzie wspierać rozwój przedsiębiorstw m.in. poprzez identyfikację i zmniejszanie ryzyk związanych z działalnością gospodarczą. Więcej w: Małgorzata Starczewska-Krzysztoszek, Sektor publiczny a sektor prywatny – kierunki i siła zmian, w: Sektor publiczny w Polsce i na świecie, Kleer.J. (red.), CeDeWu, Warszawa 2005 32 19 Konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw 2007 1. Informacja o badaniu „Monitoring kondycji sektora małych i średnich przedsiębiorstw 2006” jest 7. edycją badania MŚP. Zostało ono przygotowane przez ekspertów Polskiej Konfederacji Pracodawców Prywatnych Lewiatan i zrealizowane na zlecenie PKPP przez Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS) w okresie 19 lipca – 5 września 2007 r. Badanie przeprowadzono na ogólnopolskiej losowej próbie 1093 aktywnych przedsiębiorstw prywatnych, czyli firm będących własnością osób fizycznych lub spółek z większościowym udziałem kapitału prywatnego, w tym także sprywatyzowanych przedsiębiorstw państwowych. Badane były przedsiębiorstwa zatrudniające 2 lub więcej pracowników, gdzie tytułem prawnym zatrudnienia jest terminowa lub bezterminowa umowa o pracę. Wywiady z respondentami były realizowane metodą wywiadu bezpośredniego (face-to-face) przez ankieterów CBOS. Ankieter przeprowadzał wywiad w jednej firmie z kilkoma osobami najbardziej kompetentnymi w danej tematyce. W praktyce najczęściej respondentami byli właściciele lub współwłaściciele przedsiębiorstw. Badanie objęło okres styczeń 2006 – czerwiec 2007 (część pytań i odpowiedzi dotyczy tylko 2006 r.). 1.1. Metodologia badania Dla celów losowania próby zbiorowość badania została podzielona na warstwy ze względu na 5 sekcji PKD oraz 3 kategorie wielkości zatrudnienia (2-9, 10-49, 50-249 zatrudnionych osób) w każdym województwie. W efekcie zbiorowość została podzielona na 240 warstw (5 sekcji PKD x 3 kategorie zatrudnienia x 16 województw). Uwzględniono następujące sekcje PKD: Sekcja D – działalność produkcyjna: 1. Spożywcza i przetwórstwo spożywcze 2. Inne dobra konsumpcyjne (szybkozbywalne) 3. Trwałe dobra konsumpcyjne 4. Dobra inwestycyjne (dla innych przedsiębiorstw) 5. Dobra zaopatrzeniowe (dla innych przedsiębiorstw) 6. Inne niż wymienione w sekcji D 7. Sekcja F – budownictwo 8. Sekcja G – handel hurtowy i detaliczny 9. Sekcja I – transport, gospodarka magazynowa i łączność 20 10. Sekcja K – obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z obsługą działalności gospodarczej. W schemacie doboru próby został zastosowany nieproporcjonalny dobór ze względu na sekcję PKD oraz kategorię wielkości przedsiębiorstwa oraz proporcjonalny ze względu na liczbę firm prywatnych w poszczególnych województwach. Nieproporcjonalny dobór MSP ze względu na wielkość zatrudnienia jest uwarunkowany strukturą polskich przedsiębiorstw, w których dominują firmy małe, zatrudniające do 9 osób. Aby mieć możliwość porównania wyników dla firm o różnej wielkości, w badanej próbie są nadreprezentowane firmy zatrudniające 10 i więcej osób. Struktura przedsiębiorstw ze względu na sekcje PKD nie jest tak silnie zdominowana przez jedną sekcję, jak struktura wielkości MSP przez jedną kategorię to znaczy przez małe firmy. W grupie 5 wyodrębnionych sekcji (D, F,G, I, K) najbardziej charakterystyczną dysproporcją jest zdecydowana przewaga liczebna MSP należących do sekcji G (handel hurtowy i detaliczny). W tej sekcji mieści się największa liczba prywatnych przedsiębiorstw. Z tego powodu w próbie został zmniejszony udział MSP z branży G na rzecz zwiększenia udziału firm z innych branż. Uzyskane wyniki zostały poddane procedurze ważenia, aby można było na podstawie danych z próby wnioskować o całej zbiorowości, czyli zapewnić im reprezentatywność. Opracowano trzy różne wagi: 1) do danych ogółem, 2) do danych w podziale na sekcje, 3) do danych w podziale na wielkość zatrudnienia. 1.2. Informacja o firmach Najliczniejszą grupę wśród badanych firm stanowią przedsiębiorstwa osoby fizycznej działające na podstawie wpisu do rejestru. Jaka jest forma prawna przedsiębiorstwa? N=1093 Spółka akcyjna 1,4% Spółka z ograniczoną 6,9% odpowiedzialnością Spółka komandytowa 0,2% Spółka partnerska 0,4% Spółka jawna 2,9% Przedsiębiorstwo osoby fizycznej - na podstawie wpisu do rejestru Spółka cywilna 70,1% 15,2% Inna forma 2,8% Razem 100,0% 21 1.3. Sekcje PKD Liczebność i odsetek przedsiębiorstw w poszczególnych sektorach n % 56 5,1% 40 3,7% Trwałe dobra konsumpcyjne 67 6,1% Dobra inwestycyjne (dla innych przedsiębiorstw) 42 3,8% Dobra zaopatrzeniowe (dla innych przedsiębiorstw) 36 3,3% Inne niż wymienione w sekcji D 59 5,4% Sekcja F – budownictwo 185 16,9% Sekcja G – handel hurtowy i detaliczny 354 32,4% 115 10,5% 139 12,7% 1093 100,0% n % Sekcja D – działalność produkcyjna: Spożywcza i przetwórstwo spożywcze Niespożywcze, szybkozbywalne dobra konsumpcyjne Sekcja I – transport, gospodarka magazynowa i łączność Sekcja K – obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z obsługa działalności gospodarczej Razem 1.4. Wielkość przedsiębiorstw Ilu pracowników zatrudnia na umowę o pracę Pana(i) firma? 2 - 9 pracowników 451 41,3% 10 – 49 pracowników 424 38,8% 50 – 249 pracowników 218 19,9% Razem 1093 100,0% 22 1.5. Wartość obrotów w 2006 r. (w mln Euro) Nie dotyczy, firma powstała w 2007 r. 1,7% 69,7% do 0,2 mln euro powyżej 0,2 mln euro do 0,5 mln euro 14,6% powyżej 0,5 mln euro do 1 mln euro powyżej 1 do 2 mln euro 4,5% 2,1% powyżej 2 do 10 mln euro 3,5% powyżej 10 do 50 mln euro 0,4% powyżej 50 mln euro 0,9% odmowa odpowiedzi 1.6. 2,6% Typ właściciela N=1093 Jedna osoba fizyczna 70,8% Wielu współwłaścicieli, udziałowców 27,7% Rząd (państwo) 0,0% Pracownicy 0,4% Zarządzający (kierownicy) 0,4% Przedsiębiorstwo krajowe 0,4% Przedsiębiorstwo zagraniczne 0,2% Inne 0,0% Razem 100,0% 23 1.7. Sposób rozliczania się z urzędem skarbowym Sposób rozliczania się z urzędem skarbowym: Ogólne zasady 63,4% Pełna 24,7% rachunkowość 2. Karta podatkowa 6,6% Ryczałt 5,1% Odmowa 0,3% Konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw 2007 Badanie „Monitoring kondycji sektora MSP 2007” pozwala przeanalizować i ocenić, w oparciu o opinie przedsiębiorców małych i średnich, kondycję przedsiębiorstw sektora MSP w 2006 r. oraz w pierwszej połowie 2007 r., jego silę konkurencyjną, czynniki tę konkurencyjność kształtujące oraz bariery ograniczające możliwości rozwoju firm małych i średnich. Tegoroczna edycja badania ma kontekst, jakiego nie miały poprzednie edycje – wysoką dynamikę wzrostu gospodarczego opartą na silnym wzroście konsumpcji i inwestycji, przy ujemnym wpływie na wzrost PKB eksportu netto (co jest wynikiem osłabienia tempa wzrostu eksportu i zwiększenia tempa wzrostu importu). Wszystko to przy rosnącym zatrudnieniu i silnie rosnących wynagrodzeniach. Dlatego interesujące będzie poszukanie odpowiedzi na pytania o wpływ małych i średnich przedsiębiorstw na obserwowany wzrost gospodarczy (co wymaga przede wszystkim danych statystycznych, których badanie nie dostarcza), a także o charakter korzyści, jakie z tego wzrostu mogą potencjalnie dla małych i średnich przedsiębiorstw wynikać, i – czy z potencjału tego MSP korzystają. Jeśli tak, to jakich zmian można oczekiwać w ich funkcjonowaniu w średnim i długim okresie. Jeżeli nie – jakie są tego przyczyny, czy tkwią one wewnątrz przedsiębiorstw, czy też wynikają z barier zewnętrznych. Istotna będzie również odpowiedź na pytanie, czy dobra koniunktura gospodarcza: 1) łagodzi istniejący negatywny wpływ formalnych i nieformalnych instytucji otoczenia gospodarczego na podejmowanie długookresowych decyzji biznesowych przez MSP, 24 2) osłabia negatywne oddziaływanie otocznia prawnego, w którym działają MSP, na ich aktywność (nieprzewidywalność, niestabilność, niejasność regulacji prawnych, co podnosi ryzyko działalności gospodarczej do poziomu nie pozwalającego MSP na planowanie działalności w długim okresie), 3) ogranicza negatywny wpływ procedur administracyjnych i pracy administracji na działalność MSP i jej koszty (administracja wzmacnia bowiem negatywne skutki złego, ciągle zmieniającego się, nieprzewidywalnego prawa). W tym kontekście bardzo istotna będzie odpowiedź na pytanie - czy małe i średnie przedsiębiorstwa korzystają z dobrej koniunktury i koncentrują się na działalności w krótkim okresie, a tym samym negatywny wpływy formalnych i nieformalnych instytucji otoczenia biznesu, negatywne oddziaływanie otoczenia prawnego oraz procedur administracyjnych i pracy administracji na długookresowe decyzje biznesowe małych i średnich przedsiębiorstw są tak silne, że MSP nie zmieniają horyzontu swojego działania. Czy też to negatywne oddziaływanie nie jest tak silne, że dobrą koniunkturę małe i średnie firmy wykorzystują dla budowania swojej pozycji konkurencyjnej w przyszłości. 2.1. Wpływ wzrostu gospodarczego w 2006 r. na kondycję małych i średnich przedsiębiorstw Uwaga: wszystkie wykresy, które znajdują się w tej części Raportu, to opracowania własne autorki na podstawie badania „Monitoring kondycji sektora małych i średnich przedsiębiorstw 2007”, PKPP Lewiatan, badania „Monitoring kondycji sektora małych i średnich przedsiębiorstw 2006”, PKPP Lewiatan, badania „Monitoring kondycji sektora małych i średnich przedsiębiorstw 2005”, PKPP Lewiatan. Rok 2006 był bardzo dobry dla przedsiębiorstw średnich i dużych. Wg danych GUS33 przychody w tej grupie firm wzrosły o 13,9%, zysk netto o 35,8%, rentowność sprzedaży netto wzrosła o 1/5, udział przychodów z eksportu w przychodach ogółem wzrósł o 8%. Danych dotyczących wyników finansowych sektora MSP w 2006 r. jeszcze nie ma34. Natomiast wyniki badania „Monitoring kondycji sektora MSP 2007” pozwalają na analizę i ocenę wpływu dobrej koniunktury w 2006 r. na małe i średnie przedsiębiorstwa. Tym bardziej, że w ocenie efektów działalności MSP w 2006 r. zaszły bardzo duże zmiany w stosunku do ocen z lat 2004-2005, które w tym obszarze były do siebie porównywalne. Ponad 50% więcej przedsiębiorstw małych i średnich zwiększyło przychody ze sprzedaży w 2006 r. niż w 2004 i 2005 r. Prawie 60% więcej MSP osiągnęło w 2006 r. większe zyski niż w 2004 i 2005 r. Prawie 30% więcej MSP zwiększyło udziały w rynku, jednocześnie tylko 33 34 Wyniki finansowe przedsiębiorstw niefinansowych w okresie I – XII 2006 r., GUS GUS opublikuje je w lutym 2008 r. 25 5,3% przedsiębiorstw stwierdziło, że spadły ich udziały w rynku, co oznacza że wzrost udziałów rynkowych dokonywał się dzięki wzrostowi rynku, a nie odbieraniu rynku konkurentom. Potwierdzają to oceny MSP dotyczące zmian liczby konkurentów – w 2005 r. wzrost liczby konkurentów deklarowało 56,6% MSP, w 2006 r. – 51,7%. Natomiast znacząco spadł (i tak dość niski w latach 2004-2005) odsetek firm małych i średnich, które zwiększyły sprzedaż na eksport (o ponad 55%) i jednocześnie wzrósł odsetek MSP, które w 2006 r. nie eksportowały (prawie o 10%). Oznacza to, że zainteresowanie małych i średnich przedsiębiorstw sprzedażą na eksport zmniejszyło się w 2006 r. Przyczyn tego stanu rzeczy szukać należy we wzroście popytu na rynku polskim i decyzjach MSP o całkowitej (wzrósł odsetek przedsiębiorstw, których sprzedaż na eksport nie dotyczy) lub częściowej (spadek odsetka MSP, które zwiększyły sprzedaż na eksport) rezygnacji z eksportu. Rys.8. Co zmieniło się w działalności firmy w 2006 r. ? Udziały w rynku'2006 17,6 Udziały w rynku'2005 40,7 13,6 Udziały w rynku'2004 5,3 42,4 11,8 17,4 40,7 15,0 Sprzedaż na eksport'2006 3,3 12,8 1,6 Sprzedaż na eksport'2005 7,4 13,8 Sprzedaż na eksport'2004 6,3 9,9 2,6 Zysk'2006 29,0 Zysk'2004 29,7 Przychody ze sprzedaży'2006 3,9 31,6 74,9 81,1 37,0 32,4 30,4 Przychody ze sprzedaży'2005 34,0 Przychody ze sprzedaży'2004 32,2 30,0 40% Znaczny wzrost, wzrost Bez zmian 37,0 60% 0,7 11,6 34,0 80% Znaczny spadek, spadek 2 1,3 39,2 39,8 30,7 20% 14,8 37,2 46,7 0% 25,6 82,3 46,3 Zysk'2005 36,4 1,8 1,3 0,8 100% Nie dotyczy Rosnącej liczbie MSP, które zwiększały przychody i zyski oraz udziały w rynku towarzyszył zmniejszający się – o ponad 1/5 - odsetek przedsiębiorstw zwiększających inwestycje w majątek trwały. Oznacza to, że przedsiębiorstwa, mimo znaczącej poprawy koniunktury, braku bariery popytowej, a więc szansie na utrzymanie się wzrostu sprzedaży w dłuższym okresie, mimo wzrostu zdolności kredytowych – nie decydują się na inwestycje w majątek trwały. Oznacza to albo relatywnie wysoki stopień niewykorzystania posiadanego aparatu wytwórczego, albo inne przyczyny, np. trudny dostęp do kredytu (patrz dalsza część Raportu), oczekiwanie na dostęp do środków z funduszy unijnych, czy też brak stabilności działalności gospodarczej, bariery instytucjonalne, nieprzewidywalne, niestabilne, niejasne otoczenie prawne, uciążliwość procedur administracyjnych, czyli to, co wcześniej zostało zdefiniowane jako bariery instytucjonalne. 26 Rys.9. Co zmieniło się w działalności firmy w 2006 r. ? (ii) Zadłużenie '06 4,9 Zadłużenie '05 31,1 2,9 12,8 Zadłużenie'04 60,7 45,7 11,1 8,4 88,0 16,9 0,6 79,1 Korzystanie z funduszy unijnych'04 3,6 7,9 0,2 Inwestycje w majątek trwały'06 44,3 8,5 36,1 Korzystanie z funduszy unijnych'06 2,1 9,8 0 Korzystanie z funduszy unijnych'05 2,7 32,0 88,2 24,2 44,3 Inwestycje w majątek trwały'05 30,8 Inwestycje w majątek trwały'04 29,3 0% 1,3 30,3 45,7 3,6 36,9 20% Znaczny wzrost, wzrost Bez zmian 29,4 4,4 40% 21,6 60% 80% 100% Znaczny spadek, spadek Nie dotyczy W kontekście rosnących zysków i ograniczania inwestycji uzasadniony jest spadek odsetka MSP, które zwiększyły zadłużenie (o 62%), a także prawie 2-krotny wzrost odsetka małych i średnich przedsiębiorstw, które deklarują, że zadłużenie ich nie dotyczy. Natomiast z funduszy unijnych korzysta ciągle (i tak zapewne będzie w nowym okresie prognozowania 2007-2013) niewielki odsetek MSP i tutaj w 2006 r. niewiele się zmieniło w stosunku do lat 2004-2005. Rys.10. Co zmieniło się w działalności firmy w 2006 r. ? (iii) Zakup nowych technologii, licencji'2006 12,5 Wypuszczenie na rynek nowych produktów/usług'2006 Inwestycje w B+R'2005 1,2 25,2 Wypuszczenie na rynek nowych produktów/usług'2005 Inwestycje w B+R'2006 24,6 61,8 31,0 32,0 6,9 21,0 11,4 0% Znaczny wzrost, wzrost 0,8 1,4 30,4 71,4 54,7 2,6 40% Bez zmian 27 42,9 36,2 30,7 20% 0,9 60% 80% Znaczny spadek, spadek 100% Nie dotyczy Można zadać pytanie, czy 2006 r. był dobrym okresem dla małych i średnich przedsiębiorstw. Z punktu widzenia krótkiego okresu zdecydowanie tak. Jednak MSP nie podjęły w 2006 r. działań o dłuższym horyzoncie czasu, nie rozpoczęły inwestycji na skalę, która uzasadniona była koniunkturą gospodarczą i perspektywami jej utrzymania się, a także na skalę, która tworzyłaby warunki dla wzrostu ich konkurencyjności w przyszłości. Niepokojące jest również zmniejszenie zainteresowania małych i średnich przedsiębiorstw inwestycjami w badania i rozwój (B+R) oraz przygotowaniem i wprowadzeniem na rynek nowych produktów i usług. O ponad 30% wzrósł odsetek MSP, które stwierdzają, że inwestycje w B+R ich nie dotyczą, a odsetek firm, które zwiększyły w 2006 r. nakłady na badania i rozwój zmniejszył się o 40% w stosunku do 2005 r. O 22% zmniejszył się również odsetek małych i średnich firm, które wypuściły na rynek w 2006 r. nowe produkty lub usługi. Dane te wskazują na silną koncentrację małych i średnich przedsiębiorstw na krótkookresowych działaniach biznesowych – w 2006 r. mniej MSP niż w 2005 r. zainwestowało w majątek trwały, mniej przedsiębiorstw zdecydowało się na wypuszczenie nowych produktów i zaoferowanie nowych usług, zmniejszył się odsetek małych i średnich firm, które zwiększyły inwestycje w badania i rozwój, a jednocześnie zwiększył się odsetek MSP, które stwierdziły, że inwestycje w badania rozwój ich nie dotyczą. Należy także zapytać o skutki dla gospodarki podjętych w 2006 r. przez przedsiębiorstwa małe i średnie decyzji. Niestety nie były to dobre z punktu widzenia rozwoju gospodarki decyzje – dość istotnie wzrósł, i tak wysoki, odsetek MSP nie zainteresowanych eksportem, zmniejszyło się zainteresowanie inwestycjami, a także kredytami. Znacznie więcej firm wskazywało, że koszty związane z ochroną środowiska ich nie dotyczą. Patrząc z perspektywy średnio- i długookresowych działań biznesowych trudno uznać 2006r. za udany dla małych i średnich przedsiębiorstw, a także dla polskiej gospodarki. Ograniczanie decyzji inwestycyjnych było oczywiście wyborem samych MSP. Istotne są jednak przyczyny takich wyborów. Można przyjąć tu dwa założenia: 1) MSP nastawione są na wykorzystywanie dobrej koniunktury gospodarczej do zwiększenia zysków, myślą i działają w krótkim horyzoncie czasu, nie są zainteresowane tworzeniem warunków dla swojego rozwoju w średniej i długiej perspektywie. Ich strategia opiera się na działaniach w krótkiej perspektywie i elastycznym dostosowywaniu się do zmieniającej się prosperity. Nawet gdyby instytucjonalne uwarunkowania rozwoju były przyjazne podejmowaniu decyzji o długim horyzoncie czasu, nie korzystałyby z nich. 2) MSP nastawione są na wykorzystanie dobrej koniunktury gospodarczej do zwiększenia zysków, myślą i działają w krótkim horyzoncie czasu, bowiem formalne i nieformalne ograniczenia instytucjonalne nie tworzą im możliwości do takiego 28 myślenia i działania. Zmniejszenie instytucjonalnych, formalnych i nieformalnych, barier rozwoju zmieniłoby strategię działania małych i średnich przedsiębiorstw, wydłużyło jego perspektywę. Analiza i ocena kolejnych elementów Badania powinna pomóc w odpowiedzi na pytanie, które z założeń jest prawdziwe. 2.2. Działalność małych i średnich przedsiębiorstw w 2007 r. – oczekiwania Analiza danych uzyskanych z Badania wskazuje, że małe i średnie przedsiębiorstwa nie planują zmiany swojej strategii w 2007 r. Należy przy tym pamiętać, że Badanie zostało zrealizowane w połowie 2007 r., czyli realizacja oczekiwań MSP dotyczących równych aspektów ich działalności w tym roku są już w dużym stopniu zaawansowane. Rys.11. Oczekiwania MSP dotyczące ich działalności w 2007 r. (na tle oczekiwań i ich realizacji w 2006 r.) Udziały w rynku'2007 - oczekiwania Udziały w rynku'2006 - realizacja Udziały w rynku'2006- oczekiwania Sprzedaż na eksport'2007 - oczekiwania Sprzedaż na eksport'2006- realizacja Sprzedaż na eksport'2006 - oczekiwania 29,5 31,4 17,6 30,2 6,9 12,8 0,3 40,7 82,3 14,6 73,7 46,3 19,4 37,0 65,3 72,9 Zysk'2006 - oczekiwania Przychody ze sprzedaży'2007 - oczekiwania 23,3 46,7 Przychody ze sprzedaży'2006 - oczekiwania 0% 5,1 20% 40% Bez zmian 60% 2,3 6,80,4 14,8 2 10,7 0,3 22,5 3,8 0,1 39,8 69,5 Znaczny w zrost, w zrost 36,4 24,9 79,9 Zysk'2007 - oczekiwania Przychody ze sprzedaży'2006 - realizacja 36,7 5,3 39,4 3,3 12,8 1,6 12,1 Zysk'2006 - realizacja 2,4 21,0 11,6 1,8 9,5 0 80% 100% Znaczny spadek, spadek Nie dotyczy Małe i średnie przedsiębiorstwa mają jeszcze większe oczekiwania dotyczące wzrostu przychodów ze sprzedaży i zysków w 2007 r. w porównaniu z oczekiwaniami jakie wiązali z 2006 r. Oczekiwania dotyczące wzrostu udziału w rynku są w 2007 r. porównywalne do tych, które MSP miały w stosunku do 2006 r. Natomiast bardzo wyraźnie zmniejszyły się oczekiwania dotyczące wzrostu sprzedaży na eksport. Analiza tych danych potwierdza obserwacje i oceny przedstawione na podstawie zmian w działalności MSP w 2006 r. 29 Potwierdza je również analiza oczekiwań dotyczących inwestycji w majątek trwały, których wzrostu oczekuje w 2007 r. mniejszy o 16% odsetek MSP, niż w 2006 r. Także oczekiwania dotyczące wzrostu zadłużenia w 2007 r. deklaruje mniej małych i średnich przedsiębiorstw niż w 2006 r., przy czym jest generalnie jest to bardzo mała liczba firm. Rys.12. Oczekiwania MSP dotyczące ich działalności w 2007 r. (na tle oczekiwań i ich realizacji w 2006 r.) (ii) Zadłużenie '07 - O 4,4 31,6 Zadłużenie '06 - R 4,9 31,1 Zadłużenie'06 - O 6,4 Korzystanie z funduszy unijnych'07 - O 7,7 56,3 3,3 60,7 12,1 12,30,3 75,3 Korzystanie z funduszy unijnych'06 - R 2,1 9,8 0 Korzystanie z funduszy unijnych'06 - O 88,0 20,3 Inwestycje w majątek trwały'07 - O 18,0 0,8 59,7 30,7 Inwestycje w majątek trwały'06 - R 39,4 24,2 Inwestycje w majątek trwały'06 - O Znaczny wzrost, wzrost 1 28,8 44,3 36,5 0% 24,7 18,8 48,4 20% 1,3 30,3 2,313,8 45,5 40% Bez zmian 60% 80% Znaczny spadek, spadek 100% Nie dotyczy Należy zwrócić uwagę na oczekiwania dotyczące możliwości korzystania z funduszy unijnych –oczekiwanie wzrostu ich wykorzystania w 2006 r. deklarowało 20,3%, a tylko 2,1% to osiągnęło. Mimo takiej dysproporcji między oczekiwaniami, a ich realizacją oczekiwania dotyczące możliwości wykorzystania funduszy unijnych w 2007 r. są 6-krotnie wyższe niż ich realizacja w 2006 r. Ta luka między oczekiwaniami a ich realizacją w 2006 r. miała zatem niewielki wpływ na oczekiwania dotyczące dostępu do unijnych pieniędzy w 2007 r. i to przy informacji o tym, że Polska negocjuje ciągle jeszcze Programy Operacyjne z Komisją Europejską, a zatem nie uda się uruchomić pieniędzy unijnych w 2007 r. (a przynajmniej są na to niewielkie szanse). Oczekiwania dotyczące wzrostu w 2007 r. inwestycji w B+R w 2007 r. oraz wypuszczenia na rynek nowych produktów lub usług deklaruje także mniej przedsiębiorstw małych i średnich niż miało miejsce w 2006 r. 30 Rys.13. Oczekiwania MSP dotyczące ich działalności w 2007 r. (na tle oczekiwań i ich reazliacji w 2006 r.) (iii) 19,6 Zakup now ych technologii, licencji'2007 - O Zakup now ych technologii, licencji'2006 - R 12,5 Wypuszczenie na rynek now ych produktów /usług'2007 - O 31,0 40,3 11,2 Inw estycje w B+R'2006 - R 6,9 37,4 0,9 42,9 25,4 71,4 32,0 20% 1,3 72,3 21,0 0,8 Bez zmian 0 32,3 16,1 0,3 13,8 0% Znaczny wzrost, wzrost 61,8 1,2 25,4 25,2 Wypuszczenie na rynek now ych produktów /usług'2006 - O Inw estycje w B+R'2006 - O 24,6 60,4 37,2 Wypuszczenie na rynek now ych produktów /usług'2006 - R Inw estycje w B+R'2007 - O 19,5 0,5 51,6 1,6 40% 60% 80% Znaczny spadek, spadek 100% Nie dotyczy Oczekiwania małych i średnich przedsiębiorstw dotyczące ich działania w 2007 r. potwierdzają ich koncentrację na krótkim okresie, na wykorzystaniu dobrej koniunktury w Polsce. Nie pozwalają na przyjęcie założenia, że 2006 r. był chwilowym odejściem odstępstwem od koniecznej ścieżki rozwoju MSP – inwestycji, w tym inwestycji w B+R, wprowadzaniem na rynek nowych produktów i usług, wzrostem udziału w wymianie międzynarodowej. 2.3. Krótkookresowa czy długookresowa „strategia” działania małych i średnich przedsiębiorstw Pozycja konkurencyjna przedsiębiorstw zależy od wielu czynników, na które firmy mają wpływ, ale także od dużej liczby zmiennych, które są dla nich egzogeniczne. Definiując czynniki wewnętrzne przyjmuje się, że najważniejszymi są35: 1) redukcja jednostkowych kosztów i możliwość oferowania niższych cen, 2) wyroby wyższej jakości, 3) zdolność dostosowywania wyrobów do wymagań klienta, 4) innowacyjność technologiczna, 5) innowacyjność produktowa, J.Bossak, Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki kraju i przedsiębiorstwa. Zagadnienia teoretyczne i metodologiczne, w: Konkurencyjność gospodarki Polski w obie integracji z Unią Europejską i globalizacji, J.Bossak, W.Bieńkowski (red.), t.I, SGH, s. 45-46 35 31 6) działania w sferze organizacji i zarządzania, które zapewniają wysoką dynamikę wzrostu produkcji i sprzedaży oraz wzrost wartości firmy. 2.3.1. Czynniki budujące pozycję konkurencyjną MSP na rynku Małe i średnie przedsiębiorstwa działające w Polsce wykorzystują część tych czynników do budowania swojej pozycji konkurencyjnej tak na rynku wewnętrznym, jak i na rynku zewnętrznym. Rys.14. Czynniki decydujące o konkurencyjności MSP w latach 2004-2007 5,6 Jakość obsługi klienta/trwałe relacje z klientami 5,9 9,6 9,5 21,7 15,2 Jakość produktów/usług 18,7 20,9 57,3 64,3 Cena produktów/usług 57,6 51,9 0 10 20 30 2004 2005 40 2006 50 60 70 2007 Dominującym czynnikiem wykorzystywanym przez MSP jest cena. Niepokojący, bowiem MSP działające w Polsce nie będą w stanie wygrać walki konkurencyjnej z przedsiębiorstwami z Chin, Indii, czy Brazylii, trend wzrostu znaczenia tego czynnika do 2006 r. uległ w 2007 r. osłabieniu. Małe i średnie przedsiębiorstwa zaczynają (ponownie) zwracać większą uwagę na jakość produktów i usług. Cena i jakość produktów i usług w 79%, wg MSP, zapewniają im wzrost konkurencyjności. Znaczenie pozostałych czynników jest dużo mniejsze i dość „rozproszone”. Niepokoi ciągle niskie, i mniejsze niż w latach 2004-2005, znaczenie nowatorskiego, innowacyjnego charakteru produktów i usług w budowaniu pozycji konkurencyjnej MSP, a także znaczący spadek, i tak niskiego w latach poprzednich, znaczenia zindywidualizowania oferty dla klientów (zdolność do dostosowywania produkcji i usług do wymagań klienta). Możliwe, że w obu przypadkach jest to efektem braku w chwili obecnej bariery popytu na rynku, a tym samym tendencji do standaryzacji i zwiększania skali produkcji dla zmniejszania jednostkowych kosztów 32 produkcji i możliwości utrzymywania cen na niezmienionym poziomie (potwierdzałby to niski poziom inflacji, który towarzyszy szybkiemu tempu wzrostu gospodarczego). Rys.15. Czynniki decydujące o konkurencyjności MSP w latach 2004-2007 (ii) 0,9 0,6 Now atorski, innow acyjny charakter produktów /usług 1,0 1,8 2,6 2,9 Lokalizacja firmy 1,5 4,4 2,9 Zdolność do dostosow ania produkcji/usług do w ymagań klienta 5,5 4,7 5,6 4,3 4,2 Wąska specjalizacja, specjalistyczna w iedza i umiejętności 6,2 5,8 0 2 4 2004 2005 2006 6 8 2007 Rys.16. Czynniki decydujące o konkurencyjności MSP w 2007 r. Wykorzystyw anie bardziej now oczsesnych niż konkurencja technologii produkcji Now oczesne metody zarządzania firmą 0,1 0,3 Kompetentni, dobrze zmotyw ow ani pracow nicy 1,6 1,9 Wizerunek przedsiebiorstw a 0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2007 Czynnikami sprzyjającymi budowaniu pozycji konkurencyjnej przez MSP, które zostały zbadane w 2007 r., a nie były badane w latach poprzednich, są: wizerunek przedsiębiorstwa, kompetencje i motywacje pracowników, nowoczesne metody zarządzania firmą oraz wykorzystywanie bardziej nowoczesnych niż konkurencja technologii produkcji. Wyniki wskazują na dość małą istotność tych czynników dla konkurencyjności małych i 33 średnich firm. Nawet taki czynnik, jak kompetentni i zmotywowani pracownicy, który ze względu na obecną sytuację na rynku pracy wydaje się być czynnikiem ważnym, nie znalazł znaczącego zainteresowania wśród MSP. Nawet w budownictwie, gdzie 2,6% przedsiębiorstw wskazało go jako istotny dla budowania pozycji konkurencyjnej. Może to oznaczać, że problemy z rynkiem pracy nie przekładają się w sposób istotny na konkurencyjność MSP. 2.3.2. Budowa pozycji konkurencyjnej przez MSP w najbliższych 2-4 latach Małe i średnie przedsiębiorstwa nie zamierzają zmieniać swojej polityki dotyczącej budowy pozycji konkurencyjnej na rynku. W najbliższych 2-4 latach dominować będzie cena, aczkolwiek powinna utrwalić się tendencją do ograniczania jej znaczenia. Utrwali się również, w opinii MSP, znaczenie jakości. Pozostałe czynniki będą ciągle czynnikami o mniejszym znaczeniu. Jednak w grupie tych czynników zwraca uwagę wzrost znaczenia wizerunku przedsiębiorstwa, kompetencji i motywacji pracowników, tworzenia nowoczesnych kanałów dystrybucji oraz wykorzystywania bardziej nowoczesnych niż konkurencja technologii produkcji. Rys.17. Czynniki, które będą decydowały o konkurencyjności MSP w najbliższych 2-4 latach - łącznie 3 najważniejsze (w odniesieniu do czynników decydujących w 2007 r.) 19,5 Lokalizacja firmy (2-4) 27,3 Lokalizacja firmy - 2007 21,9 Zdolność do dostosowywania produkcji/usług do wymagań klienta (2-4) 23,4 Zdolność do dostosowywania produkcji/usług do wymagań klienta - 2007 16,9 Wąska specjalizacja (2-4) 17,6 Wąska specjalizacja - 2007 38,5 Jakość obsługi klienta/trwałe relacje z klientami (2-4) 42,5 Jakość obsługi klienta/trwałe relacje z klientami - 2007 67,4 Jakość produktów/usług (2-4) 67,2 Jakość produktów/usług - 2007 69,8 Cena produktów/usług - (2-4) 70,8 Cena produktów/usług - 2007 0 10 20 30 40 50 60 70 80 Zwraca uwagę nie przywiązywanie przez małe i średnie przedsiębiorstwa wagi do nowoczesnych metod zarządzania przedsiębiorstwem. Ta niska skłonność MSP do korzystania z nowoczesnych metod zarządzania nie pozwala na wykorzystanie prostych 34 rezerw ciągle tkwiących w tych przedsiębiorstwach. Niepokoi utrwalanie się tej tendencji – jeżeli w najbliższych 2-4 latach małe i średnie przedsiębiorstwa nie sięgną po nowoczesne instrumenty zarządzania, konkurowanie ceną i jakością może stać się niemożliwe. Rys.18. Czynniki, które będą decydowały o konkurencyjności MSP w najbliższych 2-4 latach - łącznie 3 najważniejsze (w odniesieniu do czynników decydujących w 2007 r.) (ii) 5,3 Wykorzystanie bardziej nowoczesnych niż konkurencja technologii produkcji (2-4) 1,5 Wykorzystanie bardziej nowoczesnych niż konkurencja technologii produkcji - 2007 Nowoczesne metody zarządzania przedsiębiorstwami (2-4) 1,7 Nowoczesne metody zarządzania przedsiębiorstwami- 2007 1,6 5,3 Nowoczesne kanały dystrybucji produktów/usług (2-4) 2,7 Nowoczesne kanały dystrybucji produktów/usług - 2007 7,2 Nowatorski, innowacyjny charakter produktów/usług (2-4) 6,2 Nowatorski, innowacyjny charakter produktów/usług - 2007 15,3 Kompetentni, dobrze zmotywowani pracownicy (2-4) 13,4 Kompetentni, dobrze zmotywowani pracownicy - 2007 15,4 Wizerunke przedsiebiorstwa - (2-4) 12,7 Wizerunke przedsiębiorstwa - 2007 0 4 8 12 16 20 W opinii małych i średnich przedsiębiorców cena będzie ciągle czynnikiem najważniejszym w budowaniu pozycji konkurencyjnej, ale nie tak ważnym jak w latach poprzednich. MSP dostrzegają w coraz większym stopniu znaczenie jakości oferowanych produktów i usług. Istotny w budowaniu pozycji konkurencyjnej staje się wizerunek przedsiębiorstwa, kompetentni, dobrze zmotywowani pracownicy, a także korzystanie z nowoczesnych technologii produkcji. 2.3.3. Skłonność do inwestycji a rozwój przedsiębiorstw małych i średnich Od 2. połowy 2003 r. tempo wzrostu gospodarczego w Polsce rośnie i utrzymuje się dobra koniunktura gospodarcza. Dla przedsiębiorstw oznacza to możliwości rozwoju. Przy czym możliwości rozwoju oznaczają nie tylko większą produkcję, większą sprzedaż i większe zyski, ale także konieczność inwestycji. Tymczasem zamiast rosnąć, maleje odsetek małych i średnich przedsiębiorstw, które w danym roku rozpoczynają inwestycje. W 2006 r. zmalał również odsetek przedsiębiorstw, które kontynuowały inwestycje rozpoczęte w latach poprzednich. A przede wszystkim w 2006 r. aż 48% MSP nie rozpoczęło żadnej inwestycji. 35 Rys.19. Czy w latach 2004-2006 firma podjęła lub kontynuowała działania inwestycyjne ? 100 80 45,8 42,7 2,6 5,4 27,0 29,3 60 48,0 7,7 40 22,5 20 24,6 22,5 19,8 2004 2005 2006 0 Firma powstała w 2007 r. Nie podjęto ani nie kontunuowano inwestycji Kontynuowano działania z lat poprzednich i rozpoczęto nowe Kontynuowano inwestycje z lat poprzednich Rozpoczęto działania o charakterze inwestycyjnym Najmniej skłonny do inwestycji był handel i usługi – w tym sektorze w 2007 r. nie podjęło ani nie kontynuowało inwestycji 58,1% przedsiębiorstw małych i średnich. Również ponad 50% przedsiębiorstw sektora obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z obsługą działalności gospodarczej nie inwestowało w 2007 r. Najczęściej inwestowały natomiast przedsiębiorstwa sektora transport, gospodarka magazynowa i łączność (68,2% MSP) oraz firmy z sektora przemysłowego (66,4% MSP). Najmniej skłonne do inwestycji były w 2007 r. także mikroprzedsiębiorstw (51% nie inwestowało). Z analizy sektorowej skłonności do inwestycji oraz z oceny skłonności przedsiębiorstw wg klas wielkości do podejmowania ryzyka inwestycyjnego wynika, że inwestycje realizowane były przede wszystkim przez sektory, które charakteryzowały się wyższą dynamiką wzrostu. I to nawet w sytuacji, gdy przedsiębiorstwa z tych sektorów nie wskazywały na niepełne wykorzystanie mocy wytwórczych jako przyczynę nie podejmowania inwestycji. Porównanie przyczyn braku inwestycji w 2006 i 2005 roku wskazuje wyraźnie na osłabienie głównego czynnika, który przed 2006 r. wpływał negatywnie na decyzje o inwestycjach – oczekiwanie na poprawę koniunktury gospodarczej. Zmniejszyło się również znaczenie braku popytu na rynku polskim przy podejmowaniu decyzji o inwestycjach. Relatywnie niewielki wpływ na decyzje inwestycyjne ma też dostęp do kapitału. 36 Większy niż w 2005 r. wpływ na niepodejmowanie decyzji inwestycyjnych miał natomiast w 2007 r. brak strategii rozwoju, co jest zrozumiałe (ale mniej zrozumiały jest sam brak strategii w przedsiębiorstwie). Rys.20. Najważniejsze przyczyny braku inwestycji w latach 2005-2006 (łączne wskazania trzech najważniejszych przyczyn; % ) 4,2 Zbyt wysokie ryzyko polityczne'2006 10,0 Zbyt wysokie ryzyko polityczne'2005 11,9 Brak strategii rozwoju'2006 10,2 Brak strategii rozwoju'2005 Brak dostępu do kapitału na inwestycje'2006 7,6 Brak dostępu do kapitału na inwestycje'2005 12,1 Oczekiwanie na dostęp do funduszy unijnych'2006 0,9 Oczekiwanie na dostęp do funduszy unijnych'2005 13,9 26,8 Brak popytu na rynku polskim'2006 29,0 Brak popytu na rynku polskim'2005 Zbyt duża niestabilność warunków gospodarowania'2006 13,0 Zbyt duża niestabilność warunków gospodarowania'2005 37,3 39,0 Niewykorzystane zasoby techniczne'2006 39,2 Niewykorzystane zasoby techniczne'2005 Oczekiwanie na poprawę koniunktury gospodarczej'2006 21,1 Oczekiwanie na poprawę koniunktury gospodarczej'2005 42,3 0 10 20 30 40 50 Uwagę zwraca istotne obniżenie znaczenia dwóch do tej pory istotnych (łącznie) czynników mających wpływ na decyzje inwestycyjne – niestabilności warunków gospodarowania oraz ryzyka politycznego – odsetek przedsiębiorstw małych i średnich wskazujących te czynniki zmniejszył się prawie 3-krotnie - z 47,3% na 18,1%. W tym przypadku problem interpretacyjny polega na tym, że w 2006 r. nie wydarzyło się nic, co stabilizowałoby warunki gospodarowania, nie zmieniło się także w sposób istotny ryzyko polityczne. A wyjaśnienie zmniejszenia się siły wpływu tych czynników na decyzje inwestycyjne jest istotne w kontekście przyjętych w Raporcie założeń. Odpowiedzi można szukać w uodpornieniu się gospodarki na sprawy polityczne czy w nabraniu przez MSP umiejętności radzenia sobie w niestabilnych warunkach. Jednak uodpornianie i nabieranie umiejętności jest procesem, a zatem nie mogły pojawić się nagle, w 2006 r. Odpowiedzi można byłoby szukać również w nasileniu się innych czynników wpływających na negatywne decyzje ws inwestycji lub pojawieniu się nowych czynników. Jednak nic takiego nie wystąpiło. Przy tych danych nie ma zatem jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o niską skłonność do inwestycji przedsiębiorstw małych i średnich w okresie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego. 37 Nie rozstrzygając problemu przyczyn braku realizacji inwestycji przez dużą część małych i średnich przedsiębiorstwa, zastanowienia wymaga trwałość tej tendencji. W 2007 r. inwestycje realizuje (nowe i kontynuacje) lub planuje realizować jedynie 38,9% MSP podczas, gdy w 2006 r. było to 50% MSP. Ponadto wśród 3 głównych źródeł finansowania nowych inwestycji w 2007 r. aż 88,4% przedsiębiorstw planuje je sfinansować głównie ze środków własnych. 2.3.4. Czy struktura inwestycji wspiera konkurencyjność MSP ? Struktura inwestycji zrealizowanych przez małe i średnie przedsiębiorstwa w 2006 r. jest skorelowana z czynnikiem, który, poza ceną, buduje pozycję konkurencyjną MSP – z poprawą jakości produktów i usług. W 2006 r. inwestycje w poprawę jakości oferowanych dóbr i usług realizowało ponad 18% przedsiębiorstw więcej niż w 2005 r. Rys.21. W co inwestowano w 2005 i 2006 2006 r. r. (i) (i) (łączne wskazanie czterech głównych obszarów; obszarów; % %)) ‘2006 14,6 Informatyzacja firmy'2005 20,5 ‘2006 10,7 Rozwój sieci sprzedaży'2005 21,2 ‘2006 18,4 Budowa/zakup budynków, budowli'2005 budowli'2005 22,4 ‘2006 30,6 Poprawa jakości oferowanych dóbr/usług'2005 dóbr/usług'2005 25,9 ‘2006 23,6 Modernizacja środków transportu'2005 transportu'2005 ‘2006 27,9 20,1 Wymiana starych maszyn na nowe oo podobnych podobnych parametrach parametrach co co posiadane poprzednio i o podobnej podobnej wydajności'2005 wydajności'2005 ‘2006 Zakup maszyn/urządzeń o podobnych podobnych parametrach, parametrach, jak jak poprzednie, w celu zwiększenia produkcji/usług'2005 produkcji/usług'2005 ‘2006 27,9 34,3 28,1 24,3 Wprowadzenie nowych produktów ii usług'2005 usług'2005 30,1 ‘2006 29,3 Zakup maszyn i urządzeń ze względu względu na na nową nową technologię'2005 technologię'2005 32,0 0 5 10 15 20 25 30 35 Jednocześnie w strukturze inwestycji bardzo wyraźnie widać korelację realizowanych inwestycji z krótkookresową polityką MSP dostosowującą ich możliwości produkcyjne do bieżących potrzeb rynku – o ponad 22% przedsiębiorstw więcej niż w 2005 r. zakupiło w 2006 r. maszyny i urządzenia o podobnych parametrach, jak te które znajdują się już w ich użytkowaniu, w celu zwiększenia możliwości produkcyjnych. MSP zmniejszyły natomiast zainteresowanie inwestycjami w nowe technologie, w przygotowanie i wprowadzenie nowych produktów, w rozwój sieci sprzedaży. Bardzo wyraźnie potwierdzone są w 38 strukturze inwestycji preferencje małych i średnich firm – realizacja krótkookresowej polityki wykorzystującej dobrą koniunkturę gospodarczą. Takie rozłożenie inwestycyjnych punktów ciężkości nie wspiera MSP w budowaniu ich pozycji konkurencyjnej. Pytaniem jest, czy ta koncentracja inwestycji na krótkookresowych celach jest samodzielnym wyborem MSP, czy też wynika z ograniczeń zewnętrznych, które nie tworzą małym i średnim firmom możliwości skupienia się na celach długookresowych. 2.3.5. Czy trudności w dostępie do zewnętrznych źródeł finansowania ograniczają możliwości rozwoju MSP ? Małe i średnie przedsiębiorstwa zawsze w znacznie większym stopniu niż firmy duże korzystają w swojej działalności i przy finansowaniu inwestycji z wewnętrznych źródeł finansowania. Struktura finansowania majątku MSP składała się w 2006 r. w większości przedsiębiorstw wyłącznie z kapitałów własnych. W 2005 r. brak zadłużenia deklarowało co prawda jedynie 2,3% firm, ale przedsiębiorstw z zobowiązaniami finansującymi nie więcej niż 10% wartości majątku firmy było 55%. Tak diametralna zmiana struktury finansowania majątku w 2006 r. mogła być efektem wykorzystania przez małe i średnie przedsiębiorstwa wysokiej rentowności na spłatę istniejących zobowiązań. Rys.22. Jaki jest poziom zadłużenia Pana(i) firmy (zobowiązania ogółem/aktywa ogółem) ? Trudno powiedzieć'2006 1,0 Trudno powiedzieć'2005 2,5 Zobowiązania stanowią powyżej 80% aktywów'2006 0,7 Zobowiązania stanowią powyżej 80% aktywów'2005 1,0 Zobowiązania stanowią 51-80% aktywów'2006 1,5 Zobowiązania stanowią 51-80% aktywów'2005 2,6 Zobowiązania stanowią 21-50% aktywów'2006 5,6 Zobowiązania stanowią 21-50% aktywów'2005 14,6 Zobowiązania stanowią 10-20% aktywów'2006 10,7 Zobowiązania stanowią 10-20% aktywów'2005 21,9 Zobowiązania stanowią mniej niż 10% aktywów'2006 16,3 Zobowiązania stanowią mniej niż 10% aktywów'2005 55,0 Nie ma zadłużenia'2006 64,2 Nie ma zadłużenia'2005 2,3 0 10 20 30 40 50 60 70 Taka struktura finansowania majątku MSP nie pozwala im na korzystanie z dźwigni finansowej , a tym samym na zwiększanie możliwości działania i podnoszenie stopy zwrotu 39 z zainwestowanego kapitału (pod warunkiem oczywiście, że dźwignia byłaby dodatnia). Oznacza to, że małe i średnie przedsiębiorstwa tracą, w porównaniu z firmami dużymi, dostęp do podstawowych czynników rozwoju, nie rosną tak szybko jak mogłyby, tracą dystans do firm dużych. Przy opieraniu się w działalności gospodarczej przede wszystkim na środkach własnych, MSP nigdy nie będą mogły zainwestować wystarczająco dużego kapitału w rozwój czynników, które pozwoliłyby im na istotną zmianę ich potencjału konkurencyjnego. Małe i średnie przedsiębiorstwa finansują inwestycje przede wszystkim ze środków własnych i zysku zatrzymanego w firmie – w 2006 r. 73,1% wartości inwestycji sfinansowane zostało przez MSP ze środków własnych (w tym zysku zatrzymanego). Maleje znaczenie kredytu w finansowaniu inwestycji MSP. Rys.23. Z jakich źródeł firma finansowała inwestycje w latach 2005-2006 ? 3,0 1,9 9,0 2006 12,7 18,7 54,4 2,0 1,4 10,5 2005 16,6 31,9 37,2 0 Kapitały własne 10 20 Zysk zatrzymany 30 Kredyt bankowy 40 Leasing 50 Fundusze unijne 60 Inne Przedsiębiorstwa potwierdzają to wskazując, że najlepszym źródłem finansowania nowych inwestycji są środki własne – wymieniło je 44,2% MSP. Natomiast kredyt bankowy jest atrakcyjnym źródłem finansowania dla 21,9% firm. Z czego wynikają takie wybory źródeł finansowania ? W jakiej mierze są one efektem dobrych wyników finansowych przedsiębiorstw, a w jakiej konieczności wynikającej z trudności w dostępnie do kapitału obcego ? Analiza możliwości zaciągania przez MSP (lub zwiększania) zadłużenia długoterminowego oraz analiza barier w korzystaniu przez MSP z kredytów może wskazać odpowiedź na to pytanie. 40 Rys.24. Czy przedsiębiorstwo ma możliwość zaciągnięcia lub zwiększenia swojego zadłużenia długoterminowego ? Trudno pow iedzieć 0,5 Nie ma, poniew aż banki nie chcą udzielać kredytów MSP 4,0 Nie ma, bo formalności w banku są zbyt uciążliw e 1,7 Nie ma, poniew aż nie ma odpow iednich zabezpieczeń 3,5 Nie ma, bo firma miałaby trudności ze spłatą zadłużenia 9,1 Ma możliw ość, ale nia ma potrzeby, choć planuje inw estycje 19,6 Ma możliw ość, ale nie ma potrzeby - nie planuje inw estycji 49,2 12,6 Ma i tak planuje 0 10 20 30 40 50 Z powyższych danych wynika, że 81,4% małych i średnich przedsiębiorstw ma możliwość zaciągnięcia lub zwiększenia swojego zadłużenia długoterminowego, ale tylko 12,6% planuje z tej możliwości skorzystać. Wśród 18,6% tych MSP, które nie mają, w swojej opinii, możliwości skorzystania z zaciągnięcia zobowiązań długoterminowych, prawie połowa (9,1%) wskazuje, że nie może z niej skorzystać, bowiem będzie miała trudności ze spłatą. Tylko 9,2% MSP ma utrudniony, z różnych powodów, dostęp do finansowania długoterminowego. Oznacza to, że skala problemu definiowanego jako trudny dostęp MSP do kapitału nie jest duża. Rys.25. Co jest barierą w korzystaniu z kredytów bankowych ? 0,3 Koszt przygotow ania w niosku kredytow ego Brak indyw idualnego podejścia do klienta 1,1 Małe znaczenie dotychczasow ej historii kredytow ej MSP 1,5 Biurokracja zw iązana z aplikow aniem o kredyt 4,7 Wysokośćprow izji 5,0 6,9 Brak atrakcyjnej oferty dla MSP Niechęć banków do udzielania kredytów MSP w ynikająca z w yższego ryzyka 20,4 Wysokość oprocentow ania kredytów 22,4 Wysokość w ymaganych zabezpieczeń 24,6 0 41 10 20 30 W grupie 9,2% MSP, które mają utrudniony dostęp do finansowania długoterminowego pojawiają się 3 główne problemy – brak zabezpieczeń, uciążliwość procedur bankowych oraz niechęć banków do udzielania kredytów MSP. Potwierdza to rozbudowany katalog barier w korzystaniu z kredytów bankowych. Duża część barier utrudniających dostęp MSP do kapitału związana jest z większym ryzykiem udzielania kredytu tym przedsiębiorstwom przez banki – z wyższego ryzyka wynika bowiem konieczność zabezpieczeń, koszt pieniądza, biurokracja, nadrzędność oceny bieżącej sytuacji przedsiębiorstwa wobec jego historii kredytowej. Z jednej strony mamy zatem wyższe niż dla firm dużych wymogi formalne, które MSP muszą spełnić, aby dostać kredyt. Z drugiej strony – większe zaufanie małych i średnich przedsiębiorstw do samofinansowania. Następuje także zmiana w strukturze najlepszych z punktu widzenia MSP zewnętrznych źródeł finansowania. Rys.26. Co byłoby najlepszym źródłem finansowania nowych inwestcyji w Pana(i) firmie ? Faktoring'2006 1,1 0,5 Faktoring'2005 Kredyt poręczony przez fundusz poręczeń'2005 1,5 Kredyt poręczony przez fundusz poręczeń'2005 3,1 2,1 Zagraniczny partner'2006 4,1 Zagraniczny partner'2005 Fundusze pożyczkowe'2006 2,6 Fundusze pożyczkowe'2005 2,7 Pożyczka od rodziny lub znajomych'2006 11,5 Pożyczka od rodziny lub znajomych'2005 9,6 12,8 Leasing'2006 9,3 Leasing'2005 25,1 Fundusze unijne'2006 23,5 Fundusze unijne'2005 39,2 Kredyt bankowy'2006 41,5 Kredyt bankowy'2005 0 10 20 30 40 50 Kredyt staje się mniej pożądanym źródłem finansowania zewnętrznego nowych inwestycji. Rośnie natomiast znaczenie leasingu. W przypadku małych i średnich przedsiębiorstw forma finansowania ma bardzo dużo zalet – m.in. oferuje wg MSP lepsze warunki finansowe niż kredyt bankowy, przedmiot leasingu zarabia na spłatę rat, związane są z nim korzystne regulacje podatkowe, pozwala na częstszą wymianę środków trwałych. Natomiast wypieranie kredytu przez fundusze unijne jest mało realne ze względu na dużą, ale ograniczoną jednak pulę środków unijnych. Wydaje się, że doświadczenia okresu prognozowania 2004-2006 nie zmieniły postrzegania funduszy unijnych przez MSP. 42 Zwiększanie udziału w finansowaniu zewnętrznym pożyczek od rodziny i znajomych świadczy zaś o tym, że małe i średnie przedsiębiorstwa mają rzeczywiście problem z dostępem do finansowania zewnętrznego na rynku finansowym. W przypadku małych i średnich przedsiębiorstw problem z dostępem do finansowania zewnętrznego w kontekście tworzenia warunków do rozwoju tych przedsiębiorstw jest jednak bardziej złożony. Jeżeli bowiem inwestycje o normalnym poziomie ryzyka nie zawsze mogą uzyskać finansowanie ze względu na charakter działalności MSP, to tym bardziej pozyskanie zewnętrznego finansowania na projekty inwestycyjne o podwyższonym ryzyku będzie trudne. Jednocześnie bez takich inwestycji zwiększanie potencjału konkurencyjnego małych i średnich przedsiębiorstw jest ograniczone – pod warunkiem, że takie inwestycje chcą one realizować. 2.3.6. Czy MSP są skłonne budować swoją pozycję konkurencyjną na innowacyjności ? Zainteresowanie małych i średnich przedsiębiorstw innowacyjnością zmalało. Wskazują na to bezpośrednie deklaracje MSP, jak również analiza struktury inwestycji realizowanych w 2006 r. (patrz pkt. 2.3.4. i rys. 21). Rys.27. Czy firmie przydatne byłyby działania innowacyjne (2006) ? Rys.28. Czy firmie przydatne byłyby działania innowacyjne (2007) ? 4,8 9,0 39,3 37,8 57,4 51,7 Tak Nie Trudno powiedzieć Tak Nie Trudno powiedzieć Dzisiaj mniej firm widzi uzasadnienie dla działań innowacyjnych. Potwierdza to także analiza czynników, które wg MSP mogłyby zwiększyć ich innowacyjność – mniejsze jest zainteresowanie dostępem do kredytów na preferencyjnych warunkach na prowadzenie działań innowacyjnych (i generalnie zniesieniem barier w dostępie do kredytu) i ewentualnym wzrostem popytu na polskim rynku na innowacyjne produkty i usługi. Maleje znaczenie nowatorskiego, innowacyjnego charakteru produktów i usług dla budowania pozycji konkurencyjnej. Maleje zainteresowanie (aczkolwiek ciągle jest duże) 43 tanimi pożyczkami na przedsięwzięcia innowacyjne i dofinansowaniem inwestycji w nowoczesne technologie w ramach funduszy strukturalnych. Rys.29. Jakie czynniki zwiększyłyby innowacyjność firmy ? (i) (łączne wskazanie trzech głównych czynników; % MŚP) Zniesienie barier w dostępie do kapitału'2006/7 12,4 Zniesienie barier w dostępie do kapitału'2005 24,6 Wiedza o innowacy jny ch rozwiązaniach doty czący ch produktów/usług dostarczany ch przez f irmę'2006/7 18,1 Wiedza o innowacy jny ch rozwiązaniach doty czący ch produktów/usług dostarczany ch przez f irmę'2005 11,2 Popy t na ry nku krajowy m na innowacy jne produkty '2006/7 32,5 Popy t na ry nku krajowy m na innowacy jne produkty '2005 43,6 Dostęp do kredy tów na pref erency jny ch warunkach'2006/7 31,5 Dostęp do kredy tów na pref erency jny ch warunkach'2005 46,0 Ulgi w podatkach związane z wprowadzaniem nowy ch technologii'2006/7 52,6 Ulgi w podatkach związane z wprowadzaniem nowy ch technologii'2005 53,5 0 10 20 30 40 50 60 Jednak są trzy czynniki, które zaktywizowałyby małe i średnie przedsiębiorstwa – to wiedza o innowacyjnych rozwiązaniach dotyczących produktów i usług dostarczanych na rynek przez MSP, wiedza o innowacyjnych rozwiązaniach dotyczących zarządzania firmą oraz – konkurencja ze strony innych, bardziej innowacyjnych firm w branży. Natomiast utrzymywanie się ulg w podatkach związanych z wdrażaniem nowych technologii na pierwszym miejscu wśród czynników, które mogłyby zwiększyć innowacyjność MSP (ze wskazaniem ponad 50% przedsiębiorstw) świadczy kolejny rok z rzędu o niskiej skuteczności docierania do małych i średnich przedsiębiorstw z informacją o instrumentach wspierających innowacyjność. Świadczy jednak także o braku realnego zainteresowania MSP innowacyjnością, bowiem gdyby to zainteresowanie było, potrafiłyby one dotrzeć do niezbędnych informacji. Jednak należałoby tą tezę zweryfikować, bowiem jeżeli nie jest prawdziwa, należałoby dążyć jednak do skonstruowania takiej polityki informacyjnej (przez ośrodki naukowe i badawcze dysponujące lub mogące dysponować rozwiązaniami potrzebnymi gospodarce oraz przez administrację publiczną powołaną do wspierania MŚP), która reagowałaby na zapotrzebowanie MŚP, o czym była mowa już w ubiegłorocznym Raporcie. 44 2.3.7. Weryfikacja potencjału konkurencyjnego i pozycji konkurencyjnej MSP poprzez udział w wymianie międzynarodowej W 2006 r. zachwycaliśmy się, że wartość polskiego eksportu wyniosła prawie 88 mld euro (wg GUS; a 93,3 mld euro – wg NBP), i wzrosła o 23,1% w stosunku do 2005 r. Jednak już w 2006 r. dynamika importu (124,2%) była wyższa od dynamiki eksportu. Miało to ujemny wpływ na wzrost PKB. W 2007 r. eksport nadal rośnie, ale jego dynamika z miesiąca na miesiąc maleje. Utrwala się natomiast wyższa dynamika importu. Co prawda wyniki przedsiębiorstw zatrudniających co najmniej 50 pracowników (firmy średnie i duże) wskazują, że odsetek firm-eksporterów rośnie36, rośnie również udział przychodów z eksportu w przychodach ogółem, ale dzieje się to w grupie firm, które stanowią zaledwie 1,02% ogólnej liczby przedsiębiorstw w Polsce. Natomiast dane dotyczące liczby eksporterów w całym sektorze przedsiębiorstw wskazują wyraźnie na regres – liczba eksporterów wynosiła w najlepszym pod tym względem 2003 r. 50 075, a w 2006 r. spadła o ponad 1/3 - do 31 777 firm37. Przy czym liczba firm-eksporterów z udziałem kapitału zagranicznego spadła w tym czasie o 28%, a firm-eksporterów bez udziału kapitału zagranicznego w znacznie większym stopniu – o 38% (prawie 16,5 tys. firm). Dzisiaj 54% polskiego eksportu jest realizowane przez firmy z kapitałem zagranicznym. Dane te bardzo wyraźnie wskazują, że polski eksport „stoi” na dużych firmach z kapitałem zagranicznym. Wskazują również, że wartość eksportu przypadająca na jedno eksportujące przedsiębiorstwo rośnie, a to oznacza, że jeśli ktoś wypada z eksportowej gry, to są to firmy z sektora MŚP. Mamy zatem do czynienia z umacnianiem się pozycji na rynkach zagranicznych silnych, dużych firm-eksporterów. Ich strategia nastawiona na rynki zewnętrzne nie została zmieniona przez wzrost konsumpcji na rynku polskim. Nie wpływa także na ich decyzje wysoki kurs złotego w stosunku do euro i do dolara (przy eksporcie o dużej wartości opłacalne jest ubezpieczenie się od ryzyka walutowego). Jednocześnie firmy mniejsze rezygnują z walki o rynki zagraniczne – uważają, że łatwiej jest im konkurować na rynku krajowym. Koncentrując się na rynku krajowym pozbywają się (lub ograniczają) także ryzyko walutowe. Pojawia się pytanie – dlaczego tak się dzieje ? Wydaje się, że powodem nie jest osłabianie pozycji konkurencyjnej polskich przedsiębiorstw (nie ma żadnych przesłanek do twierdzenia, że to jest powodem spadku odsetka przedsiębiorstw-eksporterów), a dynamicznie rosnąca konsumpcja na rynku polskim, która „wypycha” eksport z obszaru zainteresowania części przedsiębiorstw, gdyż w ten sposób zmniejszają one ryzyko działalności (szczególnie firmy małe). Tym bardziej, że wzrostowi konsumpcji towarzyszy silny złoty, który zmniejsza 36 37 Wyniki finansowe przedsiębiorstw niefinansowych w okresie I – VI 2007 r., op.cit. Dane uzyskane bezpośrednio z Ministerstwa Gospodarki 45 rentowność sprzedaży na eksport części przedsiębiorstw, przede wszystkim firm małych, i tych firm, których eksport nie wymaga importu. Ponadto dla firm małych koszty związane z utrzymaniem się na obcych rynkach – w stosunku do relatywnie niewielkich przychodów ze sprzedaży na eksport – są wysokie. Jeżeli więc pojawia się możliwość koncentracji sprzedaży na rynku polskim – korzystają z niej. Muszą jednak pamiętać, że powrót na rynki zagraniczne będzie bardzo trudny, jeśli nie niemożliwy. Szukając zatem prostej odpowiedzi na pytanie o przyczyny zmniejszania się zainteresowania eksportem firm działających na polskim rynku można wskazać, co często jest robione, na silnego złotego i rosnący popyt wewnętrzny. Rys.30. Czy firma kontynuuje lub zamierza podjąć sprzedaż na eksport ? (% ) 10 8,7 6,6 4,6 5 2,2 0,6 0,1 0 Kontynuowanie sprzedaży na eksport Rozpoczęcie sprzedaży na eksport 2006 Rezygnacja ze sprzedaży na eksport 2007 Z informacji uzyskanych od małych i średnich przedsiębiorstw wynika, że w 2006 r. 6,6% przedsiębiorstw eksportowało swoje produkty i usługi (w tym liczona była sprzedaż na Jednolitym Rynku), a planowało rozpocząć sprzedaż na eksport dalsze 2,2% firm. W efekcie w 2007 r. kontynuuje działalność na eksport 8,7% MSP, a planuje jej rozpoczęcie dalsze 4,6%. Oznacza to, że bardzo niewielka liczba małych i średnich firm to eksporterzy. W 2005 r. 83,2% małych i średnich firm nie eksportowało, w 2006 r. odsetek ten był już znacząco większy – 88,6%. Zgodnie z deklaracjami przedsiębiorstw, w 2007 r. nieeksporterów powinno być 86,7% wśród MSP Przyczyną rezygnacji MSP z działalności eksportowej nie jest tylko wzrost popytu na rynku polskim, o czym była mowa wcześniej. Na przyczyny rezygnacji wpływ ma bardzo długa lista utrudnień w podjęciu i prowadzeniu działalności eksportowej. W stosunku do poprzedniej edycji Badania, na liście tej nastąpiły pewne przetasowania – przede wszystkim zmniejszył się, o prawie 30%, negatywny wpływ silnego złotego na podejmowanie i prowadzenie działalności na eksport, aczkolwiek ciągle jest on jedną z 3 najważniejszych barier dla 46 20,3% MSP. Przyczyną zmniejszenia znaczenia kursu walutowego dla eksporterów może być efekt kompensowania spadku wpływów z eksportu – tanim ze względu na silnego złotego importem (jeżeli oczywiście przedsiębiorstwo jednocześnie eksportuje i importuje). Zmniejszyło się także znaczenie kosztów związanych z dostosowaniem się do wymogów rynków zagranicznych – to zapewne efekt poniesienia już tych kosztów w momencie wchodzenia na rynki zagraniczne. O połowę zmniejszyły się wskazania na brak środków finansowych jako utrudnienie w podejmowaniu i prowadzeniu eksportu. Ta zmiana wynika z poprawy kondycji finansowej małych i średnich przedsiębiorstw. Rys.31. Co stanowi największe utrudnienie w podejmowaniu lub prowadzeniu działalności eksportowej (2007 r.)? Słaby wizerunek produktów polskich 16,7 Brak środków f inansowy ch 9,9 Nieef ekty wna działalność polskich państwowy ch placówek za granicą 7,3 Wy sokie koszty dostosowania do wy mogów ry nków zagraniczny ch 15,7 21,4 Koszty transportu 25,9 Odmienne regulacje prawne 20,3 Kurs walutowy Pozy skiwanie inf ormacji o zagraniczny ch ry nkach 40,8 Znajdowanie wiary godny ch partnerów biznesowy ch za granicą 46,8 0 10 20 30 40 50 60 Mimo wielu barier, które przecież istniały także w okresie, gdy przedsiębiorstwa rozpoczynały działalność eksportową, w latach 2001-2003 - w najtrudniejszym okresie także ze względu na sytuację makroekonomiczną na światowych rynkach – stale rosła liczba małych i średnich makroekonomicznych firm-eksporterów. zainteresowanie Dzisiaj, MSP w znacznie eksportem lepszych znacząco warunkach spadło. Efektów odchodzenia przedsiębiorstw od sprzedaży na eksport będzie wiele – m.in. wspomniana wcześniej ujemna „kontrybucja” eksportu netto do PKB, a tym samym jego mniejszy wzrost, zmniejszenie konkurencyjności polskich MSP, konieczność ponoszenia kosztów ponownego wchodzenia na rynki zewnętrzne, gdy okaże się, że taki jest interes biznesowy przedsiębiorstwa lub gdy obniży się krajowy popyt konsumpcyjny. 47 W roku 2006 i w pierwszej połowie roku 2007 dokonały się bardzo duże zmiany w działalności sektora małych i średnich przedsiębiorstw – skoncentrowały się one na bieżącej działalności, którą wspierały zbyt małymi inwestycjami jak na potrzeby wynikające ze stopnia wykorzystania posiadanych mocy wytwórczych oraz potrzeby popytowe zgłaszane przez rynek. MSP zmniejszyły także swoje zainteresowanie eksportem – część z nich wycofała się ze sprzedaży na eksport lokując cała swoją produkcję na rynku polskim. Dobre wyniki finansowe pozwoliły im zmniejszyć zobowiązania finansowe, działają dzisiaj przede wszystkim w oparciu o kapitał własny. Zmniejszyło się także ich – i tak wcześniej niezbyt duże –zainteresowanie innowacyjnością. Maleje ono do tego stopnia, że zmniejsza się zainteresowanie MSP instrumentami mogącymi wspierać ich działania innowacyjne. ****** Małe i średnie przedsiębiorstwa zawsze koncentrowały się na realizacji krótkookresowych celów – wynikało to nie ze strategii działania, której większość z nich nie ma, a z bardzo wielu barier, które ograniczały i ciągle jeszcze ograniczają możliwości ich rozwoju. Jaskrawym przykładem może być niedokończona reforma formalnych instytucji oraz ich nieprzygotowanie do wspierania budowy konkurencyjności polskiej gospodarki i przedsiębiorstw, szczególnie małych i średnich. Polska gospodarka dostosowując się do wymogów zmieniającego się rynku, poza zmianami formalnych i nieformalnych ograniczeń wynikających z transformacji, powinna także zmieniać formalne i nieformalne ograniczenia instytucjonalne pod kątem potrzeb wynikających z konieczności budowania trwałych przewag konkurencyjnych38 na rynku światowym. A te zależą, według M. Portera, od zmian instytucji - zmian wartości, przekonań, postaw.39 ,,Jesteśmy świadkami kształtowania się swoistego standardu międzynarodowej kultury ekonomicznej, który stopniowo przekracza linie tradycyjnych podziałów kulturowych i dąży do coraz szerszego upowszechnienia. Powstaje ujednolicony i powszechnie akceptowany zbiór przekonań, postaw i wartości, które wywierają pozytywny wpływ na gospodarkę, natomiast aspekty kultury, które są nieproduktywne, zostają raz na zawsze odrzucone w wyniku presji wywieranej przez gospodarkę globalną oraz za sprawą zachęt z nią związanych’’40. Bez państwa, wg Portera, budowa przewagi konkurencyjnej gospodarki nie może się udać. Musi ono zapewnić, poza przewidywalnymi warunkami makroekonomicznymi i warunkami Porter M.E., Przewaga konkurencyjna narodów, PWE, Warszawa 1990); Porter M.E., Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001 39 Porter M.E., Postawy, wartości i przekonania a makroekonomia dobrobytu, w: L. E. Harrison, S. P. Huntington (red), Kultura ma znaczenie, Zysk i S-ka, Poznań 2003 40 Ibid., Poznań 2003, s. 59-77 38 48 politycznymi, stabilne i przewidywalne warunki prawne, które powinny umożliwiać przedsiębiorstwom planowanie strategiczne i zwiększanie produktywności. Ocenie skuteczności państwa w tworzeniu instytucjonalnych podstaw dla zwiększania konkurencyjności polskiej gospodarki oraz budowy gospodarki rynkowej opartej na właściwej strukturze własności, prawidłowych relacjach między koordynacją rynku i koordynacją państwa oraz niezbędnych, efektywnych instytucjach rynkowych poświęcona będzie kolejna część Raportu. 49
