Zamiana nachylenie krzywej popytu a wielkość utargu całkowitego i
advertisement
XVII WPROWADZENIE DO KONKURENCJI NIEDOSKONAŁEJ W wykładzie tym zajmiemy się wyjaśnieniem, co to jest konkurencja niedoskonała, jakie są jej formy i skąd się ona bierze? Zacznijmy od przypomnienia najważniejszych warunków . Podstawowym warunkiem istnienia doskonałej konkurencji jest duża ilość firm dostarczających jednorodny produkt oraz niczym nieskrępowana swoboda do gałęzi Utrzymanie obu tych założeń najczęściej nie jest jednak możliwe, bo w normalnie funkcjonującej gospodarce istnieje wiele przyczyn, które powodują zmniejszenie liczby konkurentów na rynku, czyli do koncentrację produkcji. Ponadto firmy te najczęściej nie dostarczają produktu jednorodnego, tylko zróżnicowany. Na takich rynkach firmy krzywa popytu firmy pokrywa się z krzywą popytu rynkowego. Oznacza to, że firma musi wyznaczyć nie tylko ilość, ale również i ceną, jest zatem cenodawcą. Może ona decydować, za jaką cenę sprzeda swoje produkty i sprzedawać je tylko tym, którzy tę cenę zapłacą. Oznacza to, że firma dysponują pewną siłą rynkową. Zróżnicowanie produktu oznacza, że każda firma jest do pewnego stopnia cenotwórcą i raczej ustala swoją własną cenę, niż pasywnie akceptuje cenę rynkową, jak czynią firmy konkurencyjne W sytuacji gdy firma zarówno określa poziom cen wytwarzanych ilości, kosztów produkcji jak osiąganych zysków wymaga stworzenie innego modelu rynku. Taką sytuację nazywamy ogólnie konkurencją niedoskonałą. To nowe modelowe podejścia wynika z obserwacji gospodarki, gdzie istnieje wielu firm, z których każda oferuje produkt trochę inny niż konkurencja. Konkurencja a siła rynkowa podmiotów Im mniej sprzedających i kupujących, tym większą posiadają siłę rynkową, tym dany rynek jest mniej konkurencyjny. W skrajnym przypadku na rynku jest tylko jeden sprzedawca jakiegoś danego wyrobu. Ekonomiści nazywają taką strukturę rynkową monopolem pełnym Znajdująca się w takiej sytuacji firma ma dużą sił rynkową. Współczesną gospodarkę cechuje występowanie na dużą i rosnącą skalę konkurencji niedoskonałej. Najważniejsze przyczyny tego zjawiska to koncentracja produkcji oraz indywidualizacja (różnicowanie) produktów dostarczanych przez poszczególne firmy. Koncentracja produkcji Jeśli przedsiębiorstw ma być bardzo dużo, to muszą być one małe, tymczasem w wielu dziedzinach działają siły i mechanizmy prowadzące do koncentracji produkcji. Jest ona tym większa, im mniej firm działa w danej branży. Im wyższa koncentracja produkcji, tym mniej firm działa na rynku, tym bardziej odbiega on od założeń konkurencji doskonałej, tym bardziej j jest on zmonopolizowany. Jak mierzyć stopień koncentracji produkcji? Konkurencyjność rynku dotyczy stopnia, w którym pojedyncze firmy mają władzę nad rynkiem - władzę lub siłę wpływania na ceny i inne warunki, według których sprzedawany jest produkt. Zależy ona od stopnia koncentracji rynku. Pozwala on odróżniać i klasyfikować charakter konkurencji rynkowej, warto zatem wiedzieć, jak się ją mierzy? Wskaźnik koncentracji produkcji Powszechnie stosowanym miernikiem jest wskaźnik koncentracji produkcji. Jest to procentowy udział w sprzedaży obliczony dla kilku największych np. czterech, ośmiu, a niekiedy nawet 20 największych przedsiębiorstw w branży. Na przykład w Wielkiej Brytanii wśród 800 głównych produktów wytwarzanych prawie połowę stanowią takie, w których co najmniej 70% produkcji rynkowej jest wytwarzane przez 5 największych firm. Przy tak wysokim współczynniku koncentracji produkcji nie może być mowy o konkurencji doskonałej. Poniższa tabela pozwala zorientować się jak kształtowała się ta miara w odniesieniu do wybranych wyrobów przemysłu przetwórczego w Stanach Zjednoczonych w roku 1982. Udział procentowy wybranych firm w produkcji niektórych gałęzi przemysłu w USA Gałąź 4 największe firmy 8 największych firm. 20 największych firm. Odzież męska i chłopięca Produkcja biżuterii Meble drewniane: Domowe) meble metalowe)we Odzież damska i dziewczęca Wyroby futrzarskie 19% 17% 14% 13% 13% 7%, 31 % 27 % 22% 24% 18% 12% 48% 41% 40% 44% 26% 23% Źródło:.E.Nojszewska ,Z Szamrej Mikroekonomia Fundacja Naukowa Taylora Zeszyt 12 s.64 Im większe udziały pojedynczych firmy w wartości całości dostarczanych na rynek towarów, tym większą posiadają one możliwość wykorzystywania swej siły monopolistycznej w celu podnoszenia ceny ponad koszt krańcowy, tym wyższa jest wartość tak obliczanego wskaźnika. O istnieniu monopolu mówi się, gdy wskaźnik koncentracji obliczany dla jednego przedsiębiorstwa wynosi powyżej 90%. zaś o rynku konkurencyjnym, gdy nie przekracza on 40 %. Pozycja dominująca Nie trzeba jednak być monopolistą, by dyktować konsumentom swe warunki. Wystarczy zajmować "pozycję dominującą" na danym rynku - geograficznym, produktowym bądź nawet czasowym. Pozycja ta pozwala danej firmie utrzymywać stałe ceny, choć inne firmy je obniżają. Z praktyki-choćby orzecznictwa europejskich sądów i urzędów antymonopolowych - wynika, że firma ma pozycję dominująca, gdy jej udział w rynku jest nie mniejszy niż 40 proc. Wskaźnik Herfindahla-Hirschmana Innym miernikiem koncentracji firm w gałęzi jest indeks Herfindahla – Hirschmana. Oblicza się go jako podniesioną do kwadratu sumą procentowych udziałów poszczególnych firm (S) w ogólnej wartości towarów na rynku danego produktu. Pierwszym krokiem jest podzielenie wartości produkcji każdej z firm (X) przez ogólną wartość produkcji znajdującej się na rynku (R) X1 S1 = ------; R X2 S2 = ------; R X3 S3 = -------; R Xn ........... .; Sn = ------R Kolejny etapem jest podniesienie każdej z tych wielkości do kwadratu, a następnie ich zsumowanie: H = S12 + S22 + S32 + ..... + Sn2 Wskaźnik ten zawiera się w przedziale od zera do10 000 Jego wartość uzależniona jest od liczby firm na rynku (im więcej firm działa na rynku, tym mniejsza jest wartość tego wskaźnika) oraz od równomierności podziału rynku pomiędzy poszczególnych producentów (im bardziej nierównomierny jest podział rynku między poszczególnymi firmami, tym większa jest wartość tego wskaźnika, gdyż udziały podnoszone są do kwadratu). Gdy ilość firm jest nieskończenie duża H=0 Gdyby rynek składała się ze stu firm, z których każda dostarczałaby dokładnie 1% całości wskaźnik przyjąłby wartość H=100. Z kolei gdy dla rynku, na którym jedna firma dostarcza 50% zaś pozostałych dziesięć po 5% H= 2 750. Natomiast Gdy na rynku działa tylko jedna firma H= 10 000 . Przyjmuje się że rynek danego , dla którego H<1 000 , można uznać niezmonopolizowany Oto jak przedstawiały się wartości wskaźnikaH dla niektórych wybranych gałęzi gospodarki amerykańskiej w roku 1982 przemysł sukni damskich 24 przemysł płynnego mleka 151 przemysł męskiego obuwia 320 przemysł damskiego obuwia 492 przemysł produkcji opon 1591 przemysł produkcji miedzi 2673 przemysł zamrażarek i chłodziarek 2745 przemysł sztucznego włókna 2970 ( Źródło: B. Oyrzanowski :Mikroekonomia .j.w.) Dużą zaletą tej miary jest to, że uwzględnia ona udziały wszystkich firm na rynku a nie wyłącznie udziały kilku największych przedsiębiorstw. Należy jednak zdawać sobie sprawę z problemów, jakie nastręcza w praktyce stosowanie wyżej opisanych miar. Przede wszystkim decydująca jest tutaj definicja rynku i określenie jego granic geograficznych. Oficjalne dane statystyczne często nie uwzględniają importu. Wynika z tego, że stopień skoncentrowania sprzedaży jest zwykle o wiele mniejszy aniżeli stopień koncentracji produkcji. Oznacza to, że konkurencja w wielu gałęziach jest bardziej intensywna niż można by sądzić na pierwszy rzut oka. Nie zmienia to faktu, że prowadząca do konkurencji niedoskonałej koncentracja produkcji jest we współczesnym świecie zjawiskiem powszechnym i narastającym. Zobaczmy zatem jakie mogą być jej przyczyny? Przyczyną koncentracji może być zjawisko korzyści skali produkcji Wysoka koncentracja produkcji może być związana z rosnącymi korzyściami skali. Przypomnijmy, że graniczny poziom produkcji w przedsiębiorstwie, przy którym wygasają korzyści skali produkcji, nazywamy minimalną skalą efektywną (MSE). Odpowiada mu najniższy punkt na długookresowej krzywej kosztu przeciętnego. MSE wyznacza optymalną wielkość przedsiębiorstwa a jednocześnie maksymalną ilość przedsiębiorstw w danej gałęzi. Konkurencja między nimi wymusza produkowanie po najniższych kosztach. Aby obniżać cenę swoich produktów poniżej poziomu oferowanego przez mniejsze przedsiębiorstwa firmy powiększają swoje rozmiary. Dążenie do osiągania korzyści skali prowadzi do dopasowania ilości firm w gałęzi do rynkowego popytu. Typowa firma rozwija się do poziomu wyznaczonego przez minimalną skalę efektywną. Natomiast te, które nie są w stanie powiększyć skali i obniżyć kosztów, zostają doprowadzone do bankructwa i wyparte z rynku. Liczba firm, a co za tym i stopień koncentracji produkcji, zależy od stosunku MSE do ogólnej wielkości popytu na produkt tej gałęzi. Tam gdzie firma osiąga skalę efektywną przy niewielkiej produkcji skali w stosunku do ogólnej wielkością zapotrzebowania rynkowego, jest miejsce dla wielu konkurujących ze sobą małych przedsiębiorstw. Tak dziej się w przypadku małych zakłady gastronomiczne, przemysłu odzieżowego czy w niektórych usługach. Natomiast tam, gdzie MSE pojawia się dopiero przy bardzo dużych rozmiarach produkcji, na rynku działa tylko kilka wielkich przedsiębiorstwa. Firmy te uzyskają pewną siłę rynkową i konkurencja doskonała przestaje istnieć. Tak dzieje się w przypadku przemysłu naftowego, samochodowego i jak pokazuje poniższa tabela wielu innych . Gałąź Udział w produkcji USA konieczny, by pojedyncza firma mogła wykazać korzyści skali ( w %) Rzeczywisty Główne przyczyny korzyści z działania na przeciętny udział wielką skalę w rynku trzech największych firm (w %) Piwowarstwo 10 – 14 13 Potrzeba stworzenia wizji marki w skali krajowej oraz koordynowania inwestycji Papierosy 6 – 12 23 Reklama i zróżnicowanie wizji produktu Butelki szklane 4–6 22 Potrzeba posiadania centralnego personelu inżynieryjnego i projektantów Cement 2 7 Potrzeba rozłożenia ryzyka i zgromadzeni kapitału Lodówki 14-20 21 Wymagania marketingowe i dotyczące długości serii Rafinacja ropy 4-6 8 Rozłożenie ryzyka przy poszukiwaniu złóż ropy naftowej oraz koordynacja inwestycji Źródło P.Samuelson,W.Nordhaus: Ekonomia t 1. j..w. s Monopol naturalny Jeżeli w jakiejś gałęzi wraz ze wzrostem skali produkcji koszt przeciętny nieustannie spada, to minimalna skala efektywna osiągana jest przy produkcji, która pozwala zaspokoić cały lub prawie cały popyt rynkowy. W tych warunkach stosunek ten wynosi 1:1, zatem przy danej krzywej popytu rynkowego w gałęzi tej jest miejsce tylko dla jednego przedsiębiorstwa i jest bardzo prawdopodobne, że w gałęzi tej zostanie tylko jeden wytwórca-m monopolista Rys. Powstawania monopolu naturalnego C Kpc Kk dKp dKpc D Co dKk C1 Q1 Q2=2*Q1 Q Gdyby w gałęzi były jedynie dwie firmy i każda z nich wytwarzałaby rozmiary produkcji Q1 przy cenie równowagi rynkowej. Co, to podaż gałęzi (2 * Q1) równałaby się popytowi przy tej cenie popytowi. Przyjmijmy, że równoważąca rynek cena, Co jest równa przeciętnym kosztom całkowitym obu firm. W tych warunkach żadna z nich nie osiągnęła zysków ekonomicznych. UC = Q1* C0 KC = Q1*Kpc UC– KC = Q1 (C0 – Kpc ) C0 = Kpc, zatem Z e= 0 Można się domyślać, że każda nich chciałaby ten zysk otrzymać. Jest to możliwe poprzez obniżenie długookresowych kosztów przeciętnych. Zwiększaniu skali towarzyszy z jednej strony obniżka kosztów z drugiej wzrost oferowany ilości. Dodatkowe ilości można sprzedać obniżając cenę. Korzystając ze zjawiska korzyści skali produkcji, dostawy swoje realizuje po cenie uniemożliwiającej podejmowania opłacalnej działalności przez konkurencję. W końcu najbardziej efektywny z konkurentów wyprze z rynku produkującego zbyt drogo konkurenta opanuje cały rynek i zajmie na nim pozycję monopolisty. W ten sposób zjawisku korzyści skali towarzyszy skłonności do powstawania monopolu, a gałąź, w której występują takie „wrodzone" skłonności do monopolizacji, nazywana jest monopolem naturalnym. Monopol naturalny powstaje wówczas, gdy korzyściom skali są tak rozległe, że jeden producent produkując taniej od innych firm, jest w stanie zaspokoić całkowity popyt rynkowy. Jednak monopole mogą powstać również wtedy, wtedy, gdy gałąź jest wystarczająco duża, by pomieścić więcej niż jedną firmę. W realnym świecie istnieją bowiem szereg barier, które utrudniają lub wręcz uniemożliwiają nowym firmom wejście do gałęzi.Są to ograniczenia techniczne, ekonomiczne, i prawne. W przypadku monopolu naturalnego mamy do czynienia z barierą techniczno –finansową Bariera techniczno- finansowa Monopol naturalny ma rację bytu, gdy niezbędne do produkcji urządzenie techniczne są na tyle duże, że pozwalają zaspokoić potrzeby wszystkich odbiorców rynkowych równocześnie i są na tyle efektywne, że pozwalają wytwarzać dodatkową produkcje po coraz mniejszym koszcie jednostkowym. Bryłowatość inwestycji Wiemy już, że niektóre wysoko wydajne urządzenie mają określoną minimalną wielkość. Nie da się ich podzielić na mniejsze części. Przeważnie dotyczy to sytuacji, gdy dostawa produktu wymaga ciągłego fizycznego kontaktu z odbiorcą. Przykładami są dostawcy: wody, gazu i elektryczności, to jest dóbr, których podaż realizowana jest przy pomocy rur, kabli, czyli kosztownych urządzeń tworzących sieci przesyłowe. Nie da się wybudować połowy linii wysokiego napięcia czy dziesiątej części szybu. Koszty utopione Aby sprostać konkurencji, trzeba produkować tanio Na przykład, budowa ogólnokrajowej sieci telefonicznej kosztuje bardzo wiele. W gałęziach, w których istnieją duże korzyści ze skali, produkcja tania, to produkcja masowa, czyli na dużą skalę. Jednak podjęcie opłacalnej produkcji wymaga poniesienia wielkich nakładów inwestycyjnych. na stworzenie infrastruktury technicznej np. linii przesyłowych, torów kolejowych, rurociągów np pod dnem Bałtyku, a w przypadku transportu lotniczego budowy nowych lotnisk. Wydobycie ropy naftowej wymaga nakładów na wiercenie ostatnio coraz częściej na często na otwartym morzu. Przesyłanie gazu do wymaga stworzenie sieci przesyłowych.Podobnie jest z telefonią Gdy sieć już istnieje, przyczyną ogromnych korzyści skali jest rozkładanie się kosztu produkcji na kolejne porcje wytwarzanego dobra. Koszt przyłączenie kolejnych abonentów, a zatem i koszt rozmów jest stosunkowo niski. Jednak warunkiem koniecznym osiągania korzyści skali produkcji jest poniesienie ogromnych wydatków inwestycyjnych. Wydatki te to koszty utopione, bo jeśli po wejściu do gałęzi okaże się, że osiągane przychody są zbyt niskie by pokryć koszty stałe przedsiębiorstwo nie będzie w stanie ich odzyskać Ponadto wchodzące na rynek firmy muszą ponosić dodatkowe koszty zaistnienia w świadomości nabywców, zatem ich wydatki na reklamę muszą być dużo większe niż w firmach już istniejących. Koszt wejścia na rynek Dodatkowym utrudnieniem wejścia na rynek jest konieczność zorganizowania sprzedaży ogromnej (wynikającej z konieczności produkcji na dużą skalę) ilości dóbr na rynku opanowanym już przez istniejące firmy. Wymaga poniesienia ogromnych niekiedy nakładów na promocję i reklamę, przy czym ryzyko, że wydatki te nigdy nie zwrócą się jest bardzo duże. Jeżeli potencjalni producenci nie dysponują na wstępie potężnymi zasobami finansowymi, nie mają co marzyć o rozpoczęciu produkcji. Oczywiście zmniejsza to liczbę potencjalnych konkurentów. Wysokość wszystkich nakładów i ryzyko, że mogą to być kosztu utopione, stanowi dla potencjalnych konkurentów trudną a niekiedy wręcz niemożliwą do przełamania barierę techniczno finansową. Jeżeli zatem zasoby finansowe niezbędne do produkcji na wielką skalę oraz ryzyko związane z tym przedsięwzięciem stanowią barierę nie do pokonania dla konkurentów, w gałęzi utrzyma się tylko jedna firma, czyli powstanie monopol naturalny, lub działać będzie tylko kilka dużych firm Wynika z tego, że główną przeszkodą do wejścia konkurencji na taki rynek, jest wielkość potrzebnego do wejścia kapitału połączona z ograniczoną wielkością rynku zbytu oraz ryzyko, że raz poniesione wydatki mogą się nigdy nie zwróci poniesione. Jest to jedna z ważniejszych, ale nie jedyna bariera ograniczająca wejścia nowych firm na zmonopolizowany rynek. Poza przeszkodami tworzonymi przez malejące koszty, istnieje wiele mniej lub bardziej odczuwalnych barier wejścia, które utrudniają, a niekiedy wręcz uniemożliwiają, wejście nowych przedsiębiorstw na konkretny rynek. W pewnych przypadkach jedna lub kilka z nich wystarcza, aby całkowicie wyeliminować konkurencję i zapewnić pojedynczemu przedsiębiorstwu pozycję monopolisty. W innych natomiast bariery wejścia są możliwe do pokonania, jednakże są one na tyle silne, że na rynku działa tylko kilka przedsiębiorstw. Ich efektem jest ograniczona liczba konkurentów, a co zatem i mała konkurencyjności na danym rynku. Czysta przewaga jakościowa lub kosztowa O istnieniu barier wejścia na rynek można mówić również wtedy, gdy firma korzysta ze specyficznej know – how, pozwalających wytwarzać dany produkt po koszcie niższym od konkurencji. Do niedawna przewaga technologiczna firmy Cray Computer pozwalała jej utrzymywać niemalże monopolistyczną pozycję na rynku superkomputerów. Chociaż istnieje wiele bliskich substytutów jej produktu, Coca-Cola nadal z powodzeniem strzeże sekretu swego napoju, który okazał się takim przebojem rynkowym. W USA w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, kupując nowe systemy broni, Departament Obrony posługiwał się indywidualnie „adresowanymi" zamówieniami. Uzasadniał to tym, że na rynku tylko niektórzy dostawcy są zdolni do zapewnienia odpowiedniej jakości produktu. Źródłem tej przewagi może być np. posiadanie wyłącznego dostępu do surowców i komponentów, stosowanie unikalnej technologii, korzystanie z bardziej efektywnych metod zarządzanie, posiadanie w kadrze wykorzystywania unikalnych specjalistów. Takie przedsiębiorstwa mają nad wszystkimi potencjalnymi konkurentami absolutną przewagę pod względem jakości produktu lub przewagę w postaci niższych kosztów. Przewaga ta najczęściej chroniona jest przez prawo. Jednym z najbardziej skutecznych sposobów utrzymywania przez firmy pozycji monopolistycznej jest wykorzystanie przymusu administracyjnego stosowanego przez państwo Ochrona prawna Tendencja do powstawania niedoskonałej konkurencji może być również efektem przyjętych w państwie rozwiązań prawnych, administracyjnych, tworzących ograniczenie i w ten sposób chroniących istniejące monopole przed pojawieniem się konkurentów Firma staje się, przynajmniej na jakiś czas monopolistą, jeśli posiada ustawowo chronione prawo wyłączności wytwarzania nowego produktu lub stosowania nowej technologii Wyraża się to najczęściej w posiadaniu patentu. Patenty, prawa autorskie Patent może dotyczyć zarówno pewnego pomysłu, procesu technologicznego lub systemu produkcyjnego, jak i wynalazku. Na straży praw do patentu stoi państwo, chroniąc w ten sposób wynalazców i korzystających z wynalazków producentów przed nieuczciwą konkurencją. Prawo autorskie zabrania osobom nie upoważnionym kopiowania konkretnego dzieła, np. w postaci publikacji lub wyników badań naukowych. (Właśnie jesteśmy świadkami ciekawego sporu o to, czy oprogramowanie komputerowe może być chronione prawem autorskim). Patenty i prawa autorskie tworzą ważne bariery wejścia w przemyśle komputerowym, maszynowym, w elektronice, na rynku wydawniczym, w przemyśle farmaceutycznym, obronnym i chemicznym. W wielu przypadkach (usługi komunalne, telewizja kablowa, handel w okolicach autostrad oraz w parkach narodowych) państwo na długi czas tworzy monopole prawne. Firma może być właścicielem patentu, prawa wynalazczego, praw autorskich itp., które uniemożliwiają podjęcie produkcji innym firmom. Patenty to specyficzna forma ograniczeń prawnych. Patent przyznawany jest wynalazcy i udziela jemu wyłącznego prawa używania opatentowanego produktu lub procesu. I tak np. firma Polaroid była przez wiele lat monopolistą na rynku „ błyskawicznych „ aparatów fotograficznych. Rząd udziela patentów, aby zachęcić wynalazców, szczególnie tych drobnych do aktywności. Bez perspektywy ochrony patentowej drobny wynalazca byłby pozbawiony nadziei na osiągnięcie kiedykolwiek zysków w zamian za lata eksperymentowania, w nieustannym poszukiwaniu lepszych produktów i metod wytwórczych. Wprawdzie patent pozbawia konsumentów możliwości nabywania produktów na rynku doskonale konkurencyjnym, a zatem jak wykażemy dalej, musi on w konsekwencji płacić odpowiednio wyższe, przynoszące monopoliście zysk nadzwyczajny ceny, ale z drugiej strony zysk ten jest ogromnym bodźcem dla potencjalnie nowych konkurentów. W efekcie stanowi on zachętę do inwestowania w postęp techniczny i technologiczny i rozwój gospodarczy. Monopole tego typu pojawiają się i po jakimś czasie znikają. Żądna zysku nadzwyczajnego konkurencja wcześniej czy później znajdzie sposoby, by ominąć patent i rozpocząć produkcję, jeśli nie identycznego, to wystarczająco podobnego substytutu. Gdy firma Reynolds International Pen Company wprowadziła w 1945 r na rynek chroniony prawami patentowymi długopisy, sprzedawała je po 12,5 $ za sztukę. Po dwóch latach rynkowa cena długopisu wynosiła już tylko 1 $. Pamiętać należy również o fakcie, że prawa do patentu wygasają po upływie ustalonego z mocy prawa czasu. W Stanach Zjednoczonych patent zapewnia posiadaczowi wyłączne prawo produkcyjnego stosowania, używania oraz sprzedaży wynalazku na okres 17 lat. W tym czasie mogą się znacznie zmienić gusty konsumentów i powstać nowe technologia wytwarzania danego towaru. Licencje i koncesje Źródłem monopolu jest również przyznawane urzędom państwowym prawo do licencjonowania produkcji, czyli udzielania pozwoleń na prowadzenie określonej działalności gospodarczej. Im mniej wydanych licencji, tym większy stopień konkurencyjności na rynku i na odwrót. W skrajnych przypadkach, gdy stosowne urzędy wydadzą tylko jedno zezwolenie na rynku pozostanie tylko jedna, zajmująca monopolistyczną pozycję, firma. Takie postępowanie władz może wynikać z chęci zapobiegania powstaniu zakłóceń, jakie mogłyby zaistnieć w razie konfliktu między wieloma producentami ważnych dla istnienia zbiorowości produktów ( np. woda, energia elektryczna, usługi transportowe). Ponadto pojedynczą firmę łatwo jest kontrolować. Z drugiej strony, gdy władze uznają, że ceny pobierane przez monopole są zbyt wysokie, mogą doprowadzić do ich obniżki, ale gdy regulowana przez państwo cena zostanie obniżona za bardzo, a dostarczany przez monopol produkt jest społecznie potrzebny np. woda czy komunikacja, będzie on zmuszone dotować stworzony przez siebie monopol. Normy technologiczne, ekologiczne i sanitarne Monopol może również powstać, gdy producentowi uda się wymusić na władzach ustalenie przepisów tworzących bariery niemożliwe do pokonania dla konkurentów. Ostre przepisy sanitarne określające warunki, w jakich ma przebiegać proces produkcyjny, czy też wymagania, co do składu chemicznego produktu, stanowić mogą niekiedy barierę nie do pokonania dla rywali nie dysponujących równie skutecznymi grupami nacisku. Poparcie dla nowych regulacji przedstawiciele przedsiębiorców uzasadniają najczęściej ważnymi względami społecznymi np. troską o zdrowie i bezpieczeństwo społeczeństwa. Państwo jako monopolista Warto dodać, że władza państwowa często sama sobie przyznaje wyłączność na produkcje czy handel. W celu otrzymania łatwych i wysokich dochodów w dziedzinach szczególnie lukratywnych, gdzie jednostkowy koszt wytworzenie jest niski, co pozwala sprzedawać dane dobro po cenie kilkukrotnie wyższej od kosztów produkcji, tworzone są przedsiębiorstwa państwowe Mówimy wtedy o monopolu państwowym. Stosowanie agresywnych taktyk przez firmy istniejące Wiemy już, że głównym czynnikiem sprzyjającym monopolizacji jest zatem czas niezbędny innym firmom na wejście na rynek (zgromadzenie kapitału początkowego, uruchomienie produkcji itd.). Innym czynnikiem jest ryzyko, że przedsięwzięcie może się nie powieźć. Jest bowiem bardzo prawdopodobne, że działający już na rynku producenci zastosują wszystkie możliwe środki, by nie wpuścić nowych przedsiębiorstw na rynek. Bariery strategiczne (odstraszanie) Nawet, jeżeli rynek może pomieścić więcej niż jedną firmę nie na ograniczeń finansowych, to nowe przedsiębiorstwa też nie zawsze wchodzą na rynek. Istnieje bowiem niebezpieczeństwo zastosowania środków retorsji ze strony firmy, która zajmuje pozycję monopolisty. Istniejące firmy mogą zintensyfikować działalność reklamową a jednocześnie znacznie zwiększyć zróżnicowanie produktu, nie dlatego, że jest to opłacalne (może tak nie być), lecz w celu podniesienia kosztu wejścia nowych konkurentów. Monopolista może się uciekać do różnych sposobów nękania nowego przybysza, legalnych lub nielegalnych, aby tylko doprowadzić do jego wyjścia. Fuzje i przejęcia. Monopolista może złożyć ofertę wykupu każdej nowej firmy. Sama groźba przejęcia może zniechęcać nowych przybyszy. Podjęcie lub groźba wojny cenowej Ustabilizowany monopolista prawdopodobnie zdążył rozwinąć wyspecjalizowane umiejętności produkcyjne i marketingowe. Jest on najlepiej obeznany z techniką produkcji i ma ułożone stosunki z zaufanymi i tanimi dostawcami. Ma prawdopodobnie dostęp do tańszego kredytu. Produkuje zatem na niższej krzywej kosztów. Ustabilizowany monopolista jest w stanie wytrzymać straty przez dłuższy okres niż nowo powstająca firma. Może zatem rozpocząć wojnę cenową, czyli ustalać je na poziomie tak niskim, by zniechęcić kandydatów do ewentualnego wejścia. Nowym firmom jest więc trudno konkurować i prawdopodobnie przegrają ewentualną wojnę cenową, dlatego czasem dla odstraszenie potencjalnych konkurentów wystarczy tylko groźba rozpoczęciem wojny cenowej. Posiadanie lub kontrola kluczowych czynników produkcji. Tendencja do monopolizacji występuje zazwyczaj w dziedzinach, w których warunki produkcji nie pozwalają na poważne jej rozszerzenie ze względu na rzadkość występowania danego czynnika produkcji (specjalne warunki glebowo-klimatyczne, rzadkie bogactwa naturalne) a zapotrzebowanie na dany produkt jest duże. Jeżeli dane przedsiębiorstwo zarządza podażą ważnych czynników wytwórczych (np. będąc jedynym dostawcą pewnych komponentów do produkcji), to może odmówić dostępu do tych czynników potencjalnym konkurentom. Kontrola nad zasobami naturalnymi Monopolizacja może wynikać z opanowania czynników produkcji niezbędnych do wytworzenia danego towaru bądź też kanałów dystrybucji, co utrudnia potencjalnym konkurentom wprowadzenie swojej produkcji na taki rynek. Bariera wejścia powstaje wówczas, gdy działające już na rynku przedsiębiorstwo (przedsiębiorstwa) kontroluje niezbędne do produkcji zasoby - surowce, rezerwy ropy, nawet talenty naukowe. W skali lokalnej właściwy wybór lokalizacji przez właściciela sklepu może zapewnić ochronę przed pojawieniem się potencjalnych konkurentów. Posiadanie unikatów (dzieła sztuki, antyki) pozwala uzyskać pewien stopień siły monopolowej (jest ona jednak ograniczona dostępnością substytutów). Na przykład, poziom ceny dzieła sztuki uzyskanej w czasie aukcji zależy od tego, ile wytrzyma rynek, a nie od podaży oferowanej przez konkurentów. Najbardziej znane przykłady siły monopolistycznej wynikającej z kontrolowania zasobów to: francuski szampan, DeBeers (diamenty) i OPEC (ropa naftowa). W wielu przypadkach firmy same zabiegają i to skutecznie, o stworzenie sobie pozycji monopolistycznej. W tym celu usiłują podporządkować sobie dostawy rzadkich produktów, czy opanować kanały dystrybucji. Mogą np. zdobyć prawo wyłączności na sprzedaż danego towaru na danym obszarze geograficznym. Posiadanie lub kontrola sieci sprzedaży hurtowej lub detalicznej. Przewaga nad innymi firmami może wynikać z prawa wyłączności sprzedaży danego produktu na danym rynku, ograniczeń konkurencji zagranicznej w wyniku stosowania ceł importowych, kontyngentów i innych narzędzi protekcjonizmu czy posiadaniem znaku firmowego o marce światowej. Gdy jedno przedsiębiorstwo kontroluje sieć sprzedaży danego produktu, to może uniemożliwić potencjalnym rywalom dostęp do konsumentów. Kooperacja Niektóre gałęzie przemysłu (np. przemysł obuwniczy czy odzieżowy) ze względu na rodzaj produktu i technologię dopuszczają istnienie wielu małych firm bądź współistnienie firm dużych i małych. W innych branżach, szczególnie wysoce kapitałochłonnych (energetyka, hutnictwo, przemysł stoczniowy) i technicznie zaawansowanych (przemysł samochodowy i lotniczy), wydatne korzyści z dużej skali produkcji sprzyjają tworzeniu wielkich przedsiębiorstw. Zróżnicowanie produktu i lojalność wobec marki. Jak z tego widać jedną zatem z przyczyn niedoskonałej konkurencji jest koncentracja produkcji. Ale nawet gdy firm jest bardzo dużo będą one cenodawcami, gdy dostarczane przez nie produkty są zindywidualizowana. Rynek funkcjonuje na zasadach doskonałej konkurencji tylko wtedy, gdy przedmiotem wymiany jest produkt standardowy (jednorodny). Nawet jeśli ze względu na niewielką w stosunku do popytu minimalną skalę produkcji w gałęzi działa bardzo dużo firm, to i tak najczęściej nie da się utrzymać charakterystycznego dla doskonałej konkurencji założenia o jednorodności oferowanych przez wszystkich dostawców produktów. Gdy przedmiotem wymiany jest produkt zróżnicowany firma ma do czynienia z ujemnie nachyloną krzywą popytu , czyli staje się cenodawcą W dzisiejszej gospodarce wytwarza się bardzo wiele produktów zaspakajających w podobny sposób te same potrzeby, podobnych do siebie, ale nie identycznych. Rzadko natomiast, choć przypadków takich nie można wykluczyć (np. rynek cementu, stali, zboże czy ropy naftowej), mamy do czynienia z produktem jednorodnym. Najczęściej natomiast mamy do czynienia z większą niż w monopolu, ale mniejszą niż w doskonałej konkurencji ilością firm, które dostarczają na rynek zróżnicowane pod wieloma względami produkty. Jeśli tylko jakiemuś przedsiębiorstwu, za pomocą reklamy i kampanii marketingowych, uda się zaszczepić w nabywcach przekonanie o „unikalności" jego produktu lub znaku firmowego, dochodzi do stworzenia sytuacji quasi monopolistycznej. Z tego to właśnie względu producenci dóbr i usług sprzedawanych w sieci detalicznej dążą do prawdziwego lub pozornego zróżnicowania swego produktu. Zróżnicowanie produktu może ograniczać ilość firm Jeśli popyt ten jest na tyle mały, iż nie wystarcza, by wielka liczba firm mogła funkcjonować na poziomie lokującym je w dolnej części ich mających kształt litery U krzywej długookresowych kosztów przeciętnych. Stąd zróżnicowanie produktu, podobnie jak cła, prowadzi do koncentracji produkcji i powstanie niedoskonałej konkurencji. Całkowity popyt na zróżnicowane produkty zostaje podzielony pomiędzy małe rynki tych różnorodnych towarów. Rola znaku firmowego Nawet, jeśli producent całkowicie zmonopolizował sprzedaż jakiegoś dobra, konsumentom pozostaje możliwość wyboru substytutów. Przedsiębiorstwo stanie się prawdziwym monopolistom wtedy, gdy uda mu się przekonać grupę nabywców o niepowtarzalności swego wyrobu. Dla wielu konsumentów np. Coca – cola nie posiada substytutów, a w takich warunkach nie ma wyboru. Ich popyt na ten produkt nie reaguje na rozsądne zmiany cen substytutów, czyli elastyczność mieszana jest bliska zeru. Ta sztywność popytu wynikać może z pewnych niepowtarzalnych cech jakościowych produktu, które symbolizuje rozpoznawany i ceniony przez duży krąg lojalnych klientów rozpoznawany znak firmowy. Ponieważ prawo zabrania innym firmom posługiwania cudzym znakiem firmowym, pełni on, podobną do patentu rolę prawnej bariery wejścia konkurencji na ten rynek. Lojalność wobec marki Jeśli przedsiębiorstwo produkuje wyraźnie zróżnicowany tzn. zindywidualizowany produkt, a konsument łączy dany produkt z określoną marką, to będzie bardzo trudno nowej firmie przebić się na ten rynek. Bariera ta może się pojawić nawet wówczas, gdy rynek jest potencjalnie wystarczająco duży dla dwóch firm, z których każda mogłaby wykorzystać w pełni wszelkie możliwe do uzyskania korzyści skali. Innymi słowy, problemem dla nowego przedsiębiorstwa nie jest zdolność do produkcji po wystarczająco niskich kosztach, lecz zdolność wytworzenia produktu wystarczająco atrakcyjnego dla konsumentów, którzy są lojalni wobec znanej im marki. Struktury rynkowe we współczesnym świecie W dzisiejszych czasach produkcja jest najczęściej skoncentrowana, ale nie jest całkiem zmonopolizowana. Bardzo niewiele rynków można w praktyce sklasyfikować jako konkurencję doskonałą lub czysty monopol. Jest tak, bo w gospodarce działają jednocześnie poznane już siły sprzyjające konkurencji z drugiej siły sprzyjające monopolizacji produkcji i sprzedaży. Obok zatem rzadko występujących stanów skrajnych, np. monopol naturalny, czy doskonałą konkurencja na aukcjach, najczęściej mamy do czynienia z rynkami o większym lub mniejszy stopniu koncentracji produkcji, na których sprzedawane są mniej lub bardziej zróżnicowane produkty. Najczęściej mamy do czynienia z formami pośrednimi miedzy konkurencją doskonała a monopolem. Jeśli zatem chcemy, by nasz modelowy opis świata miał jakiś związek z rzeczywistością, to musimy go o te struktury wzbogacić. Zacznijmy od przeglądu struktur rynku, jakie występują po stronie sprzedających. Modele rynku po stronie sprzedających Od strony sprzedającego bierzemy tu pod uwagę ilość producentów, ich udziały w rynku, charakterystykę ekonomiczną produkowanego przez nich towaru (jednorodny czy zróżnicowany), możliwość wpływu producentów na kształtowania cen rynkowych. Bariery wejścia i wyjścia z rynku (łatwość i konsekwencje wejścia do danej branży lub też jej opuszczenia), W każdym przypadku zakładamy, że po stronie popytu występuje duża liczba drobnych nabywców działających w rozproszeniu, tzn. sytuacja typowa dla wolnej konkurencji. Klasyfikację według tych cech przedstawia zamieszczona poniżej tabela Rodzaj rynku Liczba firm Konkurencja doskonała Dużo małych Homogeniczny Monopol Jedna duża Produkt Możliwość kształtowania ceny Wejście i wyjście Przykłady z rynku Żadna Brak barier Olbrzymia, Nie posiadający ograniczona substytutów rozmiarami rynkowego Bardzo trudne, choć w długim okresie możliwe Sieć energetyczna, popytu do przezwyciężenia choć Konkurencja Wiele monopolistyczna Zróżnicowany Oligopol Zróżnicowany Ograniczona Poważne lub zachowaniem innych przeszkody standaryzowany oligopolistów Kilka Rynek rolny W wąskim zakresie Względnie łatwe Handel detaliczny Rynek samochodów, stali Od strony sprzedających wyróżnia się cztery rodzaje struktur rynkowych: czystą (doskonałą, wolną) konkurencję, konkurencję monopolistyczną, oligopol i monopol pełny. Różnią się one między sobą liczbą producentów występujących na danym rynku, sposobem kształtowania cen, charakterem produktów będących przedmiotem obrotu, formami konkurencji między producentami oraz stopniem swobody wejścia na rynek nowych producentów. Model czystej(doskonałej) konkurencji Charakteryzuje się dużą liczbą niezależnych producentów, z których żaden indywidualnie nie ma wpływu na cenę kształtującą się pod wpływem całkowitych wielkość popytu i podaży W ujęciu modelowym przedmiotem obrotu na takim rynku są produkty jednorodne (np. płody rolne), Jeśli jest wielu małych nabywców i wielu małych sprzedawców, nie ma zaś wcale dużych nabywców lub sprzedawców, to nikt nie posiada siły rynkowej. Każdy musi pobierać lub płacić „bieżącą cenę". Na rynku tym podmioty mogą kupować lub sprzedawać dowolną ilość produktów, ale muszą zaakceptować „bieżącą cenę rynkową. Jeśli dostawca zażąda wyższej ceny, to jego klienci pójdą kupować gdzie indziej. Na rynku tym konkurencja ma charakter cenowy (dążenie do obniżki kosztów produkcji, pociągające za sobą obniżenie cen, co eliminuje z rynku konkurentów produkujących zbyt drogo). W warunkach czystej konkurencji każdy kto sobie tego zażyczy, może swobodnie wejść na rynek Wolny rynek Strukturą zbliżoną do konkurencji doskonałej występującą w rzeczywistym świecie jest tzw wolny rynek, czyli rynek nie podlegający restrykcjom, nie skrępowany żadnymi taryfami celnymi i innymi barierami handlowym. Jest to rynek, na którym ceny są określone przez popyt i podaż, bez regulacji administracyjnych, tj. bez interwencji władzy lokalnej bądź rządu. Model konkurencji monopolistycznej Charakteryzuje się względnie dużą liczbą producentów wytwarzających będące bliskimi substytutami.(np. meble, odzież, obuwie, biżuterię), ale posiadające swoiste, indywidualne cechy, co pozwala producentom odrębnie ustalać ceny swoich wyrobów. Każdy z nich ma pewien wpływ na ceny własnych wyrobów, czyli jest cenodawcą. Jednak jest w swych działaniach ograniczony przez ogólną sytuację na rynku oraz działalność konkurentów. Dlatego ustalane przez nich ceny nie mogą zbytnio odbiegać od cen podobnych produktów na rynku. Konkurencja ma głównie charakter niecenowy (jakość, opakowanie, reklama i promocja Wejście na rynek jest trudniejsze niż w modelu konkurencji doskonałej, wymaga większego kapitału i nakładów na skuteczną reklamę i promocję dla pozyskania klientów. Przykładem konkurencji monopolistycznej jest produkcja cukierków, telewizorów, kalkulatorów, długopisów oraz wiele rodzajów usług (kino, fryzjer, hotel itp.). Oligopol Jest to gałąź, w której działa niewielu producentów. Ich liczba nie przekracza kilkunastu. Jeżeli współczynnik koncentracji zawarty jest z przedziale 40% - 60 % mamy do czynienia z tzw. luźnym oligopolem, jeżeli jednak współczynnik koncentracji przekracza 60% mówimy o oligopolu ścisłym. Wytwarzane przez nich produkty mogą mieć charakter jednorodny (np. surowce, materiały) lub różnorodny (np. sprzęt radiowo-telewizyjny, samochody, artykuły gospodarstwa domowego).Przykładem oligopolu może być produkcja ropy naftowej, gazu, samochodów, sprzętu gospodarstwa domowego, cementu W przypadku oligopolu każda firma zdaje sobie sprawę stwierdza, że osiągana przezeń cena zależy nie tylko od wielkości jego produkcji, lecz także od działań konkurentów. Musi więc bacznie obserwować oraz przewidywać postępowanie konkurentów i dostosowywać własne działania. Ceny dyktowane są przez największe z przedsiębiorstw oligopolu (przywódca cenowy) lub ustalane w wyniku umowy między producentami. Gdy liczba konkurujących firm jest nieduża, powstają warunki do formalnej bądź nieformalnej zmowy w sprawie podziału rynków i polityki cenowej. Wobec tego, że miedzy innymi ograniczają w wielu dziedzinach możliwość konkurencji cenowej, coraz większą rolę odgrywa konkurencja niecenowa. Polega na ciągłej poprawie jakości i nowoczesności produktów, ustalaniu dogodnych warunków sprzedaży i gwarancji, reklamie i promocji. Wejście na rynek oligopolistyczny jest trudne, z uwagi na bariery ekonomiczne (znaczny kapitał), technologiczne i prawne, ale możliwe. Monopol (ang. monopoly) Jak zostało już wyżej wyjaśnione, niedoskonałość konkurencji polega na tak dużym udziale jednego producenta czy sprzedawcy w podaży, że jej zwiększenie przez niego może wywołać obniżkę ceny, a zmniejszenie - podwyższenie ceny. Inaczej mówiąc: cechą niedoskonałej konkurencji jest spadająca krzywa popytu na produkcję pojedynczego wytwórcy, co daje mu możliwość wyznaczania ceny. Im mniejsza ilość producentów danego towaru, tym większa możliwość pojawienia się takiego stanu rzeczy. W krańcowym wypadku mamy do czynienia z jednym tylko producentem danego towaru, z przeciwieństwem konkurencji doskonałej, czyli z monopolem pełnym Inne struktury rynkowe Oprócz wymienionych 4 podstawowych struktur rynku, niektórzy teoretycy wyodrębniają jeszcze rynki z praktykami monopolistycznymi oraz rynki potencjalnie konkurencyjne (kontestowalne). Rynki z praktykami monopolistycznymi Praktyki monopolistyczne to zachowania podmiotów gospodarczych osłabiające konkurencję. W prawie polskim są nimi m.in. porozumienia polegające w szczególności na: 1) ustalaniu, bezpośrednio lub pośrednio, cen oraz zasad ich kształtowania między konkurentami w stosunkach z osobami trzecimi, 2) podziale rynku wg kryteriów terytorialnych, asortymentowych lub podmiotowych, 3) ustaleniu lub ograniczeniu wielkości produkcji, sprzedaży lub skupu towarów, 4) ograniczeniu dostępu do rynku lub eliminowaniu z rynku podmiotów gospodarczych nie objętych porozumieniem, 5) ustaleniu przez konkurentów, lub ich związki, warunków umów zawieranych z osobami trzecimi. Rynki potencjalnie konkurencyjne (kontestowalne) Charakteryzuje je brak barier wejścia i wyjścia z gałęzi. Łatwość „wtargnięcia” na taki rynek powoduje, iż mimo znacznego stopnia koncentracji produkcji, dostawcy zachowują się tak, jakby działali w warunkach rzeczywistej konkurencji — nie wykorzystują siły ekonomicznej. i nie stosują praktyk monopolistycznych, ponieważ jakakolwiek próba stosowania tych praktyk która przyniesie zyski większe niż przeciętne, powoduje wejście na rynek nowych firm i zniknięcia tych ekstra zysków. Na rynku tym nie musi występować duża liczba firm, a dostarczana przez nie produkcja nie musi być jednorodna mimo to funkcjonujące na nim firmy nie osiągają w dłuższym okresie zysków ekonomicznych . Przykładem rynku kontestowalnego jest rynek przewozów lotniczych, gdzie samoloty można łatwo „przesunąć” z jednego rynku lub sposobu wykorzystania na inny. Struktura rynku po stronie sprzedających Przedstawione powyżej cztery typy rynku opisane były z punktu widzenia sprzedającego (producenta). Taka sama różnorodność struktur rynkowych istnieje także i po stronie popytu, czyli po stronie kupujących. Jednak tutaj klasyfikacja jest dokonywana jest prawie wyłącznie w oparciu o ilość kupujących. Przykładem czystej (doskonałej) konkurencji jest rynek, który charakteryzuje się bardzo dużą ilość uczestników rynku po stronie kupującego. Na drugim biegunie znajduję się monopson. Monopson oligopson i konkurencja monopsonistyczna Jest to struktura rynkowa, w której istnieje tylko jeden nabywca dobra wytwarzanego przez daną gałąź produkcji i wielu sprzedających. np. skup produktów rolnych od rolników przez jedną, wielką organizację handlową. Jako jedyny nabywca ma monopson dyktuje dostawcom korzystne dla siebie warunki sprzedaży, jest zatem odpowiednikiem monopolu po stronie nabywców. Kiedy rynek jest zdominowany przez kilku kupujących, mamy do czynienia z oligopsonem. Natomiast, gdy na rynku istnieje względnie dużą liczbę kupujących wówczas mamy do czynienia z konkurencją monopsonową Wynika z tego, że cztery podstawowe struktury rynku odnoszą się zarówno do strony popytowe rynku, jak i podażowej. Sugeruje to istnienie ogromnej ilości możliwych powiązań między kupującymi a sprzedającymi. Monopol bilateralny Sytuacja, w której na rynku, działa tylko jeden sprzedający (monopol) i tylko jeden kupujący (monopson), określana jest jako monopol bilateralny (bilateral monopoly). Np. monopolista po stronie sprzedających może być jednocześnie monopsonistą po stronie kupujących. Monopsonistami są na przykład monopole tytoniowe (zakup liści tytoniu) cukrownicze (zakup buraków cukrowych), petrochemiczne (zakup ropy naftowej) itp. Również przedsiębiorstwo nie będące monopolistą staje się staje się na nim monopsonistą, jeśli opanuje jakiś lokalny rynek zakupu Indywidualna krzywa popytu i utarg całkowity przeciętny i krańcowy cenodawcy Jak wiemy w modelu konkurencji doskonałej, cena jest dana z zewnątrz, ustala się na rynku zależnie od stosunku łącznej podaży danego produktu i łącznego popytu rynkowego. Przedsiębiorstwo na tym rynku nie ma wpływu na poziom ceny, jest cenobiorcą. Popyt na jego produkty ma postać linii poziomej jest więc na całej długości krzywej doskonale elastyczny Całkowicie inna jest sytuacja przedsiębiorstwa na rynku konkurencji niedoskonałej. Tu krzywa popytu firmy jest nachylona ujemnie, bo nawet jeśli nie ma substytutów oferowanego przez nią towaru, to musi się ona liczyć się z ograniczoną chłonnością rynku i dochodowym efektem zmiany ceny. W tej sytuacji indywidualna krzywa popytu firmy na dany produkt jest tożsama a krzywą rynkową popytu. Porównanie tych sytuacji przedstawia rysunek powyżej Rys Popyt firmy na rynku konkurencji doskonałej i konkurencji niedoskonałej C C Q Q W warunkach rynku doskonale konkurencyjnego popyt na produkty przedsiębiorstwa przyjmuje postać poziomej linii prostej, natomiast w warunkach konkurencji niedoskonałej ma ona nachylenie ujemne. W tej sytuacji zwiększenie rozmiarów sprzedaży wymaga zmniejszenia ceny, natomiast mniejsza sprzedaż może być realizowana po większej cenie. Oznacza to, że w warunkach konkurencji niedoskonałej każda firma przynajmniej po trosze działa jak monopolista, jest do pewnego stopnia cenodawcą. Krzywa popytu, utarg całkowity przeciętny i krańcowy Aby wyjaśnić przebieg interesujących nas funkcji posłużymy się zamieszczoną poniżej tabelą Dla uproszczenie analizy przyjmiemy, że mamy do czynienia z monopolem Sprzedaż Q Cena C 0 11 1 10 2 9 3 8 4 7 5 6 6 5 7 4 8 3 9 2 10 1 11 0 Utarg całkowity UC=Q*C 0*11= 0 1*10= 10 2*9 = 18 3*8 = 24 4*7 = 28 5*6 = 30 6*5 = 30 7*4 = 28 8*3 = 24 9*2 = 18 10*1= 10 11*0= 0 Utarg przeciętny Up=UC/Q 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 Utarg krańcowy Uk= UC/Q 10-0 = 10 18-10 = 8 24-18 = 6 28-24 = 4 30-28 = 2 30-30 = 0 28-30 =- 2 28-24 =-4 18-24 =- 6 10-18 =- 8 Z danych w tabeli wynika, że aby sprzedać większe ilości Q konieczne jest obniżenie ceny C. Przedstawiająca te zależności linia zwana krzywą popytu jest linią prostą o ujemnym nachylenia. Przecinana oś rzędnych, oś przy cenie Cp, którą określa się mianem ceny prohibicyjnej, gdyż przy takim poziomie ceny, wielkość popytu spada do zera. a oś odciętych w punkcie, dla którego wielkość Qa odpowiada poziomowi sprzedaży, przy której rynek jest nasycony. Nawet gdyby cena dobra spadła do zera, konsumenci nie chcieliby mieć go więcej. Zawarte w tabeli dane nanosimy na układ współrzędnych, gdzie na osi odciętych odkładamy tradycyjnie kupowane ilości Q natomiast na osi rzędnych oprócz ceny odkładamy dodatkowo towarzyszące różnym sprzedawanym ilościom. wartości utargu całkowitego oraz utarg krańcowego, W ten sposób otrzymujemy dwuwymiarowy wykres odwróconej funkcji popytu oraz funkcję przychodu całkowitego i przychodu krańcowego. Linie opisujące funkcje popytu D i utargu krańcowego Uk przecinają oś rzędnych w tym samym punkcie o współrzędnych (0, Cp). Cenę Cp określa się jako cenę prohibicyjną, bo przy tej cenie popyt na dobro wynosi zero). Linia opisująca funkcję popytu D przecina oś odciętych w punkcie (0, Qa.) Jej odcięta odpowiada wielkości produkcji, przy której rynek jest nasycony. Rys. Krzywe popytu rynkowego utargu całkowitego przeciętnego i krańcowego C, UC ,Uk UC=max=30 Cp Cp D C=5 0 Q=6 Uk Qa Q Linia przedstawiająca funkcję utargu krańcowego Uk przecina oś odciętych w połowie odległości między początkiem układu współrzędnych a punktem przecięcia, w którym krzywa popytu przecina osią odciętych. Linia przychodu krańcowego leży poniżej linii popytu. Rozpiętość między nimi rośnie w miarę wzrostu wielkości produkcji Utarg całkowity i krańcowy cenodawcy Z tabeli wynika, że w przypadku liniowej funkcji popytu utargi całkowite UC= Q*C nie zmieniają się proporcjonalnie do sprzedanych ilości i cen. Gdy niższa od prohibicyjnej cena maleje, to całkowity przychód ze sprzedaży, obliczany jako iloczyn UC= Q*C , najpierw rośnie, przy pewnym poziomie ceny i wielkości sprzedaży osiąga maksimum, a potem maleje. Dzieje się tak, bo przychody krańcowe liczone według formuły (Uk=UC/Q) nie są stałe, tylko maleją do zera, a po przekroczeniu pewnej wielkości sprzedaży przyjmuje coraz większe w wyrażeniu bezwzględnym wartości. Ponieważ utarg całkowity, jest sumą utargów krańcowych UC=∑Uk, zatem wraz ze wzrostem sprzedawanych ilości Q rośnie on tak długo, jak długo utarg krańcowy jest większy od zera. Przy poziomie sprzedaży, dla której utarg całkowity krańcowy jest równy zero, utarg całkowity osiąga wartość maksymalną. Ponieważ dalsze zwiększenie sprzedaży przynosi ujemny i w dodatku rosnący w wartościach bezwzględnych przyrost utargu, zatem utarg całkowity maleje do zera. Utarg krańcowy i przeciętny a cena rynkowa. Analiza trygonometryczna Związek między utargiem krańcowym i przeciętnym można również przedstawić wykorzystując funkcje trygonometryczne. Rys. Trygonometryczny sposób przedstawia utargu krańcowego i przeciętnego UC UC Q Uk β Q UC Uk Q 0 Q 0 Uk W każdym punkcie krzywej utargu całkowitego jest równy wartości tangensa kąta nachylenia stycznej do tej funkcji, czyli tg. Natomiast utarg przeciętny w dowolnym punkcie krzywej utargu całkowitego to wartość tangensa kąta nachylenia linii łączącej ten punkt z początkiem układu współrzędnych, czyli tgβ. Jeżeli każdej wartości utargu całkowitego przyporządkujemy odpowiednią wartość tg, czyli utargu krańcowego, to otrzymamy funkcję utargu krańcowego – pochodną od funkcji utargu całkowitego. Ponieważ wraz ze spadkiem ceny kąt nachylenia stycznej maleje do zera, również do zera maleje utarg krańcowy. Jeżeli każdej wartości utargu całkowitego przyporządkujemy odpowiednią wartość tgβ, to otrzymamy funkcję utargu przeciętnego. Ponieważ utarg przeciętny jest równy cenie, jest ona tożsama z funkcją popytu Zauważmy, że dla każdego poziomu utargu całkowitego tgβ>tg, a ponieważ utarg przeciętny równy jest cenie zatem dla każdego poziomu utargu całkowitego cena jest wyższa od utargu krańcowego. Wynika z tego, ze w przypadku niedoskonałej konkurencji utarg krańcowy jest mniejszy od ceny. Z geometrycznego punktu widzenia można powiedzieć, że krzywa marginalnych przychodów zawsze leży poniżej krzywej ceny – popytu).W dodatku wraz ze spadkiem ceny, odległość miedzy nimi powiększa się. Utarg krańcowy a cena ( podejście analityczne) *** W dalszych analizach będziemy odwoływać się do kategoria utargu krańcowego oraz jej związek z utargiem przeciętnym Z tabeli powyżej wynika, że poza pierwsza sprzedaną jednostką przychód krańcowy z każdej kolejno sprzedanej jednostki Uk=UC/Q) jest zawsze mniejszy przychodu przeciętnego (Up =Q*C/Q= C),czyli ceny, którego funkcja pokrywa się z krzywą rynkowego popytu Zobaczmy, czym można uzasadnić taki przebieg obu funkcji? W naszym przykładzie dla ceny sprzedaży równej Cp=11zł i wielkości sprzedaży Q= 0 utarg krańcowy i całkowity wynosi Uk= UC= 0. Przy cenie C=10 zł sprzedaż wynosi Q=1. Dla tej wielkości sprzedaży utarg całkowity i krańcowy są równe cenie, czyli utargowi przeciętnemu. Jednak, przy każdym innym poziomie ceny, utarg krańcowy jest od niej niższy. W dodatku różnica ta staje się coraz większa. Z tabeli wynika, że przy C=9 Uk=8. Przy C=8 Uk= 6 Przy cenie C=5 , Uk=0. Ta narastająca rozpiętość miedzy ceną a utargiem krańcowym mieć będzie dla nas istotne znaczenie, dlatego warto jest wiedzieć skąd się bierze. Niech punktem wyjścia naszej analizy różnic miedzy ceną i utargiem krańcowym będzie funkcja utargu całkowitego. UC = Q * C Przyrost utargu całkowitego UC. Uk=Uc/Q obliczmy ustalając utarg całkowity w punkcie wyjścia przed zmianą ceny UC0= Q0 * C0 i utarg całkowity UC1 =Q1 * C1 po zmianie ceny Następnie obliczamy różnicę UC= UC1 - UC0 UC = Q1 * C0 - Q0 * C0 A ponieważ Q1 =Q0 + Q zaś C1 =C0 +C wyrażenie UC1 możemy zatem przedstawić jako: UC1 = (Q0 +Q) * (C0 +C) po przemnożeniu wyrażeń zawartych w nawiasach otrzymujemy UC1 = Q0 * C0 + Q0 * C + Q * C0 + Q * C Przyrost utargu całkowitego możemy obecnie jako różnicę UC = Q0 *C0 + Q0 * C + Q * C + Q * C - Q0 * C0 która po uproszczeniach przyjmuje postać UC = Q * C + Q * C + Q * C Jeżeli ze względu na znikomą wartość pominiemy wyrażenie Q*C, wówczas otrzymujemy UC = Q * C + Q * C Funkcję utargu krańcowego otrzymamy dzieląc obie strony równanie przez Q Uk = UC C*Q Q*C ---- = --------- + --------Q Q Q A po odpowiednich uproszczeniach otrzymujemy Q*C Uk = C + ------Q Zwróćmy uwagę na fakt, że ponieważ w równaniu utargu krańcowego cena jest zawsze dodatnia, natomiast przy ujemnie nachylonej krzywej popytu wyrażenie: C Q * ------Q ma zawsze wartość ujemną, zatem obliczony według powyższego wzoru utarg krańcowy jest zawsze niższy o wartość tego wyrażenia od ceny rynkowej. Jeśli miedzy zmiennymi całkowitymi i krańcowym zachodzi zależność funkcyjna, to funkcja utargu krańcowego jest pochodna względem funkcji utargu całkowitego. Operację obliczania różnic dla zmiennych dyskretnych nosi w matematyce nazwę różnicowanie, a dla zmiennych ciągłych różniczkowanie. Utargi krańcowe tworzą zbiór liczb zależnych od poziomu utargu całkowitego. Jeśli zbiór tych liczb naniesiemy na układ współrzędnych, to otrzymamy wykres funkcji pochodnej od funkcji utargu całkowitego. Ponieważ krzywa popytu przedstawia różne poziomy ceny (utarg przeciętny), dlatego też funkcja utargu krańcowego (pochodna od funkcji utargu całkowitego) przebiegać będzie pod funkcją popytu (linią ceny). Zauważmy dalej, że w miarę obniżania ceny i wzrostu sprzedaży rozpiętość pomiędzy ceną a utargiem krańcowy powiększa się. Posługując się analizą matematyczną można udowodnić, że nachylenie funkcji utargu krańcowego jest dwa razy większe, co oznacza, że jest linia utargu krańcowego jest dwa razy bardziej stroma aniżeli krzywa popytu rynkowe. Oznacza to, że funkcja utargu krańcowy przecina oś odciętych Q w połowie odległości pomiędzy początkiem układu a punktem przecięcia się z osią odciętych linii przedstawiającej funkcję rynkowego popytu. W punkcie tym C>0, utarg krańcowy Uk=0 utarg całkowity UC= max całkowity. Przesunięcia krzywej popytu a utarg całkowity i krańcowy Utarg całkowity to iloczyn ceny i ilości C= Q*C. Gdy nabywcy skłonni są kupować więcej przy każdym poziomie ceny, krzywa popytu rynkowego przesuwa się z pozycji D0 do pozycji D1. Przesunięcie krzywej popytu na prawo pociąga za sobą zmianę położenia zaznaczonych liniami przerywanymi krzywych utargów krańcowych. Z pozycji Uk0 do pozycji Uk1. Sytuacja odwrotna wystąpi, gdy z tych czy innych względów kupowane ilości zmalały. Rys Przesunięcia krzywej popytu utargu całkowitego i krańcowego C D0 D1 Cm0 Uk0 Uk1 Q UC UC0 Qd0 Qd1 UC1 Qd Zamiana nachylenie krzywej popytu a wielkość utargu całkowitego i krańcowego Wiemy już, że krzywe o większym nachyleniu bardziej strome wykazują przy danym poziomie ceny mniejszą elastyczność od krzywych o mniejszym nachylenie, czyli bardziej płaskich. Wiem też, że gdy popytu jest elastyczny utarg całkowity zmienia się w kierunku odwrotnym do zmiany ceny. Rośnie, gdy cena spada, a maleje gdy cena rośnie. Natomiast gdy popyt jest nieelastyczne, utarg całkowity rośnie wraz ze wzrostem cen i spada wraz z jej spadkiem Rys Usztywnianie krzywej a wielkość utargu całkowitego . C D1 C1 D0 B (Ec1=-1 , Uk1 =0) A (Ec0=-1 ,Uko=0) C0 Uk1 Uk0 Qd UC1 =max UCo=max Qd1 Qd0 Qd Na krzywej popytu Do maksymalny utarg całkowity osiągany jest w połowie funkcji w punkcie, gdzie przy cenie Co i wielkości sprzedaży Qd0 elastyczność cenowa wynosi Ec=-1 a utarg krańcowy Uko=0 Jeśli obrócimy funkcję do pozycji D1, to UC1 =max> UCo=max osiągany jest przy cenie Ci>Co i ilościach sprzedaży Qd1<Qd0. Jest to możliwe, bo na odcinku AB popyt jest nieelastyczny. Obrót usztywnił krzywą popytu do tego stopnia, że można zwiększyć utarg podnosząc cenę zmniejszając sprzedawane ilości. Z naszych teoretycznych modelowych rozważań na temat funkcji popytu, utargu całkowitego, krańcowego i elastyczności wynika, że działająca na rynku konkurencji niedoskonałej firma ma wiele sposobów wpływania na wielkość utargu całkowitego. Może podjąć działania na rzecz przesunięcia swojej krzywej popytu na prawo. Może też podjąć starania na rzecz usztywnienia swojej krzywej popytu .Nie ma jednak róży bez kolców a w ekonomii mówimy , że nie ma darmowych obiadów Każdy przychód związany jest z jakimś kosztem Problemami tymi zajmiemy się bliżej w kolejnych wykładach w których przedstawimy modele struktur rynkowych określanych ogólnie jako konkurencja niedoskonała Modele rynku a rzeczywistość Bardzo niewiele rynków można w praktyce sklasyfikować jako konkurencję doskonałą lub czysty monopol. Rynki rzeczywistego świata są niedoskonałymi, złożonymi zjawiskami i zazwyczaj nie poddają się jednoznacznym osądom. Dodatkowe utrudnienia stanowi fakt, że granice pomiędzy różnymi strukturami rynku są dosyć płynne i zależą m.in. od tego, jak szeroko ujmujemy daną gałąź. Na przykład, transport. Jako całość ma strukturę zbliżoną do konkurencji monopolistycznej, ale w komunikacji autobusowej w określonym kraju spotykamy oligopol, w przewozach kolejowych monopol, a w przejazdach taksówką w dużym mieście najczęściej sytuację zbliżoną do doskonałej konkurencji. Zdecydowana większość firm konkuruje z innymi przedsiębiorstwami, często dość agresywnie, i przy tym nie są one cenobiorcami: mają pewną siłę rynkową. Większość rynków znajduje się zatem między tymi dwoma ekstremami - monopolu i konkurencji doskonałej, w sferze konkurencji niedoskonałej. Konkurencja niedoskonała jest prawdopodobnie najbardziej przeważającą formą struktury przemysłowej. Niestety, jest również najtrudniejsza do analizy. Skrajne postacie czystego monopolu i czystej konkurencji są o wiele prostsze i często mogą być wykorzystywane jako pierwsze przybliżenia bardziej dopracowanych modeli konkurencji monopolistycznej. W szczegółowym modelu branży o monopolistycznej konkurencji wiele zależy zarówno od konkretnych szczegółów produktów i technologii, jak i od dostępnych dla firmy strategicznych wariantów wyboru. Współczesne warunki gospodarowania nie są ani doskonale konkurencyjne, ani też doskonale zmonopolizowane. Jednak, aby zrozumieć powszechnie występujące na rynkach struktury np. oligopole czy konkurencję monopolistyczną, musimy naszą analizę rozpocząć od drugiego skrajnego przypadku – monopolisty – jedynej firmy, która opanowała rynek danego towaru. Dlatego też przedmiotem kolejnego wykładu będzie analiza modelowa monopolu. Po zapoznaniu się z jego treścią, zrozumiemy jak działają pozostałe struktury. Na zakończenie słowo przestrogi. W analizach modelowych struktura rynku, na którym funkcjonuje przedsiębiorstwo, wpływa na jego postępowanie i uzyskiwane przez nie i pojedynczo i zbiorowo rezultaty. Z modelowych analiz wynika, że przedsiębiorstwa zachowują się różnie na różnych rynkach. Nie należy jednak zapominać, że prezentowane w naszych wykładach modele są zbudowane w oparciu o mniej lub bardziej realistyczne założenia upraszczające. Dlatego też wyprowadzone z nich wnioski hipotezy i budowane na ich podstawie teorie są w najlepszym razie pozwalają ekonomistom tylko spekulować, co może się zdarzyć w określonych warunkach. Podsumowanie i synteza Są cztery formy rynku: konkurencja doskonała (wolna), konkurencja monopolistyczna, oligopol i monopol. Przedsiębiorstwa zachowują się różnie na różnych rynkach Konkurencja niedoskonała obejmuje trzy struktury: monopol, oligopol i konkurencję monopolistyczną. Monopol to rynek, na którym występuje jeden wytwórca lub sprzedawca określonego produktu, który nie musi brać pod uwagę możliwości pojawienia się konkurencji. Krzywa popytu na jego wyroby jest zarazem krzywą popytu całej gałęzi. W praktyce trudno stwierdzić, czy istnieje monopol; gdyż zależy to od tego, jak wąsko zdefiniowana jest gałąź. Można uznać, że większość sytuacji występujących na rynku w rzeczywistym świecie mieści się na linii pomiędzy skrajnymi biegunami doskonałej konkurencji i całkowitego monopolu. Najczęściej mamy do czynienia z ;(a) oligopolem - niewielu sprzedawców podobnego lub zróżnicowanego produktu oraz (b)konkurencja monopolistyczna wielu sprzedawców zróżnicowanego produktu. Istnieje wiele czynników, które można uznać za źródła konkurencji niedoskonałej, bo prowadzą do zjawiska koncentracji produkcji Przed pojawieniem się konkurencji chronią firmy różnego rodzaju bariery wejścia na rynek . Bariery te obejmują korzyści skali, (które czynią przedsiębiorstwo monopolem naturalnym lub przynajmniej dają mu przewagę pod względem poziomu kosztów w stosunku do nowych, mniejszych konkurentów), kontrolę nad podażą surowców lub lokalizacją; patenty lub prawa autorskie, taktykę eliminacji konkurencji (np. przejęcia lub agresywna reklama). Są to bariery stworzoną przez malejące koszty, istnieją także bariery konkurencji w formie ograniczeń prawnych (takich jak patenty czy regulacja dokonywana przez państwo) oraz tworzenie naturalnego lub sztucznego zróżnicowanie produktu (takie jak kierownica z prawej lub lewej strony, czy też kreowane reklamą różnice w podobnych produktach). Struktura rynku zależy w dużej mierze zależy od techniczno-ekonomicznych warunków produkcji i rozmiarów rynku. Jedną z ważniejszych przyczynami zróżnicowania form rynku jest zjawisko są korzyści skali. Minimalna skala efektywna (MSE) to poziom produkcji, który pozwala wykorzystać w pełni zjawisko i korzyści ze skali. Liczba i wielkość zakładów produkcyjnych w określonej gałęzi zależy od stosunku MSE do ogólnej wielkości popytu. Gdy minimalna efektywna wielkość zakładu jest stosunkowo duża w porównaniu z wielkością ogólnokrajowego czy regionalnego rynku, wówczas warunki kosztowe pchają struktury rynkowe w kierunku niedoskonałej konkurencji. Jedna lub parę dużych firm wypiera z rynku licznych sprzedawców niezbędnych do funkcjonowania rynku doskonale konkurencyjnego. Tendencje do malejących kosztów niszczą doskonałą konkurencję, gdyż przy ich występowaniu jedna lub parę korporacji wyprze z rynku owych licznych sprzedawców niezbędnych do funkcjonowania modelu konkurencyjnego. To czy jakaś branża jest konkurencyjna, czy zmonopolizowana, zależy częściowo od charakteru technologii. Jeśli minimalna skala efektywna jest wystarczająco duża w stosunku do popytu, to rynek prawdopodobnie będzie zmonopolizowany Struktura rynku, rozpatrywana od strony produkcji (stopień koncentracji produkcji), zależy zatem od układu kosztów, czyli od rodzaju produkcji i stosowanej technologii, oraz od rozmiarów rynku (wielkości popytu). Inne przyczyny koncentracji i monopolizacji produkcji to - wyłączność własności na określone surowce; - posiadanie patentu na dany produkt; - wyłączność na sprzedaż danego produktu w określonym rejonie - lokalizacja w pobliżu odbiorców - posiadanie praw do marki; - porozumienia producentów - polityka protekcyjna państwa chroniąca krajowego producenta przed napływem zagranicznych producentów na rynek; - tworzenie sytuacji monopolistycznych przez państwo w celach fiskalnych (tzw. Powszechnie stosowanymi miernikami pomagającymi określić struktury rynku są wskaźnik monopolizacji Kaleckiego-Lernera wskaźniki koncentracji produkcji obliczone dla kilku największych firm oraz indeks Herfindahla- Hirschmana Rzeczywisty stopień koncentracji produkcji w określonej gałęzi mierzymy za pomocą współczynników koncentracji. Wskaźnik koncentracji to odsetek sprzedaży obliczony dla kilku największych np. 4 lub 8 firm . Na przykład, CR5 0,80 oznacza, ze 5 największych przedsiębiorstw dostarcza 80 % łącznej produkcji.O istnieniu monopolu mówi się wtedy gdy wspomniany wskaźnik przekracza 90%. Natomiast za konkurencyjny uznawany jest rynek, gdzie jest on mniejszy od 40%. Kłopotów przy pomiarze struktury rynku przysparza zwykle jego identyfikacja. Decydująca jest tu definicja produktu i granic geograficznych rynku. Na przykład, podając dane statystyczne o sytuacji na rynku, często nie uwzględnia się importu. Tymczasem stopień skoncentrowania sprzedaży jest zwykle o wiele mniejszy niż stopień koncentracji produkcji. Powoduje to, że w wielu gałęziach konkurencja jest bardziej intensywna, niż można by sądzić na pierwszy rzut oka. Groźba konkurencji jest tym większa, im mniejsze są koszty wejścia do gałęzi i wyjścia z niej. Jeżeli koszty wejścia i wyjścia są zerowe, to mówimy, że rynek jest całkowicie otwarty na konkurencję: Niedoskonała konkurencja oznacza, że przedsiębiorstwa mają pewną kontrolę nad wysokością ceny, po jakiej sprzedają: jest tak, gdyż nie ma wielu konkurentów sprzedających dokładnie taki sam produkt, jaki sprzedaje dana firma. Istotą konkurencji niedoskonałej jest siła rynkowa firm Pozwala ona panować nad ceną sprzedawanego wyrobu. Firma jest cenodawcą. Cena nie jest dla niej parametrem, do którego musi się on dostosować.. ENCYKLOPEDIA INTERNETOWA Administracyjne ceny (administrative prices) ceny, które w warunkach braku mechanizmów konkurencyjnych (przynajmniej w dużym stopniu) są ustalane przez oferenta. Najważniejszym oferentem mogącym stosować ceny administracyjne jest państwo. Ceny administracyjne mogą być czynnikiem wywołującym inflację. Ceny administracyjne należy odróżniać od tzw. cen administrowanych (administered prices) kreowanych przez wielkie korporacje, które realizując politykę planowej długofalowej stopy zysku podnoszą ceny: dla sfinansowania inwestycji, w okresie osłabienia koniunktury i związanego z nią spadku sprzedaży, aby osiągnąć założony poziom stopy zysku, kiedy tylko rosną jakiekolwiek ważne elementy kosztów produkcji. Ceny "administrowane" są więc ustalane przez korporacje w sposób "administrowany'` na poziomie najlepiej służącym osiąganiu przez nie założonego poziomu zysku i zapewnieniu wzrostu firmy. Cena, ilość pieniędzy, jaką należy zapłacić za nabycie jednostki określonego towaru, dobra lub usługi. W gospodarce rynkowej ceny najczęściej kształtują się na rynku w wyniku ukształtowanej relacji pomiędzy popytem i podażą (cena wolna), w pewnym zakresie kształtowane są pod wpływem producentów lub konsumentów, w nielicznych przypadkach kształtowane są przez państwo (ceny sterowane administrowane). Ceny są podstawowym instrumentem mechanizmu rynkowego kształtującego równowagę rynkową. Spełniają dwie podstawowe funkcje: informacyjną i motywacyjną (bodźcową). Cena (price) Wstępnie ustalona zapłata za określone świadczenia; koszt, który musi być poniesiony w przypadku zakupu; wyrzeczenie ponoszone przez korzystającego w celu otrzymania wartości, którą wyrób lub usługa reprezentują; cokolwiek, z czego dana osoba musi zrezygnować w zamian za jednostkę nabywanego dobra lub usługi zakupionej, otrzymanej lub spożytej. W ekonomii cena traktowana jest najczęściej jako pieniężny wyraz wartości, choć równa się wartości tylko wyjątkowo i przypadkowo, a zazwyczaj się od niej odchyla i to niekiedy zasadniczo. Cenę można więc określić najkrócej jako kwotę pieniężną, której żąda producent za produkt lub usługę, względnie którą płaci odbiorca. Cena maksymalna, pułap ceny, w gospodarce rynkowej - ustalona przez rząd pod naciskiem konsumentów cena, powyżej której nie wolno sprzedawać danego towaru. Jest ona niższa od ceny równowagi rynkowej. Może to spowodować konieczność wprowadzenia subwencji dla producentów w celu przeciwdziałania zmniejszeniu produkcji i podaży. Stosowana często jako instrument polityki antymonopolowej. CENA MONOPOLOWA cena towarów, których produkcja i zbyt opanowane są przez jedno lub kilka współdziałających ze sobą przedsiębiorstw; zazwyczaj c. m. zawierają wyższą od przyjętej stopę zysku producenta (dystrybutora). Cena monopolowa, cena kształtowana przez jednego (monopol) lub kilku (oligopol) wspólnie działających sprzedawców poprzez takie dopasowanie rozmiarów produkcji (podaży) do popytu, aby zapewnić sobie maksymalny zysk. Cena monopolowa jest z reguły wyższa od ceny, jaka ukształtowałaby się w warunkach konkurencji doskonałej, a podaż jest mniejsza. Cena sterowana, cena administrowana, cena, która w większym lub mniejszym stopniu kształtuje się pod wpływem sprzedawców (cena monopolowa) lub państwa (cena maksymalna, cena minimalna, cena urzędowa). Podmioty gospodarcze mające wpływ na kształtowanie cen nazywane są cenodawcami (cenotwórcami). Cena równowagi (equilibrium price) Poziom cen, przy którym wielkość popytu zgłaszanego przez konsumentów odpowiada dokładnie wielkości podaży oferowanej przez producentów. Jest to cena, w kierunku której zmierza rynek konkurencyjny i na poziomie której on pozostaje, przy założeniu, że nic w otoczeniu nie ulega zmianie, a więc cena, przy której rynek jest w równowadze. Decyzje cenowe (price decisions) Zasady, decyzje dotyczące ustalania cen powinny być podejmowane w kontekście ogólnych celów i strategii marketingowej oraz zintegrowanego z pozostałymi instrumentami marketingu. Cena nie powinna być nadużywana jako czynnik konkurencyjny, kreowanie cen nie powinno należeć do wyłącznych kompetencji księgowości i nie powinno opierać się w zasadniczym stopniu na elementach kosztów. Dominująca pozycja, w prawie antymonopolowym oznacza zazwyczaj stan w którym udział firmy w danym segmencie rynku wynosi ponad 40%. Oznaczenie pozycji dominującej przedsiębiorstwa jest przesłanką w zastosowaniu sankcji antymonopolowych, ponieważ z pozycją dominującą łączy się domniemanie negatywnego wpływu na kształtowanie konkurencji. Dyskryminacja łac. discriminatio 1.rozróżnienie ( określenie zdefiniowanie różnic) 2.wydzielenie (oddzielenie Formy rynku (market forms) Podział rynku według ilości i wielkości uczestników. Do najważniejszych cech należy liczba oferentów lub nabywców i ilość oferowanych dóbr. Jeżeli po jednej stronie jest tylko jeden uczestnik, mówi się o monopolu, gdy dwu mówi się o oligopolu, gdy jest wielu mamy do czynienia z polipolem. KALECKI Michał (1899-1970) ekonomista i statystyk; 1929-35 pracownik Instytutu Badania Koniunktur Gospodarczych i Cen, od 1936 w W. Brytanii; w czasie II woj. świat. badania nad gospodarką wojenną (racjonowaniem); 1946-54 w wydziale ekonomicznym sekretariatu ONZ; 1951 doradca ekonomiczny rządu Izraela, 1959-60 - rządu Indii, 1961 - Kuby; po powrocie do kraju pracował w organach planowania; prof. SGPiS, czł. PAN, doctor honoris causa Uniw. W-wskiego. 1933 wydał Próbę teorii koniunktury, w której sformułował nowatorską teorię w wielu punktach zbieżną z późniejszą teorią J.M. Keynesa (wydaną 1936). Sformułował tam pogląd o zależności produkcji, zatrudnienia i zysków od inwestycji i konsumpcji; inwestycje powodują ożywienie gospodarki w okresie ich wykonywania, ale pociągają za sobą spadek koniunktury, prowadzący do spadku stopy zysku, w miarę zwiększania aparatu wytwórczego. W późniejszych pracach K. rozwinął teorię dynamiki gospodarki kapitalistycznej; udowadniał, iż decydującą rolę w długofalowym rozwoju gospodarki odgrywają nie wewn. siły motoryczne, lecz czynniki takie, jak wpływ innowacji technicznych i odkryć nowych źródeł surowcowych na charakter inwestycji. Gł. prace powojenne: Teoria dynamiki gospodarczej, Zarys teorii wzrostu gospodarki socjalistycznej. KONCENTRACJA I CENTRALIZACJA KAPITAŁU określenie spopularyzowane przez K. Marksa (teoria akumulacji - Kapitał). Poprzez akumulację, polegającą na powiększaniu kapitału i dołączaniu do niego kolejno osiąganych zysków (koncentracja) lub łączeniu w jedno przedsiębiorstwo kapitałów już istniejących (centralizacja), następuje wzrost produkcji, unowocześnienie i potanienie technologii, co daje przewagę i umożliwia opanowanie dużych obszarów rynku zbytu, a w efekcie zwielokrotnienie zysków. Z czasem dochodzi do porozumienia z innymi silnymi przedsiębiorstwami (związki monopolistyczne), zapewniającego kontrolę danej gałęzi produkcji. KONKURENCJA współubieganie się wielu jednostek gospodarczych o rynki zakupu i zbytu (np. surowców, siły roboczej, produktów) lub o dobra konsumpcyjne (tzw. dobra rzadkie: dzieła sztuki, towary produkowane w niewystarczających ilościach). K. WOLNA istnieje od XVIII w., tj. od chwili rezygnacji przez państwo z zasad merkantylistycznego protekcjonizmu (merkantylizm). Wolna k. charakteryzowała się nieingerencją państwa w sprawy gospodarki (liberalizm gosp.), istnieniem dużej ilości drobnych przedsiębiorstw, z których żadne nie było w stanie wpłynąć na zmianę stosunków rynkowych, wobec tego, że żadne nie wytwarzało więcej niż 2-3% globalnej produkcji. Pragnąc utrzymać się na rynku, producenci zmuszeni byli szukać wciąż nowych możliwości obniżenia cen i uatrakcyjnienia towaru, wolna k. sprzyjała więc doskonaleniu produkcji, wdrażaniu postępu technicznego. W 2. poł. XIX w. wolna k. została zastąpiona przez K. MONOPOLISTYCZNĄ, która tworzyła się poprzez koncentrację i centralizację kapitału, fuzje małych przedsiębiorstw, monopolistyczne opanowywanie kolejnych segmentów rynku. Powstanie w większości gałęzi produkcji jednego lub kilku monopoli, które decydują o polityce produkcji i cen w tej gałęzi, zdecydowanie zahamowało proces k. W warunkach monopolistycznych k. dotyczy warunków i rozmiarów sprzedaży. Wewnątrz danej gałęzi rodzi to tendencje do udoskonalania metod technologicznych (dzięki czemu obniżą się koszty produkcji). Pomiędzy gałęziami toczy się konkurencja o stopę zysku (wolne kapitały przepływają do gałęzi o najwyższej stopie zysku). J. Robinson i E. Chamberlin wprowadzili dodatkowo pojęcia K. DOSKONAŁEJ (gdy producent traktuje cenę jako wielkość daną i stara się jedynie obniżyć własne koszty produkcji, np. w rolnictwie) oraz K. NIEDOSKONAŁEJ, gdy poprzez swe działania może oddziaływać na poziom cen (np. podnosi cenę w wyniku ograniczenia produkcji). Konkurencja niedoskonała (imperfect competition) Sytuacja na rynku, w której przynajmniej jeden sprzedawca jest na tyle duży, że może wywierać wpływ na cenę rynkową, tak że nie istnieje konkurencja doskonała. Konkurencja niedoskonała obejmuje wszystkie rodzaje struktur rynku: oligopol i konkurencję monopolistyczną, oligopson i konkurencję monopsonistyczną, z wyjątkiem rynku konkurencji doskonałej i czystego monopolu. Lerner Abba (1903-1982)amerykański ekonomista urodzony w Rosji, pracę o mierzeniu siły monopolu opublikował w 1934 r. Zajmowały go także problemy makroekonomiczne (m.in. wpływ zmian kursu walutowego na bilans handlowy, interwencjonizm państwowy, kontrola rozmiarów inflacji). Syntetycznym miernikiem siły firmy monopolistycznej są, jak wynika z porównania z firmą konkurencyjną, rozmiary zysku monopolowego. A. Lerner zaproponował następujący miernik siły monopolu m: Cm - Kk 1 m = ----------- = - -----gdzie: Cm Ec C* - cena monopolowa, Q* - ilość monopolowa., Kk koszt krańcowy Ec- elastyczność cenowa popytu Jest to stosunek tzw. zysku surowego, czyli zysku powiększonego o koszt stały firmy, do ceny monopolowej. W warunkach konkurencji doskonałej miernik ten ma wartość zero (C = Kk ), natomiast w warunkach monopolu jego wartość zależy od cenowej elastyczności popytu. Im wartość m. jest bliższa jedności (1), tym stopień monopolu jest większy. Licencja, 1) urzędowe zezwolenie na wykonywanie czynności, której nie wolno wykonywać bez zezwolenia. 2) jeden z typów umowy wykorzystywany w prawie własności przemysłowej i prawie własności intelektualnej, w szczególności w prawie wynalazczym (licencja patentowa, licencja know-how, licencja wzoru użytkowego), w prawie znaków towarowych (licencja znaku towarowego) oraz w prawie autorskim. Licencją w prawie wynalazczym jest umową nazwaną, tzn. jej istotne postanowienia przedmiotowe są uregulowane przepisami prawa. Zgodnie z ustawą o wynalazczości uprawniony z patentu może w drodze umowy udzielić innej osobie upoważnienia (licencji) do korzystania z jego wynalazku (umowa licencyjna). Licencje można dzielić w zależności od zakresu przyznawanych uprawnień na: licencje pełne i niepełne, licencje wyłączne i niewyłączne. Kryterium podziału na licencje pełne i niepełne jest zakres korzystania z wynalazku. Jeżeli licencjobiorca ma prawo gospodarczego korzystania z rozwiązania w takim samym zakresie jak licencjodawca, wówczas mamy do czynienia z licencją pełną. Jeżeli ten zakres jest węższy, wówczas można mówić o licencji niepełnej. Udzielenie licencji wyłącznej oznacza, że na danym terytorium licencjobiorca ma monopol korzystania z wynalazku. Licencji niewyłącznej można udzielić natomiast kilku licencjobiorcom równocześnie na danym terytorium. MONOPOL [gr.], ekon.: 1) struktura rynku, na którym istnieje jeden sprzedawca; 2) wyłączny tytuł do produkcji lub handlu danym towarem bądź w danej gałęzi, przysługujący przedsiębiorstwu, osobie, grupie osób lub państwu na podstawie warunków polit., prawnych, ekon. albo naturalnych. Monopol (gr. monopolía od mónos ‘jedyny’ + poleín ‘sprzedawać’) 1. ekon. związek przedsiębiorstw, które całkowicie lub w dużej większości kontrolują rynek i wykorzystują to dla narzucenia wyższych cen, dla osiągnięcia ponadprzeciętnych zysków. 2. sytuacja, w której dzięki występowaniu określonych warunków, złóż itp. o dużym zapotrzebowaniu tylko w jednym miejscu wytwórca produktu uzyskuje ponadprzeciętny zysk z jego sprzedaży. 3. wyłączne prawo do produkcji czegoś lub handlu danym towarem, przysługujące jednej osobie, grupie osób albo państwu. MONOPOL forma rynku, w której istnieje jeden sprzedawca dla nieograniczonej liczby nabywców; w gospodarce rynkowej częstą formą występowania m. jest oligopol; najczęstszymi formami organizacyjnymi m. są luźne związki niezależnych, wielkich producentów, których celem jest prowadzenie wspólnej polityki, polegającej na utrzymaniu niskich cen zakupu surowców i materiałów, wysokich cen sprzedaży produktów, podział rynków zbytu (kartele, syndykaty) lub utrzymywanie ścisłych - często międzynarodowych - związków kapitałowych (trusty, kartele); państwa starają się ograniczać działania m. wprowadzając ustawy antymonopolowe; zdarza się jednak również, że państwo występuje jako monopolista (m. państwowy, m. fiskalny), wówczas określona dziedzina gospodarki (np. energetyka, produkcja zbrojeniowa, przemysł spirytusowy, przemysł tytoniowy) stanowi prawnie zastrzeżoną na rzecz państwa wyłączność produkcji i obrotu wybranymi artykułami (przepisy wykluczają wszelką konkurencję); wszelkie m. stanowią barierę w rozwoju gosp. Wobec tego, że m. ograniczają w wielu dziedzinach możliwość konkurencji cenowej, coraz większą rolę odgrywa konkurencja za pomocą jakości (znaku firmowego), reklamy, sprzedaży ratalnej itp. Monopol, forma rynku, na którym działa jeden sprzedawca przy nieograniczonej liczbie nabywców. Może przybierać formę związków producentów (kartel, trust, koncern) dających przewagę ekonomiczną nad konkurentami poprzez osiąganie wyższych zysków, dzięki korzystnemu kształtowaniu cen sprzedaży, jak i wobec możliwości narzucania niskich cen dostawcom. Przesłanką istnienia monopolu może być posiadanie patentu, praw autorskich lub prawo wyłączności na sprzedaż danego produktu na danym rynku, co może być wzmocnione posiadaniem znaku firmowego o marce światowej. Państwo może inspirować konkurentów do zredukowania ujemnego działania monopolistów (prawo antymonopolowe), może również nakładać nadmierne opłaty działając jako monopolista. Monopole regulowane przez rząd czy monopole prywatne mogą stanowić barierę w rozwijaniu efektywnej konkurencji. Monopol (monopoly) Rynek, na którym występuje jedyny producent (sprzedawca) dobra lub usługi. Brak konkurencji pozwala monopoliście na ograniczenie podaży, podniesienie ceny i osiągniecie zysku nadzwyczajnego. Państwo może również występować i działać jako monopolista, ustalając wyższe ceny i pobierając wyższe opłaty. Monopole regulowane przez rząd czy monopole prywatne stanowią poważną barierę w rozwijaniu zdrowej konkurencji. MONOPOL NATURALNY, te gałęzie przemysłu, w których efekty skali są tak wielkie, że może w nich przetrwać tylko jedno przedsiębiorstwo, które wyprze z rynku pozostałych konkurentów. Monopol dwustronny (bilateral monopoly) Rynek, na którym działa tylko jeden sprzedający (monopol) i tylko jeden kupujący (monopson). W tej sytuacji cena zależy od względnej siły przetargowej i umiejętności negocjacji. Monopol występuje zazwyczaj w dziedzinach, w których warunki produkcji nie pozwalają na poważne jej rozszerzenie ze względu na rzadkość występowania danego czynnika produkcji (specjalne warunki glebowoklimatyczne, rzadkie bogactwa naturalne) a zapotrzebowanie na dany produkt jest duże. Taka sytuacja pozwala producentowi na ustalenie wysokiej ceny (zawierającej tzw. rentę monopolową), która nawet kilkakrotnie może przewyższać rzeczywiste koszty produkcji. Taki monopol nazywa się często monopolem naturalnym. Monopol międzynarodowy (international monopoly) Organizacja i zrzeszenie przedsiębiorstw obejmujące swoją działalnością terytoria wielu krajów i łączące monopolistyczne przedsiębiorstwa różnych państw więzami w celu wyeliminowania konkurencji i opanowania rynków. Porozumienia między uczestnikami monopolu służą podziałowi rynków i ustalaniu zasad polityki cenowej. Monopole międzynarodowe przyjmują formy: trustów, koncernów i karteli międzynarodowych. MONOPOL PAŃSTWA, zakaz prowadzenia danego rodzaju działalności gosp. przez niepaństwowe podmioty gospodarcze Monopol pełny W monopolu pełnym jeden producent wytwarza zazwyczaj unikatowy produkt, kształtujący cenę rynkową zapewniającą mu wysoki zysk na drodze ograniczania podaży. Brak konkurencji, wejście innych producentów na rynek w pełni zmonopolizowany jest praktycznie niemożliwe. MONOPOL SKARBOWY (monopol fiskalny), prawnie zastrzeżona na rzecz państwa wyłączność produkcji lub obrotu określonymi artykułami, w celu ścisłego ustalenia wielkości ich produkcji i opodatkowania spożycia. Monopson (monopsony) Struktura rynku, w której istnieje tylko jeden nabywca dobra wytwarzanego przez daną gałąź produkcji. Monopsem jest monopolista, który dyktuje producentowi warunki sprzedaży korzystne dla siebie.Monopson jest odpowiednikiem monopolu w dziedzinie zakupu. Monopol może być jednocześnie monopsonem. Monopsonistami są na przykład monopole tytoniowe (zakup liści tytoniu) cukrownicze (zakup buraków cukrowych), petrochemiczne (zakup ropy naftowej) itp. Również przedsiębiorstwo nie będące monopolistą, jeśli opanuje jakiś lokalny rynek zakupu, staje się na nim monopsonistą. Patent, dokument stwierdzający własność wynalazku i wyłączne prawo korzystania z niego w sposób zawodowy lub zarobkowy. W Polsce autorstwo wynalazku stwierdza się przez wydanie twórcom i współtwórcom świadectwa autorskiego. W przypadku, gdy wynalazek dokonany został w wyniku zlecenia jednostki gospodarczej lub przy jej pomocy, albo przez pracownika w związku z jego zatrudnieniem w tej jednostce, patentu udziela się na rzecz tej jednostki. W przypadku wynalazku tajnego, patentu udziela się na rzecz skarbu państwa. Wynalazek dokonany w innych warunkach jest własnością autora. Właściciel patentu jest zobowiązany do rozpoczęcia realizacji wynalazku w okresie 3 lat od jego wydania. Okres wyłącznego stosowania wynalazku trwa 15 lat. Urząd patentowy lub właściciel wynalazku może zezwolić na korzystanie z wynalazku innej osobie w drodze udzielenia licencji (właściciel) lub licencji przymusowej (urząd patentowy). Prawa z patentu mogą być wywłaszczone na rzecz skarbu państwa, np. na cele obrony państwa. Wyróżniamy: patent zależny - czyli patent na wynalazek oparty na innym wynalazku, patent dodatkowy - czyli patent na wynalazek będący ulepszeniem wynalazku tego samego autora. Świadectwa autorskie i patenty wydaje urząd patentowy. Uzyskane w Polsce patenty są ważne tylko w Polsce. Pozycja rynkowa przedsiębiorstwa, miejsce przedsiębiorstwa na rynku lokalnym lub globalnym. Oznacza zdolności do sprostania wyzwaniom konkurencji, wyścigowi technologicznemu. Pozycja rynkowa przedsiębiorstwa może być mierzona udziałem w rynku oraz zdolnością utrzymywania bądź zwiększania tego udziału. Praktyki monopolistyczne, zachowania podmiotów gospodarczych osłabiające konkurencję. W prawie polskim są nimi m.in. porozumienia polegające w szczególności na: 1) ustalaniu, bezpośrednio lub pośrednio, cen oraz zasad ich kształtowania między konkurentami w stosunkach z osobami trzecimi, 2) podziale rynku wg kryteriów terytorialnych, asortymentowych lub podmiotowych, 3) ustaleniu lub ograniczeniu wielkości produkcji, sprzedaży lub skupu towarów, 4) ograniczeniu dostępu do rynku lub eliminowaniu z rynku podmiotów gospodarczych nie objętych porozumieniem, 5) ustaleniu przez konkurentów, lub ich związki, warunków umów zawieranych z osobami trzecimi. Struktury rynkowe Informacje ogólne Informacje ogólne Model czystej konkurencji Model konkurencji monopolistycznej Oligopol Monopol pełny Struktury rynkowe, rynkowe struktury, formy (modele) rynków pojedynczych produktów lub pokrewnych ich grup, kształtujące się w wyniku walki konkurencyjnej lub umowy producentów. Wyróżnia się cztery modele struktur rynkowych: czystą (doskonałą, wolną) konkurencję, konkurencję monopolistyczną, oligopol i monopol pełny. Różnią się one między sobą liczbą producentów występujących na danym rynku, sposobem kształtowania cen, charakterem produktów będących przedmiotem obrotu, formami konkurencji między producentami oraz stopniem swobody wejścia na rynek nowych producentów. Model czystej konkurencji Charakteryzuje się dużą liczbą niezależnych producentów, z których żaden indywidualnie nie ma wpływu na cenę, kształtującą się pod wpływem całkowitych wielkości popytu i podaży. Przedmiotem obrotu na takim rynku są produkty jednorodne (np. płody rolne), konkurencja ma charakter cenowy (dążenie do obniżki kosztów produkcji, pociągające za sobą obniżenie cen, eliminuje z rynku konkurentów produkujących zbyt drogo). Wejście nowych producentów na rynek doskonale konkurencyjny nie napotyka żadnych barier. Model konkurencji monopolistycznej Charakteryzuje się względnie dużą liczbą producentów wytwarzających produkty tego samego typu (np. meble, odzież, obuwie, biżuterię), ale posiadające swoiste, indywidualne cechy, co pozwala producentom odrębnie ustalać ceny swoich wyrobów, ale nie mogą one zbytnio odbiegać od cen podobnych produktów na rynku. Konkurencja ma głównie charakter niecenowy (jakość, opakowanie, reklama, promocja). Wejście na rynek jest trudniejsze niż w modelu konkurencji doskonałej, wymaga większego kapitału i nakładów na skuteczną reklamę i promocję dla pozyskania klientów. Oligopol W oligopolu liczba producentów nie przekracza kilkunastu. Produkty mogą mieć charakter jednorodny (np. surowce, materiały) lub różnorodny (np. sprzęt radiowo-telewizyjny, samochody, artykuły gospodarstwa domowego). Ceny dyktowane są przez największe z przedsiębiorstw oligopolu (przywódca cenowy) lub ustalane w wyniku umowy między producentami. Konkurencja o charakterze niecenowym polega na ciągłej poprawie jakości i nowoczesności produktów, ustalaniu dogodnych warunków sprzedaży i gwarancji, reklamie i promocji. Wejście na rynek oligopolistyczny jest trudne, z uwagi na bariery ekonomiczne (znaczny kapitał), technologiczne i prawne, ale możliwe.
