Paweł Pijas

Struktura wystąpienia:






Podziały i definicje
Główni przedstawiciele sceptycyzmu w
starożytności
Problematyka podejmowana w dyskusjach przez
sceptyków, ich „tezy” oraz wspierające je argumenty
(przegląd)
Interpretacja sceptycyzmu – Św. Augustyn, Gilson,
Reale
Trwałe osiągnięcia sceptycyzmu
Czy można być spójnym w poglądach sceptykiem?
Sceptycyzm – potocznie (za I.
Dąbską):




brak wiary (sceptyk = niedowiarek)
„być sceptycznym”, czyli tyle, co przypuszczać, że
nie, przychylać się do negacji, lub wprost negację
przyjmować
chwiejność, brak stanowczości i zdecydowania
postawa ustawicznego poszukiwania (gr. σκέπτομαι
- „poszukuję”, „rozstrząsam”) w związku z brakiem
dostatecznych racji do uznania czegoś za prawdę
(sceptycyzm psychologiczny)
Sceptycyzm – podstawowa teza:
Ludzie nie dysponują wiedzą o danej (wzgl.
żadnej) sferze rzeczywistości.
[sceptycyzm w sensie ontologicznym]
Nawet jeżeli ich przekonania są prawdziwe, to
nie istnieje wiarygodna procedura
argumentacyjna, która miałaby to uzasadnić.
[sceptycyzm w sensie logicznym]
Sceptycyzm – podstawowe
trudności:
1. Sceptyk przeczy sam sobie, ponieważ
prawdziwość
tezy
sceptycyzmu
oznacza
prawdziwość jakiejś tezy, a to jest wykluczone
przez treść tezy sceptycyzmu.
2. Jeżeli nic nie wiemy, to nie jesteśmy w stanie
dobrze działać i rozsądnie żyć, ponieważ takie
życie zakłada jakąś wiedzę (jak się wydaje)
niezbędną do pomyślnego funkcjonowania.
-> obrona przed tymi dwoma zarzutami wyznacza
kierunek rozwoju sceptycyzmu w starożytności
Rodzaje sceptycyzmu (według
Judyckiego, 2008):



Sceptycyzm powszechny (globalny)
Sceptycyzm dziedzinowy – np. estetyczny
Sceptycyzm metodyczny – np. Kartezjusz
Rodzaje sceptycyzmu (według I.
Dąbskiej, 1958):


Sceptycyzm psychologiczny
Sceptycyzm filozoficzny:
1) teoretyczny – całkowity/częściowy (oba
rodzaje mogą być umiarkowane i radykalne)
2) normatywny – metodyczny i merytoryczny
(merytoryczny dalej dzieli się na całkowity i
częściowy, a te na odmiany umiarkowane i
radykalne)
Rodzaje sceptycyzmu w
Starożytności:


Dziedzinowy – np. Sokrates wobec poznania
potocznego, Szkoła eleacka i Platon wobec
poznania zmysłowego
Globalny
(całkowity)
–
akademizm
(umiarkowany), pirronizm (umiarkowany?),
sceptycyzm samego Pirrona (radykalny)
Sekstus Empiryk:
Zdaje się, że Ci którzy czegoś szukają, muszą to albo
znaleźć, albo zaprzeczyć możności znalezienia, albo
wytrwale szukać dalej. Z tego zapewne powodu i w
przypadku rzeczy, poszukiwanych przez filozofów, jedni
orzekli, że znaleźli prawdę, inni oświadczyli
przeciwnie, że jej nie można uchwycić, a inni jeszcze
wciąż szukają. Uzasadnionym wydaje się tedy
mniemanie, że są trzy najogólniejsze filozofie:
dogmatyczna, akademicka i sceptyczna. (tłum. A
Krokiewicza)
Pirronizm – główni przedstawiciele:




Pirron z Elidy (przy czym jest problemem
badawczym kwestia, jak duży wpływ miały
poglądy Pirrona na tzw. neopirronistów i czy nie
obrali oni Pirrona ojcem swojego ruchu z racji
bardziej symbolicznych niż merytorycznych)
Tymon z Fluntu
Ainezydem
Sekstus Empiryk
Pirronizm – źródła powstania:
1. Nie istnieją dowody potwierdzające tezę
Diogenesa Laertiosa, że filozofia Pirrona powstała
na
skutek
jego
spotkań
z
indyjskimi
gymnosofistami („nagimi mędrcami”).
2. Należy raczej przypuszczać, że Pirronizm
rozwinął się z dziedzinowych sceptycyzmów
obecnych u wielu wcześniejszych filozofów
greckich (Demokryt, Eleaci) – Pirron był uczniem
Anaksarchusa, wyznawcy filozofii Demokryta.
Pirronizm – podstawowe tezy:


Na rzecz każdego przekonania istnieją równie
silne racje, co na rzecz przekonania
przeciwnego(tzw. izostemia). Należy więc
zawiesić sąd (εποχή)
Powstrzymanie się od sądzenia powoduje
uspokojenie umysłu i szczęście pojęte jako
niezależność od świata zewnętrznego i jego
bodźców, czyli samowystarczalność (autarkia)
Tropy i metody sceptyckie:
Aby uzasadnić izostemię sądów, następcy Pirrona
opracowali tzw. tropy sceptyckie, czyli argumenty
wprowadzające rownosilność sądów przeciwnych
w każdej materii. Polegały one na dowodzeniu, że
inaczej wyglądają dane zmysłów i rozumu
przedstawiające się różnym – gatunkom, osobom,
zmysłom, okolicznościom, pozycjom, połączeniom
substancji,
strukturom,
zależnościom,
częstotliwościom zjawisk, poglądom u różnych
społeczeństw.
Ponadto opracowano metody
problematyzowania stanowisk
oponentów:
1. Porównywanie prowadzące do wykazania niezgody –
przytaczanie różnic między poglądami autorytetów, np.
Platona i Zenona
2. Regres epistemiczny – pytanie o uzasadnienie danej tezy,
następnie pytanie o zasadność przyjęcia tego uzasadnienia
itd.
3. Relatywność – do podmiotu i do sposobu wyrażenia
wiedzy (sądy wyrażane w języku)
4. Hipotetyczność – wszystkie
filozoficzne są jedynie hipotezami
podstawowe
założenia
5. Cyrkularność – np. wiarygodność zmysłów uzasadnia się
przez ich świadectwa
Przykłady zastosowania tropów
sceptyckich
1. Wieża – widziana z daleka wydaje się prostokątna.
Widziana z bliska zdaje się okrągła. Nie wiadomo więc, jaka
jest.
2. Śnieg – zmysłowi wzroku wydaje się biały, ale wiadomo, że
śnieg powstaje z wody, która jest czarna [starożytni nie znali
pojęcia przeźroczystości – P.P.]. Nie wiadomo więc, jaki jest.
3. Miód – Zdrowym ludziom wydaje się słodki, ale niektóre
choroby powodują, że wydaje się gorzki. Nie wiadomo więc,
jaki jest.
4. Małżeństwo – Persowie często żenią się z własnymi
matkami, czego zabrania się wśród Greków. Nie wiadomo
więc, jak powinno wyglądać małżeństwo.
Jak żyć będąc pirronistą?
1. Żyć niezależnie od świadectw zmysłów i rozumu – jak
próbował Pirron.
2. Sekstus – sceptyk poddaje się, gdy zmuszają go siły
przyrody, odczucia, zwyczaje, bądź wskazania sztuk.
Wypowiada się jedynie w trybie „odczuwam, wydaje mi się”.
Gdy np. doznaje bólu, mówi, że odczuwa ból, ale nie, że
niesprawiedliwie go odczuwa. Jest więc spokojniejszy od
zwykłego człowieka, który nie tylko odczuwa ból, ale też
smuci się, że wyrządzono mu krzywdę.
3. Cel pirronizmu – zapewnić spokój umysłu, a tym samym
szczęście
Sceptycyzm Akademii Platońskiej
(akademizm) – główni reprezentanci




Arkezilaos
Karneades
Filon z Laryssy
Cyceron
Sceptycyzm w Akademii Platońskiej:
1. Wpływ wspomnianych stanowisk częściowo
sceptycyzujących oraz pilna lektura tych dialogów
platońskich, w których wyeksponowano metodę
dialektyczną
oraz
krytyczną
działalność
Sokratesa.
2. Cel akademizmu – odkryć mądrość polegającą
na tym, aby nie przyjmować fałszywych
przekonań (ideał sokratejski)
Arkezilaos





Szósty scholarcha Akademii Platońskiej (kierował Akademią przez 25
lat) – założyciel tzw. średniej akademii
Realizował ideał sokratejski – nic nie napisał osobiście i jego poglądy
znane są jedynie z relacji jego uczniów, oponentów i historyków
filozofii
Miał opinię dialektyka (a także sofisty, erysty i magika), ponieważ
koncentrował się na krytyce cudzych poglądów (głównie stoików) i nie
formułował pozytywnych tez. Z tego względu panował też mit, że
Arkezilaos negatywnie argumentuje poza Akademią, natomiast w
szkole głosi hermetyczne nauki platońskie. Ukuto na niego określenie
„Platon z przodu, Pirron z tyłu, Diodor (dialektyk) w środku”
Krytykował stoicką logikę (epistemologię)
Wprowadził pojęcie tego, co rozsądne. Sceptyk ma prawo podążać
za tym, co mu się wydaje najrozsądniejsze, o ile nie wydaje sądów o
tym, jak rzeczy mają się w rzeczywistości.
Karneades





Założyciel tzw. nowej akademii
Podobnie jak Sokrates i Akrezilaos, nie napisał żadnego
dzieła kontynuując tradycję ustnego nauczania
Polemizował przede wszystkim z mistrzem stoickim,
Chryzypem
Wygłosił jako poseł słynne, bulwersujące wykłady w
Rzymie, podczas których, jednego dnia przekonywał, że
sprawiedliwość jest dobra, a drugiego, że sprawiedliwość
jest zła.
Wprowadził
pojęcie
prawdopodobieństwa.
Dzielił
wrażenia(przekonania) na: niewiarygodne; wiarygodne;
wiarygodne i potwierdzone przez inne(nie zaprzeczone);
wiarygodne, potwierdzone przez inne i sprawdzone
Akademizm – główne tezy



Nie da się odróżnić przekonań prawdziwych od
fałszywych, ponieważ nie ma wiarygodnego
kryterium prawdy.
Filozof powinien więc powstrzymać się od
sądzenia
i
skupić
się
na
krytyce
nieuzasadnionych tez oponentów
W życiu praktycznym, można kierować się tym,
co wydaje się rozsądne, albo prawdopodobne,
aby zapewnić sobie szczęście rozumiane jako
wolność od błędu i przyjemność realizowania
naturalnych potrzeb
Dyskusje sceptyczne – główne
problemy
Cyceron: Albowiem największe znaczenie mają w filozofii dwie
rzeczy: rozeznanie prawdy tudzież najwyższe dobro, i nie może być
mędrcem ten, kto nie zdaje sobie sprawy bądź z tego, że istnieje
początek poznania, bądź z tego, że jest kres naszych zamierzeń, tak
iż nie wie, skąd ma wyruszyć albo dokąd winien podążać. Mieć zaś
co do tego wątpliwość i być pozbawionym niezachwianego
przekonania – to jak najbrdziej stronić od mądrości.
Ponieważ sceptycy z zasady nie głosili żadnych tez metafizycznych,
ich argumenty i polemiki ogniskowały wokół problemów
praktycznych (etyka) oraz problemów teoriopoznawczych (logika).
Kontrargumenty stoików - logika





Kryterium prawdy istnieje – jest nim wrażenie kataleptyczne, to jest takie,
które odciska się w umyśle, że szczególną siłą i nie może zostać odrzucone
Nie tylko tezy sceptyków są sprzeczne, lecz także nie mogą oni
argumentować – argumentacja bowiem zakłada uznanie przesłanek za
prawdę
Jeżeli sceptycy mieliby racje, trzeba by uznać, co jest sprzeczne ze
zdrowym rozsądkiem, że ludzkość przez kilkanaście wieków nie zdobyła
żadnej wiedzy, oraz, że nie istnieje sposób odróżnienia mistrza od nieuka w
żadnej dziedzinie.
Ponieważ nie istnieją żadne kryteria poznawcze, nie możliwe są jakiekolwiek
operacje na pojęciach, a więc w ten sposób upada każda intelektualna
działalność człowieka
Subiektywne wrażenia nie tylko są różne u różnych ludzi, lecz trudno uznać,
że są nawet prawdopodobne, skoro odrzucamy na gruncie sceptycyzmu
samo kryterium prawdy
Kontrargumenty stoików - etyka
Dyskusje etyczne w starożytności koncentrowały
się na pojęciu „mędrca”. Próbowano uzasadniać,
w jaki sposób w danej sytuacji postąpiłby
mędrzec, to jest osoba idealnie realizująca treści
moralne danej doktryny. Stoicy zarzucali
sceptykom, że (1) mędrzec sceptyczny nie jest
cnotliwy, ponieważ nie da się na gruncie
sceptycyzmu zdefiniować cnoty, (2) nie ma
odpowiedzialności moralnej, ponieważ nie istnieje
kryterium tego, co dobre i złe (3) mędrzec
sceptyków nie może w ogóle działać inaczej jak
bezrozumnie (konsekwencja argumentu 2).
Obrona akademizmu - logika



Prawda istnieje w sposób obiektywny, ale nie jest
poznawczo dostępna dla człowieka. Intuicyjne jej pojęcie
wystarcza jednak, aby odrzucić przekonania fałszywe, bo
mędrzec takich nie powinien wyznawać (teza stoicka).
Obowiązkiem filozofa jest więc chronić ludzi przez
dogmatyzmem
Stoickie kryterium (więc prawdopodobnie każde) upada –
nie istnieje żadne takie wrażenie (przekonanie), które
niemogłoby być fałsze, zaś fałszywe przekonania
oddziaływują na nas równie mocno jak prawdziwe. (np.
Herkules zamordował własnych synów, ponieważ ich nie
poznał)
Zarzut o brak spójności nie daje się utrzymać, ponieważ
sceptycy nie twierdzą, lecz jedynie przypuszczają (słaba
asercja)
Obrona akademizmu – logika c.d.


Rozumowania polegają na pojęciach, te zaś nie mogą być
ostre (argument z sorytów – ile włosów ma łysy człowiek?)
Można inaczej rozpatrywać wrażenia(przekonania) niż
stoicy, którzy dzielili je na prawdziwe spełniające kryterium
spostrzeżenia kataleptycznego i nieprawdziwe. Jednak
dzięki podziałom wprowadzonym przez Karneadesa,
sceptyk utrzymuje, że ma prawo do swobodnego
analizowania każdego przekonania – czy jest ono
wiarygodne, niezaprzeczone i sprawdzone.
Obrona akademizmu - etyka


Nawet mędrzec nie wie wszystkiego – na przykład
wsiadając na statek nie potrafi przewidzieć, czy nie zginie
w wyniku sztormu – dlatego każda ludzka wiedza jest
jedynie prawdopodobna i dotyczy to także, a może przede
wszystkim wiedzy etycznej. Słuszne jest więc działanie
według reguł prawdopodobieństwa.
Istnieje wielka liczba niezgodnych ze sobą przekonań
etycznych, nie wydaje się, żeby w tej materii można było
obalić izostemię sądów, dlatego sceptyk ma prawo
postąpić według przypuszczeń, które przeszły „test
Karneadesa”
Interpretacje sceptycyzmu
Augustyn: Otóż wiesz chyba, że do tej pory nie znalazłem
własnego poglądu, a w znalezieniu go przeszkadzają mi
argumenty i rozprawy akademików. Nie wiem, w jaki sposób
narzucili mi jako coś wiarygodnego – na razie będę używał
ich wyrażeń – że człowiek nie może naleźć prawdy. Z tego
powodu stałem się leniwy i zupełnie gnuśny i nie miałem
odwagi szukać tego, czego nie udało się znaleźć
najbystrzejszym i najbardziej wykształconym ludziom. Toteż
dopóki się nie przekonam, że prawdę można znaleźć, tak jak
oni przekonali się, że to jest niemożliwe, nie odważę się
szukać i nie mam żadnego poglądu, którego bym bronił
Interpretacje sceptycyzmu – c.d. :
G. Reale – szczytowym osiągnięciem filozofii
greckiej są wielkie systemy metafizycznospekulatywne
(zwłaszcza
Platona
i
neoplatoników), dlatego sceptycyzm, który
narodził się w praktycznie nastawionej epoce
hellenistycznej, jest przejawem degeneracji
filozofii, niezdolnej do pozytywnych konstrukcji i
istniejącej jedynie jako pasożyt żywiący się
destrukcją systemów filozoficznych i ginący wraz
z nimi.
Interpretacje sceptycyzmu – c.d.
E. Gilson i jego zwolennicy – historia filozofii jest
historią wielkich pytań filozoficznych z zakresu
metafizyki, epistemologii i etyki, oraz odpowiedzi
na te pytania. Ponieważ sceptycy nie udzielali
odpowiedzi na te pytania konsekwentnie unikając
głoszenia jakichkolwiek tez, a jedynie przez swą
działalność przyczynili się do pogłębienia
problematyki i świadomości filozoficznej, należy
ich uznać raczej za „stymulatorów filozoficznych”,
niż za filozofów w pełnym sensie tego słowa.
Trwałe osiągnięcia sceptycyzmu:






Sceptycyzm jest powracającym problemem w filozofii i
wydaje się, że nie istnieje jednoznacznie obalająca go
argumentacja (Ziemińska)
Fallibilizm – pogląd będący obecnie trwałym elementem
metodologii nauk empirycznych
Pogłębienie
świadomości
metodologicznej
i
epistemologicznej w kulturze europejskiej. Sceptycy dali
impuls do refleksji nad wiedzą i nauką – Patrz: Augustyn,
Kartezjusz
Prekursorzy antyrealizmu – niektóre tezy sceptyków dają
się zinterpretować jako tezy antyrealistyczne
Antydogmatyzm – sceptyczna krytyka różnych nurtów była
barierą ochronną przed „dziką spekulacją” w filozofii
Prawda – szacunek dla prawdy oznacza nie tylko szukanie
prawdziwych poglądów, lecz również obalanie fałszywych
Sceptycyzm – końcowa ocena
1. Wydaje się, że w sporze sceptyków z dogmatykami, to Ci pierwsi
odnieśli zwycięstwo, ponieważ udało im się narzucić w dyskusji własne
kryteria.
2. Sceptyk atakuje systemy filozoficzne nie w celu destruktywnym, lecz
chce uchronić człowieka przed narzucaniem mu w formie dogmatów
poglądów, którym przysługuje jedynie prawdopodobieństwo. Domaga się
on także uczciwości intelektualnej, przejawiącej się w umiarkowanej
wierze we własne przekonania i chęci weryfikowania każdego poglądu.
Innymi słowy, sceptyk powstrzymuje siebie i innych od dogmatyzowania
dlatego, że przyświeca mu ideał prawdy. Sceptyk woli już zawiesić sąd,
niż dać ponieść się intelektualnej arogancji i skalać prawdę.
2. Ponadto właśnie sceptykom w dużej mierze możemy zawdzięczać
europejski model racjonalności.
3. A także, gdzieś w sceptycyzmie i fallibilizmie można szukać zaczątków
obecnie akceptowanej w naszym kręgu kulturowym mentalności
społeczno-kulturowej, akcentującej demokrację i liberalizm.
Czy można być spójnym w
poglądach sceptykiem?
Przed standardowym zarzutem o niespójność
sceptyk może się bronić w następujący sposób –
nie twierdzę, lecz jedynie przypuszczam (to jest
wydaje mi się), że nie możliwa jest ludzka wiedza.
Nie ma tutaj sprzeczności, ponieważ sceptyk nie
twierdzi niczego w sensie ścisłym.
Czy można być spójnym w
poglądach sceptykiem? c.d.
Zarzut Augustyna: Zastanówmy się nieco – powiedziałem –
nad samą sprawą i przedstawmy ją sobie jakoby naocznie:
Wyobraźmy sobie, że ten jakiś człowiek, o którym mowa, jest
tutaj obecny. Nadchodzi twój brat. Tamten pyta: Czyim synem
jest ten chłopiec? - Niejakiego Romaniana – słyszy
odpowiedź. Na to tamten: Jakże jest podobny do ojca.
Mówiono prawdę. - Odzywasz się ty lub ktokolwiek inny: To ty
znałeś Romaniana, przyjacielu? - Nie, nie znałem – brzmi
odpowiedź – ale jednak wydaje mi się do niego podobny.
Czyż na taką odpowiedź można wstrzymać się od śmiechu?
(argument transcendentalny)
Czy można być spójnym w
poglądach sceptykiem? c.d.
Możliwa odpowiedź: Pojęcie prawdy funkcjonuje u
sceptyka w sensie strategicznym. Nie musi on
uznawać jakiejś tezy, a tym samym popadać w
sprzeczność, gdyż może twierdzić, że wydaje mu
się albo przeczuwa jakie warunki powinna
spełniać prawdziwa teza i jednocześnie wydaje
mu się, że żadna ich nie spełnia.
Czy można być spójnym w
poglądach sceptykiem? c.d.
Drugi zarzut Augustyna: żadne postępowanie,
jakkolwiek byłoby krzywdzące dla innych, nie
zasługuje na naganę, bowiem nie ma sposobu
odróżnienia złych działań od dobrych
Czy można być spójnym w
poglądach sceptykiem? c.d.
Możliwa odpowiedź: Sceptyk mógłby oponować, że podczas
działania tak naprawdę nigdy nie znamy wszystkich okoliczności je
warunkujących i zawsze działamy na pewnym stopniu
prawdopodobieństwa, więc niekoniecznie musi być tak, że
zaakceptowanie probabilizmu (dopuszczonego przez sceptycyzm)
wyklucza moralną ocenę działania, ponieważ prawdopodobieństwo
jest już wpisane w naturę naszego działania.
To już koniec – dziękuję za uwagę.