Koncepcja życia stoików, sceptyków i epikurejczyków

Koncepcja życia stoików,
sceptyków i epikurejczyków.
OKRES HELLENISTYCZNY III W. P.N.E.
Kultura grecka, która długo rozwijała się w zupełnym odosobnieniu i niezależności
od wpływów obcych, od czasów Aleksandra Wielkiego zetknęła się bliżej z kulturą obcą i
częściowo jej uległa. Odtąd z helleńskiej stała się hellenistyczną, tj. wytworzoną przez
czynniki nie tylko greckie, ale też i panującą nie tylko w Grecji.
Dzieje filozofii miały też okres hellenistyczny, począwszy od III w. Filozofowie tego
okresu byli po części rasowo nie Grekami, a teren ekspansji filozofii wybiegał daleko poza
Grecję. Jednak w filozofii przewaga greczyzny była ogromna, czynnik obcy doszedł tu do
1
głosu w znikomym tylko zakresie. Toteż między okresem hellenistycznym a poprzednim
klasycznym okresem filozofii greckiej więcej jest podobieństwa niż różnic.
Filozofia przestała być jedną nauką: uległa rozczłonkowaniu i podzieleniu na części,
które uprawiane były niezależnie od siebie. Podział wywodzący się z Akademii a wymyślony
przez Ksenokratesa, przyjął się prawie powszechnie i rozróżniał trzy części filozofii: logikę
(kanonika), fizykę, etykę, czyli teorię poznania, teorię bytu i teorię dobra.
Przewagę miała etyka. Filozofia grecka zaczęła się od przewagi kosmologii, ale już
od czasu Sokratesa zainteresowania etyczne wzięły górę. Określano filozofię jako „studium
virtutis”. Greckie zagadnienie, jak najlepiej żyć i osiągnąć dostępne człowiekowi dobra, czyli
„eudajmonię”, stało się teraz powszechnym zagadnieniem filozofów. Filozofowie tego okresu
zajmowali się również, z pomyślnym wynikiem, fizyką i logiką, ale stanowisko etyczne było
głównym łącznikiem ich systemów i oddziaływało na stanowisko logiczne i przyrodnicze.
Czego innego oczekiwano teraz od filozofii niż w okresie klasycznym, bo też od złotej ery
Peryklesa sytuacja w Grecji zmieniła się szybko ale i radykalnie. Po serii triumfów przyszła
seria upokorzeń. Potrzebna była pomoc i podpora moralna, której się spodziewano od
filozofii. Gdy przed tem był głównie naukową teorią przyrody, teraz musiała stać się przede
wszystkim naukową teorią życia.
Rozwój filozofii ześrodkował się w okresie hellenistycznym w szkołach. Dwie
wielkie szkoły, rozporządzające kompletnymi systemami filozoficznymi, Platońska Akademia
i Arystotelesowski Likeion, czynne już w poprzednim okresie, istniały i rozwijały się dalej.
Zaraz zaś na początku nowego okresu powstały trzy nowe: szkoła stoicka, Epikurejska i
sceptycka. Ostatnia nie posiadała formalnie organizacji szkolnej, ale miała tradycję i wszelkie
wewnętrzne własności szkoły.
Ideologia szkół, a zwłaszcza ideologia etyczna, była gotowa od początku III w., już
w następnej po Arystotelesie generacji. Późniejsi ich członkowie wykańczali ją w
szczegółach, dawali taką czy inną interpretację, a nade wszystko prowadzili szczegółowe
badania, np. nad kwestiami logicznymi lub psychologicznymi.
Ta epoka szkół była zarazem epoką walk filozoficznych. Sceptycy walczyli z
wszystkimi i przeciwstawiali się wszystkim dogmatykom. Najbardziej odosobnieni byli
epikurejczycy, bo pozytywny sposób myślenia znacznie różnił ich od platończyków,
perypatetyków i stoików. Wszelako między walczącymi szkołami, a zwłaszcza między
trzema ostatnimi, nie brakowało prób szukania zgody i tworzenia eklektycznej filozofii.
Eklektyzm nie miał więcej zwolenników niż w okresie hellenistycznym.
Niektóre z tych doktryn filozoficznych późnej starożytności odegrały wielką role
życiową, rozpowszechniły szeroko, weszły do życia nawet takich ludzi, którzy się filozofią
nie zajmowali. Były to mianowicie doktryny: cynicka, stoicka, Epikurejska.
STOICY
Stoicy stworzyli w epoce hellenistycznej nowy obóz rywalizujący z dwoma
dawniejszymi, z Akademią i szkołą perypatetycką. Ich monistyczny i materialistyczny system
był przeciwieństwem idealistycznych systemów poprzedniego okresu. Zawierał wszystkie
działy filozofii, ale nacisk kładł, w duchu czasu, na etykę. Szkoła stoicka została założona
przez Zenona około 300 r. i przetrwała pięć stuleci.
Stoicyzm w swej etyce rygorystycznej i swej logice empirycznej podjął poglądy
cyników; w szczególności przejął od nich pogląd na samostarczalność cnoty i
2
bezwartościowość wszystkiego, co nie jest cnotą. Natomiast w fizyce, którą cynicy się
zajmowali, odnowił tradycję jońskich filozofów przyrody, a specjalnie Heraklita.
Postawa filozoficzna stoików była zasadniczo różna od postawy Arystotelesa,
jednakże liczyli się z jego poglądami, najdojrzalszymi, jakie wydała Grecja. Korzystali z nich,
podobnie jak on sam korzystał z poglądów Platona. Trzy te systemy – Platona, Arystotelesa,
stoików – stanowią szereg taki, że każdy następny zmniejszał w poglądzie na świat czynniki
idealne, a powiększał materialne.
Filozofia stoicka powstała w III w. w Atenach. Od razu w pierwszym okresie jej
istnienia w tzw. „starej szkole stoickiej” wytworzyła się właściwa doktryna stoików, którą
zainicjował Zenon a usystematyzował Chryzyp.
Zenon przybył do Aten w 314 r. Gdzie słuchał wielu epigonów Sokratesa,
należących do szkoły megarejskiej, Platońskiej, cynickiej. Przyłączył się do szkoły cynickiej,
jej duchem przejęte były pierwsze jego pisma. Później jednak zmodyfikował stanowisko
etyczne, uzupełnił je przez nowe stanowisko teoretyczne i założył ok. 300 r. Własną szkołę.
Mieściła się w ateńskiej bramie Malowanej, po grecku „Stoa Poikile”, i od niej wzięła nazwę.
Dzieło jego podupadło za jego następcy Kleantesa z Assos. Kleantes, samouk,
rozwinął uczuciowe i religijne pierwiastki stoicyzmu, ale nie umiał bronić jego pozycji
naukowej.
Sytuacja zmieniła się, odkąd na czele szkoły stanął Chryzyp. Chryzyp urodzony
około 280 r. Był człowiekiem niezwykłej erudycji, sprawności dialektycznej, zdolności
systematyzowania i umiejętności pisarskiej. Subtelnymi rozumowaniami umiał bronić
stoicyzmu przed sceptykami. Doktrynę szkoły rozwinął w system, dał jej sformułowania
doskonalsze i stworzył kanon szkoły, który z minimalnymi odchyleniami obowiązywał do
końca jej istnienia. Bez Chryzypa nie byłoby stoi, mówiono w starożytności.
EPIKUREIZM
Drugi nowy system hellenistyczny jeszcze dalej odbiegł od idealizmu i był wyrazem
krańcowo trzeźwego i pozytywnego sposobu myślenia: w etyce głosił hedonizm, w fizyce
materializm, w logice sensualizm. Filozofię teoretyczną podporządkował całkowicie
praktycznym celom życia gdzie kładł nacisk na etykę, traktując inne działy tylko jako
służebne. Stworzony został przez Epikura. Szkoła epikurejska, założona w Atenach na progu
III w., miała zwolenników do końca okresu hellenistycznego.
Atomiści i cyrenaicy byli głównymi poprzednikami epikurejczyków. Od atomistów
Epikur przejął materialistyczną i mechanistyczną fizykę, a od cyrenaików hedonistyczną
etykę i sensualistyczną logikę.
Epikur urodzony w 341 r. na wyspie Samos zamieszkał w Atenach. Słuchał
filozofów różnych kierunków: przez demokrytejczyka Nauzyfanesa poznał atomizm, poznał
również poglądy sceptyka Pirrona. W 306 r. założył własną szkołę w ogrodzie, którą
prowadził aż do śmierci. Był człowiekiem o charakterze szlachetnym, o wysokim poziomie
moralnym i o prostym trybie życia.
SCEPTYCYZM
3
Ostatnim wielkim obozem filozoficznym epoki hellenistycznej był sceptycyzm.
Powstał mniej więcej w tym samym czasie, co stoicyzm i epikureizm tj. na przełomie IV i III
wieku. Nie wytworzył szkoły równie spoistej jak tamte, jednakże nauka jego przechowywała
się i rozwijała blisko pięć stuleci. Stał na uboczu od innych szkół i wszystkim się
przeciwstawiał swą doktrynę, bo one budowały teorie, on zaś tylko krytykował i przeczył.
Sceptycy nazywali przeciwników „dogmatykami”, tj. Filozofami twierdzącymi, siebie zaś –
„wstrzymującymi się od sądu” (efektycy), i tylko „szukającymi” (zetetycy) lub
„rozpatrującymi” (sceptycy).
Głównymi poprzednikami sceptycyzmu byli sofiści z Protagoracem na czele: swym
relatywizmem i konwencjonalizmem przygotowali sceptycyzm. Sofiści oraz młodsi eleaci,
mistrzowie w sztuce etycznej, byli dla sceptyków także wzorem argumentacji. Ale i inni
filozofowie przez krytyczną część swoich doktryn przygotowali sceptycyzm: Demokryt,
podający jakości zmysłowe za subiektywne, i nawet Platon, surowy krytyk wiedzy
zmysłowej, dali broń w ręce sceptyków.
Sceptycyzm starożytny przeszedł kolejno przez różne fazy i odmiany. Miał
początkowo charakter praktyczny, tj. występował nie tyle jako najprawdziwsza, ile jako
najgodniejsza i najwygodniejsza postawa życiowa, potem stał się doktryną czysto
teoretyczną; pierwotnie kwestionował radykalnie możność jakiejkolwiek wiedzy, potem
nieraz krytykował już tylko wiedzę dotychczas zdobytą. Sceptycyzm praktyczny i radykalny
był głoszony przez pirronistów, a teoretyczny i krytyczny przez akademików.
Pirron żył od 376 do 286r., był z zawodu malarzem i dopiero w dojrzałym wieku
poświęcił się filozofii. Na ukształtowanie się jego poglądów największy wpływ miała nauka
Demokryta, a potem magowie i asceci indyjscy, z którymi się spotykał biorąc udział w
wyprawie Aleksandra do Azji; w ich obojętności dla życia i cierpienia ujrzał najlepszy środek
do osiągnięcia szczęścia. Postawa nieczuła wobec życia, kwintesencja mądrości Wschodu,
była obcym motywem, który przez Pirrona dostał się do filozofii Greków.
Tymon z Fliuntu żył 90 lat. Kształcił się w Megarze, ale poznawszy Pirrona podążył
za nim do Elidy. Zarabiał na życie jako nauczyciel retoryki i filozofii. Jego sceptycyzm miał
jakby dwojakie źródło: z jednej strony Pirronowską rezygnację, z drugiej zaś jakąś
sarkastyczną żyłkę, każącą mu podchwytywać wszędzie fałsz.
Arkezylaos (315-241), scholarcha Akademii, który wprowadził do niej sceptycyzm,
był nieco młodszym rówieśnikiem Tymona. Był typem sceptyka światowca – wytworność
miała być dominującą cechą jego umysłu. Był człowiekiem, który umiał sobie życie urządzić,
był miłośnikiem piękna, sztuki i poezji, słynął jako charakter bezinteresowny i rycerski.
Karneades był scholarchą Akademii mniej więcej w sto lat po Arkezylaosie. Był
tym, który po Pirronie najwięcej przyczynił się do rozbudowy sceptycyzmu. Wiele
najsłynniejszych argumentów sceptyckich pochodzi od niego, a w szczególności krytyka
dogmatyzmu religijnego.
Epikureizm – doktryna greckiego filozofa Epikura (341-270 p.n.e.),według której
przyjemność czyli dobro najwyższe prowadzi do szczęścia, więc do najwyższego celu, a jego
warunkiem wystarczającym jest brak cierpień.
Epikureizm stawiał przed sobą dwa zadania, które uważał za bardzo ważne:
1.
teoretyczne wyjaśnienie świata przyrody wraz z przynależnym doń
człowiekiem,
2.
dostarczenie człowiekowi opartej na tym wyjaśnieniu koncepcji życia.
4
Celem tej filozofii było zapewnienie człowiekowi spokoju i szczęścia, wynikającego
z samo wyzwolenia w obrębie własnego życia indywidualnego, wolnego od wszelkich
niepokojów i kłopotów. Poznanie przyrody, jej praw i kierowanych przez nie zjawisk oraz
wykazanie, że wszystkim rządzą prawa atomów, miało uwolnić jednostkę ludzką od strachu
przed bogami i przed śmiercią i nauczyć człowieka, że wszystko zależy od jego wolnej woli.
Filozofia według Epikura ma być działalnością poznawczą, mającą na celu
uszczęśliwienie człowieka. Przeszkodą w uprawianiu takiej filozofii są mylne poglądy na
poznanie, na świat i wartości ludzkiego życia. Poglądy te można uprowadzają niepokój do
ludzkiego umysłu, a niepokój ten można usunąć przez nową wiedzę, która sprowadza się do
logiki, fizyki i nauki o moralności.
LOGIKA I TEORIA POZNANIA
Logika Epikureizmu to przede wszystkim krytyka dotychczasowej koncepcji
poznania. Według epikureizmu całe ludzkie poznanie wywodzi się z wrażeń zmysłowych,
które są oczywiste i pewne. Doznanie zmysłowe bowiem nie może być fałszywe, ponieważ
jest jedynie odbiciem odrywających się rzeczy podobizn, które uaktywniają organy zmysłowe
i powiadamiają o swoim istnieniu duszę. Dzięki wrażeniom zmysłowym poznajemy
bezpośrednio nie same rzeczy, tylko ich podobizny, które z kolei mogą być niewłaściwie
interpretowane i tym samym powodować mylące ocenę rzeczywistości. Błąd zatem może
powstawać dopiero w procesie kształtowania się pojęć i sądów na podstawie wyobrażeniowo
odtwarzalnych wrażeniowych odbitek rzeczy. Jeśli natomiast pojęcie sprowadzi się do
wrażeniowych odbitek rzeczy, wtedy one również staną się prawdziwe i mogą uchodzić za
kryterium prawdy poznania. Pojęcia w tym rozumieniu są obrazami albo raczej ogólnymi
schematami, pozostającymi w umyśle w wyniku wielokrotnych tych samych spostrzeżeń
danego przedmiotu. Jeśli te pojęcia połączyć w sądy, w których występuje już nie
bezpośrednie spostrzeżenie, ale tylko wnioskowanie na podstawie ogólnych schematów
obrazowych, to sądy taki mogą być prawdziwe albo fałszywe i również stanowić
KRYTERIUM POZNANIA w zależności od tego, czy wynikające z takiego wnioskowania
przypuszczenie zostanie, czy też nie zostanie potwierdzone. Odrębnym kryterium poznania są
w epikureiźmie doznania, które wskazują człowiekowi, czy podąża słuszną, czy też
niesłuszną drogą do swego szczęścia. Doznania przyjemne są wskaźnikiem jej słuszności,
odczuta zaś przykrość wskazuje na jej zawodność i niesłuszność.
FIZYKA
Podstawową zasadą fizyki epikurejskiej jest twierdzenie, że wszystko jest ciałem.
Dowodem na to są doznania, a „dotknąć i być dotknięte mogą tylko ciała”. Z istnieniem ciał
wiąże się konieczność istnienia przestrzeni, której nie można by w ogóle spostrzegać ciał w
ruchu. Przestrzeń rozumie się tu dwojako – raz jako miejsce obejmujące ciało, raz jako pustkę
umożliwiającą ruch. Przestrzeń jest nieskończona i nieskończona jest zawarta w niej ilość
ciał. Światem rządzi jedno i to samo prawo, z których się składa istniejąca rzeczywistość.
Atomy są to niepodzielne cząstki, odznaczające się kształtem, wielkością i ciężarem. W
przestrzennej próżni spadają one z tą samą szybkością, ponieważ „nie natrafiają na żaden
opór”. Atomy spadające własnym ciężarem mogą również samorzutnie odchylać się od linii
pionowej i wtedy zmiana drogi jednego atomu powoduje zderzenia, które zmieniają kierunek
spadania innych atomów. W ten sposób epikureizm znosi absolutną konieczność i
5
wprowadzając do świata przyrody przypadkowość stwarza możliwość uzasadnienia wolności
i wolnej woli w postępowaniu człowieka, którego uważa za część przyrody. W skali kosmosu
epikureizm przyjmuje istnienie nieskończonej ilości światów, między którymi istnieją także
bogowie, z postaci podobni do ludzi i złożeni ze szczególnie delikatnych atomów. Są oni
częścią świata i podlegają temu samemu prawu kosmosu. Dlatego nie mają możliwości
ingerowania w sprawy świata ani w sprawy ludzkiego życia, którymi rządził ten sam atom.
Człowiek, jego ciało i dusza, to również jedynie zbiór atomów, tylko że atomy duszy są
szczególnie przewiewne i ciepłe. Po śmierci atomy rozpraszają się po wszechświecie, znika
możliwość postrzegania i doznawania, człowiek przestaje istnieć i niczego już nie może
zaznać z tego, co przyjemne czy przykre. Znajomość świata przyrody i rządzących nim praw
uwalnia więc człowieka od strachu przed bogami i śmiercią, która wtedy nie dotyczy go w
ogóle, ponieważ „dopóki my jesteśmy, dopóty nie ma śmierci, gdy zaś śmierć się zjawi,
wówczas nie ma nas”
ETYKA EPIKUREJSKA
Ostatecznym celem ludzkiego życia jest według epikureizmu zdobycie pełnego,
niezmąconego i radosnego spokoju, opartego na poznaniu natury i zgodnym z nią życiu. Tylko
to bowiem jest dobre i tylko to uszczęśliwia człowieka, co jest zgodne z naturą. Natura działa
bezbłędnie i dając przyjemności istotom żywym także im postępować drogą najbardziej
zgodną z swymi wymaganiami. W związku z tym człowiek winien dołożyć starań, aby jego
umysł zawsze i wszędzie działał zgodnie z naturą, a tym samym, aby jego postępowanie
miało zawsze na celu jakieś dobro. Dobrem jest to co zgodne z naturą, złem, co z nią
sprzeczne. Zgodna z naturą jest przyjemność, niezgodna przykrość, przyjemność zatem jest
„początkiem i końcem szczęśliwego życia”, jest „pierwszym i naturalnym dobrem” a wszelka
przykrość – nieszczęściem i złem. Jest to moralność indywidualistyczna, jednostce zapewnić
jak najwięcej szczęścia, a przez nią uszczęśliwić zarazem całą ludzkość. Cnotą w tym
wypadku będzie praktyczna umiejętność znalezienia prawdziwej, czyli trwałej przyjemności,
dla której trzeba czasem znosić cierpienia i przykrości, aby tym pełniejsze było to, co
przyjemne. Dzięki temu człowiek cnotliwy utożsamia się z mędrcem, zawsze spokojnym i
zawsze szczęśliwym. Mędrzec bowiem posiada władzę zarówno nad swymi namiętnościami,
jak i nad umysłem, wie, jak posłużyć się rozumem dla opanowania strach czy zwalczania
przesądów, zna prawa natury i nieobcy mu jej porządek, jest wolny, nic go nie przeraża ani
nie dziwi, nic go ze sobą nie wiąże i zarazem wszystko go łączy ze światem i z całą
ludzkością, wie, co dlań możliwe i niemożliwe, co godziwe, a co niegodziwe, obojętne są mu
zaszczyty, nie ma próżnych nadziei ani nieprzewidzianych rozczarowań, kieruje się rozumem,
ale i trzyma go na uwięzi, wie bowiem, że „nie można żyć przyjemnie, nie żyjąc rozumnie,
pięknie i sprawiedliwie (ani też żyć rozumnie, pięknie i sprawiedliwie), nie żyjąc
przyjemnie”. Mędrzec nigdy nie będzie przesadny, a raczej powściągliwie umiarkowany.
Zasada ta stanie się treścią całej epikurejskiej filozofii jako mądrości praktycznej i wiedzy „o
tym, czego należy pragnąć, a czego unikać”
STOICYZM
Myślą przewodnią filozofii stoickiej była chęć znalezienia i opracowania podstaw
moralnych dla ówczesnego człowieka. Swą etykę oparli przede wszystkim na wiedzy.
Mądrość postępowania ludzkiego miała według nich źródło w znajomości spraw boskich i
6
ludzkich, filozofia zaś stanowiła sztukę i umiejętność praktycznego stosowania tej wiedzy.
Prawdziwa moralność jest bowiem, według stoicyzmu, niemożliwa bez prawdziwego
poznania, dlatego też nie ma różnicy między pojęciami cnoty i mądrości. W związku z tym
stoicyzm ogólnie rozróżniał trzy rodzaje cnót : fizyczne, logiczne i etyczne, przy tym fizyczne
to niejako dusza całego systemu, etyczne – ciało, a logiczne – jego kościec.
LOGIKA
Logika stoicka zawiera teorię poznania i gramatykę wraz z poetyką i teorią muzyki.
Stoicy wypowiadają się za empiryzmem i sensualizmem. Idee i pojęcia uważają za twory
umysłu, które nie istnieją realnie, lecz są tylko nazwami. Realnie natomiast istnieją jedynie
spostrzeżenia zmysłowe, będące wynikiem oddziaływania świata zewnętrznego. Z nich umysł
wytwarza dwojakiego rodzaju pojęcia: wspólne, które w sposób naturalny posiada umysł
każdego człowieka, i wytwarzane sztucznie, istniejące tylko u ludzi, na których opiera się
nauka i filozofia. Kryterium prawdy są doświadczenia jasne i tak oczywiste, że bezpośrednio
wpływają one na nasze przekonanie o rzeczywistości zawartej w nich treści
FIZYKA
Czymś rzeczywistym jest według stoików tylko to, co działa albo pozwala na siebie
oddziaływać, a tym jest jedynie ciało. Wszystko zatem, co rzeczywiste, jest cielesne i
materialne. W każdej rzeczy tkwi coś z rozumu i życia. Zasadą podstawową i źródłem
wszelkich przemian i życia jest pneuma, rozum świata, „czynny ogień”, który wszystko
przenika i ożywia. Ogień ten, jako prazasada, zawiera w sobie zalążki każdej możliwej rzeczy
jednostkowej. Cały wszechświat, ziemia i gwiazdy, jako byty boże, podlegają bezwzględnej
konieczności prawa natury i tożsamego z nim bożego rozumu świata. Wszystko wobec tego
ma charakter „boży” i wszystko uzależnione jest od jednego prawa porządku we
wszechświecie. Świat rozwija się cyklicznie i po swym zognieniu wraca do stanu praognia, z
którego biorą początek nowe istnienia, mające w każdym cyklu ten sam charakter. Istotą
szczególnie ważną jest we wszechświecie człowiek i jego dusza. Ma ona wprawdzie również
charakter materialny, stanowiące ją tworzywo jest szczególnie szlachetne, jako cząstka
wszystko ożywiającego ognia. Siedzibą duszy jest serce. Maj ważniejszą częścią człowieka
jest rozum, któremu podlegają wszystkie inne władze i który po śmierci człowieka łączy się z
rozumem świata.
ETYKA I NAUKA O SPOŁECZEŃSTWIE
Pierwszym i najważniejszym prawem etycznym stoików jest życie zgodne z naturą.
Przez naturę rozumie się tu zarówno physis wszechrzeczywistości, jako i to co należy do
przyrodzonej istoty człowieka, tym jest rozum. Zatem życie zgodne z naturą to życie zgodne z
rozumem. Zgodność tę osiąga się przez wiedzę i cnotę, czyli przez znajomość „praw boskich i
ludzkich” oraz przez umiejętność rozeznania tego, co dobre, a co złe. Cnota oznacza u
stoików wewnętrzną siłę człowieka, umożliwiającą mu opanowanie wszelkich pragnień,
namiętności i niezgodnych z rozumem skłonności oraz podporządkowywanie ich
wymaganiom rozumnej natury ludzkiej. Z cnót stoicy tradycyjnie cenili cztery: mądrość,
dzielność, umiarkowanie, wyzwolenie i samouniezależnienie się nazwane przez stoików
apatią. Szczególną uwagę przywiązuje stoicyzm do stosunku człowieka do człowieka w
obrębie całej ludzkości. Cała ludzkość stoicyzmu stanowi jedną wielką rodzinę, jedno
7
wszechświatowe państwo i jedno ciało, w którym poszczególni ludzie są członkami,
podlegającemu wspólnemu prawu.
SCEPTYCYZM
Pragnąc uwolnić człowieka od strachu, zapewnić mu spokój i trwałe szczęście,
zarówno epikurejczycy, jak i stoicy popadli w krępujący człowieka dogmatyzm reguł,
przepisów i kanonów, które stawały się często własnością raczej wąskiego kręgu elity
intelektualnej niż szerszych kręgów społecznych. Reakcją na ten dogmatyzm był sceptycyzm,
który teoretycznie i światopoglądowo nawracał do relatywizmu poznawczego i z nim związał,
inaczej niż w epikureiźmie i stoicyźmie pojmowaną umiejętność życia. Chciał on wyzwolić to
życie z nietolerancji doktrynalnej i z tyranii dogmatycznych uprzedzeń. Sceptycyzm miał dwa
źródła, które przez połączenie i dalszy rozwój wydały w nim nowy nurt antydogmatyczny.
KONCEPCJA ŻYCIA STOIKÓW, EPIKUREJCZYKÓW I SCEPTYKÓW W
ETYCE
W Grecji rozeszły się poglądy na świat, ale pozostał wspólny pogląd na życie,
pochodzący od Sokratesa: osnową jego było przekonanie o łączności szczęścia i cnoty
Szczęścia nie można być pewnym, póki jest zależne od zewnętrznych okoliczności.
Hellenistyczni etycy dążą do szczęścia, a zarazem wzywają do wyrzeczenia. Aby wszystko
mieć, trzeba się wszystkiego wyrzec. Ten jest mędrcem, kto tego dokona.
Dobrem wewnętrznym jest cnota; ceniąc cnotę i tylko cnotę, mędrzec uniezależnia
się od wszelkich niepomyślnych okoliczności, jakie by zajść mogły, i zapewnia sobie
szczęście. Ta łączność mądrości, cnoty, niezależności i szczęścia była wspólną osnową
posokratesowskiej etyki w Grecji. Jednak nikt nie przejął się nią i nie pogłębił jej tak bardzo,
jak stoicy. Uważając, że cnota, i ona jedyna, jest warunkiem dostatecznym szczęścia,
utożsamiali ją wręcz ze szczęściem i mieli za dobro najwyższe, a nawet jedyne prawdziwe
dobro.
Ten moralizm stanowił jedną połowę etyki stoików, tę która była wspólna epoce,
druga połowa była już ich własnością i polegała na kulcie natury, wynikającym ze stoickiego
poglądu na świat. Wedle stoików natura jest rozumna, harmonijna, boska. Największą więc
doskonałością dla człowieka jest dostosowanie się do powszechnej harmonii. Życie powinno
być przede wszystkim zgodne z naturą samego człowieka. Na życiu zgodnym polega cnota.
Żyć cnotliwie i żyć zgodnie z naturą to jest jedno i to samo. Stoicy dobro uzależniali od
natury, to co być powinno, określali w zależności od tego, co jest rzeczywiście.
W tak pojętej cnocie widzieli największą doskonałość jaka jednostce może przypaść
w udziale, a do której należy również to poczucie doskonałości, jakie nazywamy
„szczęściem”.
Życie cnotliwe jest życiem wolnym. Kto bowiem działa zgodnie ze swą naturą, ten
jest wolny. A działanie z naturą jest właśnie zgodne z rozumem. Stoicy cnotę definiowali
wręcz jako rozsądek, jako wiedzę i jako rozum.
Życie zgodne z naturą, rozumne, szczęśliwe, cnotliwe, wolne było dla stoików
jednym i tym samym. Ich ideałem był mędrzec , to znaczy człowiek rozumny i cnotliwy,
który przez to jest szczęśliwy, wolny bogaty, bo posiada to, co jest prawdziwe i cenne.
Przeciwieństwem jego jest szaleniec, zarazem zły i nieszczęśliwy, niewolnik i nędzarz. Cnota
jest bowiem usposobieniem, które nie ulega stopniowaniu. Kto nie ma pełnej cnoty, nie ma jej
wcale. Cnota jest jedna dla wszystkich i na wszystkie warunki życia. Cnota jest dobrem
8
jedynym. Wszystko, co poza tym ludzie nazywają dobrami, jak bogactwo lub sława, może
być źle użyte i może wyjść na złe, więc dobrem nie jest. Do szczęścia i doskonałości nic poza
cnotą nie potrzeba. Poza cnotą i jej przeciwieństwem, złem, wszystko jest obojętne,
bogactwo, sił, uroda, zaszczyty, nawet zdrowie i życie. Kto kieruje się w życiu zasadami
rozumu, mądrości i cnoty, ten nie znajduje żadnego przeciwieństwa między interesami
osobistymi a społecznymi.
Stoicy traktowali społeczeństwo jak organiczny zespół. W tworzeniu takiego zespołu
widzieli zadanie państwa. Każdy człowiek należy do różnych grup, węższych i szerszych, i
ma wobec nich obowiązki. Te obowiązki opasają go niby koła koncentryczne coraz szersze,
których on jest ośrodkiem. Te koła to własne ciało, krewni, towarzysze, naród. Ostatnie,
najszersze koło to ludzkość.
Etykę stoików cechowała surowa powaga, rozsądna trzeźwość, ale także optymizm i
wiara w możność, a nawet łatwość osiągnięcia dobra. „Jakże łatwo odtrącić od siebie i
odepchnąć wszelkie wyobrażenia niepokojące i niestosowne i natychmiast uzyskać pogodę
ducha” - M Aureliusz.
Zarówno punkt wyjścia jak i cel filozofii był w epikureiźmie ten sam, co w innych
systemach hellenizmu. Punktem wyjścia było założenie, że szczęście jest największym
dobrem, celem zaś było wyjaśnienie, na czym szczęście polega i jak je można osiągnąć.
Według Epikura szczęście polega na doznawaniu przyjemności, a nieszczęście na doznawaniu
cierpień. Szczęście według Greków to życie możliwie najlepsze, w którym osiągnięta została
dostępna człowiekowi doskonałość. Epikur pojął doskonałość hedonistycznie, podczas gdy
inne szkoły widziały doskonałość życia w czymś zupełnie innym niż doznawanie
przyjemności.
Podstawową myślą Epikura było to, że d szczęścia wystarcza brak cierpienia,
ponieważ brak cierpienia odczuwamy już jako przyjemność. Tłumaczy się to tym, że
człowiekowi jest z natury dobrze, byle tylko nie unieszczęśliwiały go cierpienia. Naturalny
stan człowieka, gdy nic dobrego i nic złego go nie spotyka, jest stanem przyjemnym, sam
proces życia, samo życie jest radością. Jest to radość wrodzona, o którą nie potrzebujemy
zabiegać, gdyż nosimy ją w sobie. Jako wrodzona, jest niezawodna. Niech tylko ciało będzie
zdrowe i dusza spokojna, a życie będzie rozkoszą.
To był najistotniejszy punkt epikureizmu: że w nim hedonizm łączył się z kultem
życia. Życie jest dobrem, i to jedynym jaki naprawdę na własność jest nam dane. W formach
religijnego kultu epikurejczycy czcili życie, byli niejako sektą czcicieli życia. Wiedzieli
jednak doskonal, że dobro to jest ograniczone i krótkotrwałe. W przeciwieństwie do przyrody,
która jest nieskończona, trwa i odradza się wciąż na nowo, życie ludzkie jest tylko epizodem.
Tak się złożyło, że filozofia starożytna uświadomiła sobie wartość życia równocześnie z
uświadomieniem jego znikomości. Wniosek, który wyciągnęła brzmiał następująco „Dobro,
jakie posiadamy, trzeba ocenić i użyć od razu, bo jest przemijające i jednorazowe; trzeba go
użyć docześnie, na przyszłe bytowanie nie można liczyć”
Radość życia jest głównym składnikiem szczęścia, ale nie jedynym. Oprócz tej
wewnętrznej radości istnieją przyjemności powodowane przyjemnościami zewnętrznymi. Te
są całkowicie innego typu niż tamta żywiołowa przyjemność życia. Wymagają działania
pozytywnych przyczyn, gdy tamtej wystarczał brak cierpienia. Dla osiągnięcia pozytywnych
przyjemności muszą być spełnione dwa warunki: trzeba mieć potrzeby i trzeba, by były
zaspokojone. „Najwięcej przyjemności ma ten, kto ma najmniej potrzeb”
Sceptycyzm widział rozbieżności panujące zarówno w obyczajach moralnych, jak i
w teoriach etycznych. Twierdzili, że nie ma nic takiego, co by przez wszystkich było uznane
za dobro. Następnie, nikt nie wie, co to jest dobro, nikt nie umie go zdefiniować; definicje,
9
jakie bywają dawane, bądź wcale nie dotyczą dobra, lecz tylko rzeczy z nimi związanych,
bądź są takie ogólnikowe, że dają się interpretować, jak się komu podoba.
Ostatecznie dobro, a także i zło, jest tak samo niepoznawalne jak Bóg, przyroda czy
figury matematyczne, każdy ma o nim inne mniemanie, a jedynie słuszną wobec niego
postawą jest powstrzymać się od sądów. Jest wątpliwe czy dana rzecz jest dobra, ale
niewątpliwe, czy ją za dobrą uważam.
Trzeba wszakże jakoś żyć i z innymi współżyć; sceptycy nie uznawali żadnych zasad
poznania, ale musieli mieć i mieli pewne zasady życia: mianowicie, kierowali się tym, do
czego każdego skłaniają naturalne popędy i obyczaje. W życiu praktycznym nie potrzeba
pewności, wystarcza rozsądne prawdopodobieństwo. Karneades twierdził, że wprawdzie
żadne sądy nie są pewne, ale nie w równej mierze są niepewne. Twierdził on, że
niekoniecznie należy się powstrzymywać od sądu, że można wypowiadać sądy, skoro są
prawdopodobne. Przez to charakter nauki sceptyków uległ zmianie: straciła swój radykalizm i
zbliżyła się do zdrowego rozsądku.
x60
10