Mit i mitologia - Joanna Wieczorek
advertisement
MITOLOGIA Mit i mitologia mit – pojęcie bardzo ważne dla kultur starożytnych i prehistorycznych, to przekazywana ustnie opowieść o bogach, początkach świata, bohaterach, aby zrozumieć mit, trzeba wiedzieć, czym jest świadomość mityczna, czyli charakterystyczny dla kultur pierwotnych sposób postrzegania świata, wedle którego każdy jego element jest ściśle związany z magią, wierzeniami, siłami nadprzyrodzonymi; natury i jej zjawisk nie tłumaczono metodami naukowymi (nauki jeszcze nie ma), ale właśnie mitami, które były źródłem wiedzy o świecie i jego tajemnicach, przekazywane z pokolenia na pokolenie przez starszyznę i kapłanów stają się zbiorem niezmiennych prawd o życiu i kosmosie mit – to podanie przypominające baśń fantastyczną, posiadające oś fabularną, opowiadające o legendarnych bohaterach; opowieść o charakterze sakralnym porządkująca wierzenia religijne danej zbiorowości mit – wypowiedź narracyjna wyrażająca wierzenia danej społeczności, dotycząca głównie tego, co było na początku (powstania świata, ludzi, bogów) istniejąca pierwotnie w przekazie ustnym funkcje mitu: • funkcja religijna – mit jest nośnikiem religii, opisuje atrybuty i kompetencje bogów, wyjaśnia i uzasadnia prawdy wiary, określa obrzędy i inne sposoby oddawania bogom czci, w kulturach mitologicznych nie istnieją jeszcze święte księgi, a jeśli nawet, to stanowią one zapis wcześniej przekazywanych ustnie mitów • funkcja poznawcza – mit służy wyjaśnianiu świata, można się z niego „dowiedzieć”, dlaczego zmieniają się pory roku, jak zostało założone główne miasto regionu, kiedy i po co zaczęto uprawiać jakąś roślinę, dzięki mitom świat staje się bardziej oswojony i zrozumiały • funkcja kulturotwórcza – wspólność mitów była dla dawnego człowieka podstawowym kryterium decydującym o utożsamieniu się ze społecznością, mitologia regulowała obyczaje danej kultury, a także jej kalendarz, decydując o rozkładzie świąt i obrzędów, w mitach, często w legendarny sposób przekazywana bywała historia danej społeczności współczesny podział mitów: • mity kosmogoniczne wyjaśniały powstanie i początki świata, należą do najważniejszych, bo właśnie one określają podstawowe wzory postrzegania rzeczywistości, (grecko-rzymski mit o wyłonieniu się świata z chaosu) • mity teogoniczne określały pochodzenie bogów, ustanawiały także ich relacje z ludźmi oraz kompetencje, określały atrybuty bogów i sposoby ich czci (mit o Zeusie i jego rodzeństwie – eliminacja prabogów, walka o władzę; narodziny Ateny) • mity antropogeniczne tłumaczyły pochodzenie człowieka, opisywały jego pierwsze dzieje, (ulepienie człowieka z gliny przez Prometeusza; mity o potopie i ponownym odrodzeniu człowieka • mity genealogiczne określały pochodzenie słynnych rodów (mit o Labdakidach) • mity heroiczne opisywały dzieje legendarnych bohaterów, herosów, półbogów (mity o Heraklesie, Tezeuszu), opisywały także wydarzenia rzeczywiste – mity o wojnie trojańskiej podział mitów ze względu na temat przewodni opowieści: • teogoniczne (gr. theós – bóg, gignomai – staje się, powstaje) – przedstawiające narodziny i panowanie bogów; • kosmogoniczne (gr. kósmos – świat), czyli opisujące genezę, powstanie i początki świata; • antropogeniczne (gr. ánthropos – człowiek), których tematem jest pochodzenie i początki istnienia człowieka; • genealogiczne (gr. genealogia – historia rodu, rodowód), opisujące dzieje królewskich rodów; mity, będące nieodłącznym elementem kultury, źródłem tradycji, obyczajów oraz wiedzy o przeszłości, służą umacnianiu więzi społecznej, tworzeniu odrębności danej wspólnoty. Wyróżniamy następujące funkcje mitów: • poznawczą – mity ułatwiają zrozumienie otaczającego świata i zachodzących w nim zjawisk; • światopoglądową – mity stanowią bazę wierzeń religijnych; • sakralną – mity i legendy są składnikiem kultu bóstw, obrzędów i rytuałów o charakterze religijnym; mitologia to zbiór mitów funkcjonujących w ramach jednej religii lub kultury (np. mitologia germańska, prasłowiańska, aztecka), dla Europejczyka najważniejsza jest mitologia grecko-rzymska, ponieważ dotyczy odległych korzeni naszej współczesnej kultury, to jej zawdzięczamy motywy artystyczne i wzorce osobowe, a także wiele uniwersalnych dziś wartości 1 z 22 MITOLOGIA archetyp to ważne pojęcie, które wiąże się z mitem, termin ten zawdzięczamy XX-wiecznemu psychologowi – Carlowi Gustavowi Jungowi; według Junga i jego kontynuatorów, archetypy to pradawne wzorce osobowości lub zachowań obecne w tzw. świadomości zbiorowej – podświadomej, lecz wspólnej dla wszystkich ludzi, archetypy mogą odnosić się np. do wzorca matki, kobiety, wojownika czy mędrca; zdaniem zwolenników teorii Junga, to właśnie te podświadome kody decydują o naszym dążeniu w kierunku realizacji, któregoś z owych wzorców w naszym całkowicie współczesnym życiu, co więcej, wszyscy podświadomie „porównujemy” się z archetypami mitologia (gr. mythologia – legenda, mit, opowieść; od mýthos – mowa, słowo, legenda, mit, powiedzenie, rada, przysłowie, rozkaz), czyli zbiór mitów, to niewyczerpana skarbnica wiedzy o początkach istnienia świata, o narodzinach i panowaniu kolejnych bogów, o pochodzeniu człowieka oraz o historii potężnych rodów topos – (gr. topos ‘miejsce’) – konwencjonalny motyw i obraz, składnik literatur europejskich o identycznej strukturze, schematy retoryczne, utarte ogólnie przyjęte sądy. Są zakorzenione w dziedzictwie starożytnej retoryki. To odwieczne i stale podejmowane motywy i tematy, które są świadectwem ciągłości śródziemnomorskiej kultury. Niektórzy badacze poszukują ich źródeł w różnych sferach tradycji kulturowych (zwłaszcza mitologicznych, religijnych, obrzędowych) oraz w indywidualnej i zbiorowej psychologii. Badaniem toposu, ustaleniem ich znaczenia, zasięgu występowania i przekształceń w tradycji europejskiej zajmuje się – topika. Nazwa ta oznacza równocześnie zbiór wszystkich toposów lub też ich zbiory cząstkowe, wyodrębniane wedle przyjętych zasad opisu (np. topos Arkadii-Utopii, miejsca szczęśliwego itp.) archetyp – pierwowzór, prototyp, prastary wzorzec istniejący odwiecznie w umysłowości ludzkiej, określający wyobrażenia o świecie i przeżycia religijne. Archetyp jest niezmienny, nie podlega przemianom historycznym. Pojęcie archetypu zostało wprowadzone przez C. G. Junga na określenie elementu zbiorowej podświadomości najważniejsze postacie mitologii grecko-rzymskiej: bogowie – religia grecko-rzymska miała charakter politeistyczny (bogów było wielu i odpowiadali za określone elementy rzeczywistości) mieszkańcy Olimpu są wielką rodziną, w której znajdą się seniorowie rodu, ubodzy krewni, a nawet czarne owce; pod pewnymi względami, zwłaszcza charakterologicznymi, nie różnią się od ludzi – są antropomorficzni (gr. „anthropos” – człowiek, „morphe” – kształt) mają nadprzyrodzone władze i zdolności, lecz nie są wszechmocni bogowie także podlegają bezwzględnym prawom Fatum (przeznaczenia) ich nieśmiertelność także może być poddawana w wątpliwość – ochronę przed śmiercią zapewnia im wszak stale pity cudowny napój – ambrozja Uranos (Niebo), Gaja (Ziemia) – pierwsza para bogów w początkach świata Kronos, Rea – kolejne pokolenie władców wszechświata Zeus (Jowisz) – Władca Niebios, zwierzchnik bogów; atrybut – piorun Posejdon (Neptun) – brat Zeusa, bóg morza i wód, atrybut – trójząb Hades (Pluton) – brat Zeusa, władca podziemi i krainy umarłych – Tartaru Hera (Junona) – siostra (i żona) Zeusa, bogini rodziny i małżeństwa Demeter (Ceres) – bogini urodzaju i natury, atrybut – kłosy zboża Atena – córka Zeusa, bogini rozsądku i mądrości, atrybuty: tarcza i włócznia Afrodyta (Wenus) – córka Zeusa (wyłoniła się z morskiej piany) – bogini miłości i urody Eros (Amor) – bóg miłości zmysłowej i zakochanych, atrybut – łuk Persefona – córka Demeter, przez pół roku mroczna bogini piekieł; przez kolejne pół władczyni pór roku, atrybut – jabłko granatu Apollo – bóg ładu, sztuki i harmonii, atrybut – lira Dionizos (Bakchus) – bóg wina, sztuki i szaleństwa, atrybut – winorośl Ares (Mars) – bóg wojny, atrybuty – miecz i uzbrojenie Artemida (Diana) – bogini myślistwa i dziewictwa, atrybut – hak herosi – pradawni bohaterowie, najpierw ludzie, później („z awansu”) półbogowie potrafili dokonywać czynów nadludzkich dotyczące ich mity mają zdecydowanie przygodowy charakter Herakles – prawdziwy wzór herosa, wielki, silny, sprytny, sprzyjali mu bogowie, z wyjątkiem Hery; wykonał 12 niewykonalnych prac, żona – piękna Dejanira – z którą wiąże się słynna opowieść o morderczej koszuli Tezeusz – kolejny nadczłowiek, uwolnił Ateny od klątwy – pokonał Minotaura, wspierając się nicią Ariadny 2 z 22 MITOLOGIA Prometeusz – nie był herosem w ścisłym tego słowa znaczeniu, lecz Tytanem, przyjaciel ludzi, podobno zawdzięczamy mu swe istnienie – ulepił pierwszego człowieka z gliny; wykradł także bogom podstępem ogień i oddał go ludziom, za karę całe wieki spędził w górach Kaukazu, gdzie codziennie wygłodniały orzeł wyżerał przykutemu do skały wciąż odrastającą wątrobę, poświęcenie Prometeusza dla dobra ludzkości dało nazwę postawie, którą nazywamy prometeizmem Achilles – bohater „Iliady”, potężny wojownik, jako dziecko wykąpany przez matkę (nimfę) w Styksie, jego wody zapewniały całkowitą odporność na ciosy, cudowna woda ominęła tylko piętę – był trzymany za nią podczas kąpieli, trafiając z łuku właśnie w to miejsce zabił Achillesa podczas wojny trojańskiej Parys ludzie – bohaterowie mitów wywodzą się najczęściej ze szlachetnych rodów często kontaktują się z bogami – pod pewnymi względami im dorównując Syzyf – początkowo przyjaciel bogów. To oni skazali go jednak za ujawnianie boskich tajemnic i uchylanie się od śmierci (!) na wieczne wpychanie pod olbrzymią górę potężnego kamienia, który za każdym razem, tuż przed szczytem stacza się na dół Edyp – ulubiona postać psychologów, a także prawzorzec bohatera tragicznego, jego trwająca całe życie ucieczka przed przepowiednią, (głosiła, że zabije własnego ojca i ożeni się z matką) kończy się oczywiście jej spełnieniem; dla wielkiego psychologa – Zygmunta Freuda, stał się symbolem słynnego kompleksu zaburzeń psychicznych zogniskowanych wokół niewłaściwych relacji z matką Hektor – wielki pokonany wojny trojańskiej, odpowiednik Achillesa po stronie Troi, poległ, przegrywając słynny pojedynek z Achillesem z dziewięciokrotnym obieganiem murów miasta Narcyz – młodzieniec przepiękny, lecz zakochany w sobie, całe dnie wpatrywał się w swoje odbicie, z jednej strony – symbol pychy i miłości własnej, z drugiej – jak twierdzi współczesna psychologia – uosobieniem niebezpieczeństw samopoznania Odyseusz – najsłynniejszy podróżnik starożytności („Odyseja” Homer), symbolizuje podróżnika, tułacza, emigranta, kogoś, kto uparcie dążąc do celu, wreszcie go osiąga mit – opowieść narracyjna wyjaśniająca w postaci alegorycznej lub symbolicznej zjawiska natury lub życia ludzkiego, zgodnie z wierzeniami w dawnych religiach, bohaterami mitów są postacie obdarzone nadprzyrodzonymi cechami współcześnie pojęcie to można rozumieć dwojako: • jako archaiczną opowieść narracyjną wyrażającą i organizującą wierzenia danej społeczności, • jako wypowiedź mającą na celu modelowanie wzorców osobowych i wzorów zachowań, apelującą nie do opartej na faktach wiedzy, ale do emocji, uprzedzeń i przesądów ponadczasowa wartość mitów polega na tym, że są one synonimami ludzkich zachowań, stosunku ludzi do bogów i bogów do ludzi, wyjaśniają prawa rządzące światem i przyrodą, uczą pokory, wiary i miłości w mitach utrwalone są archetypy (np. matka bolejąca – Niobe) – pierwsze wzory ludzkich postaw i zachowań, tkwiące w świadomości zbiorowej każdej społeczności z mitów wywodzą się stałe obrazy i motywy literackie (np. Arkadia, „złoty wiek”), jest to topos, a ich zbiór to topika za chronologicznie pierwszy utwór, w którym znaleźć można uporządkowany i ujmujący w całość system wierzeń o powstaniu świata, bogach i herosach uchodzi „Teogonia” Hezjoda narodziny świata (kosmogonia) – z Chaosu (otchłani, bezkształtnej masy, mieszaniny powietrza, ziemi, wody i ognia) powstał Dzień, a wraz z nim Jasność i Radość z niego też wyłoniła się Gaja (Ziemia) w otoczeniu Eteru, Uranos (Niebo), Tartaros (Podziemie) – będące jednocześnie i żywiołami, i istotami boskimi oraz Eros, przyczyna sprawcza wszelkiego rozwoju i rozmnażania narodziny bogów (teogonia) – Gaja zroszona deszczem zesłanym przez Uranosa zrodziła wszelką roślinność i zwierzęta, a strugi deszczu wypełniły doliny dając początek rzekom, jeziorom i morzom boska para spłodziła dzieci: sturękie olbrzymy (dzikie, niezrównoważone potwory), cyklopów z jednym okiem pośrodku czoła, bóstwa związane z piorunami, a także sześciu tytanów, między innymi: Kronosa i Prometeusza, sześć tytanid, między innymi: Reę i Temidę (patronkę sprawiedliwości) Uranos obawiając się gwałtowności najstarszych synów: sturękich i cyklopów, strącił ich do Tartaru wówczas Gaja zbuntowała najmłodszego syna, Kronosa i ten zraniwszy ojca sierpem, pozbawił go tronu z krwi Uranosa zrodziły się Erynie – boginie zemsty, z włosami kłębiącymi się od wężów i biczami w rękach, wówczas też zrodziło się nowe pokolenie gigantów i nimf żoną Kronosa byłą Rea, rodziły się dzieci, ale bóg, mając w pamięci słowa ojca, który przepowiedział mu, że zostanie pokonany przez własnego syna, połykał dzieci, Rei udało się jedynie ukryć najmłodszego syna, Zeusa wychowywał się na Krecie, a dorósłszy, zgodnie z przepowiednią, pokonał ojca i przywrócił życie rodzeństwu: Herze, z którą się ożenił, Afrodycie (bogini miłości), Hadesowi (bogowi podziemia), Posejdonowi (bogowi mórz), Hestii 3 z 22 MITOLOGIA (opiekunce ogniska domowego), Demeter (bogini urodzaju) dziećmi Hery i gromowładnego Zeusa byli: Ares (bóg okrutnej wojny), Hefajstos (bóg ognia), Atena (bogini mądrości), Apollin (bóg światła i muzyki), Artemida (bogini łowów, lasów i pól) władzę nad wiatrami sprawował Eol, rydwanem słonecznym objeżdżał świat Helios, a poprzedzała go różanopalca bogini jutrzenki, Eos nad bezpieczeństwem świata i nieomylnością bogów czuwała Mojra – bogini przeznaczenia mity nie tylko obrazowo wyjaśniały, jak powstał świat i człowiek, ale i organizowały wyobrażenie o otaczającej rzeczywistości, pozwalały interpretować rzeczywistość przyrodniczą i społeczną, między innymi przez kreowanie ich przyczynowości bogowie • Zeus (Ojciec Niebios, Władca Piorunów) i jego żona Hera (Białoramienna). Bóg – ustanawiał prawa, rządził ciałami niebieskimi, zaś bogini była patronką kobiet • Hades (władca państwa zamarłych) i Persefona • Posejdon (władca mórz) i Amfitryta • Afrodyta – opiekunka miłości. Narodziła się z piany morskiej i do brzegu Cypru dopłynęła w muszli • Apollo – przewodnik Muz i opiekun wszelkich rzemiosł muza pieśni bohaterskiej historii liryki komedii tragedii tańca pieśni miłosnej hymnu i pieśni nabożnej gwieździarstwa imię Kalliope (Pięknolica) Klio (Głosząca sławę) Euterpe (Radosna) Taleja (Rozkoszna) Melpomene (Śpiewająca) Terpsychora (Kochająca taniec) Erato (Umiłowana) Polihymnia Urania (Niebiańska) atrybut rylec i tabliczka do pisania zwój pergaminu flet maska komiczna maska tragedii wielka lira mała cytra odziana w zasłonę globus astralny Ares – bóg wojny, okrutny i chwiejny w swoich sympatiach, lubował się w okrucieństwie, jeździł rydwanem zaprzężonym w rumaki: Bojaźń, Strach, Niezgoda i Mord Artemida – bogini szczęśliwych łowów, modlono się do niej o zdrowie i krzepkość, bliźniacza siostra Apollina Atena – bogini mądrości i rzemiosła Demeter – bogini wszelkich prac rolniczych, jej imię znaczy: „gleba-matka” i za jej sprawą następują pory roku Dionizos – tracki bóg płodności winnej latorośli, kapłani delficcy przyjęli go do panteonu1 bogów olimpijskich i, by zaznaczyć jego równorzędność z Apollinem, zaczęli dzielić święty rok pytyjski2 na dwie części: apollińską i dionizyjską; wędruje po świecie w towarzystwie satyrów3, sylen4, centaurów5 i menad6, cieszy się życiem i tę radość roz1 panteon – w starożytnej Grecji i Rzymie: świątynia, w której czczono wszystkie bóstwa. 2 Pytia – w starożytnej Grecji wieszczka Apollina w Delfach; w miejscu niedostępnym dla wiernych (adyton) udzielała odpowiedzi na pytania stawiane jej za pośrednictwem kapłana; przed udzielaniem odpowiedzi Pytia musiała pościć i odbyć rytualną kąpiel w Źródle Kastalskim; jej wyrocznie cechowała wieloznaczność, stąd „odpowiedź pytyjska”. 3 satyr – (gr. Sátyros) w mitologii greckiej: bożek płodności i urodzaju, wesoły, żądny użycia towarzysz Dionizosa, przedstawiany w postaci mężczyzny z rogami, o koźlich nogach; w mitologii rzymskiej utożsamiany z faunem; lubieżnik, rozpustnik. 4 sylen – (gr. Seilēnós, wychowawca Dionizosa, mit. gr.) bożek mający postać starca z końskimi uszami i ogonem, często także z końskimi kopytami; później utożsamiany z satyrem. 5 centaur – (łac. Centaurus, z gr. Kéntauros, co od st.-gr. nazwy wołu, tj. byka kastrowanego: ken(o)-tauros) w mitologii greckiej: istota o postaci konia, z głową i torsem mężczyzny. 6 menada – (łac. maenas ~adis, z gr. mainás ~ádos szalejąca, mit. gr.) czcicielka i towarzyszka Dionizosa uczestnicząca w świętym szale związanym z orgiastycznym kultem tego boga; bachantka; (przen.) kobieta nienaturalnie podniecona, chorobliwie podekscytowana. 4 z 22 MITOLOGIA siewa wokoło, ze świąt na jego cześć wyprawianych, tzw. Wielkich Dionizjów, zrodził się teatr Erynie uosobienie wyrzutów sumienia, trzy siostry, ścigają złoczyńców na ziemi i w piekle tak długo, póki nie wypełnią należnej pokuty, ich zadaniem jest pilnowanie sprawiedliwości Hefajstos – bóg ognia i wszelkiego postępu, doskonały rzemieślnik Hekate – dla jednych łaskawa bogini zsyłająca bogactwo, siłę i sławę dla innych – upiorna opiekunka czarów i czarownic Helios – bóg Słońca, budzi go pianie koguta, ptaka, który jest mu poświęcony; poprzedzony przez Jutrzenkę wyrusza ze wschodu na złocistym rydwanie, by dotrzeć na zachód, później przeprawia się na złotym promie przez rzekę Hermes – opiekun handlu, herold7 olimpijski, czego symbolem jest laska z białymi wstążkami Hestia – bogini domowego ogniska, nigdy nie bierze udziału w sporach lub wojnach, bowiem jej zadaniem jest strzeżenie dobra rodziny Iris – boginka tęczy, pokojówka Hery, prawie nigdy nie sypiała, a poruszała się nawet szybciej niż Hermes Mojry – uosobienie przeznaczenia ludzkiego, trzy córki Nocy: Kloto – przędzie nić ludzkiego życia na wrzecionie8, Lachezis – mierzy prętem długość nici, a Atropos – przecina ową nić, kończąc ludzkie życie Nike – bogini zwycięstwa, towarzyszy bitwom i zawodom szermierczym, lecąc – zawiadamia o szczęśliwym triumfie Pan – strzegł stad i pomagał myśliwym w łowach, rogaty, brodaty, z ogonem i koźlimi nogami żył w Arkadii; w zasadzie był bardzo leniwy i najbardziej lubił drzemać w cieniu drzew, dlatego wyrwany ze snu wydawał tak głośny krzyk, że włosy jeżyły się na głowie (stąd ‘paniczny strach’) Selene – bogini księżyca, wierzono, że zsyła rosę, która w susze ratowała zbiory Tanatos – bożek śmierci, syn Nocy, pojawia się w pokoju konającego, by złotym nożem odciąć pukiel umierającemu i w ten sposób oddać go we władanie bogom podziemia Temida – bogini prawa i porządku, jako jedna z najstarszych bogiń znała rzeczy nieznane później zrodzonym, dlatego też była powiernicą Zeusa i jego doradczynią dzieje świata – za panowania Kronosa ludzie żyli w doskonale pięknym świecie, nie znali starości, czas spędzali na zabawach, był to złoty wiek w wieku srebrnym ludzie znacznie się zmienili, pojawili się prostacy i barbarzyńcy, Zeus postanowił zgładzić ziemian i na to miejsce powołać nowy rodzaj ludzki niestety w wieku brązowym również i to nowe pokolenie okazało się nieudane, ludzie walczyli przeciwko sobie, zabijali się, a ich dusze zostały wygnane do Hadesu, na ich miejsce bogowie stworzyli bohaterów w epoce bohaterów zdarzały się wielkie czyny znane np. z mitów o Troi bogowie pomagali ziemianom (np. Demeter nauczyła człowieka uprawy ziemi, szlachetny Prometeusz – stworzył prawa i obowiązki, które gwarantowały sprawiedliwość i czyniły z ludzi istoty myślące i mądre) pierwowzory ludzkich postaw i pasji wiele mitów utrwaliło pierwowzory (archetypy) ludzkich postaw i pasji, i jako takie są składnikiem dzieł literackich i malarskich, muzycznych, itp. Edyp – Tebańczyk, syn Lajosa i Jokasty, zgodnie z przepowiednią zabił własnego ojca i poślubił matkę, ojciec Polinejkesa, Eteoklesa, Antygony i Ismeny Prometeusz – archetyp buntownika i bezinteresownego dobroczyńcy, tytan, który wbrew woli Zeusa nie tylko ofiaro7 herold – (niem. Herold, st.-w.-niem. heralt, ze st.-fr. héralt) zwiastun, głosiciel nowej idei. 8 wrzeciono – pierwotnie: prymitywny przyrząd do przędzenia wykonany z kawałka drewna; obecnie: podstawowy element maszyn przędzalniczych służący do skręcania włókien lub nici i nawijania przędzy na szpule. 5 z 22 MITOLOGIA wał ludziom ogień, ale też zakpił sobie z bogów, sprytnie ustalając zasady dzielenia mięsa ofiarnego, za nieposłuszeństwo został skazany na męki: przykuty do skały na Kaukazie cierpiał niewypowiedziany ból, bowiem co wieczór ptak wydziobywał mu wątrobę, która za dnia odrastała; nieszczęśnik został uwolniony przez Herkulesa Dedal – archetyp człowieka rozważnego, doświadczonego, ale postrzeganego jako skrajnego realistę; uosabia tęsknotę za ojczyzną, pragnienie niezależności i wolności, mitologiczny twórca labiryntu, znakomity architekt i wynalazca Syzyf – symbol pracy bezowocnej, nie przynoszącej zamierzonego efektu Ikar – archetyp człowieka, który w pragnieniu pokonania granic, jakie stawia człowiekowi natura, potrafi się zapamiętać, śmiercią zapłacić za chwilę szczęścia; symbol uniesienia, upojenia swobodą; również – klęski nauczyciela; syn Dedala, zginął, kiedy pomimo upomnień ojca wzbił się zbyt wysoko i promienie słoneczne roztopiły wosk, którym zlepione były skrzydła Niobe – królowa Teb, tak dumna ze swoich czternaściorga dzieci, że wynosiła się ponad Latonę, matkę Apolla i Artemidy, zagniewana bogini uśmierciła jej pociechy, a zrozpaczoną kobietę zamieniła w kamień, symbol cierpienia matki Herkules – syn Zeusa i ziemianki Alkmeny, zasłynął jako wykonawca dwunastu prac, symbolizuje odwieczny sen o potędze, jego przykład dowodzi, że dzięki męstwu i wytrwałości można dokonać czynów przekraczających pozornie możliwości człowieka Kasandra – zwiastunka katastrofy, nieszczęścia związki frazeologiczne miłość lesbijska – termin mający określać intymne związki łączące dwie kobiety, pojęcie wywodzi się z komedii attyckiej, która wyśmiewała Safonę jako osobę nieobyczajną, w ten sposób powstała legenda o wynaturzeniach stosunkach erotycznych łączących poetkę z dziewczętami chimeryczny charakter – od Chimery, potwora, łączącego cechy lwa, kozy i węża; przenośnie: kapryśny, dziwaczny, nieprzewidywalny jabłko niezgody – jabłko z napisem „Dla najpiękniejszej” rzucone przez boginię niezgody, Eris, o rozstrzygnięcie sporu, która z bogiń: Hera, Atena, czy Afrodyta ma je otrzymać, poproszono Parysa, ten w zamian za obietnicę otrzymania za małżonkę najpiękniejszej kobiety, Heleny – oddał je Afrodycie; przenośnie: źródło, przyczyna poważnych konfliktów czapka niewidka – szyszak Hadesa, czyniący go niewidzialnym; przenośnie: magiczna czapka koń trojański – pod koniec 10 roku wojny Grecy, pozorując rezygnację z oblężenia, opuścili podzamcze, pozostawiając olbrzymiego, drewnianego konia, Trojanie wprowadzili „dar” do miasta, nie wiedząc, że kryje się w jego wnętrzu oddział rycerzy achajskich, ci, pod osłoną nocy, otworzyli bramy miasta, co doprowadziło do upadku Ilionu; przenośnie: podstępny, niebezpieczny dar, ukryte niebezpieczeństwo, chytry podstęp koszula Dejaniry – umierający centaur Nessos, chcąc zemścić się na Heraklesie, polecił jego żonie swą krew, jako środek zapewniający trwałą miłość męża, nasączona jadem koszula paliła ciało herosa, przyczyniając się do jego cierpień kraina cieni – Hades; przenośnie: świat umarłych, niewidzialnych znaleźć się w labiryncie – budowla o niezwykle skomplikowanym układzie korytarzy, która na polecenie Minosa została zaprojektowana i zbudowana na Krecie przez Dedala, budynek stał się miejscem zamieszkania Minotaura męki Tantala – kara jaka spotkała króla, który zaprosiwszy bogów na ucztę zaserwował im potrawę sporządzoną z ciała własnego syna, uwięziony w Tartarze cierpiał głód i pragnienie; przenośnie: straszliwe cierpienia wyrocznia delficka – świątynia Apollina w Delfach; przenośnie: wizja, jasnowidzenie 6 z 22 MITOLOGIA nić Ariadny – dar królewny kreteńskiej, który umożliwił Tezeuszowi odnalezienie drogi powrotnej z labiryntu; przenośnie: sposób na wyjście z trudnej sytuacji nić żywota – Mojra Kloto przędzie niż żywota (według Hezjoda); przenośnie: los, przeznaczenie Nike – symbol zwycięstwa, tryumfu oraz istoty, która niesie szczęśliwą wieść o wygranej, jej posąg umieszczano na dziobach okrętów Olimpijski spokój – w czasie starożytnych igrzysk przerywano walki i wojny; przenośnie: powaga, panowanie nad emocjami Orfeusz i Eurydyka – Orfeusz król i śpiewak tracki, syn muzy Kaliope, tak cierpiał po śmierci ukochanej żony, że bogowie postanowili ją mu zwrócić, postawiono jeden warunek: Orfeusz nie mógł na nią spojrzeć, dopóki nie ujrzą światła dziennego, ten jednak nie potrafił się powstrzymać i utracił ukochaną na zawsze woda letejska – od Lete, rzeki zapomnienia w Hadesie; przenośnie: rzeka zapomnienia, niepamięci Pegaz – skrzydlaty koń Zeusa (od uderzenia jego kopyta miało wytrysnąć źródło Hipokrene, z którego woda dawała natchnienie poetom); dosiąść Pegaza – próbować sił w poezji, pisać wiersze wierna jak Penelopa – Penelopa, żona Odyseusza, czekała wiernie na jego powrót dwadzieścia lat pępek świata – według mitów świątynia w Delfach miała być środkiem świata; przenośnie ironicznie: najważniejsza osoba, rzecz piękna Helena – żona Menelaosa, króla Sparty, jej porwanie stało się bezpośrednią przyczyną wojny trojańskiej Pole Elizejskie – miejsce biesiad w krainie wiecznej szczęśliwości, raj powrót do Itaki – z „Odysei”; przenośnie: powrót do ojczyzny, domu puszka Pandory – z mitu o Pandorze, gdy bogowie zesłali na ziemię Pandorę, pierwszą kobietę, wyposażyli ją w tajemniczy pojemnik, który zabronili otwierać, Pandora nie posłuchała nakazu i namówiła męża do otwarcia puszki, w której, jak się okazało, ukryte były wszystkie nieszczęścia i choroby; przenośnie: spotęgowane zło, nieszczęście, przykra i nagła niespodzianka pyrrusowe zwycięstwo – od imienia króla Epiru, Pyrrosa; przenośnie: zwycięstwo opłacone nadmiernymi ofiarami Sfinks – potwór o ciele lwa, twarzy i piersi kobiecej i skrzydłach ptaka, porywał ludzi i rzucał w przepaść, oznajmiwszy wpierw, że będzie tak czynił, póki ktoś nie rozwiąże jego zagadki, wybawicielem Teb został Edyp strzały Erosa – strzały przeszywające serca, rozbudzające różne uczucia męki Tantala – król Tantal, pragnąc upewnić się o wszechwiedzy bogów, poczęstował ich potrawą sporządzoną z ciała syna, oburzony Zeus przywrócił chłopcu życie, ale wyrodnego ojca skazał na wieczny głód i pragnienie; synonim cierpienia, od którego nie ma ucieczki wróżba Tejrezjasza – Terezjasz to ślepy wróżbita, który stracił wzrok w młodości, gdy ujrzał Atenę w kąpieli, w zamian za utracony wzrok otrzymał od Zeusa życie siedem razy dłuższe niż zwykłych ludzi, znał tajemnice przyszłości, wiedział to, o czym nikt nie wie, rozumiał mowę ptaków tytaniczna praca – wyczerpująca, bardzo ciężka praca wejść na Parnas – górę Parnas uważano za siedzibę poezji i muzyki; przenośnie: osiągnąć sukces (np. literacki) z tarczą albo na tarczy – z Plutarcha; spartańska matka w ten sposób zwracała się do syna idącego na wojnę, słowa te oznaczają: zwycięż albo padnij 7 z 22 MITOLOGIA paniczny strach – niepohamowany, nagły, często nieuzasadniony strach, przerażenie; takie uczucia wzbudzał w ludziach koszmarnie brzydki grecki bóg pasterzy – Pan pięta Achillesa – matka herosa, boginka morska Tetyda, aby zapewnić synowi nieśmiertelność, wykąpała go w źródle uodparniającym ciało na wszelkie rany, jednak zanurzając dziecko, trzymała je za piętę, która pozostała nieodporna; przenośnie: słaby punkt róg obfitości – róg mitycznej kozy Amaltei, której mlekiem został wykarmiony Zeus, młody bóg pobłogosławił róg, który od tej pory napełniał się wszystkim, czego zapragnął ten, kto go posiadał; symbol bogactwa, niewyczerpanych zasobów stajnia Augiasza – oczyszczenie stajni nie uprzątanej przez 30 lat było jedną z 12 prac Heraklesa; przenośnie: miejsce szczególnie zaniedbane, chaos syzyfowa praca – bezowocna, daremna praca, król Koryntu uchodził za „najbardziej przebiegłego ze śmiertelników”, nie tylko nie bał się bogów, ale potrafił ich przechytrzyć (ujawniał boskie tajemnice, uwięził bożka śmierci Tanatosa, wymknął się z Hadesu i żył długie lata na ziemi), za karę musiał wtaczać głaz pod górę, a gdy ten był u szczytu, spadał i Syzyf od początku podejmował wysiłek węzeł gordyjski – kunsztowny węzeł z łyka złożony w świątyni Zeusa przez Gordiosa I9; przenośnie: zagmatwany problem, skomplikowana sprawa drakońskie prawo – prawo niezwykle surowe, mające charakter zemsty, określenie wywiedzione od imienia prawodawcy i reformatora, Drakona wyprawa po złote runo – po złote runo baranka boskiego pochodzenia postanowił wyruszyć Jazon, zorganizował drużynę (Argonauci10) i z pomocą Medei zdobył je złote jabłko – jabłko z napisem „Dla najpiękniejszej” rzucone przez Eris, by skłócić obecne na weselnej uczcie Herę, Atenę i Afrodytę; Parys, w zamian za obietnicę zaślubienia najpiękniejszej kobiety, Heleny, ofiarował je Afrodycie Świat bogów greckich Świat bogów greckich • większość bogów zamieszkiwała Olimp ✔ mistrz Hefajstos zbudował im pałace ✔ u wrót Olimpu stały Hory – boginki pór roku • ✔ ✗ ✗ ✗ życie bogów pozbawione było trosk po częstych naradach bogowie ucztowali ambrozja11 dawała im siłę, nieśmiertelność i optymizm pito nektar – wino o wspaniałym zapachu zapraszano śmiertelników, ale – ponieważ ich zachowanie było niestosowne – zrezygnowano z ich uczestnictwa • bogowie umieli przemieszczać się z miejsca na miejsce w sposób nadprzyrodzony • potrafili zmieniać swój wygląd, stając się nawet niewidzialni • ✔ ze zwykłymi ludźmi łączyło ich: wygląd 9 Gordios I – król Frygii, ojciec Midasa. Według legendy złożył w świątyni w Gordion jako wotum rydwan, którego jarzmo i dyszel łączył słynny węzeł nie do rozplątania. 10 Argonauci – (mit. gr.) 50 bohaterów greckich (Herakles, Kastor i Polluks, Orfeusz, Tezeusz i in.), którzy na statku Argo pod wodzą Jazona wyruszyli do Kolchidy po „złote runo” cudownego barana. 11 ambrozja – (mit. gr.) pokarm bogów zapewniający im nieśmiertelność oraz wieczną młodość i piękność. 8 z 22 MITOLOGIA ✔ ✔ ✔ charakter negatywne zachowania psychika • świat Olimpu był odbiciem świata ludzi Najważniejsi bogowie Zeus – Dzeus (w Rzymie Jowisz) • pan błyskawic i piorunów (Gromowładny) • żądał poszanowania praw moralnych • otaczał opieką pracę ludzką • łatwo wpadał w gniew • miejscem jego największego kultu była Olimpia Hera (Junona) • małżonka Zeusa • królowa niebios • patronka niewiast • skora do kłótni • bardzo zazdrosna • wrażliwa na wygłaszane o niej opinie Atena (Minerwa) • urodziła się, wyskakując z głowy Zeusa • bogini mądrości • patronka filozofów i uczonych • przedstawiana w zbroi i hełmie – bogini pokoju i słusznej wojny • wynalazczym kwadrygi 12, rydwanu bojowego oraz oliwy z oliwek • ulubienica Zeusa • nie zawarła związku małżeńskiego • w Atenach zbudowano dla niej świątynię Partenon13 Artemis (Diana) • siostra Apollina • królowa lasów • bogini płodności • wyobrażano ją sobie jako łowczynię, w krótkiej szacie, z kołczanem14 na plecach i łukiem w ręku • niewiasta o wspaniałej urodzie • nie wyszła za mąż Hermes (Merkury) • syn Dzeusa i Mai15 • bóg złodziei • opiekun handlu • szybkonogi bożek (skrzydełka u nóg) – spełniał różne polecenia bogów i bogiń • prowadził dusze śmiertelników do podziemi • niezwykle pracowity 12 kwadryga – (łac.) pojazd konny, rodzaj rydwanu; rydwan – (niem.) starożytny pojazd konny 2-kołowy, o nadwoziu w postaci niewielkiej platformy, z osłoną z przodu i boków; przeznaczony dla 1 lub 2 wojowników, powożony z pozycji stojącej; używany na wojnie (rydwan bojowy), na igrzyskach, a także podczas pochodów triumfalnych; używany od ok. XVII w. p.n.e. w Egipcie, państwach Bliskiego Wschodu, Grecji i Rzymie; na Bliskim Wschodzie przeważnie 2-konny, w Grecji i Rzymie często zaprzęgany w 4 konie ustawione w szeregu (kwadryga); 2-konne rydwany zwano w Rzymie bigami. 13 Partenon – świątynia Ateny Partenos [‘dziewiczej’] na Akropolu ateńskim; wzniesiona 448–432 p.n.e. przez Iktinosa i Kallikratesa z pentelickiego marmuru. 14 kołczan – (tur.) futerał na strzały łuku, wykonywany z drewna lub skóry, wzmacniany metalowymi okuciami; noszony głównie przy siodle lub u pasa; w Polsce używany do pocz. XVIII w. 15 Maja – mądra, dobrotliwa staruszka; słowo „maja” odnosi się również do mamki, w dialekcie oznacza „babkę”; nimfa 9 z 22 MITOLOGIA • • pomysłodawca ćwiczeń fizycznych przy próbie kradzieży Zeusowi pioruna został wyrzucony z Olimpu Hefajstos (Wulkan) • mąż Afrodyty (najpiękniejszej z bogiń) • bóg ognia utykający na jedną nogę • przedstawiany jako muskularny, brodaty mężczyzna • mistrz sztuki kowalskiej • pracował na wyspie Lemnos16 lub we wnętrzu Etny17 • pomagali mu cyklopowie18 Afrodyta (Wenus) • urodziła się z piany morskiej • bogini miłości • boginka kwiatów, gajów, ogrodów • zakochana w Adonisie19 • jej święto przypadało na wiosnę Eros (Amor) • uważano, że nigdy nie dorósł i był psotnym chłopcem • bóg miłości • młodzieniec nieziemsko piękny • jego wielka miłość do Psyche20 uwieńczona została małżeństwem na Olimpie Ares (Mars) • syn Zeusa i Hery • bóg wojny • nauczył ludzi sztuki walki, i prowadzenia wojen • nie cieszył się popularnością wśród Greków Hestia (Westa) • siostra Zeusa i Hery • opiekunka ogniska domowego • przedstawiana jako niewiasta poważna o spokojnym spojrzeniu Demeter (Ceres) • bogini życia • imię oznacza „gleba-matka” • opiekunka rolników i miejsc ich zamieszkania • uważa się ją za stworzycielkę ptaków oraz ryb • poszukiwała utraconej córki – Persefony21 16 Lemnos – starożytna wyspa grecka w północnej części Morza Egejskiego. 17 Etna – w średniowieczu zwany Mongibello, czynny wulkan we Włoszech, na Sycylii; najwyższy i największy w Europie. 18 cyklopi – (mit. gr.) olbrzymi o jednym oku pośrodku czoła; wg Hezjoda synowie Uranosa i Gai: Brontes [‘grzmot’], Steropes [‘błyskawica’] i Arges [‘piorun’], pomocnicy Zeusa w walce z tytanami; wg Odysei Homera dziki lud pasterski, towarzysze Polifema; cyklopom przypisywano w starożytności wzniesienie budowli z potężnych bloków skalnych zwanych cyklopowymi murami. 19 Adonis – (mit. gr.) bóstwo pochodzenia syryjskiego, ukochany Afrodyty; rozszarpany przez dzika; za zgodą Zeusa wracał co pół roku na ziemię; symbol rozkwitu i zamierania przyrody; kult Adonisa rozprzestrzenił się w epoce hellenistycznej w krajach śródziemnomorskich. 20 Psyche – (‘dusza’, mit. gr.) według Apulejusza, królewna z powodu swej urody prześladowana przez Wenus (Afrodytę); ukochana Amora (Erosa); utraciła go, usiłując mimo zakazu ujrzeć go w czasie nocnych odwiedzin; po długim okresie prób i cierpień Psyche Wenus zgodziła się na jej związek z Amorem; w sztuce starożytnej wyobrażano Psyche ze skrzydłami motyla, często z Amorem; Eros (Amor) i Psyche – bohaterowie epizodu „Metamorfoz” Apulejusza, opowiadającego o ich miłości; Apulejusz – (ok. 125–po 170), rzymski pisarz, retor i filozof z Madaury w Afryce; autor fantastyczno-satyrycznego romansu „Metamorfozy, albo Złoty osioł”, zawierającego słynną opowieść o Amorze i Psyche; jako filozof Apulejusz propagował neoplatonizm; autor mów popisowych i sądowych (m.in. „Apologia” – jedyna zachowana w całości mowa z okresu cesarstwa). 21 Persefona, Kora – (mit. gr.) bogini kiełkującego ziarna, córka Zeusa i Demeter; w Rzymie utożsamiana z Proserpiną; uprowadzona przez Hadesa, Persefona stała się panią świata zmarłych; Zeus, na prośbę Demeter, pozwolił jej część roku spędzać na 10 z 22 MITOLOGIA • ✔ ✔ ✔ ✔ • atrybutami matki i córki były: owoc granatu22 mak kłos narcyz23 córka pojawiała się z podziemi Hadesa, przynosząc wiosnę Dionizos (Bachus) • syn Zeusa i Semele24 • bóg winnej latorośli • przewodził ucztom • pod uderzeniem jego czarodziejskiej laski o skałę wypływała woda • ku jego czci urządzano w Atenach: ✔ Małe Dionizje (wiejskie) – w jesieni ✔ Wielkie Dionizje (miejskie) – na przełomie marca i kwietnia • wybrał życie wśród ludzi zamiast stałej bytności na Olimpie Posejdon25 (Neptun) • brat Zeusa • bóg morza • opiekował się także wybrzeżami, wioskami rybackimi, przystaniami i portami • mieszkał w pięknym pałacu w morskich głębinach • ukazywano go jako barczystego starca z obfitą brodą i trójzębem w ręku Hades • brat Zeusa • małżonek Persefony • władca podziemi • przedstawiany jako władca siedzący na tronie • u jego stóp leżał wierny pies – Cerber26 • przed jego zamkiem znajdował się Tartar27 – miejsce dla zbrodniarzy ziemi z matką – na okres ten przypadała wegetacja roślin; Persefona, wraz z Demeter, występuje w misteriach eleuzyńskich. 22 granat – (łac.) owoc granatowca kształtem przypominający jabłko, jadalny, o czerwonym miąższu, z którego przyrządza się napoje orzeźwiające; kolor ciemnoniebieski, granatowy; granatowiec właściwy – Punica granatum, krzew lub niskie drzewo; występuje dziko zapewne w Azji Środkowej i na Kaukazie; uprawiany w krajach śródziemnomorskich; pędy cierniste, liście błyszczące; kwiaty duże, purpurowe; owoce (jagody), zwane granatami, jadalne, wielkości jabłka, o purpurowej, skórzastej okrywie; nasiona otoczone soczystym, czerwonym miąższem, z którego przyrządza się orzeźwiające napoje; okrywa owoców oraz kora pnia i korzenia zawierają garbniki (do 30%) wyzyskiwane w przemyśle; kwiaty i owoce były w starożytności sym bolem miłości, płodności i władzy; w judaizmie miał znaczenie obrzędowe. 23 narcyz – Narcissus, rodzaj z rodziny amarylkowatych; ok. 25 gatunków bylin cebulowych, występujących w krajach śródziemnomorskich i w Azji; kwiaty zwykle pachnące, z przykoronkiem w środku, do czasu rozwinięcia się chronione żółtawą pochwą; rośliny ozdobne, rozpowszechnione w ogrodach, na kwietnikach lub przyspieszane w okresie jesienno-zimowym pod osłonami, na kwiaty cięte; najdawniej i najczęściej są uprawiane: narcyz biały, Narcissus poeticus, o kwiatach białych, z krótkim, czerwonym przykoronkiem, oraz narcyzy trąbkowe, pochodzące od gatunku Narcissus pseudonarcissus, o kwiatach żółtych, z długim przykoronkiem (trąbką), niewłaściwie zwany żonkilami; ponadto gatunki i mieszańce mające po kilka kwiatów na łodydze, np. żonkil (właściwy), mieszańce tazetta, pochodzące od gatunku Narcissus tazetta, i in.; ponad 10 tys. odmian, różniących się m.in. wielkością, kształtem, barwą i wypełnieniem kwiatów, dla celów praktycznych łączy się w 12 grup; najważniejsze z nich to: narcyzy trąbkowe, narcyzy wielkoprzykoronkowe, narcyzy drobnoprzykoronkowe, narcyzy pełne, mieszańce tazetta, mieszańce poeticus; pozostałe grupy odmian pochodzą od gatunków Narcissus triandrus, Narcissus cyclamines, Narcissus jonquilla i in. 24 Semele – (mit. gr.) królewna tebańska, córka Kadmosa i Harmonii; za sprawą Zeusa matka Dionizosa; zginęła od żaru piorunów, kiedy Zeus, spełniając jej prośbę, ukazał się w boskim majestacie. 25 Posejdon – (mit. gr.) bóg morza, opiekun żeglarzy i rybaków; syn Kronosa i Rei, brat Zeusa i Hadesa, z którymi dzielił władzę nad światem, mąż Amfitryty; ojciec licznego i potwornego potomstwa; przedstawiany zwykle na rydwanie unoszącym się na falach, w otoczeniu wielu bóstw morskich; atrybutem władzy Posejdona był trójząb, którym bóg dobywał wodę ze skały, burzył i uśmierzał fale; w mitologii rzymskiej – Neptun. 26 Cerber – (mit. gr.) pies trzygłowy pilnujący bram Hadesu; wyprowadzenie go na ziemię było jedną z 12 prac Heraklesa; potocznie groźny, nieustępliwy stróż, dozorca. 27 Tartar – (mit. gr.) miejsce najcięższych kar w Hadesie; siedziba erynii; przeciwieństwo Elizjum; erynie – (mit. gr.) bóstwa 11 z 22 MITOLOGIA Tanatos • syn Nocy • uosobienie śmierci • pojawiał się jako skrzydlata istota u stóp umierającej osoby • złotym nożem odcinał pukiel włosów odchodzącemu w zaświaty • Grecy nie okazywali mu szczególnej czci Temida • bogini sprawiedliwości, porządku i obyczaju • dbała o ludzi potrzebujących pomocy • przedstawiana z opaską na oczach • w ręku trzyma wagę, w drugiej dłoni miecz • żona Zeusa (przed Herą) Utrwal terminy antropomorfizm – przypisywanie cech istot żyjących, także ludzi, rzeczom, zjawiskom, pojęciom abstrakcyjnym politeizm – wiara w wielu bogów W literaturze i sztukach pięknych • Sandro Botticelli „Narodziny Wenus” (obraz) • Fidiasz „Bogini Atena” (rzeźba) • Lukrecjusz „O naturze wszechrzeczy” (poemat filozoficzny) • Jacek Malczewski (cykl obrazów poświęconych Tanatosowi) • Praksyteles „Wenus” (rzeźba) • Ludomir Różycki „Eros i Psyche” (opera) • „Wenus z Milo” (rzeźba, Luwr) • Stanisław Wyspiański „Noc listopadowa” (dramat) • Jerzy Żuławski „Eros i Psyche” (dramat) chtoniczne, mścicielki wszelkiej nieprawości, utożsamiane z rzymskimi furiami; wg Hezjoda powstały ze spadłej na ziemię krwi okastrowanego Uranosa; wyrażały głównie ideę religii greckiej – ścigały ludzi za przekroczenie miary (hybris), głównie za morderstwo, zwłaszcza popełnione w rodzinie (Edyp, Orestes); symbolizowały ideę porządku świata bronionego przeciw anarchii; wraz z pojawieniem się instytucji sądów przekształciły się w opiekunki ziemi uprawnej, zwane eumenidami [‘łaskawymi’]. 12 z 22 MITOLOGIA Frazeologia mitologiczna Frazeologia mitologiczna • odwołuje się do mitologii • wzbogaca współczesną polszczyznę Przykłady frazeologizmów mitologicznych pięta Achillesa • źródło ✔ trzymając za piętę małego Achillesa, matka wykąpała go w Styksie, aby uodpornić jego ciało na ciosy ✔ zginął z ręki Parysa, ugodzony strzałą w piętę • współczesne znaczenia ✔ czyjś słaby punkt ✔ wrażliwe miejsce koń trojański • źródło ✔ finał wojny trojańskiej ✗ do miasta wprowadzono drewnianego konia ✗ w jego wnętrzu znajdowali się ukryci wojownicy ✗ pomysłodawcą fortelu był Odyseusz, który przewodził grupce Greków ✗ w nocy zaatakowali świętujących zwycięstwo Trojańczyków ✗ miasto uległo zagładzie • współczesne znaczenia ✔ ukryte niebezpieczeństwo ✔ zaatakowanie sił wroga od wewnątrz ✔ specjalny fortel, podstęp puszka Pandory • źródło ✔ pierwsza kobieta – Pandora – otrzymała od Zeusa tajemniczą puszkę ✔ po jej otwarciu „wyfrunęły” na świat smutki, tragedie, zmartwienia – ludzkość została dotknięta nimi na zawsze • współczesne znaczenie ✔ źródło niekończących się kłopotów i nieszczęść łoże prokrustowe28 • źródło ✔ zbój czyhał na podróżnych i zapraszał ich do swego domu ✔ strudzonym proponował nocleg w łóżku ✔ w zależności od tego, czy łoże było za długie, czy za krótkie dla gościa, podejmował decyzję: obcinał stopy albo naciągał stawy nieszczęśnika • współczesne znaczenie ✔ niewygodny nocleg związany z psychicznymi i fizycznymi cierpieniami ✔ sytuacja, w której coś jest siłą naginane, dostosowywane do sztywnego schematu stajnia Augiasza29 • źródło ✔ jedna z 12 prac Heraklesa – oczyszczenie stajni króla Elidy • współczesne znaczenia ✔ miejsce brudne, szczególnie zaniedbane 28 Prokrust, Prokrustes – (mit. gr.) zbój attycki, syn Posejdona(?); schwytanych podróżnych rozciągał na łożu i do jego długości dopasowywał ciała swych ofiar, naciągając je lub obcinając im członki; zabity przez Tezeusza; (przen.) prokrustowe łoże – dostosowanie czegoś do sztywnego schematu, trudna sytuacja przysparzająca cierpień. 29 Augiasz – (mit. gr.) król Elidy (na Peloponezie), właściciel ogromnej stadniny; oczyszczenie jego stajni, od lat nie porządkowanych, było jedną z 12 prac Heraklesa; stajnia Augiasza – sprawa zaniedbana, której uporządkowanie wymaga ogromnego wysiłku. 13 z 22 MITOLOGIA ✔ brak porządku, nagromadzenie błędów wymagających usunięcia nić Ariadny30 • źródło ✔ nić podarowana Tezeuszowi przez zakochaną w nim Ariadnę ✔ miała mu pomóc w labiryncie, którym musiał dotrzeć do potwora, aby go zabić ✔ zaczepiając nić u wejścia, zapewnił sobie powrót z labiryntu • współczesne znaczenia ✔ umiejętność czy też sposób wyjścia z opresji ✔ pomysł wybrnięcia z pozornie niemożliwej do rozwiązania sytuacji powrót do Itaki31 • źródło ✔ wyspa, na której mieszkał i panował Odys; powrócił na nią po 20 latach nieobecności • współczesne znaczenia ✔ symbol domu ✔ powrót w bezpieczne miejsce po długiej nieobecności paniczny strach • źródło ✔ nazwa od bożka Pana, który opiekował się pasterzami i dbał o płodność trzód ✔ krzycząc przeraźliwie, wzbudzał w ludziach strach i niepokój • współczesne znaczenia ✔ nieopanowany lęk w obliczu groźnej lub nowej sytuacji ✔ niekontrolowane zachowanie fizyczne i psychiczne człowieka męki Tantala32 • źródło ✔ król-zbrodniarz, który podczas uczty zaproponował biesiadnikom pieczeń przyrządzoną z ciała własnego syna Pelopsa ✔ władca został za karę strącony do Tartaru ✔ tam skazano go na wieczne łaknienie i pragnienie • współczesne znaczenia ✔ wieczne cierpienie ✔ szczególne i dokuczliwe fizyczne oraz psychiczne męczarnie Ikarowy lot • źródło ✔ Ikar był synem Dedala ✔ jego ojciec skonstruował skrzydła z piór i wosku, aby umożliwić sobie oraz synowi ucieczkę z Krety ✔ Ikar wzbił się wbrew ojcowskim napomnieniom jak najwyżej ku słońcu, co przypłacił upadkiem do morza ✔ miejsce tej tragedii nazwano Morzem Ikaryjskim • współczesne znaczenia ✔ krótki i skazany na klęskę triumf fantazji nad rozsądkiem ✔ dążenie do wykonania nadludzkich czynów ✔ trudno osiągalne cele i niespełnialne marzenia 30 Ariadna – (mit. gr.) córka Minosa, króla Krety, i Pazyfae, siostra Fedry; dzięki kłębkowi nici otrzymanemu od Ariadny (nić Ariadny), Tezeusz, po zabiciu Minotaura, mógł wyjść z Labiryntu; Ariadna, porzucona przez Tezeusza na wyspie Naksos, w drodze powrotnej z Aten została poślubiona przez Dionizosa; jego dar ślubny, piękny diadem Ariadny, przeniósł Zeus między gwiazdy; mit wykorzystany w literaturze (m.in. I. Gundulić, A. Kotzebue, H. von Hofmannsthal) i muzyce (m.in. C. Monteverdi, G.F. Händel, J. Haydn, J. Massenet, R. Strauss). 31 Itaka – wyspa gr. na Morzu Jońskim, w archipelagu Wysp Jońskich, na północny-wschód od Kefalinii; według „Odysei” Homera ośrodek państwa Odyseusza. 32 Tantal – (mit. gr.) władca góry Sypilos w Lidii (ob. Manisa Dağı w Turcji), syn Zeusa, ojciec Pelopsa i Niobe; współbiesiadnik bogów, zdradzał ludziom ich sekrety, wykradał nektar i ambrozję; zabójca swego syna Pelopsa; za karę strącony do Tartaru, cierpiał męki, które stały się przysłowiowe: zanurzony po szyję w wodzie, nie mógł zaspokoić pragnienia, cierpiąc głód, nie mógł dosięgnąć zwisających nad nim owoców; chwiejący się głaz groził mu w każdej chwili zmiażdżeniem. 14 z 22 MITOLOGIA pod Egidą • źródło ✔ sporządzona ze skóry kozy Amaltei tarcza Zeusa o cudownych właściwościach ✔ nie mógł jej przebić żaden pocisk • współczesne znaczenie ✔ pod opieką, patronatem, przewodnictwem Argusowe oko • źródło ✔ Argos33 (albo Argus) – potwór o stu oczach (zawsze któreś jego oko czuwało) ✔ pilnował Io34 – boginki zamienionej przez Zeusa w białą jałówkę ✔ Zeus chciał w ten sposób uchronić kochankę przed zazdrością Hery • współczesne znaczenie ✔ bystry, czujny wzrok Utrwal terminy archetyp – prawzorzec, pierwowzór; według teorii Junga element ludzkiej, zbiorowej, społecznej podświadomości eschatologia – doktryna religijna, zajmująca się problemami i sprawami ostatecznymi: losami pośmiertnymi człowieka, końcem świata, przeznaczeniem świata oraz człowieka W literaturze i sztukach pięknych • Jorge Luis Borges, „Dwaj królowie i dwa labirynty”, Alef (W-wa 1972) • Pieter Brueghel, „Upadek Ikara” (obraz) • Ernest Bryll, „xxx” („Wciąż o Ikarach głoszą...”) (liryk) • Stanisław Grochowiak, „Ikar” (liryk) • Jarosław Iwaszkiewicz, „Ikar” (opowiadanie) • „Pigmalion”, film fabularny Wielka Brytania, reż. Anthony Asquith (1938) Postacie mitologii greckiej Europa • córka Agenora – władcy Fenicji • znana z niezwykłej urody • zbierając kwiaty nad morzem, zauważyła białego byka ✔ razem z towarzyszkami zaczęła bawić się ze spokojnym zwierzęciem ✔ gdy usiadła na jego grzbiecie, byk uciekł do morza ✔ przypłynął z nią na Kretę i tam ukrywał ją wśród drzew platanowca35 ✔ bykiem był sam Zeus ✔ urodziła władcy Olimpu trzech synów Midas 33 Argos, Argus – (mit. gr.) olbrzym o 100 wiecznie czuwających oczach (stąd tzw. argusowe oczy), z rozkazu Hery strażnik Io; na polecenie Zeusa zabity przez Hermesa, który uśpił go grą na flecie; Hera przeniosła oczy Argosa na ogon poświęconego jej pawia. 34 Io – (mit. gr.) kapłanka Hery w Argos; ukochana Zeusa; zmieniona przez niego w jałówkę i niebacznie przekazana zazdrosnej Herze, dostała się pod straż Argosa; na uwolnioną przez Hermesa Io Hera zesłała złośliwego gza, który zapędził ją do Egiptu; tam odzyskawszy ludzką postać urodziła Zeusowi Epafosa; jałówka – młoda krowa nie mająca jeszcze potomstwa; jałowica; giez – Hypoderma, owad z rodziny o tej samej nazwie; gzy Hypodermatidae, rodzina dużych muchówek, owady, których larwy rozwijają się w organizmie niektórych zwierząt parzystokopytnych (głównie bydła), powodując groźne powikłania chorobowe żywiciela; w Polsce występuje w czterech gatunkach, jednym z nich jest giez bydlęcy – bydleń. 35 platan – Platanus, drzewo, wysykości do 50 m, o korze łuszczącej się dużymi, cienkimi płatami; 10 gatunków, w Ameryce Północnej i od południowo-wschodniej Europy po południowo-wschodnią Azję; liście ostro klapowane; kwiaty niepozorne, zielone; owoce – drobne orzeszki, w kulistych, zwisających główkach; jako drzewo ozdobne sadzi się w Polsce głównie platan klonolistny, Platanus acerifolia, domniemany mieszaniec platanu wschodniego z platanem zachodnim, i platan zachodni, Platanus occidentalis (z południowej części Ameryki Północnej), a w krajach o klimacie cieplejszym – platan wschodni, Platanus orientalis (z Półwyspu Bałkańskiego i Azji Mniejszej). 15 z 22 MITOLOGIA • • • ✔ ✔ ✔ • ✔ ✔ ✔ bogaty król Frygii36 należał do władców chciwych, pełnych egoizmu poprosił Dionizosa o spełnienie prośby, by to, czego dotknie, zamieniało się w złoto prośba została spełniona gdy poczuł głód, zrozumiał, w jaką pułapkę wpadł na własne żądanie Dionizos przebaczył mu i cofnął zaklęcie podczas zawodów harfiarzy Midas nie przyznał zwycięstwa Apollinowi mszcząc się, bóg przyprawił mu ośle uszy owej tajemnicy nie dochował nadworny fryzjer, który nad morzem wykopał jamę i wyszeptał do niej prawdę wyrosłe trzciny swym szumem przekazały światu wieść o przypadłości króla Narcyz • niepospolitej urody młodzieniec, w którym kochały się nimfy ✔ poświęcał się jednak chętniej łowom i gardził miłością • zobaczywszy własne oblicze odbite w lustrze wody, zakochał się w sobie ✔ umarł wpatrzony w wodne odbicie ✔ na grobie Narcyza wyrosły białe kwiaty nazwane jego imieniem Niobe • córka Tantala • w związku małżeńskim z Amfionem urodziła 7 synów i 7 córek • macierzyństwo wbiło ją w dumę i pychę ✔ twierdziła, że zasługuje na większą cześć niż Latona – matka Apollina i Artemidy ✔ dzieci Latony – w odruchu zemsty za zniewagę matki – zabiły strzałami z łuku 14 potomków Niobe • skamieniała z rozpaczy Niobe wróciła do ojczystego Sipilos ✔ tam, siedzącą na górze, bogowie zamienili ją w kamień ✔ nawet wtedy z jej oczu płynęły łzy Orfeusz i Eurydyka • Orfeusz był wspaniałym śpiewakiem ✔ potrafił oczarować swoim głosem nie tylko ludzi, ale także rośliny zwierzęta i skały • Eurydyka należała do nimfo niezwykłej urodzie ✔ zakochał się w niej syn Apollina – Aristajos ✔ nie wiedząc, że jest zamężna, począł j ą ścigać ✔ w czasie ucieczki nimfa umarła, ukąszona przez żmiję • Orfeusz wpadł w stan odrętwienia i wielkiej rozpaczy ✔ udał się do Hadesu ✔ grając i śpiewając, bez przeszkód dotarł do podziemi ✔ Hades oddał żonę trackiemu artyście pod warunkiem, że wyprowadzając ją, nie odwróci się ✔ pod koniec drogi syn Kaliope obejrzał się jednak za siebie – tracąc na zawsze ukochaną ✔ nie pomogła mu rozpacz oraz dobijanie się do Hadesu ✔ bogowie byli bezlitośni i niewzruszeni • Orfeusz zaczął błąkać się po Tracji ✔ pewnego razu spotkał orszak Dionizosa ✔ oszalałe bachantki rozszarpały ciało wspaniałego, pogrążonego w żałobie śpiewaka Pigmalion • król Cypru • wyrzeźbił piękną kobietę, w której się zakochał ✔ posąg nie mógł odwzajemnić uczucia ✔ Afrodyta ożywiła martwą rzeźbę 36 Frygia – w starożytności kraina w Azji Mniejszej (obecnie w Turcji); w I tysiącleciu p.n.e. zasiedlona przez Frygów; w VIII w. niezależne państwo ze stolicą w Gordion; rozkwit pod rządami Midasa; w VII w. podbita przez Kimeryjczyków, w VI w. przez Krezusa, 546 przez Persów; od 334 podporządkowana Macedonii; w III w. część Frygii zasiedlona przez Galatów; od 188 – Frygia w granicach Pergamonu; 133 p.n.e. przekazana Rzymowi; od 395 n.e. część cesarstwa wschodniorzymskiego, później bizantyjskiego; w XIV w. podbita przez Turków. 16 z 22 MITOLOGIA ✔ Pigmalion poślubił Galateę37, z którą miał córkę o imieniu Pafos Prometeusz • tytan • miał ulepić z gliny i łez pierwszego człowieka ✔ duszę dał mu z niebieskiego ognia – kradnąc kilka iskier ze słonecznego rydwanu ✔ człowiek był istotą słabą i bezbronną ✔ stworzony został jednak na boskie podobieństwo • z Olimpu ukradł ogień, aby podarować go ludziom ✔ nauczył ich korzystania z tego dobrodziejstwa ✔ a karę przykuto go do skał Kaukazu ✔ codziennie przylatywał sęp, by zjadać wciąż odrastającą wątrobę Prometeusza • Prometeusz przekazał również śmiertelnym wiedzę o liczbach, leczeń chorób i umiejętność pisania Syzyf • władca Koryntu • uczestnik wielu uczt na Olimpie • miał opinię niedyskretnego gościa, gdyż nadzwyczaj lubił plotkować • gdy zdradził ważną tajemnicę bogów, Zeus nasłał na niego boga śmierci, Tanatosa • Syzyf zamknął go w piwnicy, przykuwszy do muru ✔ wtedy ludzie stali się nieśmiertelni ✔ dopiero Ares uwolnił Tanatosa • przed śmiercią Syzyf zabronił żonie wyprawiania mu pogrzebu ✔ gdy zmarł i znalazł się w podziemiach, przekonał Hadesa, że musi wrócić, aby ukarać żonę ✔ ponieważ nigdy nie wrócił do krainy zmarłych, Zeus wyznaczył mu kolejną karę ✗ musiał wtaczać na górę kamień, który nieustannie spadał ze szczytu ✗ pracę trzeba było zaczynać od nowa Tejrezjasz • stracił wzrok, ponieważ zobaczył nagą Atenę w kąpieli • według innych źródeł zobaczył dwa węże w uścisku, zabił samicę i został zamieniony w kobietę ✔ po siedmiu latach, gdy w podobnej sytuacji zabił samca, odzyskał swoją męską postać ✔ ponieważ poznał tajemnicę obu płci, miał rozstrzygnąć, która z nich zaznaje więcej przyjemności w miłości ✔ gdy zdradził, że to kobieta, Hera oślepiła go • Zeus dał mu życie dłuższe siedem razy od zwykłego śmiertelnika • miał dar przewidywania przyszłości ✔ odkrył tajemnicę przyszłości Edypowi ✔ ostrzegł Kreona przed skutkami decyzji, które podejmie jako władca • posiadał umiejętność rozumienia mowy ptaków Utrwal terminy narcyzm – stan samouwielbienia i zakochania w sobie, bezkrytyczne podziwianie siebie, przekonanie o własnej wielkości i urodzie ogień prometejski – skra życia, chwila, siła pobudzająca człowieka do życia, dająca mu moc i zdolności twórcze prometeizm – poświęcenie swego życia dla innych; postawa etyczna, której zwolennicy działają na rzecz innych ludzi, odmiana buntu przeciw złu, niesprawiedliwości syzyfowa praca – wysiłek nie przynoszący pożytku, efektów, praca skazana z góry na porażkę, bezowocny trud wielokrotnie ponawiany W literaturze i sztukach pięknych • Ąjschylos, „Niobe” (dramat) • Jerzy Andrzejewski, „Prometeusz” (dramat) • Jean Anouilh, „Eurydyka” (dramat) 37 Galatea – (mit. gr.) jedna z Nereid, ukochana cyklopa Polifema, sprzyjająca pięknemu Acisowi, którego, przygniecionego skałą przez Polifema, zamieniła w strumień; Nereidy – (mit. gr.) nimfy morskie; córki Nereusa, opiekunki żeglarzy; najbardziej znane Nereidy: Tetyda, Amfitryta, Galatea. 17 z 22 MITOLOGIA • • • • • • • • • • • • • • • Albert Camus, „Mit Syzyfa” (esej) Jean Coctoeau, „Orfeusz” (balet) „Czarny Orfeusz”, film fabularny, Brazylia-Włochy, reż. Mario Camus (1958) Rembrandt van Rijn, „Europa” (obraz) Tycjan, „Porwanie Europy” (obraz) Konstanty Ildefons Gałczyński, „Niobe” (poemat) Christoph Willibald Glück, „Orfeusz i Eurydyka” (opera) Jacques Offenbach, „Orfeusz w piekle” (operetka) Nicolas Poussin, „Midas przed Bachusem” (obraz) Nicolas Poussin i GeorgeWatts, „Narcyz” (obraz) Rainer Maria Rilke, „Sonety do Orfeusza” Sofokles, „Antygona” (tragedia) Leopold Staff, „Prometeusz” (liryk) Tycjan, „Syzyf” (obraz) Stefan Żeromski, „Syzyfowe prace” (powieść) Apollo i muzy Apollo • syn Zeusa i Latony • od ojca otrzymał złotą mitrę, lirę i rydwan • przedstawiano go jako bardzo urodziwego boga ✔ miał liczne romanse ze śmiertelnymi kobietami i nimfami • bóg wróżbiarstwa i muzyki ✔ opiekował się poetami, śpiewakami ✔ grał wspaniale na cytrze38 ✔ prowadził orkiestrę olimpijską • opiekun dziewięciu muz39 – cór Zeusa i Mnemosyne (Pamięci) • nazwano go Zbawcą, gdyż pomagał ludziom w pokonywaniu kłopotów, nieszczęść • poświęcone mu były ✔ zwierzęta: sarna, delfin, wilk, łabędź, sęp ✔ drzewo laurowe Muzy • zamieszkiwały na Helikonie i Parnasie • boskie pieśniarki • opiekunki twórczego, ludzkiego myślenia ✔ władcom podpowiadały słowa o sile przekonującej oponentów i uciszały waśnie ✔ dzięki sprawowaniu opieki nad myślami królów dążyły do pokoju między ludźmi • od epoki klasycznej ustalił się porządek muz oraz ich funkcje opiekuńcze ✔ Kaliope (Pięknolica) – muza poezji epickiej, bohaterskiej ✗ w ręku trzyma tabliczkę do pisania oraz rylec 38 cytra – (łac. z gr.) instrument muzyczny z grupy chordofonów szarpanych, o płaskim, zwykle prostokątnym korpusie rezonansowym, na którym jest naciągniętych kilkadziesiąt strun, nastrojonych diatonicznie (struny melodyczne) i akordowo (basowe). 39 muzy – (mit. gr.) opiekunki sztuki i nauki; 9 córek Zeusa i tytanidy Mnemosyne [‘pamięć’]; każdej przypisywano określoną dziedzinę twórczości: Erato – muza poezji miłosnej, przedstawiana z małą lirą; Euterpe – muza poezji lirycznej, z aulosem w rękach; Klio – muza historii, ze zwojem papirusu; Kaliope – muza poezji epickiej, z tabliczką i rylcem; Melpomene – muza tragedii, z maską tragiczną; Polihymnia – muza poezji sakralnej, bez atrybutu; Talia – muza komedii, z maską komiczną; Terpsychora – muza tańca, z lirą i plektronem; Urania – muza astronomii i geometrii, z cyrklem i kulą; przewodniczył im Apollo; miejscami kultu muz były najczęściej źródła (Kastalia); w mitologii rzymskiej kameny; plektron – (gr.) kostka, mała płytka z kości, metalu lub tworzywa, zwykle trójkątna z zaokrąglonymi narożnikami, służąca do szarpania strun przy grze na niektórych instrumentach strunowych (np. mandolina, cytra, bałałajka, czasami gitara); Kastalia, Źródło Kastalskie – (mit. gr.) źródło w Delfach, u stóp Parnasu, poświęcone Apollinowi; od czasów hellenistycznych (III–I w. p.n.e.) uważane za symbol natchnienia poetyckiego; kameny – (mit. rzym.) nimfy źródeł; udzielały natchnienia poetom; utożsamiane z greckimi muzami. 18 z 22 MITOLOGIA ✔ ✗ ✔ ✗ ✔ ✗ ✔ ✗ ✗ ✔ ✗ ✔ ✗ ✔ ✗ ✔ ✗ • Klio (Głosząca sławę) – muza historii trzyma zwój pergaminu Polyhymnia – opiekunka gry tanecznej, pantomimy zsyła natchnienie tym, co tworzą pieśni Euterpe (Radosna) – muza poezji lirycznej gra na flecie Terpsychora (Kochająca taniec) – muza tańca uczy tej sztuki ludzi trzyma lirę w ręku Erato (Umiłowana) – opiekunka poezji miłosnej, liryki chóralnej gra na cytrze Melpomena (Śpiewająca) – muza śpiewu, później tragedii jej godłem jest maska teatralna Talia (Rozkoszna) – muza komedii i poezji pasterskiej posiada maskę komiczną Urania (Niebiańska) – muza astronomii i geometrii trzyma cyrkiel oraz kulę współcześnie wymienia się „dziesiątą muzę” – kino oraz jedenastą – telewizję Utrwal terminy hekatomba – ofiara ze 100 wołów składana Apollonowi, podczas której śpiewano hymny pochwalne (peany) helikon – starogrecki instrument muzyczny o 4 strunach Helikon – masyw górski nad Zatoką Koryncką – siedziba Apollina i Muz muza, wena twórcza – natchnienie, posiadanie talentu artystycznego i poetyckiego W literaturze i sztukach pięknych • Zbigniew Herbert, „Apollo i Marsjasz” (wiersz) • „Apollo Belwederski” (rzeźba) • Homer, „Iliada” (epopeja) Herakles – mitologiczny Superman Herakles40 • rzymskie miano Herkules • syn Zeusa i Alkmeny41 • heros • aby uzyskać nieśmiertelność, ssał pierś śpiącej Hery ✔ rozgniewana bogini odtrąciła dziecko – jej mleko mleko rozlało się na firmamencie tworząc Mleczną Drogę ✔ Hera należała od tej pory do najbardziej zaciekłych prześladowczyń herosa ✔ gdy miał 9 miesięcy, Hera podesłała do leżącego w kołysce dziecka dwa jadowite węże ✔ maluch bez trudu udusił je na oczach zaskoczonej rodziny • ojczym Amfitrion nauczył go: ✔ zapasów 40 Herakles, rzym. Herkules – (mit. gr., heros grecki) wg Hezjoda, syn Zeusa i Alkmeny, znienawidzony przez Herę; dotknięty przez nią obłędem, zamordował swych synów z małżeństwa z Megarą; w ekspiacyjnej służbie u Eurysteusza, króla Myken, wykonał 12 słynnych prac: 1) zdusił lwa nemejskiego; 2) zabił hydrę lernejską; 3) złowił łanię kerynejską; 4) wypłoszył potworne ptaki z bagna stymfalijskiego; 5) upolował dzika erymantejskiego; 6) oczyścił stajnie Augiasza; 7) pokonał byka kreteńskiego; 8) uprowadził dzikie klacze Diomedesa; 9) zdobył cudowny pas Hipolity, królowej Amazonek; 10) uprowadził słynne woły Geryona; 11) zdobył złote jabłka z ogrodu Hesperyd; 12) wykradł Cerbera z Hadesu; po śmierci (mit o jego małżeństwie z Dejanirą) wzięty na Olimp, gdzie otrzymał za żonę Hebe, symbol młodości towarzyszącej wiecznej sławie. Czczony w Grecji w podwójnej roli – herosa i boga; ekspiacja – (łac.) okupienie winy; pokuta, zadośćuczynienie, przebłaganie. 41 Alkmena – (mit. gr.) małżonka Amfitriona; zakochał się w niej Zeus i, za jego sprawą, stała się matką największego herosa greckiego, Heraklesa; zwano ją matką Heraklidów, czyli potomków Heraklesa, za których podawali się Dorowie; Amfitrion – (mit. gr.) król Teb, mąż Alkmeny; Zeus, przybrawszy jego postać, stał się ojcem Heraklesa; Dorowie – w starożytności jedno z 3 głównych plemion greckich. 19 z 22 MITOLOGIA ✔ ✔ ✔ ✔ • • ✔ ✔ ✔ • ✔ ✔ ✔ strzelania z łuku ćwiczeń gimnastycznych powożenia końmi rzucania oszczepem nie miał zamiłowania do literatury wolał walkę i twarde łoże gdy zabił w ataku szału swego pedagoga, ojczym wyrzucił Heraklesa z domu; wtedy poczuł się wreszcie wolnym człowiekiem miał wilczy apetyt, a jego sylwetka swą potęgą budziła przestrach i respekt brał udział w wojnie, walcząc po stronie tebańskiego króla zawarł małżeństwo z Megarą42 – córką króla w przypływie kolejnego ataku szału zabił żonę i własne dzieci wyrocznia delficka poleciła mu odpokutować ten czyn przez wykonanie 12 prac wywiązał się z nich, będąc w służbie króla Eurystesa prace Heraklesa • przyniesienie lwa z Nemei, który niszczył pola uprawne, porywał ludzi, trzebił bydło • zabicie hydry lernejskiej (posiadała 10 głów, z których środkowa była nieśmiertelna) • sprowadzenie do Myken łani ceryntyjskiej – ulubienicy Artemidy • pokonanie dzika z Erymantu • wyczyszczenie stajni Augiasza • wytępienie rojów ptaków ze Stymfalos, które żywiły się ludzkim mięsem • sprowadzenie z Krety olbrzymiego byka • przewiezienie z Tracji klaczy króla Diomedesa • zdobycie pasa Hipolity – królowej Amazonek • znalezienie wołów Gerionesa43 • przyniesienie złotych jabłek z ogrodu sióstr Hesperyd 44, którego strzegł stugłowy smok • wyprowadzenie z Hadesu psa Cerbera dalsze dzieje Heraklesa • chęć powtórnego ożenku ✔ bracia narzeczonej nie chcieli wyrazić zgody na ślub, gdyż znali porywczość herosa ✔ Herakles zabił jednego z braci ✗ za karę – przebrany w szaty niewieście – przez 3 lata służył u królowej Omfale • po zakończeniu kary ożenił się z piękną Dejanirą • Dejanira została porwana przez centaura Nessosa, którego zabił zazdrosny mąż ✔ Nessos przed śmiercią ofiarował jej swoją krew, która miała zapewnić miłość Heraklesa ✔ Dejanirą we krwi wyprała koszulę męża ✔ nie wiedziała, że krew jest zabójczym jadem – zemstą Nessosa ✔ po założeniu koszuli Herakles zaczął płonąć w okrutnych mękach ✔ chcąc skrócić swój ból, kazał się spalić na stosie • Zeus zabrał go na Olimp, czyniąc nieśmiertelnym, a Hera zapomniała o swej nienawiści – dając mu za żonę Hebe Utrwal terminy ekspiacja – zadośćuczynienie za wcześniejsze grzechy, przestępstwa; okupienie winy heros – zrodzony ze związku boga i śmiertelnej niewiasty bohater, znany z siły, urody, honoru i męstwa oraz niezwykłych czynów, często dobroczyńca człowieka 42 Megera (Megara) – córka króla Kreona, władcy tebańskiego, ofiarowana herosowi za pokonanie nieprzyjacielskiego dzikiego wojska dowodzonego przez króla Erginosa (pojedynek z wodzem); Kreon – (mit. gr.) władca Teb po śmierci Lajosa i ponownie po wygnaniu Edypa z miasta, brat Jokasty, matki i żony Edypa; w wyniku surowych zarządzeń Kreona po śmierci synów Edypa, Eteoklesa i Polinika, zginęli: Antygona, syn Kreona – Hajmon i żona Kreona – Eurydyka. 43 Geryon, Geriones, Geryon, Geryoneus – (mit. gr.) olbrzym o 3 głowach i potrójnych barkach, potomek Meduzy; właściciel stada pięknego bydła wypasanego na wyspie Erytii, sytuowanej na dalekim Zachodzie (Hiszpania?). 44 Hesperydy – (mit. gr.) córki Atlasa i Hesperii (albo Nocy), strażniczki ogrodu położonego na krańcach Zachodu, za Okeanosem, albo w pobliżu gór Atlasu w północnej Afryce. W ogrodzie tym rosły złote jabłka, które kiedyś Gaja (Ziemia) ofiarowała Herze w ślubnym podarunku; prócz Hesperyd strzegł jabłek stugłowy smok Ladon. Wg jednej wersji mitu Herakles zabił smoka i zabrał jabłka, wg innej użył w tym celu Atlasa. 20 z 22 MITOLOGIA W literaturze i sztukach pięknych • Agatha Christie, „Dwanaście prac Herkulesa” (powieść) • Eurypides, „Herakles szalony” (dramat) • Georg Friedrich Haendel, „Herakles” (oratorium45) • Adam Mickiewicz, „Oda do młodości” • Juliusz Słowacki, „Grób Agamemnona” (liryk) • Sofokles, „Trachinki” (dramat) Zwycięska Nike • • • • • • • • • • Homer nie wzmiankuje o Nike46 – to wytwór późnej literatury córka tytana Pallasa47 i bogini podziemnej rzeki Styks48 grecka bogini zwycięstwa rzymska nazwa – Wiktoria przedstawiana jako kruczowłosa niewiasta z wielkimi skrzydłami u ramion towarzyszyła wielu bitwom – stąd przy imieniu pojawiają się nazwy miejsca pojedynku, wojny, bitwy (np. Nike spod Cheronei) szybko mknęła przestworzami, aby zdążyć na bitwę lub ogłosić czyjeś zwycięstwo trąbą obwieszczała triumf bohaterów obserwując pojedynki szermierzy, stała się ich patronką w Atenach imię jej było epitetem Ateny wielbił ją Aleksander Wielki i wielu późniejszych władców Utrwal terminy motyw – element kompozycji tekstu literackiego; pewien schemat problemowy utrwalony w tradycji kultury, sztuki, literatury; element podstawowy (niepodzielny) przedstawionej w tekście literackiej rzeczywistości W literaturze i sztukach pięknych • Ernest Bryll, „Nike z Samotraki” (liryk) • Zbigniew Herbert, „Nike która się waha” (liryk) • Maria Jasnorzewska-Pawlikowska, „Nike” (liryk) • Jan Lechoń, „Nike” (liryk) • „Nike z Samotraki”, (rzeźba z II poł. w. p.n.e., Luwr, Paryż) • „Pomnik Bohaterów Warszawy” („Nike Warszawska”), (rzeźba prof. Mariana Koniecznego) • Antoni Słonimski, „Nike” (liryk) • Leopold Staff, „Nike z Samotraki” (liryk) • Adam Ważyk, „Nike” (liryk) • Stanisław Wyspiański, „Noc listopadowa” (dramat) 45 oratorium – (łac., muz.) utwór wokalno-instrumentalny niesceniczny, o tematyce przeważnie religijnej, złożony z recytatywów, arii, chórów, partii orkiestrowych i niekiedy narratora, wykonywany w formie koncertowej. 46 Atena, Pallas Atena, Pallada – (mit. gr.) prastara bogini władców i ich pałaców położonych na akropolach miast; później jako Atena Polias [‘opiekunka miasta’]; dziewicza (Partenos) bogini mądrości; opiekunka małżeństwa, utożsamiana z rzym. Minerwą; w przeciwieństwie do Aresa, patronka wojny sprawiedliwej, strategii, taktyki i podstępów wojennych (Atena Areja, Atena Promachos); sprzyjała wszelkim sztukom i kunsztom (Atena Ergane ‘robotnica’); uważana za patronkę wszelkich zajęć typowych dla cywilizacji ludzkiej; opiekunka bohaterów, m.in. Bellerofonta, Perseusza, Heraklesa, Jazona i Odyseusza; umiłowana córa Zeusa (miała prawo do noszenia egidy i ciskania piorunów), z którego głowy wyskoczyła w pełnej zbroi, w chwili narodzin; naczelne bóstwo Aten (Partenon), które zdobyła w rywalizacji z Posejdonem; ku jej czci obchodzono święta: Plynteria, Arreforia i najwspanialsze – Panatenaje; Egida – (mit. gr.) tarcza wykonana przez Hefajstosa dla Zeusa, pokryta skórą kozy Amaltei; na środku egidy Atena umieściła głowę Meduzy; tarczą tą bogini miała osłaniać walczących żołnierzy, stąd wyrażenie „pod egidą” oznacza pod patronatem, opieką; Partenon – świątynia Ateny Partenos [‘dziewiczej’] na Akropolu ateńskim; wzniesiona 448–432 p.n.e. przez Iktinosa i Kallikratesa z pentelickiego marmuru. 47 Pallas to również przydomek Ateny. 48 Styks – (mit. gr.) rzeka w Hadesie; Charon przewoził przez nią dusze do świata zmarłych; na wodę Styksu przysięgali bogowie. 21 z 22 MITOLOGIA Inspiracje mitologiczne epoka Inspiracje mitologiczne antyk tragedia antyczna, której tematy i bohaterowie wywodzą się wyłącznie z mitologii (Sofokles: „Król Edyp”, „Antygona”); eposy Homera: „Iliada” i „Odyseja”, w obydwu utworach przedstawione zostały historie mitologiczne (wojna trojańska, wędrówka Odyseusza do Itaki); obecność motywów i wątków mitologicznych w liryce greckiej i rzymskiej renesans J. Kochanowski „Treny” – motywy mitologiczne z kręgu śmierci, zaświatów (Persefona, wyspy szczęśliwe – mitologiczne Elizjum), „Odprawa posłów greckich” – temat z mitologii (Grecy pod murami Troi, posłowie greccy: Menelaos i Ulisses żądają od Parysa oddania Heleny); liczne motywy i postaci mitologiczne w pieśniach i fraszkach poety barok liczne motywy mitologiczne w liryce barokowej: motyw Erosa (bożka miłości), motywy mitologicznych herosów (Hektora, Achillesa) romantyzm A. Mickiewicz III cz. „Dziadów” – motyw prometejskiego buntu (przeciw Bogu dla dobra własnego narodu i całej ludzkości), J. Słowacki „Grób Agamemnona” (motywy zaczerpnięte z mitu o wojnie trojańskiej) literatura współczesna motyw Ikara: E. Bryll „Wciąż o Ikarach głoszą”, S. Grochowiak „Ikar”, J. Iwaszkiewicz „Ikar”, T. Różewicz „Prawa i obowiązki”; motyw Nike: Z. Herbert „Nike, która się waha”, M. Pawlikowska-Jasnorzewska „Nike”, L. Staff „Nike z Samotraki”; inne motywy: Z. Herbert „Apollo i Marsjasz”, B. Ożóg „Homer”, K. I. Gałczyński „Niobe” 22 z 22
