Koszty i korzyści pozostawania Wielkiej Brytanii poza strefą euro
advertisement
Uniwersytet Rzeszowski Wydział Ekonomii STUDIA PODYPLOMOWE „Mechanizmy funkcjonowania strefy euro” VI edycja, rok akademicki 2014/15 Anna Ulaszek Nr albumu: 45/2015 Koszty i korzyści pozostawania Wielkiej Brytanii poza strefą euro Praca dyplomowa wykonana pod kierunkiem dr Władysławy Jastrzębskiej Przyjmuję pracę ……………………………… Data i podpis promotora RZESZÓW 2015 Studia realizowane z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej 2 Streszczenie Praca dotyczy kosztów oraz korzyści związanych z członkowstwem w strefie euro, pokazuje również pozytywne i negatywne aspekty, występujące w przypadku braku pełnego członkowstwa w Unii Gospodarczej i Walutowej. Integracja walutowa poprzedzona jest spełnieniem kryteriów Traktatu z Maastrich, które także zostały wskazane w niniejszej pracy. Praca podejmuje również problematykę optymalnych obszarów walutowych, jako zasadniczą tezę na której opiera się tworzenie oraz uczestnictwo w unii walutowej. Słowa kluczowe: optymalny obszar walutowy, kryteria konwergencji, strefa euro, koszty integracji walutowej, korzyści integracji walutowej TYTUŁ The costs and benefits Great Britain of being outside the euro area 3 Spis treści Wstęp .......................................................................................................................................................5 Rozdział I. Teoretyczne podstawy integracji monetarnej ........................................................................6 1.1. Przesłanki międzynarodowej integracji gospodarczej – cele i oczekiwania .................................6 1.2. Teoria optymalnego obszaru walutowego.....................................................................................8 1.3. Kryteria konwergencji i ich znaczenie ........................................................................................12 Rozdział II. Korzyści i koszty integracji ze strefą euro .........................................................................15 2.1. Korzyści integracji monetarnej ...................................................................................................15 2.2. Koszty integracji monetarnej ......................................................................................................21 Rozdział III. Implikacje stałej derogacji dla gospodarki Wielkiej Brytanii ...........................................26 3.1. Sytuacja gospodarcza Wielkiej Brytanii na tle Europy. ..............................................................26 3.2. Bilans kosztów i korzyści. Implikacje dla gospodarki Wielkiej Brytanii ...................................34 Zakończenie ...........................................................................................................................................36 Bibliografia: ...........................................................................................................................................37 Akty prawne: ..........................................................................................................................................38 Strony internetowe: ................................................................................................................................38 Spis wykresów: ......................................................................................................................................39 Spis tabel: ...............................................................................................................................................39 4 Wstęp Każde z państw członkowskich Unii Europejskiej staje przed niewątpliwie trudnym wyborem dotyczącym pełnej partycypacji w Unii Gospodarczej i Walutowej, lub też rezygnacji ze wspólnej waluty. W czasie coraz częściej pojawiających się wahań koniunkturalnych i kryzysów, gospodarczych, finansowych czy społecznych, a także konfliktów o różnym podłożu, przynależność do organizacji czy wspólnot, niesie ze sobą pewnego rodzaju stabilizację. Uczestnictwo w nich poza istotnymi korzyściami może generować również koszty. W tej sytuacji każde z państw musi podjąć decyzję, odpowiadając wcześniej na pytania, w jakim stopniu korzyści czerpane z uczestnictwa/członkowstwa w określonej organizacji przewyższą koszty ponoszone z tytułu pozostawania poza nią, Może się okazać, że w przypadku niektórych państw to właśnie koszty partycypacji będą wyższe od korzyści czerpanych z niej. Przed takim pytaniem stanęło, lub też stanie każde z państw członkowskich Unii Europejskiej przed przyjęciem wspólnej waluty. Rząd Wielkiej Brytanii, mimo uczestnictwa w pracach nad wdrażaniem Europejskiego Systemu Walutowego, odrzucił możliwość przyłączenia się do unii walutowej i pozostaje poza strefą euro. Fakt ten rodzi wiele pytań dotyczących praktycznych konsekwencji płynących z braku integracji ze strefą euro. Problem kosztów i korzyści pozostawania poza strefą euro oraz uczestnictwa w niej jest niezwykle istotny, bowiem Polska, jako kraj członkowski Unii Europejskiej również stanie przed trudnym wyborem określenia najlepszego momentu przyjęcia wspólnej waluty. Istotne są zatem, badania naukowe prowadzące do zrozumienia i wskazania korzyści oraz negatywnych konsekwencji pełnego uczestnictwa w Unii Gospodarczej i Walutowej. Celem niniejszej pracy jest wskazanie korzyści i kosztów pozostawania Wielkiej Brytania poza strefą euro. W pracy weryfikowano tezę zakładającą, iż mimo kosztów pozostawania poza strefą euro, Wielka Brytania czerpie przewagę korzyści wiążących się z autonomią w zakresie polityki gospodarczej i zagranicznej. Aby móc zrealizować cel główny wyznaczono następujące cele szczegółowe: odpowiedź na pytanie, czym jest optymalny obszar walutowy, jakie są koszty i korzyści uczestnictwa w nim, oraz jakie warunki powinny zostać spełnione przez kraje tworzące taki obszar; wskazanie kryteriów konwergencji, które muszą zostać spełnione przez państwo pragnące zostać członkiem Unii walutowej; pokazanie kosztów i korzyści pozostawania Wielkiej Brytanii poza unią monetarną. W trakcie pisania pracy posłużono się literaturą przedmiotu oraz aktami prawnymi. Metodami opracowywania i przetwarzania danych były analiza graficzna i analiza tabelaryczna. 5 Rozdział I. Teoretyczne podstawy integracji monetarnej 1.1. Przesłanki międzynarodowej integracji gospodarczej – cele i oczekiwania Wprowadzenie jednolitej waluty – euro – ma wymiar polityczny jak i gospodarczy. Podstawowym impulsem politycznym było pragnienie utrzymania pokoju w Europie. Zaś ekonomiczne powody wprowadzenia Euro to odpowiedź na problemy gospodarki europejskiej lat 70 i 80 – przede wszystkim powolny wzrost i wysokie bezrobocie. Ostateczną decyzję o utworzeniu Unii Gospodarczo Walutowej podjęto w grudniu 1991 roku w ramach traktatu z Maastricht. Należy jednak nadmienić, iż historia wspólnej waluty ma swoje początki trzydzieści lat wcześniej, pojawiła się ona bowiem już na początku lat 60. Ówczesny premier i minister finansów Luksemburga Pierre Werner stworzył raport zakładający wprowadzenie unii ekonomicznej i monetarnej w ciągu kolejnych 10 lat. Plan zakładał stworzenie scentralizowanej polityki budżetowej, oraz jednolitej polityki pieniężnej, realizowanej przez powołany bank centralny, który posiadałby wyłączne prawo do emisji waluty, która miała stać się jedynym środkiem płatniczym na terytorium Unii1. Tworzenie Unii Walutowej to jeden z aspektów postępujących po II wojnie światowej procesów integracyjnych. Za przesłanki międzynarodowej integracji uznaje się przede wszystkim: wzrost efektywności gospodarczej; aspekty polityczne; przesłanki społeczno - ekonomiczne; pozostałe korzyści wynikające z procesów integracyjnych. Podstawowym celem integracji międzynarodowej jest wzrost efektywności gospodarczej, nazywany również rozwojem gospodarczym. Syntetycznym odzwierciedleniem wzrostu efektywności jest przyrost produktu narodowego i dochodu narodowego2. Kwestie przyrostu dochodu narodowego są istotne zarówno dla państw rozwijających – aby ułatwić, czy też przyspieszyć tenże przyrost - ale także dla państw wysoko rozwiniętych dla których kluczowym jest optymalne, bardziej efektywne wykorzystanie posiadanych zasobów, możliwości czy czynników wzrostu. Istotną przyczyną procesów integracyjnych są również tendencje i uwarunkowania w rozwoju przemysłu i postępu technicznego3. Kolejnymi przesłankami integracji są aspekty polityczne, w szczególności: zbieżność polityki zagranicznej, zacieśnianie wspólnego działania w warunkach jednorodnych celów politycznych czy też wspólnych zagrożeń. Istotnym jest również umacnianie pozycji państwa na arenie międzynarodowej4. Przesłanki społeczno – ekonomiczne opierają się głównie na przyspieszeniu tempa wzrostu dochodu narodowego, co w myśl przyrostu dochodu, implikuje kolejne korzyści Euro – ekonomia i polityka, 2005: [pod red. Dariusza K. Rosati], Oficyna Wydawnicza Wyższej Szkoły Handlu i Prawa im. Ryszarda Łazarskiego, Warszawa, s. 18-19. 2 Procesy integracyjne we współczesnym świecie, 2001: [pod red. Ewy Oziewicz], Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 30. 3 Mussa M., 2000: Factors driving global economic integration, Symposium of Global Opportunities and Challenges in Jackson Hole, Wyoming. 4 Latoszek E., 2007: Integracja Europejska – Mechanizmy i wyzwania, Wydawnictwo Książka i Wiedza, s. 21. 1 6 dla społeczeństwa, w tym: wzrost dobrobytu, poprawa jakości życia, czy spadek bezrobocia. Dzieje się to głównie dzięki szeroko pojętemu rozwojowi handlu: usprawnieniach w przepływie towarów i usług, skupieniu uwagi kraju na rozwoju najefektywniejszych gałęzi gospodarki – specjalizacja produkcji. Procesy integracyjne przyczyniają się również do lepszego dostępu do surowców, wiedzy, nowych technologii, czy też zasobów pracy5. Ważnym czynnikiem wpływającym na zacieśnianie więzi między państwami jest nauka. Efektem integracji na tym polu jest koordynacja rozwoju wspólnych badań oraz łatwiejszy dostęp do wiedzy. Rozwój niektórych dziedzin przemysłu wymaga olbrzymich nakładów finansowych na badania, co mogłoby być zbyt kosztowne i nieracjonalne, jeśli byłoby podejmowane na potrzeby pojedynczych krajów. Z tego też powodu dochodzi do koordynowania działań i dokonywania podziału na specjalizacje badawcze w ramach grupy krajów, czego konsekwencją jest oszczędność i bardziej racjonalne wykorzystanie zasobów6. Innymi postulatami skłaniającymi państwa do integracji są: rozwój infrastruktury technicznej czy problemy ochrony środowiska naturalnego7. Aby procesy integracyjne przebiegały sprawnie muszą zostać spełnione pewne warunki: odpowiednie położenie geograficzne; komplementarność struktur gospodarczych; odpowiednia infrastruktura; polityka ekonomiczna nastawiona na integrację. Dotychczas za najważniejszy czynnik na drodze do integracji uważane było położenie geograficzne. Zwraca się szczególną uwagę na odległość między integrującymi się krajami, bowiem od niej zależy przepływ czynników wytwórczych, surowców oraz efektów pracy czyli towarów i usług8. Obecnie uważa się, że podstawowym warunkiem integracji jest komplementarność struktur gospodarczych. Jeśli brak zbieżności ma miejsce w dziedzinach w których występuje lub może występować podział pracy czy też specjalizacja produkcji, wówczas na ogół dochodzi do wzajemnych dostosowań gospodarek i podniesienia poziomu komplementarności. Wraz ze wzrostem poziomu rozwoju gospodarczego rośnie udział przemysłu i usług w gospodarce narodowej poszczególnych krajów, co tym samym wpływa na wzrost ich potencjalnej komplementarności9. Ważnym czynnikiem sprzyjającym procesom międzynarodowej integracji jest istnienie odpowiedniej infrastruktury technicznej, umożliwiającej prowadzenie wymiany handlowej na optymalnym poziomie. Odpowiednie warunki transportowe – morskie, drogowe, kolejowe, lotnicze, sprzyjają integracji, zaś sytuacja odwrotna – brak tychże połączeń – utrudnia integrację10. 5 Cardelli R. Kose M. A., 2004: Economic Integration, Business Cycle and Productivity in North America, “Working Paper”, Washington, DC, IMF, nr 4/ 138. 6 Procesy integracyjne…, s. 31. 7 Latoszek E., 2007: Integracja europejska…, s. 22. 8 Lawrance R. Z., 1996: Regionalism, Multilateralism and Deeper Integration, The Brooking Institution, Washington, DC. 9 Procesy integracyjne..., s. 13-14. 10 Latoszek E., 2007: Integracja europejska…, s. 25. 7 Warunkiem rozszerzenia procesów integracyjnych jest prointegracyjna polityka ekonomiczna państwa polegająca na wzajemnym udzielaniu preferencji celnych, co stymuluje przepływ wszelkiego rodzaju dóbr i usług11. 1.2. Teoria optymalnego obszaru walutowego Ekonomiczną teorią wyjaśniającą powstanie Unii Gospodarczo Walutowej jest powstała w latach 60 teoria optymalnych obszarów walutowych, zgodnie z którą państwa członkowskie Unii Europejskiej powinny przejść do kolejnego etapu integracji tylko wówczas, gdy stanowią tak zwany optymalny obszar walutowy12. Obszar walutowy może zostać zdefiniowany jako terytorium w ramach którego kursy wymienne są sztywne13. Obszar ten będzie optymalnym obszarem walutowym wówczas, gdy określona grupa krajów należąca do niego, poniesie koszty niższe niż korzyści uzyskane w wyniku integracji walutowej14. Za twórcę teorii optymalnych obszarów walutowych uznawany jest Mundell. Powstała ona w momencie, gdy dociekano przyczyn upadku systemu z Bretton Woods. Ówcześni ekonomiści zastanawiali się dlaczego w różnych systemach gospodarczych lepiej sprawdzają się płynne kursy walutowe, w innych zaś sztywne. Próbowano odpowiedzieć na pytanie jakie kryteria powinna spełniać gospodarka danego państwa (lub grupy państw), aby wprowadzenie sztywnych kursów walutowych, lub jednej waluty, przynosiło więcej korzyści niż kosztów wynikających z tego rozwiązania15. Ponadto region ten będzie optymalnym obszarem walutowym wówczas, gdy używanie tej samej waluty nie powoduje zmniejszenia dobrobytu16. Mundell wyróżnił dwa podstawowe kryteria, z którymi wiąże się przyjęcie przez państwa wspólnej waluty (lub też usztywnienie kursów walutowych), są to: niski stopień asymetrii szoków doznawanych przez regiony danej strefy i znaczna elastyczność rynków pracy (rozumiana jako elastyczność płac i mobilność siły roboczej). W procesie tworzenia Europejskiej Unii Gospodarczej i Walutowej ponownemu rozpatrzeniu poddane zostały powyższe kryteria formułowane na przełomie lat 60-70 XX wieku, czego konsekwencją było powstanie tak zwanej „nowej” teorii optymalnych obszarów walutowych. Teoria ta skupia się na kosztach i korzyściach przystąpienia do unii walutowej. Pierwszym z założeń, jest twierdzenie, iż podstawowym kryterium utworzenia unii walutowej jest kwestia symetryczności szoków makroekonomicznych 17 na jej obszarze . Procesy integracyjne…, s. 14. Unia Europejska Organizacja i funkcjonowanie, 2007, red. M. Cini, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, s. 452. 13 Teoretyczne podstawy regionalnej integracji gospodarczej, 2004, red. J. Misala, Wydawnictwo Politechniki Radomskiej, Radom, s. 192. 14 Tchorek G, 2014, Teoretyczne podstawy integracji walutowej, [w:] Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, red. P. Kowalewski, G. Tchorek, J. Górski, Wydawnictwo Wolter Kluwer, Warszawa, s. 41. 15 Biegun K., 2004, Kryteria optymalnego obszaru walutowego w rozszerzonej Unii Europejskiej, [w] Unifikacja gospodarek europejskich szanse i zagrożenia, red. A. Manikowski, A. Psyk, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 71. 16 Burda B., Wypłosz Ch., 1995, Makroekonomia, Podręcznik Europejski, PWE, Warszawa, s. 587. 17 Burda B., Wypłosz Ch., 1995, Makroekonomia, Podręcznik… s. 214-215. 11 12 8 Pierwszym z rozważanych kryteriów jest stopień asymetrii szoków, gdzie analizie poddane zostają skutki zewnętrznych szoków asymetrycznych i ich wpływ na gospodarkę kraju. Zgodnie z TOOW najistotniejszym kosztem usztywnienia kursu walutowego jest utrata kontroli nad polityką pieniężną i kursową, które są doskonałym narzędziem absorbującym szoki. Pozostawanie polityki kursowej w gestii instytucji krajowych pozwala na zastosowanie odpowiednich dostosowań kursowych, tak aby absorpcja wstrząsów zewnętrznych była jak najniższa. W myśl tej teorii pozbycie się instrumentu jakim jest kurs walutowy jest kosztem dla gospodarki. Czynnikami które determinują mniejszą podatność na szoki asymetryczne są: stopień dywersyfikacji produkcji, zbliżony poziom inflacji, zbieżność cykli koniunkturalnych oraz podobieństwa w strukturze gospodarek. Czynnikami zwiększającymi podatność na szoki są natomiast: mobilność czynników produkcji, elastyczność cen i płac czy też integracja fiskalna i finansowa18. Mundell w swojej teorii zwraca uwagę na mobilność siły roboczej. Zakłada on, że siła robocza powinna był mobilna w obszarze walutowym, zaś niemobilna w stosunku do innych regionów. Płace zaś powinny charakteryzować się wysoką elastycznością, tylko wówczas w razie wystąpienia szoku asymetrycznego będzie możliwy powrót do stanu równowagi, bez efektu wzrostu bezrobocia w jednym z państw19. Zatem wysoki stopień mobilności siły roboczej implikuje zachowanie względnie niskiego poziomu bezrobocia w sytuacji niemożności użycia mechanizmu kursu walutowego20. Istotnym aspektem jest również mobilność czynników produkcji, która, tak jak w przypadku siły roboczej, powinna być duża wewnątrz tworzonego obszaru, natomiast niewielka poza jego granicami. Zgodnie z TOOW mobilność czynników produkcji powinna również łagodzić występujące tam wstrząsy asymetryczne21. Natomiast w rozważaniach McKinnona pojawiają się kolejne kryteria: stopień otwartości gospodarki; kryterium inflacji – pod którym należy rozumieć zbieżność tempa wzrostu cen i podobnych preferencji co do poziomu inflacji w krajach tworzących unię walutową; obszar walutowy powinien wykazywać się wysokim stopniem integracji finansowej, w sferze instrumentów długo- i krótkoterminowych; realne kursy walutowe powinna charakteryzować niska zmienność. Wśród tradycyjnych kryteriów OOW mówi się, również o stopniu otwartości gospodarki. Jako otwartość autor R. McKinnon wskazuje poziom wymiany z zagranicą. Przydatność kursu walutowego jest większa w gospodarkach dużych i zamkniętych. Koszty unii walutowej spadają wraz ze wzrostem otwartości gospodarki. Gospodarki otwarte zdecydowanie zyskują na integracji walutowej dokonując transakcji z zagranicą. Dochodzi tutaj do obniżenia kosztów transakcyjnych oraz eliminacji ryzyka kursowego. W myśl integracji walutowej i rezygnacji z suwerenności monetarnej, gospodarka powinna kierować dominującą część swojego eksportu (importu) do krajów z którymi dzieli (bądź 18 19 20 21 Tchorek G., 2014, Teoretyczne podstawy integracji…, s. 42-45. Biegun K., 2004, Kryteria optymalnego obszaru walutowego…, s. 76. Kowalewski P., 2001, Euro a międzynarodowy system walutowy, Twigger, Warszawa, s. 76. Ibidem, s. 76-77. 9 będzie dzieliła) wspólną walutę. W przeciwnym razie znaczna część eksportu (importu) kierowanego do krajów spoza unii walutowej będzie w dalszym ciągu narażona na wahania kursu na rynku międzynarodowym. Czynniki zmniejszające podatność na szoki Do dalszego rozwoju TOOW przyczynił się ekonomista Peter Kenen. Zwraca on uwagę na dywersyfikację struktury produkcji danego kraju. Jego zdaniem, im większa dywersyfikacja produkcji danego obszaru, tym większa jest jego odporność na szoki asymetryczne. Przychody z eksportu w gospodarce zdywersyfikowanej powinny się bowiem charakteryzować większą stabilnością niż w gospodarce monoproduktowej. Zatem gospodarki zdywersyfikowane osiągają większe korzyści z unifikacji walutowej, a potrzeba stosowania kursu walutowego jako narzędzia ułatwiającego stabilizację gospodarczą staje się coraz mniejsza22. Zdaniem G. Haberlera i J.M. Fleminga czynnikiem powodującym występowanie i odczuwanie szoków w danej gospodarce należącej do obszaru walutowego jest poziom inflacji. Zgodnie z ich teorią obszar walutowy spełni kryterium optymalności, gdy należące do niego państwa będą charakteryzowały się zbliżonym poziomem inflacji. Stąd też istotnym postulatem w polityce monetarnej jest utrzymywanie inflacji na określonym poziomie. Najistotniejszą rolę w kreacji pieniądza w strefie euro odgrywa Bank Centralny, poprzez zakładanie określonego poziomu nominalnej stopy procentowej. Przy czym w każdej z gospodarek poziom realnej stopy procentowej jest odmienny, bowiem jest on sumą nominalnej i realnej stopy procentowej. Konsekwencją tego, są dysproporcje między realną ceną pieniądza w każdej z gospodarek. Istotnym miernikiem konwergencji strukturalnej jest również podobieństwo w poziomie wytwarzanego przez dane gospodarki PKB. W przypadku znacznych różnic między dwiema gospodarkami, konsekwencje wystąpienia szoków dotykających tych obszarów, są różne dla każdego z członków unii walutowej. Według Angeloniego, Flada i Mongelliego, struktura PKB jest silnie powiązana z sektorami zatrudnienia siły roboczej oraz z poziomem rozwoju społeczno-ekonomicznego23. Czynniki zwiększające zdolność do absorpcji szoków Mundell w swojej teorii zakładał, że potrzeba dostosowania nominalnego kursu walutowego płac i cen może być redukowana wysoką mobilnością czynników produkcji. W opozycji do jego teorii stają McKinnon i Kenen, którzy zakładają, że mobilność czynników produkcji nie zapewni w pełni automatycznych procesów dostosowawczych. Barierę tworzy tutaj ograniczona szybkość przenoszenia inwestycji bezpośrednich między krajami, występują również koszty w postaci: barier kulturowych, językowych i kwalifikacyjnych. Wynika z tego, że mobilność czynników wytwórczych jest w pewnym stopniu ograniczona w krótkim okresie, zaś w okresie średniookresowym odgrywa rolę stabilizującą24. 22 23 24 Kowalewski P., 2001, Euro a międzynarodowy system walutowy…, s. 78. Tchorek G., 2014, Teoretyczne podstawy integracji…, s. 48-49. Teoretyczne podstawy regionalnej integracji gospodarczej…, s. 210-211. 10 Kolejnym czynnikiem zwiększającym zdolność do absorpcji szoków jest niespójność polityki fiskalnej. Jest ona, obok zintegrowanej polityki monetarnej, skutecznym narzędziem absorbującym wewnętrzne szoki. Kenen zakładał, że wykorzystanie transferów budżetowych będzie skutecznym katalizatorem, bowiem w sytuacji przejściowych problemów finansowych jednego kraju, drugi, o lepszej kondycji ekonomicznej, mógłby go finansować. Stworzenie wspólnego budżetu wymaga jednak wysokiego stopnia spójności polityki fiskalnej państw, co z kolei wymagałoby skłonności do realizacji podobnej polityki makroekonomicznej. Innymi słowy, póki stopień realnej konwergencji gospodarek jest niski, jedynym instrumentem polityki gospodarczej, który mogą kształtować autonomicznie w reakcji na szoki asymetryczne jest polityka fiskalna25. Pierwotne założenia TOOW mówią, że najistotniejszym mechanizmem dostosowawczym w warunkach wystąpienia negatywnego szoku popytowego jest elastyczność płac. Efektem obniżania płac jest wzrost konkurencyjności cenowej, co sprzyja powrotowi gospodarki do stanu równowagi. W przypadku gdy płace i ceny byłyby sztywne, role bufora izolującego gospodarkę od zewnętrznych szoków przejmuje kurs walutowy. Jednakże należy zauważyć, że w krótkim okresie elastyczność płac jest nikła, dlatego też zneutralizowanie szoków odbywa się poprzez zwiększenie wydajności pracy. Wówczas, odbywa się swoiste dostosowanie do szoku, poprzez zmianę płac realnych26. Nowa teoria optymalnych obszarów walutowych Na przełomie lat 70 i 80 XX wieku teoria optymalnych obszarów walutowych straciła na znaczeniu. Głównie ze względu na niespójność kryteriów, ale też przez wzgląd na trudności w określeniu jednolitej i jednoznacznej polityki w oparciu o sugerowanego przez twórców teorii założenia. Wiele z założeń nie wskazywało praktycznego rozwiązania dla danej gospodarki co do prowadzonej polityki kursowej. Niejednokrotnie sugerowały one zupełnie rozbieżne rozwiązania. Drugim z powodów słabnącego zainteresowania TOOW było zahamowanie procesów integracyjnych, związane ze światowymi kryzysami gospodarczymi i walutowymi, oraz z najwyższą w czasach pokoju inflacją. Wszystkie te czynniki złożyły się na rezygnacje z wdrożenia planu Wernera, zakładającego utworzenie unii walutowej w EWG. Dopiero w roku 1989 wraz z powstaniem Raportu Delorsa, który przedstawiał trzyetapowy plan wprowadzenia wspólnej waluty, zaczęły pojawiać się nowe postulaty dotyczące TOOW. W opozycji do klasycznych TOOW Mongelli w swojej nowej TOOW skupił się przede wszystkim na korzyściach wynikających z integracji walutowej. Krytyce poddano założenia pierwotnej TOOW która nadmiernie eksponowała koszty związane z integracją. Mongelli zakłada, że bilans kosztów i korzyści we „współczesnym świecie” przechyla się zdecydowanie na stronę korzyści. Jest to konsekwencja postępu jaki dokonał się w różnych dziedzinach ekonomii, zwłaszcza w związku z odejściem od głoszonego dotąd keynesizmu. Nowa TOOW opiera się na następujących przesłankach: 25 Kenen P., 1995, Economic and Monetary Union In Europe, Cambridge University Press, s. 80. Borowiec J., 2011, Ekonomia integracji europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław, s. 295-296. 26 11 nieefektywność polityki pieniężnej w regulowaniu poziomu aktywności gospodarki w długim okresie; nieskuteczności dostosowawczego działania mechanizmu kursowego, który podlega częstym znacznym i długotrwałym odchyleniom od poziomu wartości fundamentalnej, przez co sam może być źródłem szoku dla gospodarki; zwiększenie roli wiarygodności i stabilności polityki makroekonomicznej (stabilność cen i finansów publicznych), do której przyczynia się przyjęcie wspólnej waluty; ujawnienie się efektów endogenicznych w związku z integracją gospodarczą i walutową27. Nowa teoria optymalnych obszarów walutowych zakładała, iż nadrzędnym celem polityki pieniężnej jest stabilna i niska inflacja. Analizując tradycyjną TOOW, postawiono wniosek, że sterowanie podażą pieniądza może dać efekty w zakresie zmiennych realnych tylko w krótkim okresie. W okresie długim zmiany podaży pieniądza, w tym przyrost wyższy niż PKB, spowoduje zwiększenie poziomu cen. Wzrost zainteresowania integracją walutową, oraz zmniejszenie skali zauważanych kosztów wobec rosnącej wagi korzyści płynących z integracji, wynika z profitów jakie oferuje stabilność cen oraz finansów publicznych. Panuje bowiem przekonanie, iż stabilne finanse publiczne są koniecznością dla zachowania makroekonomicznej równowagi gospodarczej, która sprzyja również stabilizacji cen28. Kolejnym etapem w weryfikacji kosztów i korzyści unii walutowej była teza o endogeniczności kryteriów OOW. W myśl tej tezy o wejściu do unii monetarnej nie decyduje spełnienie kryteriów postulowanych przez TOOW. Frankel i Rose wykazali, iż poziom integracji monetarnej oraz zbieżność cykli koniunkturalnych to procesy endogeniczne w stosunku do procesu integracji monetarnej. W efekcie wyeliminowania bariery jaką stanowi odrębna waluta, państwa członkowskie obszaru walutowego zintensyfikują swoją wymianę handlową, co z kolei pociągnie za sobą zwiększenie zakresu zbieżności cykli koniunkturalnych tych państw, i tym samym lepiej spełnią one kryteria optymalnego obszaru walutowego29. Głównymi czynnikami sprzyjającymi endogeniczności gospodarek jest eliminacja ryzyka kursowego. Skraca się dzięki temu dystans, zmniejsza koszty transakcyjne oraz koszty zabezpieczenia przed ryzykiem kursowym. Zmniejszeniu podlegają także koszty pozyskiwania informacji. Pieniądz ma tym większą użyteczność, im szerszy jest zakres jego stosowania30. 1.3. Kryteria konwergencji i ich znaczenie Warunkiem wejścia do strefy euro przez dany kraj Unii Europejskiej, było spełnienie tzw. kryteriów zbieżności – kryteriów Traktatu z Maastricht. Kryteria te przyświecały nadrzędnemu celowi jakim była ochrona gospodarki strefy euro przed nadmierną inflacją. Tchorek G., 2014, Teoretyczne podstawy integracji…, s. 52-54. Globalizacja i integracja europejska, 2005: red. J. Kotyński, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, s. 179-180 29 Teoretyczne podstawy regionalnej integracji gospodarczej…, s. 220-221. 30 Tchorek G., 2014, Teoretyczne podstawy integracji…, s. 59. 27 28 12 Do uczestnictwa w strefie euro dopuszczone zostały tylko te kraje, które charakteryzowały się odpowiednio dobrą sytuacją gospodarczą, która jest zbieżna lub podobna z sytuacją innych krajów członkowskich strefy euro. W celu oceny dojrzałości tych krajów do udziału w obszarze wspólnej waluty przyjęto kryteria dotyczące stopy inflacji, stanu finansów publicznych, długoterminowej stopy procentowej oraz stabilności kursu walutowego31. Traktat o Unii Europejskiej y 1992 roku określił następujące kryteria spójności: roczny wskaźnik wzrostu cen w państwie członkowskim nie może być wyższy niż 1,5 punktu procentowego od średniej stopy inflacji w trzech krajach UE, gdzie występuje pod tym względem najlepszy poziom wskaźnika; wysokość deficytu budżetowego nie może przekroczyć 3% PKB; wysokość długu publicznego nie może przekroczyć 60% PKB; wysokość średniej nominalnej, długookresowej stopy procentowej nie może przekroczyć 2 punktów procentowych średniej nominalnej długookresowej stopy procentowej w trzech krajach UE o najniższym rocznym wskaźniku inflacji; państwo członkowskie w ramach mechanizmu kursowego Europejskiego Systemu Walutowego przez co najmniej dwa lata musi zachować normalny przedział wahań kursów walut. W tym okresie waluta tego państwa nie może być dewaluowana w stosunku do walut innych krajów UE32. Zmiany stóp procentowych pociągają za sobą przepływy kapitałów, co wiąże się ze zmianami kursów walutowych, zatem stabilności kursów walutowych sprzyja koordynacja polityki pieniężnej, zapewniająca zmiany stóp procentowych. Z poprawą stabilności kursów walutowych wiążą się również działania państwa zmierzające do ograniczenia lub wyeliminowania premii za ryzyko33. Spełnienie wymogów dotyczących poziomu inflacji pociąga za sobą konieczność ograniczenia strukturalnych czynników napędzających inflację – jak choćby monopolizacja niektórych obszarów produkcji czy świadczonych usług34. Istotnym jest aby w okresie długim i średnim, dla zachowania równowagi bilansu bieżącego, zmiany kursów walutowych kompensowały różnice w tempie wzrostu cen partnerów wymiany. Wynika z tego kolejna implikacja zgodnie z którą stopy wzrostu gospodarczego w unii gospodarczej i walutowej nie mogą różnić się istotnie i trwale, bowiem wzrost silniejszy od przeciętnego znajdzie odzwierciedlenie w nierównowadze zewnętrznej,35. Kryterium mówiące o stabilności kursu sprowadza się do obowiązku włączenia waluty do Mechanizmu Stabilizowania Kursów ERM II. W mechanizmie tym waluta pozostawać ma przez okres dwóch lat. W tym czasie dopuszczalny przedział wahań kursów rynkowych ma wynosić +/- 15 procent od bilateralnych kursów centralnych. Wymóg ten został ustanowiony aby zapobiec konkurencyjnej deprecjacji waluty przed wejściem do strefy euro36. 31 32 33 34 35 36 Oręziak L., 2004, Finanse Unii Europejskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 14-15. http://oide.sejm.gov.pl/oide/ - Ośrodek Informacji i dokumentacji Europejskiej – Traktat o Unii Europejskiej Borowiec J., 2011, Ekonomia integracji europejskiej… s. 299. Oręziak L., 2004, Finanse Unii Europejskiej…, s. 15. Borowiec J., 2011, Ekonomia integracji europejskiej… s. 299-300. Pelkmans J, 2001, European Integration. Methods and Economic Analysis, Harlow, s. 358-359. 13 Z punktu widzenia finansów UE szczególnie istotne jest zachowanie dobrego stanu finansów publicznych, panuje bowiem przekonanie, że nadmierny deficyt budżetowy oraz zbyt wysoki dług publiczny hamują rozwój gospodarczy. Z doświadczenia wielu krajów wynika, że trwałe deficyty budżetowe znacząco ograniczają możliwość zastosowania polityki budżetowej jako instrumentu stabilizowania gospodarki, bowiem w sytuacji osłabienia koniunktury polityka budżetowa nie jest w stanie zapewnić optymalnego działania polegającego na obniżaniu podatków w celu pobudzenia aktywności gospodarczej oraz zwiększaniu wydatków budżetowych na pomoc socjalną. Wysokiemu deficytowi budżetowemu na ogół towarzyszą także relatywnie wysokie stopy procentowe, bowiem rosną one wraz ze wzrostem zapotrzebowania państwa na środki finansowe. Efektem tego jest wzrost ceny pieniądza dla wszystkich podmiotów, także przedsiębiorstw i gospodarstw domowych. Konsekwencją nadmiernych deficytów budżetowych jest również tworzenie się tzw. szarej strefy. Powodem jest próba „załatania” dziur budżetowych poprzez szukanie dodatkowych dochodów budżetowych m.in. w drodze zmiany przepisów podatkowych. Państwo licząc na wzrost wpływów budżetowych z tytułu podatku od przedsiębiorstw, niejednokrotnie napotyka na sytuację odwrotną od oczekiwanej: następuje „ucieczka” przedsiębiorstw do szarej strefy, celem uniknięcia wyższego opodatkowania. Godnym zauważenia jest fakt, że szara strefa rozwija się najsilniej w krajach borykających się rok rocznie z dużym i ciągle rosnącym deficytem budżetowym. Nadmierne deficyty powodują również kumulowanie i wzrost zadłużenia publicznego, a także kosztów jego obsługi, które w każdym roku rosną powiększając tym samym deficyt budżetowy. Nadmierny wzrost długu publicznego może wiązać się ze spadkiem wiarygodności kraju, a co za tym idzie z utratą zaufania ze strony uczestników międzynarodowych rynków finansowych. Zadłużenie publiczne powinno również sprawiedliwie obciążać każde z pokoleń. Nie można bowiem dopuszczać do sytuacji w której konsekwencje nadmiernych deficytów oraz długu publicznego i kosztów jego obsługi, spadną na przyszłe pokolenia, które w praktyce nie mają wpływu na fakt powstania zadłużenia. Olbrzymi problem będzie stanowić sytuacja, w której nadmierny dług publiczny generowany będzie przez wydatki bieżące (konsumpcyjne), nie zaś przez inwestycje w infrastrukturę, która mogłaby posłużyć lepszemu rozwojowi przyszłych pokoleń. Obciążanie długiem publicznym, spowodowanym nadmiernymi wydatkami konsumpcyjnymi, przyszłych pokoleń może budzić uzasadnione wątpliwości etyczne37. Doświadczenie państw strefy euro pokazuje jednak, że spełnianie kryteriów konwergencji nominalnej dotyczącej stóp inflacji, stóp procentowych oraz warunków budżetowych nie jest wystarczające. Istotną jest również konwergencja realna – zbliżanie stopy wzrostu gospodarczego oraz wdrożenie takich zmian strukturalnych w gospodarce, aby włączenie do międzynarodowego podziału pracy nie sprzyjało pojawieniu się znacznej nierównowagi w wymianie handlowej38. Oręziak L., 2004, Finanse Unii Europejskiej…, s. 17. Rollet Ph., Huart F., 1995, Du grand marché a l’union économique et monétaire. Les enjeux de la construction européenne, Éditions Cujas, Paris, s. 108. 37 38 14 Rozdział II. Korzyści i koszty integracji ze strefą euro Utworzenie strefy euro ma na celu osiągnięcie wymiernych korzyści ekonomicznych, politycznych i społecznych. Ujednolicenie waluty może być postrzegane jako kolejny krok na drodze do pogłębienia integracji w Europie. Jednakże najważniejszym celem integracji walutowej ma być wspieranie gospodarek państw członkowskich39. Wprowadzenie jednolitej waluty ma za zadanie zmniejszyć koszty transakcyjne, bowiem w warunkach kontynentu europejskiego koszty związane z wymianą narodowych pieniędzy na inną walutę są olbrzymie40. Decyzję o przystąpieniu do obszaru walutowego kraj powinien podjąć na podstawie analizy kosztów i korzyści (cost-benefit analysis). Przystąpienie do obszaru walutowego jest zasadne wówczas gdy różnica między korzyściami a kosztami będzie wyższa od zera41. 2.1. Korzyści integracji monetarnej Unia walutowa powinna przynieść państwom członkowskim UE wymierne korzyści. Do najczęściej wymienianych korzyści należą: efektywny wspólny rynek; wzmocniona dyscyplina budżetowa; lepsze perspektywy wzrostu gospodarczego; wzrost zatrudnienia; większa stabilność cen; oszczędności na kosztach transakcyjnych;42 większa przejrzystość cen i zintensyfikowana konkurencja; wzrost wiarygodności makroekonomicznej państw członkowskich strefy euro;43 stabilizacja gospodarek państw członkowskich; wzrost wymiany handlowej; eliminacja ryzyka kursowego w obszarze walut strefy euro; integracja rynków finansowych i kapitałowych; zwiększenie poziomu bezpieczeństwa współpracy z krajami strefy euro; zwiększenie przejrzystości i konkurencyjności rynków krajów członkowskich UGW;44 możliwość zmniejszenia wielkości rezerw walutowych niezbędnych do obsługi obrotów za granicą;45 zmniejszenie zagrożenia kryzysem walutowym oraz związany z tym spadek ryzyka makroekonomicznego46. Gajewski P., 2014, Korzyści i szanse związane z przyjęciem euro, [w:] Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, red. P. Kowalewski, G. Tchorek, J. Górski, Wydawnictwo Wolter Kluwer, Warszawa, s. 193. 40 Globalizacja i integracja europejska, 2005: red. J. Kotyński, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, s. 191. 41 Bukowski S.J., 2007, Strefa Euro. Perspektywy rozszerzenia o Polskę i inne kraje Europy ŚrodkowoWschodniej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, s. 21. 42 Borowiec J., 2011, Ekonomia integracji europejskiej…, s. 302. 43 Gajewski P., 2014, Korzyści i szanse związane z…, s. 195-198. 44 Królak-Werwińska J., 2005, E jak euro. Waluta nowej Europy, Wydawnictwo Difin, Warszawa, s. 31. 45 Bukowski S.J., 2007, Strefa Euro. Perspektywy rozszerzenia…, s. 22. 46 Borowski J., 2011, Integracja monetarna…, s. 77-78. 39 15 Efektywny wspólny rynek Aby rynek funkcjonował w sposób optymalny, należy dążyć do ograniczenia sytuacji w których zmiany kursów walutowych spowodują zniekształcenie wymiany międzynarodowej oraz inwestycji, modyfikując w sposób nieprzewidywalny ich rentowność. Nawet niewielkie wahania kursu walutowego mogą istotnie naruszyć równowagę kontraktów między europejskimi przedsiębiorstwami. Jedna waluta natomiast, eliminuje zmienność kursów walut wewnątrz UGW, która stanowiła dotychczas największą przeszkodę w swobodnym przepływie dóbr i usług oraz przepływu kapitału na terenie UE. Większość kosztów związanych z eksportem wyrażona jest w walucie krajowej, co powoduje narażanie się eksportera na ryzyko kursowe. Wahania kursowe również negatywnie oddziałują na przepływy kapitału. Jedna waluta natomiast eliminuje element frykcyjności powodując zwiększenie inwestycji bezpośrednich wewnątrz unii47. Wzrost wymiany handlowej Zwiększenie wymiany handlowej w krajach członkowskich Unii Europejskiej, które przyjęły wspólną walutę ma bezpośredni związek z eliminacja ryzyka kursowego. Tym samym, wielkość zysku na który opiewa kontrakt handlowy, nie ulega zmianie od momentu zawarcia transakcji do jej zapłaty. W związku z czym przedsiębiorcy chętnej i na szerszą skalę dokonują wymiany handlowej w obszarze unii walutowej. Zmniejszeniu ulegają również koszty które przedsiębiorcy muszą ponieść w momencie podejmowania decyzji inwestycyjnych, koniecznych do realizacji kontraktu handlowego w przyszłości. Koszty te są związane z rozbudowaniem i likwidacją aparatu produkcyjnego w okresach utrzymywania się korzystnego czy tez niekorzystnego kursu walutowego48. Lepsze perspektywy wzrostu gospodarczego i zatrudnienia Zwiększając efektywność wspólnego rynku oraz zapewniając stabilną strukturę makroekonomiczną, wspólna waluta powinna korzystnie wpłynąć na wzrost gospodarczy i zatrudnienie. Usunie ona dwie przeszkody, które hamowały dotychczas wzrost gospodarczy w Unii: zamieszanie walutowe ora konflikt pomiędzy polityką budżetową a polityką pieniężną ukierunkowaną na stabilność cen. Zmienność kursu walutowych miała niekorzystny wpływ na wielkość wymiany handlowej, powodowała także utratę zaufania przedsiębiorców i konsumentów49. Praktyka pokazuje jednak, że owszem wzrost gospodarczy występuje, ale nie tak dynamiczny i intensywny jak zakładano. Konieczne jest zatem przeprowadzenie reform strukturalnych, które są niezbędne do osiągnięcia wzrostu gospodarczego oraz zwiększenia potencjału gospodarki tak, aby w przyszłości mogła ona skutecznie przeciwdziałać wszelkim zachwianiom i turbulencjom. Dotychczas zgodnie z oceną Komisji Europejskiej, wprowadzeniu euro nie towarzyszyło przeprowadzenie reform strukturalnych w krajach strefy euro50. Borowiec J., 2011, Ekonomia integracji europejskiej…, s. 302-303. Borowski J., 2011, Integracja monetarna. Wyzwania dla Polski, 2011, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, s. 63-64. 49 Borowiec J., 2011, Ekonomia integracji europejskiej…, s. 306-307. 50 Królak-Werwińska J., 2005, E jak euro. Waluta…, s. 32. 47 48 16 Wzmocniona dyscyplina budżetowa Stabilność cen w UGW warunkuje utrzymywanie dyscypliny budżetowej, która również jest jednym z kryteriów Traktatu z Maastricht. Efektem utrzymywania zdrowych finansów publicznych jest: polityka budżetowa, która poprzez obniżkę stóp procentowych i zmniejszenie efektu wypierania inwestycji prywatnych, będzie prowadzić do wzrostu inwestycji w średnim i długim okresie; niski poziom długu publicznego i deficytu budżetowego, które sprzyjając niskim i stabilnym oczekiwaniom inflacyjnym, ułatwi utrzymanie stabilnych cen, co również wpłynie na zmniejszenie kosztów prowadzenia polityki antyinflacyjnej; dojdzie do zwiększenia oszczędności publicznych; dyscyplina budżetowa umożliwi, przy jednoczesnym obniżeniu kosztów obsługi długu, prorozwojową restrukturyzację wydatków publicznych; niższy dług publiczny i deficyt budżetowy umożliwią stabilizację budżetową w warunkach wystąpienia specyficznych szoków popytowych. Dyscyplina budżetowa w Unii Gospodarczej i Walutowej zapewnia właściwą politykę makroekonomiczną, natomiast państwom członkowskim, konieczną autonomię w dziedzinie budżetowej51. Stabilizacja gospodarek państw członkowskich Konieczność spełnienia przez kraje kandydujące do UGW kryteriów Traktatu z Maastricht stało się istotnym elementem stabilizującym gospodarki tych krajów. W większości z tych państw inflacja spadła do akceptowalnego poziomu, ustabilizowały się kursy walutowe, oraz wystąpiła istotna zbieżność narodowych stóp procentowych. Stabilizacji sprzyja także antyinflacyjny statut Europejskiego Banku Centralnego oraz brak możliwości inflacyjnego finansowania deficytów budżetowych państw członkowskich. UGW pozwoliła osiągnąć stabilizację makroekonomiczną, jednakże nie przyczyniła się do intensywnego zdynamizowania gospodarki strefy euro52 Eliminacja ryzyka kursowego w obszarze walut strefy euro Stabilizacja kursów walutowych jest jednym z kryteriów zbieżności Traktatu z Maastrich, które muszą zostać spełnione przez kraj kandydujący do Unii Gospodarczej i Walutowej. Wprowadzenie euro oraz określenie parytetów walut członkowskich UGW całkowicie wyeliminowało wewnątrz strefy euro ryzyko kursowe. Jednocześnie uległy zmniejszeniu koszty zarządzania rozdrobnionymi dotychczas środkami na wielu rachunkach w różnych walutach, oraz zwiększyła się efektywność zagospodarowania wolnych środków finansowych, poprzez ich koncentrację w jednaj walucie na jednym rachunku. Również środki zaoszczędzone przez przedsiębiorców dzięki wyeliminowaniu ryzyka kursowego mogą zostać efektywnie ulokowane53. 51 52 53 Borowiec J., 2011, Ekonomia integracji europejskiej…, s. 306. Królak-Werwińska J., 2005, E jak euro. Waluta…, s. 32. Królak-Werwińska J., 2005, E jak euro. Waluta…, s. 32-33. 17 Oszczędności na kosztach transakcyjnych Istnienie wielu walut powoduje konieczność zamiany jednej waluty na inną. Nie może się to odbyć bez poniesienia kosztów tejże wymiany. Koszty są natomiast tym wyższe im niższa jest wymieniana suma. Oznacza to, że na transakcjach tych najbardziej traciły podmioty czy też osoby dokonujące transakcji wymiany na niższe sumy. Koszty konwersji słabej waluty, rzadko używanej w handlu międzynarodowym, były znacznie wyższe. Wprowadzenie jednej waluty zmniejszy koszty przedsiębiorstw, którym istnienie wielu walut komplikuje prowadzenie rachunkowości, co podnosi ich koszty administracyjne54. Większa przejrzystość cen i zintensyfikowana konkurencja Obserwowanie oraz porównywanie cen w krajach, gdzie obowiązują różne waluty, jest trudnością dla przedsiębiorstw, które musza na bieżąco monitorować notowania i przeliczać ceny wyrażone w obcych walutach, co generuje koszty. Jeśli firma zauważy możliwość sprzedaży swojego wyrobu i wyśle pewną jego ilość za granicę, to przychód jaki osiągnie jest wyrażony w obcej walucie, którą firma musi sprzedać, co jest jednoznaczne z poniesieniem kosztu transakcyjnego. Unia walutowa redukuje możliwość stosowania dyskryminacji cenowej, czyli wprowadzania różnych cen dla tego samego wyrobu. Dzięki większej przejrzystości cen łatwiej jest zidentyfikować miejsca w których pewne grupy towarów mają zbyt wysokie ceny. Ograniczenie możliwości stosowania dyskryminacji cenowej i zaostrzenie konkurencji stanowią kolejną korzyść z utworzenia unii walutowej. Jednakże w przypadku niektórych produktów czy usług nie wszystkie różnice cenowe mogą zostać wyeliminowane, w efekcie wprowadzenia wspólnej waluty. Poważną barierę stanowią wciąż koszty transportu, które utrudniają konwergencję cen dóbr spożywczych, a także dóbr, które nie podlegają wymianie handlowej. Coraz bardziej widocznym jest fakt, iż ceny dóbr którymi można handlować na rynkach międzynarodowych upodabniają się do siebie, natomiast ceny dóbr lokalnych, żywności utrzymują się lub nawet rosną. Podobnie wygląda sytuacja z cenami usług w restauracjach czy hotelach, które są zróżnicowane w zależności od regionu. Większa porównywalność cen prowadzi do wzrostu konkurencji, co również obniża bariery wejścia na rynek. Skutkami rosnącej konkurencji są korzyści dla konsumentów, efektywniejsza alokacja zasobów przedsiębiorstw, wzrost innowacyjności, czy też lepsze rozwiązania techniczno-organizacyjne, co z kolei wspiera wzrost gospodarczy kraju55. Większa stabilność cen Efektem występowania inflacji są przede wszystkim: redystrybucja dochodów oraz niewłaściwa alokacja zasobów, która zmniejsza produktywność i spowalnia wzrost gospodarczy. Szkody jakie powoduje są zależne od tego czy jest ona przewidywana czy też nieprzewidywana. W sytuacji wystąpienia inflacji przewidywanej, podmioty są zmuszone do ograniczania ilości posiadanej gotówki, czy też lokowania jej w innych aktywach o stosunkowo wysokiej płynności. Natomiast inflacja nieprzewidywalna powoduje redystrybucję dochodu, w której stratni są „dawcy” kapitału.. Przedsiębiorstwa zadłużają się, co wpływa negatywnie 54 55 Borowski J., 2011, Integracja monetarna…, s. 59-60. Gajewski P., 2014, Korzyści i szanse związane z…, s. 195-196. 18 na stabilność finansową i konkurencyjność. Efektem stabilizacji cenowej, jest ochrona realnej wartości majątku i dochodów, co zapobiega negatywnemu oddziaływaniu inflacji na spójność społeczną. Stabilność cen jest najlepszym wkładem polityki pieniężnej do wzrostu gospodarczego i zatrudnienia56. Integracja rynków finansowych i kapitałowych Dzięki eliminacji ryzyka kursowego między walutami narodowymi w transakcjach transgranicznych w strefie euro, wspólna waluta stworzyła potencjalnie płynny i duży rynek finansowy, na którym instytucje finansowe są w stanie osiągnąć ekonomie skali. Rynek Unii Gospodarczej i Walutowej stał się drugim co do wielkości, po Stanach Zjednoczonych, rynkiem finansowym na świecie, który oferuje znacznie większe możliwości inwestycyjne niż rozdrobnione rynki poszczególnych krajów członkowskich UGW. Przedsiębiorstwa coraz częściej wykorzystują fakt integrowania rynków finansowych, co odzwierciedla się w zmianie sposobu pozyskiwaniu kapitał. Kolejnym z efektów integracji rynków kapitałowych jest konsolidacja europejskich giełd papierów wartościowych, co zmniejsza koszty ich funkcjonowania i zwiększa efektywność działania. Inwestorzy natomiast, dzięki tym zmianom, mogą korzystać z szerszej ofert papierów wartościowych. Proces integracyjny systemu finansowego uwidacznia się najmocniej w sektorze bankowym, objął swym zasięgiem także firmy zajmujące się zarządzaniem aktywami, towarzystwa ubezpieczeniowe oraz fundusze emerytalne. Integracja rynków finansowych jest nieco wolniejsza ze względu na rozdrobnienie infrastruktury clearingowej i rozliczeniowej oraz na znaczne zróżnicowanie regulacji i wymogów proceduralnych poszczególnych krajów57. Wzrost wiarygodności makroekonomicznej państw członkowskich strefy euro Wzrost wiarygodności makroekonomicznej wpływa w bezpośredni sposób na decyzje dotyczące inwestycji, determinuje sposób lokowania zasobów gospodarczych, co w konsekwencji przyspiesza tempo wzrostu PKB. Bark wiarygodności zmniejsza skłonność do inwestycji w projekty długookresowe bardziej niż w te o krótkim okresie inwestowania. Utrata wiarygodności na rynkach finansowych prowadzi również do trudności w pozyskiwaniu kapitału niezbędnego do rozwoju gospodarczego. Dzięki wspólnej walucie ograniczone jest ryzyko wystąpienia gwałtownych, destabilizujących przepływów kapitału. Przepływy te najczęściej mają charakter spekulacyjny i są źródłem szkodliwych dla gospodarki szoków. Mogą one wywierać presję rynkową na pieniądz krajowy i stwarzać zagrożenie kryzysem walutowym. Ponadto wiarygodność polityki pieniężnej prowadzonej przez bank centralny jest większa, aniżeli wiarygodność poszczególnych banków centralnych. Wzrost stabilności i wiarygodności państw strefy euro znajduje odzwierciedlenie w ratingach finansowych, czyli niezależnych ocenach ryzyka kredytowego58. Zwiększenie poziomu bezpieczeństwa współpracy z krajami strefy euro Powstanie silnego jednolitego rynku krajów Unii Gospodarczej i Walutowej, o stabilnych i zintegrowanych gospodarkach, ze zminimalizowanym poziomem ryzyka politycznego 56 57 58 Borowiec J., 2011, Ekonomia integracji europejskiej…, s. 305-306. Królak-Werwińska J., 2005, E jak euro. Waluta…, s. 33-34. Gajewski P., 2014, Korzyści i szanse związane z…, s. 198-200. 19 i ekonomicznego, spowodowało wzrost poziomu bezpieczeństwa współpracy z krajami UGW. Pozwala to na podejmowanie racjonalnych i długoterminowych decyzji ekonomicznych, zarówno przez podmioty działające w krajach UGW, ale także przez inne przedsiębiorstwa z nimi współpracujące, zlokalizowane poza strefą euro59. Możliwość zmniejszenia wielkości rezerw walutowych niezbędnych do obsługi obrotów za granicą G.E. Wood do zestawu korzyści płynących z integracji walutowej dodaje jeszcze możliwość zmniejszenia wielkości rezerw walutowych niezbędnych do obsługi obrotów z zagranicą. Wiąże się to z większą samowystarczalnością gospodarki obszaru walutowego w relacji do gospodarek poszczególnych krajów przed utworzeniem obszaru. Ma również miejsce zmiana kierunków handlu z zagranicznych na wewnętrzne, prowadzone w ramach obszaru walutowego60. Zwiększenie przejrzystości i konkurencyjności rynków krajów członkowskich UGW Integracja rynków finansowych i kapitałowych, eliminacja ryzyka kursowego i kosztów związanych z zabezpieczeniem ryzyka kursowego oraz wyrównywanie poziomu cen, prowadzi do zwiększania przejrzystości i konkurencyjności rynku UGW. UGW zaliczana jest obok Japonii i USA do największych potęg gospodarczych świata i największych rynków. Euro jako waluta stała się obok dolara amerykańskiego podstawową walutą w transakcjach międzynarodowych, zarówno w handlu zagranicznym, jak i w inwestycjach międzynarodowych. Strefa euro tym samym zwiększyła swoją wewnętrzną konkurencyjność61. Zmniejszenie zagrożenia kryzysem walutowym oraz związany z tym spadek ryzyka makroekonomicznego Zmniejszenie zagrożenia kryzysem walutowym jest jedną z korzyści trudną do oszacowania w praktyce. Analizując doświadczenia krajów dotkniętych kryzysem, można zauważyć pewną prawidłowość, mianowicie, w ich wypadku następstwami tychże kryzysów była zwykle recesja, problemy z obsługą długu zagranicznego i przede wszystkim długotrwałość kryzysu w systemie bankowym, który musi pokryć straty rzędu kilkudziesięciu procent PKB. Godnym zauważenia jest fakt, że w systemie kursów płynnych, kryzys walutowy przyjmie postać dużo bardziej gwałtownej i głębokiej deprecjacji waluty krajowej lub też znacznego wzrostu rynkowych stóp procentowych. Zatem trwałe zniesienie bilateralnego kursu wymiany oznacza, że nie ma ryzyka wystąpienia kryzysu walutowego wskutek załamania się zaufania inwestorów do gospodarki danego kraju i związanego z tym odpływu kapitału62. 59 60 61 62 Królak-Werwińska J., 2005, E jak euro. Waluta…, s. 34. Bukowski S.J., 2007, Strefa Euro. Perspektywy rozszerzenia…, s. 22. Królak-Werwińska J., 2005, E jak euro. Waluta…, s. 34-35. Borowski J., 2011, Integracja monetarna…, s. 77-78. 20 2.2. Koszty integracji monetarnej W katalogu kosztów wynikających z integracji monetarnej najczęściej wymienianymi są: występowanie szoków asymetrycznych: wzrost bezrobocia w wyniku szoków asymetrycznych popytowych i podażowych; wzrost inflacji w wyniku szoków asymetrycznych podażowych; obniżenie tempa wzrostu PKB; przejściowy wzrost poziomu cen po wprowadzeniu jednolitej waluty w wyniku tzw. „zaokrągleń” koszty związane z dostosowaniem gospodarek do kryteriów optymalnego obszaru walutowego; długotrwałe obniżenie tempa wzrostu gospodarczego oraz obniżenie poziomu dobrobytu w wyniku zastosowania i utrzymywania restrykcyjnej polityki fiskalnej w odpowiedzi na wzrost inflacji; utrzymywanie się wyższego poziomu inflacji w wyniku szoków podażowych;63 rezygnacja z krajowej polityki pieniężnej; brak możliwości odwołania się państwa członkowskiego do zmian kursu walutowego; utrata dochodów banku centralnego kraju z emisji pieniądza;64 powiększanie się różnic cenowo-kosztowych między krajami na skutek nierównomiernego wzrostu wydajności pracy;65 brak adekwatności polityki pieniężnej EBC do potrzeb gospodarki danego państwa: zróżnicowanie poziomu gospodarczego państw; różnice w realnych i nominalnych stopach procentowych państw; różnice w strukturze produkcji; różnice w strukturze konsumpcji; różnice w stopie inflacji; brak synchronizacji cykli koniunkturalnych66. Występowanie szoków asymetrycznych Najistotniejszym i najbardziej niekorzystnym z efektów integracji monetarnej jest występowanie szoków asymetrycznych, co jest konsekwencją utraty autonomii banku centralnego poszczególnych krajów. Szoki asymetryczne mają dwojaki charakter. Mogą występować jedynie w przypadku pojedynczej gospodarki, a nie w skali całej gospodarki unii monetarnej. Zaś w drugim przypadki szoki dotykają również wszystkich gospodarek w ramach unii walutowej, jednakże z powodu różnic w uwarunkowaniach makroi mikroekonomicznych mogą mieć odmienny wpływ na każdą z nich67. Szoki asymetryczne mogą występować w charakterze szoków popytowych i podażowych. Do szoków popytowych dochodzi w skutek nadmiernego popytu – szok dodatni, czy też na skutek gwałtownego spadku popytu – szok ujemny. Bukowski S.J., 2007, Strefa Euro. Perspektywy rozszerzenia…, s. 27-31. Borowiec J., 2011, Ekonomia integracji europejskiej…, s. 310-313. 65 Globalizacja i integracja europejska…, s. 217. 66 Rogut A., 2014, Koszty i zagrożenia związane z wejściem Polski do strefy euro, [w:] Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, red. P. Kowalewski, G. Tchorek, J. Górski, Wydawnictwo Wolter Kluwer, Warszawa, s. 41. 67 Bukowski S.J., 2007, Strefa Euro. Perspektywy rozszerzenia…, s. 27-30. 63 64 21 W przypadku dodatniego szoku popytowego dochodzi do: początkowego spadku stopy procentowej; wzrostu inwestycji, eksportu i konsumpcji; krótkookresowego wzrostu podaży; wzrostu PKB oraz cen, co skutkuje wzrostem stopy procentowej. Zaś ujemny wstrząs popytowy doprowadza do: spadku popytu poniżej poziomu potencjalnego; obniżenia poziomu cen; spadku stopy procentowej; krótkookresowego spadku podaży; wzrostu wydatków inwestycyjnych. Jeżeli chodzi o szoki podażowe, definiuje się je jako zmiany cen krajowych spowodowane przez inne czynniki niż zmiana popytu krajowego, które powodują wahania koniunktury. W zależności od sposobu oddziaływania na długookresową krzywą zagregowanej podaży, możemy wyróżnić: Pozytywny szok podażowy, który determinowany jest przez pojawienie się nowych źródeł surowców, nowych produktów i technologii, pozytywnych zmian cen surowców i żywności oraz dobrych warunków. Wystąpienie tych czynników zmniejsza koszty produkcyjne, powodując tym samym wzrost realnego PKB. Negatywny szok podażowy - Determinowany przez wzrost cen żywności, surowców i kursów walutowych czy też złe warunki atmosferyczne. Wywołuje one podwójny efekt, oddziałując jednocześnie na inflację i produkcję. Zwiększenie wydatków na dane dobra, prowadzi do obniżenia realnego PKB gospodarstw domowych. Gospodarstwa domowe ograniczają swoje wydatki na konsumpcję, co prowadzi do spadku popytu krajowego. Przedsiębiorstwa zmniejszają produkcję i ograniczają zatrudnienie68. Szoki, o których mowa, mogą w istotny sposób wpływać na wzrost bezrobocia czy też wzrost inflacji. Należy się tutaj odnieść do kryteriów TOOW, bowiem wynika z nich, że w przypadku większej elastyczności rynku pracy i płac oraz wzrostu mobilności siły roboczej koszty integracji będą niższe, a takaż efekty działania szoków asymetrycznych w tych obszarach będą mniej odczuwalne. Rozwiązaniem w tym wypadku jest deregulacja rynku pracy i kształtowanie się elastyczności płac. Kraje spełniające ten warunek są bardziej odporne na długookresowe konsekwencje szoków ekonomicznych69. Obniżenia tempa wzrostu PKB Przyjęcie przez państwa członkowskie Unii Europejskiej jednolitej waluty, wpływa niekorzystnie na tempo wzrostu PKB w całej strefie euro. Jest to efekt, prowadzonej przez EBC polityki ograniczającej inflację. Prowadzi to, do zahamowania nadmiernego wzrostu cen oraz poziomu płac w relacji do wydajności, ale także powoduje tylko nieznaczny wzrost gospodarczy70. Istotnym zauważenia jest fakt, że wzrost gospodarczy w „starych” krajach Mansfield E., 2002, Podstawy makroekonomii. Zasady, przykłady, zadania, Wydawnictwo AW PLACET, Warszawa, s. 296-298. 69 Bukowski S.J., 2007, Strefa Euro. Perspektywy rozszerzenia…, s. 32. 70 Unia Europejska Organizacja i funkcjonowanie…, s. 457. 68 22 strefy euro jest niższy, niż w krajach, które przyjęły jednolitą walutę później. Może to świadczyć o tym, iż powodem zwalniającego wzrostu gospodarczego jest upodabnianie się gospodarek do siebie, tym samym również rodzi się podobieństwo możliwości inwestycyjnych w tych krajach. W „nowych” krajach strefy euro realne zwroty z inwestycji są wyższe, mimo większego ryzyka, czego konsekwencją mogą być większe inwestycje właśnie w krajach, które są członkami strefy euro od niedawna. Przejściowy wzrost poziomu cen po wprowadzeniu jednolitej waluty w wyniku tzw. „zaokrągleń” Jednym z zagrożeń związanych z wprowadzeniem euro, jest krótkookresowy wzrost cen dóbr i usług, związany z zaokrąglaniem cen w górę, podczas ich przeliczania na nową walutę. Jest to tak zwany efekt „iluzji euro”, w którym w społeczeństwie odczuwalny jest wzrost poziomu inflacji powyżej dynamiki oficjalnego wskaźnika. Dane statystyczne pokazują, że po wprowadzeniu euro do obiegu w 2002 roku, wskaźnik inflacji w ujęciu rocznym wyniósł w strefie euro 2,3%, z czego od 0,12 do 0,29 pkt procentowych przypisane zostało efektom związanym z wprowadzeniem euro do obiegu gotówkowego. Taki wzrost cen może doprowadzić do spadku siły nabywczej podmiotów gospodarczych, co powoduje z kolei spadek popytu konsumpcyjnego, zaś z drugiej strony prowadzi do zwiększenia żądań płacowych, nie mających pokrycia we wzroście wydajności. Oznacza to, że może dojść do spadku konkurencyjności cenowej przedsiębiorstw w danym kraju. W tym przypadku istotnym wymogiem jest konieczność podwójnego podawania cen w okresie kilku miesięcy przed planowanym wprowadzeniem nowej waluty do obiegu ale także bieżące monitorowanie cen przez władze i organizacje konsumenckie71. Koszty związane z dostosowaniem gospodarek do kryteriów optymalnego obszaru walutowego Wśród tych kosztów wymienić należy przede wszystkim: konieczność stabilizacji poziomu cen – zachowanie określonego poziomu inflacji, stabilność płac w relacji do wydajności pracy, zachowanie „zdrowych” finansów publicznych, przez które należy rozumiem określony poziom długu publicznego i deficytu budżetowego. Wszystkie te aspekty wymagają nakładów finansowych w celu stabilizacji tych elementów gospodarki, poprzez narzędzia dostosowawcze. Najistotniejszym jednak jest osiągany przez gospodarkę wymiar konwergencji realnej72. Długotrwałe obniżenie tempa wzrostu gospodarczego oraz obniżenie poziomu dobrobytu w wyniku zastosowania i utrzymywania restrykcyjnej polityki fiskalnej w odpowiedzi na wzrost inflacji Obniżenie tempa wzrostu gospodarczego i tym samym poziomu dobrobytu, jest związane z przeciwdziałaniem nadmiernej inflacji. Poziom inflacji, jak omówiono wcześniej, musi spełniać wymogi zawarte w Traktacie z Maastricht, a w sytuacji braku autonomii w obszarze polityki pieniężnej, instrumentem umożliwiającym „sterowanie” poziomem inflacji jest Rogut A., 2014, Koszty i zagrożenia związane z wejściem…, s. 230-231. Mucha – Leszko B., 2007, Strefa euro. Wprowadzenie. Funkcjonowanie. Międzynarodowa rola euro, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, s. 285. 71 72 23 polityka fiskalna. Ma to niekorzystne odbicie w gospodarce realnej, prowadzi do spadku popytu i konsumpcji, wzrostu oszczędności, co może również powodować wzrost bezrobocia, a w konsekwencji do niższego tempa wzrostu gospodarczego73. Utrzymywanie się wyższego poziomu inflacji w wyniku szoków podażowych Negatywny szok podażowy, który został już zdefiniowany wcześniej, jest spowodowany zmianami cen krajowych, na które wpływ mają czynniki inne niż popyt. Szok podażowy wywołuje spadek realnego PKB, przez wzrost inflacji oraz spadek wydatków konsumpcyjnych a tym samym, zmniejszenie rozmiarów produkcji. Wyższy poziom inflacji jest wysoce niekorzystny jeśli utrzymuje się w długim okresie. Doprowadza bowiem do długotrwałego spadku konsumpcji, przez co gospodarka znajduję się w fazie stagnacji74. Rezygnacja z krajowej polityki pieniężnej Przyjęcie jednolitej waluty europejskiej implikuje rezygnację z polityki pieniężnej oraz z kursu walutowego jako instrumentu polityki gospodarczej. Zatem w przypadku wystąpienia szoków asymetrycznych, kraje członkowskie Unii Gospodarczej i Walutowej nie będą mogły posiłkować się modyfikacją kursu walutowego. Ponadto brak autonomii w sferze polityki pieniężnej, zmusza kraje doznające wysokiego bezrobocia i niskiego wzrostu gospodarczego do rezygnacji z możliwości zastosowania polityki ekspansywnej. Jednakże rezygnacja z instrumentu kursu walutowego nie musi być aż tak kosztowna, bowiem: nie w każdym wypadku można zastosować rozwiązane jakim są zmiany kursu walutowego; dewaluacja lub deprecjacja waluty jest skuteczna jedynie w krótkim okresie czasu, zwłaszcza w gospodarce silnie otwartej, prowadzi bowiem do wzrostu cen dóbr importowych, a tym samym do wzrostu kosztów produkcji oraz spadku siły nabywczej płac nominalnych, napięcia inflacyjne spowodują, że konieczne będzie przyjęcie restrykcyjnej polityki gospodarczej; aby polityka dostosowania kursu walutowego była wiarygodna, odwoływanie się do dewaluacji może być stosowane tylko w wyjątkowych okolicznościach75. Brak adekwatności polityki pieniężnej EBC do potrzeb gospodarki danego państwa Decyzje podejmowane przez EBC mają na celu przede wszystkim utrzymanie stabilności cen w całej strefie, mają zatem na celu dobro całej strefy, nie zaś pojedynczych państw członkowskich. W związku z tym występuje duże ryzyko, że stopy procentowe, nie będą właściwe z punku widzenia poszczególnych gospodarek. Nieadekwatność polityki dotyczy wielu obszarów funkcjonowania gospodarek. Pierwszym z nich jest inflacja. W przypadku poszczególnych państw może się okazać, że stopy procentowe są zbyt wysokie lub za niskie w stosunku do reprezentowane przez gospodarkę danego kraju poziomu inflacji. Ryzyko nieadekwatności polityki pieniężnej zwiększa się, gdy rośnie zróżnicowanie poziomu rozwoju gospodarczego państw członkowskich strefy euro. Powstaje zatem problem, z niedostosowaniem stóp procentowych do poziomu rozwoju, mniej rozwinięte państwa 73 Begg D., Fischer S., Dornbush R., 1994, Ekonomia, Warszawa, t. 2, s. 19-20. Mansfield E., 2002, Podstawy makroekonomii. Zasady, przykłady, zadania, Wydawnictwo AW PLACET, Warszawa, s. 296-298. 75 Borowiec J., 2011, Ekonomia integracji europejskiej…, s. 310-312. 74 24 członkowskie będą potrzebowały wyższej nominalnej stopy procentowej, zaś te bardziej rozwinięte, niższej. Kolejnym aspektem jest struktura produkcji. Wiele z nowych rozwijających się państw członkowskich, ma inną strukturę produkcji, aniżeli „stare” państwa członkowskie strefy euro. Chodzi tutaj głównie o udział sektora rolniczego, przemysłowego oraz finansowego w strukturze PKB danego państwa członkowskiego. Problem niedostosowania polityki pieniężnej EBC występuje również możemy się natknąć również analizując strukturę konsumpcji. W krajach słabiej rozwiniętych przeważają dobra podstawowe, cechujące się niską elastycznością dochodową popytu, względnie mały jest również udział dóbr wyższego rzędu76. Utrata dochodów banku centralnego kraju z emisji pieniądza Monopolizacja emisji pieniądza zapewnia dochody uzyskane z jego emisji. Dochody te umożliwiają także finansowane deficytu budżetowego. Obecnie dochód z tzw. senioratu dają dwie procedury finansowania przez bank centralny deficytu budżetowego – finansowanie bezpośrednie i finansowanie pośrednie, czyli tzw. monetyzacja długu. Ich skutkiem jest kreacja bazy monetarnej, która może doprowadzić do wzrostu inflacji, obniżając w ten sposób realną wartość długu. Ta forma finansowania jest zawsze tańsza od długu publicznego. Utrata dochodów z senioratu, będzie częściowo skompensowana wspólną korzyścią z senioratu międzynarodowego. Korzyść ta będzie jednak znikoma, zwłaszcza w przypadku krajów o najwyższej inflacji oraz krajów najsłabiej rozwiniętych77. Powiększanie się różnic cenowo-kosztowych między krajami na skutek nierównomiernego wzrostu wydajności pracy Nierównomierny wzrost wydajności pracy w różnych krajach, mógłby skutkować chroniczną i nasilającą się nadwartości owością jednej waluty i podwartościowością drugiej – w przypadku gdyby oba kraje miały jeszcze autonomiczne systemy pieniężne. Zaś w przypadku jednolitej waluty doprowadzi to do odpływu pieniądza z obszaru jednego państwa za wszystkimi tego depresyjnymi skutkami i przegrzania koniunktury w kraju drugim. Przy odrębnych systemach pieniężnych możliwe byłoby przecięcie kumulujących się trudności przez dostosowanie kursu, w unii walutowej jest to niemożliwe78. Brak synchronizacji cykli koniunkturalnych Ostatnim z problemów jaki dotyka gospodarki strefy euro, jest brak synchronizacji cykli koniunkturalnych. Problem niezwykle istotny, bowiem rodzić może kolejne niekorzystne procesy opisane powyżej: szoki asymetryczne, spadek tempa wzrostu, wzrost bezrobocia czy też wzrost inflacji. Koszty utraty autonomii polityki pieniężnej zależą zatem od stopnia synchronizacji cykli koniunkturalnych, symetryczności występujących szoków ekonomicznych oraz szybkości ich absorpcji przez poszczególne gospodarki. Im większe będzie podobieństwo gospodarek państw członkowskich strefy euro, tym bardziej wspólna polityka pieniężna będzie adekwatna do uwarunkowań tychże gospodarek79. 76 77 78 79 Rogut A., 2014, Koszty i zagrożenia związane z wejściem…, s. 214-220. Borowiec J., 2011, Ekonomia integracji europejskiej…, s. 312-313. Globalizacja i integracja europejska…, s. 217. Rogut A., 2014, Koszty i zagrożenia związane z wejściem…, s. 221. 25 Rozdział III. Implikacje stałej derogacji dla gospodarki Wielkiej Brytanii 3.1. Sytuacja gospodarcza Wielkiej Brytanii na tle Europy. Wielka Brytania nie jest obecnie w pełni członkiem Unii Gospodarczej i Walutowej, bowiem nie wchodzi do obszaru euro. Już od lat 80 można zauważyć ciągłość polityki i konsekwentne stanowisko Wielkiej Brytanii w kwestii integracji z krajami Unii Europejskiej. O ile społeczeństwo i rząd Wielkiej Brytanii (niezależnie od tego kto piastuje władzę) są za integracją gospodarczą, o tyle stałym elementem strategii był i pozostanie w najbliższych latach zdecydowany dystans wobec wspólnej waluty, przy jednoczesnym wspieraniu takich działań na rzecz stabilizacji euro, które nie wymagają znacznych nakładów finansowych. Mimo tego, godnym podkreślenia jest fakt, że stabilizacja strefy euro jest bardzo ważna dla gospodarki brytyjskiej. Istotnym jest, że w ostatnich latach, a szczególnie w ostatnim roku - sytuacja gospodarcza Wielkiej Brytanii wykazywała podobieństwa z sytuacją obszaru strefy euro. Wykres 1 przedstawia średni poziom inflacji w wybranych krajach Unii Europejskiej, średnią dla UE, oraz średnią dla strefy euro. Wykres 1. Miesięczny wskaźnik poziomu inflacji w okresie od 06.2014-03.2015 Źródło: EUROSTAT [02.06.2015] Powyższy wskaźnik pokazuje, że średni miesięczny poziom inflacji w Wielkiej Brytanii ulega stopniowemu zbliżaniu się do średniej Unii Europejskiej i średniej krajów członkowskich strefy euro. Jak pokazuje wykres, Wielka Brytania wykazuje w latach 2014 - 2015 (marzec 26 2014 /marzec 2015) silniejszy stopień konwergencji w zakresie stopy inflacji niż średnio cała strefa euro. Wykres 2. Roczny wskaźnik poziomu inflacji w latach 2005-2014 (2005=100%) Ź ródło: EUROSTAT [02.06.2015] Jednak, jeśli przyjrzymy się poziomowi inflacji z ostatnich 8 lat pokazanemu na wykresie 2, dane wskazują, że przez ten czas inflacja w Wielkiej Brytanii rosła szybciej niż w Unii Europejskiej. Sugeruje to, że mogłyby wystąpić trudności w spełnieniu kryteriów konwergencji dotyczących celu inflacyjnego, tudzież koszty utrzymywania inflacji na określonym poziomie byłyby wysokie. Wykres 3. Deficyt budżetowy jako procent PKB w latach 2011-2014 Źródło: EUROSTAT [02.06.2015] 27 Jak pokazuje powyższy wykres poziom deficytu budżetowego w relacji do PKB Wielkiej Brytanii od roku 2011 do 2014 ulegał obniżeniu. Jednakże wciąż jest blisko dwukrotnie wyższy niż w krajach strefy euro oraz Unii Europejskiej. Kryteria z Maastricht wymagają jednak od państwa członkowskiego Stefy euro, deficytu budżetowego na poziomie 3% PKB. Wykres 4. Dług publiczny w krajach europy jako procent PKB w latach 2011-2014 Źródło: EUROSTAT [02.06.2015] Wielkość długu publicznego w latach 2011-2014 ulega stopniowemu powiększeniu we wszystkich wskazanych na wykresie państwach, z wyjątkiem Polski. Wielka Brytania na tle Europy, rysuje się jako kraj z jednym z wyższych poziomów długu publicznego. Porównując wielkość długu publicznego strefy euro oraz Unii Europejskiej, widzimy, że w strefie euro dług ten jest wyższy, mimo iż rośnie wolniej niż w Unii Europejskiej. Jego wysokość może mieć niekorzystne odbicie w ratingach finansowych. Wykres 5. PKB per capita w wybranych krajach Unii Europejskiej, w strefie euro oraz EU w latach 2004-2013 Źródło: EUROSTAT [02.06.2015] 28 Wykres 5. pokazuje, że wielkości PKB per capita dla Wielkiej Brytanii oraz średnia dla strefy euro są bardzo zbliżone, zachodzi więc realna konwergencja tych gospodarek. Wykres 6. Stopa bezrobocia w europie w latach 2008- 2014 Źródło: EUROSTAT [02.06.2015] Stopa bezrobocia w Wielkiej Brytanii od lat ma tendencję spadkową. Mimo olbrzymiej liczby imigrantów, tendencją spadkową WB dorównuje Niemcom. Wejście do strefy euro przez Wielką Brytanie mogłoby spowodować wzrost eksportu do krajów strefy euro, tym samym wzrost zatrudnia, ale także wzrost importu, który mógłby przyczynić się do wzrostu bezrobocia. Doświadczenia innych krajów europejskich pokazują, że brak kosztów transakcyjnych może powodować wzrost importu. Wykres 7. Bilans handlu zagranicznego Wielkiej Brytanii w latach 2014-2015 Źródło: Trading Economics [02.06.2015] 29 Powyższy wykres pokazuje, że Wielka Brytania przez ostatni roku wykazywała nadwyżki eksportu nad importem. Członkowstwo w strefie euro mogłoby pogłębić dodatkowo ujemny bilans handlowy, bowiem zmniejszeniu ulegną koszty transakcyjne. Wykres 8. Saldo handlu zagranicznego Wielkiej Brytanii w towarach i usługach w latach 20052010 Źródło: Analizy Banku BGŻ Powyższy wykres pokazuje nam, że saldo bilansu w handlu towarami od lat jest ujemne. Inaczej przedstawia się sytuacja w usługach, bowiem, przez cały badany okres wykazuje dodatnie saldo. Świadczy to zatem, o strukturze produkcji, którą reprezentują kraje wysoko rozwinięte, gdzie przeważa udział w usługach, zaś głównym sektorami, jak w wielu krajach produkcji nie są przemysł i rolnictwo. Wykres 9. Relacje kursów walutowych USD/GBP w latach 2013-2015 Źródło: XE.COM [16.06.2015] 30 Wykres 10. Relacje kursów walutowych USD/EURO w latach 2013-2015 Źródło: XE.COM [16.06.2015] Obserwując relację dwóch walut: euro oraz funta brytyjskiego do dolara amerykańskiego, można zauważyć, iż we wskazanych latach relacja USD/EURO wykazywała się większą stabilnością, co świadczy o bardziej stabilnej pozycji euro na arenie międzynarodowej i stawia ją, jako walutę ponad funtem. Wykres 11. Koszty pracy w Wielkiej Brytanii w latach 2012-2015 Źródło: Trading Economics [06.06.2015] 31 Wykres 12. Koszty pracy w strefie euro w latach 2012-2015 Źródło: Trading Economics[06.06.015] Powyższe wykresy wskazują na niezwykłą stałość w kosztach pracy w obszarze strefy euro. Dochodzi w niej bowiem do stabilnych wzrostów kosztów pracy, dzięki czemu rynek pracy się stabilizuje. W Wielkiej Brytanii sytuacja jest zupełnie przeciwna, bowiem koszty płac ulegają ciągłym wahaniom, co jest niekorzystne dla rynku pracy, a także dla wymiany handlowej. Tabela 1. Wysokość rezerw walutowych banków centralnych na koniec 2013 roku. Źródło: SFORA.BIZ [06.06.2015] 32 Kolejnym ważnym aspektem jest wysokość rezerw walutowych. Przynależność do strefy euro, znosi konieczność utrzymywania wysokiego stanu rezerw walutowych. Jak pokazuje tabela 1 wielkość rezerw walutowych strefy euro na koniec 2013 roku wynosiła 227,9 bilionów dolarów, podczas gdy rezerwy walutowe tylko jednego kraju, Wielkiej Brytanii w tym samym momencie wynoszą 70 bilionów dolarów. Istotnym zagadnieniem, jest również wysokość stóp procentowych. Od roku 2010 stopa procentowa Banku Anglii utrzymuje się na poziomie 0,5%. Natomiast w tym samym okresie, stopa procentowa EBC była sukcesywnie obniżana, z myślą o przyspieszeniu wzrostu gospodarczego. Obecnie wynosi ona 0,05%. Wykres 13. Kredyty dla sektora prywatnego w Wielkiej Brytanii w latach 2012-2015 Źródło: Trading Economics [12.06.2015] Wykres 14. Kredyty dla sektora prywatnego w strefie euro w latach 2014-2015 Źródło: Trading Economics [12.06.2015] Powyższe wykresy obrazują jak spadek stóp procentowych w strefie euro wpływa na, wzrost kredytów w sektorze prywatnym. W analogicznych okresach w Wielkiej Brytanii, następuję największe spadki w wielkości udzielonych kredytów (ostatnie tak niskie wartości udzielonych kredytów konsumpcyjnych miały miejsce w 2008 roku). Widzimy więc, jak bardzo różna jest struktura konsumpcji sektora prywatnego Wielkiej Brytanii oraz strefy euro. 33 3.2. Bilans kosztów i korzyści. Implikacje dla gospodarki Wielkiej Brytanii Analizując wszystkie przedstawione w poprzednim podrozdziale dane, należy powiedzieć, że Wielka Brytania ma podobny do Unii Europejskiej cykl koniunkturalny oraz zbliżone wielkości PKB. W takim wypadku korzystnym byłoby przystąpienie do obszaru wspólnej waluty, ze wzglądu na wymierne korzyści, które wskazuje TOOW. Jednakże, jeśli spojrzymy na poziom inflacji i jej tempo wzrostu, okazuje się, że ceny rosną szybciej niż w strefie euro. W przypadku integracji ze strefą euro, koniecznością byłoby zmniejszenie poziomu inflacji, tak, aby spełnić kryteria konwergencji. Gospodarka Wielkiej Brytanii zyskałaby na obniżeniu inflacji, jednakże zwiększeniu uległyby koszty utrzymywania jej na określonym poziomie. Deficyt budżetowy Wielkiej Brytanii jest ponad dwukrotnie wyższy niż w strefie euro. Co również wskazuje na konieczność zmiany polityki, w przypadku „ewentualnego” wejścia do strefy euro. Dług publiczny również przedstawia się niekorzystnie nie tylko na tle strefy euro, ale na tle całej europy. Poziom długu publicznego w relacji do PKB jest jednym z większych w Europie. Wielkość długu publicznego strefy euro jest nieznacznie niższa. Godnym zauważenia jest fakt, iż dług publiczny strefy euro jest wyższy niż w Unii Europejskiej, mimo iż rośnie wolniej. Co może mieć niekorzystne odbicie w ratingach finansowych krajów członkowskich strefy euro, jak i samej strefy. Analizując powyższe zdania można powiedzieć, że korzystnym byłoby wejście do strefy euro przez Wielką Brytanię, w celu zwiększenia dyscypliny budżetowej, co skutkowałoby wzrostem wiarygodności. Stopa bezrobocia w obszarze strefy euro jest wyższa od tej, którą reprezentuje Wielka Brytania. Wejście do strefy euro mogłoby spowodować niekorzystny wzrost cen, tym samym, mogłoby wywołać wzrost bezrobocia. W tym aspekcie Wielka Brytania zyskuje pozostając poza strefą euro. Saldo bilansu handlowego towarów jest ujemne, natomiast bilans usług rok rocznie wykazuje nadwyżki. Oznacza to, że Wielka Brytania należy do krajów wysoko rozwiniętych, w których głównym towarem exportowym są usługi. Dane dotyczące handlu zagranicznego pokazują dysproporcję w rozwoju między krajami Unii Europejskiej, te o niższym poziomie rozwoju skupiają się na produkcji przemysłowej i rolniczej. Specjalizacja produkcji w niektórych przypadkach może doprowadzić do dysproporcji w rozwoju poszczególnych krajów. Wielka Brytania traci bowiem nie uczestnicząc w pełni w efektywnym wspólnym rynku strefy euro, na którym nie występują koszty transakcyjne. Jednakże, w przypadku pełnego uczestnictwa w Unii Gospodarczej i Walutowej, mogłoby dojść do sytuacji, w której zanik kosztów transakcyjnych doprowadziły do nadmiernego wzrostu importu oraz spadku konkurencyjności. Obserwując relację dwóch walut: euro oraz funta brytyjskiego do dolara amerykańskiego, można zauważyć, iż we wskazanych latach relacja USD/EURO wykazywała się większą stabilnością, co świadczy o bardziej stabilnej pozycji euro na arenie międzynarodowej 34 i stawia ją jako walutę ponad funtem. W tym wypadku Wielka Brytania traci, bowiem waluta o niższych wahaniach jest w stanie lepiej stabilizować gospodarkę. Istotnym aspektem na rynku pracy są koszty pracy. Analiza danych pokazała, że koszty pracy w Wielkiej Brytanii ulegają ciągłym wahaniom, co niekorzystnie odbija się w gospodarce, bowiem powoduje wahania cen czy też kursu walutowego. Koszty pracy w strefie euro wykazują stabilny sukcesywny, aczkolwiek powolny wzrost, który następuje wraz ze wzrostem wydajności pracy. Można wysnuć przypuszczenie, że członkowstwo w strefie euro powoduje stabilizacje cen, a co za tym idzie także poziomu płac. W tym aspekcie Wielka Brytania traci, nie będąc członkiem unii walutowej. Kolejnym ponoszonym kosztem są wysokości rezerw walutowych, które Wielka Brytania musi utrzymywać. Tabela 1 pokazuje, że wielkość rezerw walutowych strefy euro na koniec 2013 roku wynosiła 227,9 bilionów dolarów, podczas gdy rezerwy walutowe tylko jednego kraju, Wielkiej Brytanii w tym samym momencie wynoszą 70 bilionów dolarów. Przynależność do strefy euro znosi konieczność utrzymywania tak wysokich rezerw walutowych. W tym aspekcie Wielka Brytania traci na braku integracji ze strefą euro. Niezwykle ważnym aspektem jest poziom stóp procentowych. Nieodpowiednio dostosowany do koniunktury gospodarczej, może powodować zahamowanie wzrostu gospodarczego, lub tez przegrzanie gospodarcze. Niewątpliwie autonomia polityki pieniężnej, którą zachowała Wielka Brytania działa na jej korzyść, bowiem stopy procentowe dostosowane są odpowiednio do koniunktury gospodarczej. Ostatnim z analizowanych aspektów jest wysokość kredytów dla sektora prywatnego. Obniżenie stóp procentowych EBC spowodowało wzrost zainteresowania kredytami. Celem EBC było pobudzenie wzrostu gospodarczego, jednakże konsekwencją na dłuższy okres, może być brak wywiązywania się z umów kredytowych przez konsumentów, innymi słowy, brak spłaty kredytów, który w konsekwencji prowadzi do spadku wydatków konsumpcyjnych, zahamowaniu wzrostu gospodarczego i wzrostu bezrobocia. Polityka stóp procentowych Banku Anglii, prowadzi do sytuacji odwrotnej. Jak pokazuje wykres 13 kredyty dla sektora prywatnego ulegają zmniejszeniu. Prowadzi to do spadku inflacji, stabilizacji cen, ale także do większej dyscypliny finansowej gospodarstw domowych i racjonalnego gospodarowania zasobami finansowymi. Wielka Brytania zdecydowanie zyskuje w tym aspekcie pozostając poza strefą euro. 35 Zakończenie Analiza danych liczbowych oraz wyniki badań wskazują, iż jednoznaczne oszacowanie kosztów oraz korzyści czerpanych z uczestnictwa w strefie euro, czy też jak w przypadku Wielkiej Brytanii, kosztów i korzyści pozostawania poza nią, nie jest proste. Na ocenę tą składa się, wiele różnych aspektów makro- i mikroekonomicznych, które w zależności od kraju, przedstawiają się zupełnie inaczej. Wielka Brytania traci na braku integracji, bowiem nie dotyczy jej „przymus” dyscypliny w kwestii finansów publicznych i poziomu inflacji, co mogłoby pomóc w ograniczeniu deficytu i długu publicznego. Kosztem jest również mniejsza stabilność funta aniżeli euro, co może odbijać się niekorzystnie na ratingach, handlu zagranicznym i kosztach pracy, które również ulegają ciągłym wahaniom w czasie. Najistotniejsza korzyścią Wielkiej Brytanii z pozostawania poza strefą euro jest posiadanie autonomicznej polityki pieniężnej pozwalającej na samodzielne kreowanie wysokości stóp procentowych, dającej możliwość przeciwdziałania negatywnym szokom asymetrycznym. Poprzez autonomię stóp procentowych kształtuje się poziom inflacji, który powinien zostać obniżony dla dobra gospodarki brytyjskiej. Stopy procentowe EBC, mogłyby doprowadzić do nadmiernego wzrostu inflacji w Wielkiej Brytanii. Przedstawione dane pokazują, że polityka Wielkiej Brytanii jest słuszna. Niewątpliwie cele strategicznej polityki od wielu lat wykazują zasadniczą ciągłość. Mimo wieloletnich naprzemiennych rządów Partii Konserwatywnej i Partii Pracy, które często prowadziły odmienną politykę wewnętrzną, w zakresie polityki europejskiej można było zauważyć wysoki stopień ciągłości ich działania. Rząd brytyjski postulował tworzenie zintegrowanego wspólnego rynku, ograniczającego zakres interwencji państwowej oraz znoszącego bariery utrudniające nie tylko konkurencję w zakresie wymiany towarów, ale także i usług. W kwestii spraw wewnętrznych kolejne rządy konsekwentnie starają się bronić autonomii Wielkiej Brytanii. Cechą charakterystyczną jest dbałość o interesy sektora usługowego i handlu elektronicznego, w tym również usług finansowych. Z tego też względu, na czołowe pozycje w strukturze całej gospodarki wyforsowały się specjalistyczne usługi bankowe, finansowe i prawne. Stałym elementem brytyjskiej strategii pozostaje zdecydowany dystans wobec wspólnej waluty, przy jednoczesnym wspieraniu takich działań na rzecz stabilizacji euro, które nie wymagają znacznych nakładów finansowych. Obecnie nawet liberalni demokraci, będący największymi zwolennikami przystąpienia do strefy euro, wykazują znaczną wstrzemięźliwość. Z tą kwestią ściśle wiąże się utrzymanie pełnego dostępu do jednolitego rynku europejskiego, a także jego dalsza liberalizacja w sferze przepływu usług i kapitału, Zagadnienia te są kluczowe ze względu na strukturę gospodarczą, zdominowaną głównie przez te gałęzie. 36 Bibliografia: Biegun K., 2004, Kryteria optymalnego obszaru walutowego w rozszerzonej Unii Europejskiej, [w] Unifikacja gospodarek europejskich szanse i zagrożenia, red. A. Manikowski, A. Psyk, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Borowiec J., 2011, Ekonomia integracji europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław. Borowski J., 2011, Integracja monetarna. Wyzwania dla Polski, 2011, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Bukowski S.J., 2007, Strefa Euro. Perspektywy rozszerzenia o Polskę i inne kraje Europy Środkowo-Wschodniej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Burda B., Wypłosz Ch., 1995, Makroekonomia, Podręcznik Europejski, PWE, Warszawa. Cardelli R. Kose M. A., 2004: Economic Integration, Business Cycle and Productivity in North America, “Working Paper”, Washington, DC, IMF, nr 4/ 138. Euro – ekonomia i polityka, 2005: [pod red. Dariusza K. Rosati], Oficyna Wydawnicza Wyższej Szkoły Handlu i Prawa im. Ryszarda Łazarskiego, Warszawa. Gajewski P., 2014, Korzyści i szanse związane z przyjęciem euro, [w:] Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, red. P. Kowalewski, G. Tchorek, J. Górski, Wydawnictwo Wolter Kluwer, Warszawa. Globalizacja i integracja europejska, 2005: red. J. Kotyński, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Kenen P., 1995, Economic and Monetary Union In Europe, Cambridge University Press. Kowalewski P., 2001, Euro a międzynarodowy system walutowy, Twigger, Warszawa. Królak-Werwińska J., 2005, E jak euro. Waluta nowej Europy, Wydawnictwo Difin, Warszawa. Latoszek E., 2007: Integracja Europejska – Mechanizmy i wyzwania, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa. Lawrance R. Z., 1996: Regionalism, Multilateralism and Deeper Integration, The Brooking Institution, Washington, DC. Mansfield E., 2002, Podstawy makroekonomii. Zasady, przykłady, zadania, Wydawnictwo AW PLACET, Warszawa. Mucha – Leszko B., 2007, Strefa euro. Wprowadzenie. Funkcjonowanie. Międzynarodowa rola euro, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. 37 Mussa M., 2000: Factors driving global economic integration, Symposium of Global Opportunities and Challenges in Jackson Hole, Wyoming. Oręziak L., 2004, Finanse Unii Europejskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Pelkmans J, 2001, European Integration. Methods and Economic Analysis, Harlow. Procesy integracyjne we współczesnym świecie, 2001: [pod red. Ewy Oziewicz], Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Rogut A., 2014, Koszty i zagrożenia związane z wejściem Polski do strefy euro, [w:] Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, red. P. Kowalewski, G. Tchorek, J. Górski, Wydawnictwo Wolter Kluwer, Warszawa. Rollet Ph., Huart F., 1995, Du grand marché a l’union économique et monétaire. Les enjeux de la construction européenne, Éditions Cujas, Paris. Tchorek G, 2014, Teoretyczne podstawy integracji walutowej, [w:] Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, red. P. Kowalewski, G. Tchorek, J. Górski, Wydawnictwo Wolter Kluwer, Warszawa. Teoretyczne podstawy regionalnej integracji gospodarczej, 2004, red. J. Misala, Wydawnictwo Politechniki Radomskiej, Radom. Unia Europejska Organizacja i funkcjonowanie, 2007, red. M. Cini, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Akty prawne: 1. Traktat o Unii Europejskiej Strony internetowe: 1. europa.eu 2. forbes.pl 3. london.trade.gov.pl 4. money.pl 5. oide.sejm.gov.pl 6. seekingalpha.com 7. sfora.biz 8. tradingeconomics.com 9. tsquirrel.com 10. xe.com 38 Spis wykresów: Wykres 1. Miesięczny wskaźnik poziomu inflacji w okresie od 06.2014-03.2015................26 Wykres 2. Roczny wskaźnik poziomu inflacji w latach 2005-2014 (2005=100%)…………..27 Wykres 3. Deficyt budżetowy jako procent PKB w latach 2011-2014.................................27 Wykres 4. Dług publiczny w krajach europy jako procent PKB w latach 2011-2014............28 Wykres 5. PKB per capita w wybranych krajach Unii Europejskiej, w strefie euro oraz EU w latach 2004-2013...........................................................................................................28 Wykres 6. Stopa bezrobocia w europie w latach 2008- 2014..............................................29 Wykres 7. Bilans handlu zagranicznego Wielkiej Brytanii w latach 2014-2015....................29 Wykres 8. Saldo handlu zagranicznego Wielkiej Brytanii w towarach i usługach w latach 2005-2010…………………………………………………………………………...30 Wykres 9. Relacje kursów walutowych USD/GBP w latach 2013-2015…………………….30 Wykres 10. Relacje kursów walutowych USD/EURO w latach 2013-2015…………………31 Wykres 11. Koszty pracy w Wielkiej Brytanii w latach 2012-2015………………………...31 Wykres 12. Koszty pracy w strefie euro w latach 2012-2015………………………………..32 Wykres 13. Kredyty dla sektora prywatnego w Wielkiej Brytanii w latach 2012-2015……..33 Wykres 14. Kredyty dla sektora prywatnego w strefie euro w latach 2014-2015……………33 Spis tabel: Tabela 1. Wysokość rezerw walutowych banków centralnych na koniec 2013 roku. .............32 39
