Europeizacja polskiego języka prawnego

Badanie korpusowe
europeizacji polskiego języka
prawnego: ciągłość i zmiana
dr Łucja Biel
Instytut Lingwistyki Stosowanej
Uniwersytet Warszawski
[email protected]
1
Projekt EUROFOG
• Badanie korpusowe unijnego języka polskiego
oraz jego wpływu na krajowy język prawny
1. Czym różni się język przetłumaczonego prawa
unijnego od krajowego języka prawnego
(dopasowanie tekstowe eurolektu):
2. Czy różnice znajdują odzwierciedlenie w
poakcesyjnym języku polskiego prawa
(europeizacja języka prawnego)?
• Grant habilitacyjny MNiSW nr 2251/B/H03/2010/38
• Ł.Biel (2014) Lost in the Eurofog. The Textual
Fit of Translated Law. Frankfurt am Mein:
Peter Lang.
2
Europeizacja – czynniki
kontekstowe
•
•
•
•
Obowiązek przetłumaczenia unijnego dorobku prawnego
acquis communautaire i dostosowania polskiego prawa
do prawa unijnego przed przystąpieniem do UE w 2004
Bieżący obowiązek harmonizacji polskiego prawa z
prawem unijnym
Przetłumaczone na język polski rozporządzenia unijne
wiążą w całości i są bezpośrednio stosowane w Polsce,
natomiast dyrektywy wiążą co do celu i podlegają
transpozycji do polskiego prawa.
Transpozycja i harmonizacja odbywa się na podstawie
tłumaczeń, które ze względu na złożoność procesu
przekładu (np. przetwarzanie dwujęzyczne) podlegają
różnym zniekształceniom, w tym interferencji z języka
źródłowego (głównie angielskiego – 95%).
3
Zmiana struktury gatunków
prawnych po przystąpieniu do EU
• Wejście Polski do UE zmieniło pojęcie polskiego
języka prawnego, typologię i strukturę
gatunków tekstów prawnych i prawniczych.
• Polski język prawny jest językiem prawa
krajowego, ale również jest językiem prawa
unijnego, które to prawo ma pierwszeństwo
przed prawem krajowym.
4
(zob. również Wojtak 2011: 76)
Polski język prawny
Gatunek: akty prawne
Polskojęzyczna wersja
prawa unijnego
Prawo krajowe (zharmonizowane z
Gatunek: unijne akty prawne
prawem UE)
Gatunek: krajowe akty prawne
Prawo pierwotne
TRAKTATY
ROZPORZĄDZENIA
(bezpośrednio
stosowane w PL)
Transpozyjca – tłumaczenie
wewnątrzjęzykowe
DYREKTYWY
(podlegające transpozycji)
5
Inne bezpośr. i pośrednio
stosowane akty prawne
Korpusy przed- i poakcesyjne
(1999 v 2011)
• PreA-1999KP: korpus przedakcesyjny – akty prawne w wersji z roku
1999 (51 ustaw, 0,8 mln słów)
• PostA-2011KP: korpus poakcesyjny – te same akty prawne w wersji z
roku 2011 (50 ustaw, 1,3 mln słów)
Zawartość korpusu:
• 13 z 14 kodeksów (np. Kodeks cywilny, Kodeks karny)
• 37 z 38 ustaw typu prawo (np. Prawo bankowe, Prawo budowlane,
Prawo ochrony środowiska)
• Kodeksy i ustawy typu prawo – najwyżej po Konstytucji w hierarchii
źródeł prawa
• Rok 1999 (cut-off year) – w celu zapewnienia ograniczonego wpływu
unijnego; wniosek o członkostwo 1994, negocjacje w sprawie
przystąpienia – 1998 r.
6
Struktura korpusów
Liczba
tekstów
Liczba słów
(mln)
Korpusy przed- i poakcesyjne
PreA-1999KP
(kodeksy, ustawy prawo)
PostA-2011KP
(kodeksy, ustawy prawo)
Korpusy referencyjne krajowe
PLC (Korpus Polskiego Prawa)
NKJP (Narodowy Korpus Języka PL)
Korpusy referencyjne unijne: JRC Acquis
PL R-Acquis: rozporządzenia
8821
14,7
PL L-Acquis: dyrektywy
1962
7,2
51
0,8
50
1,3
755
n.d.
6,8
240,2
7
Metoda
• Wordsmith Tools 6.0
• Listy słów kluczowych i porównanie listy słów,
następnie badanie konkordancji
• Jednostki nadreprezentowane
• Jednostki niedoreprezentowane
• Jednostki nowe
8
Keyword analysis
ANALIZA SŁÓW KLUCZOWYCH
Słowa kluczowe 2011
Nadreprezentacja w korpusie 2011
9
Ogólne porównanie korpusów:
tempo zmiany – długość zdania
Liczba wszystkich
słów (tokens)
Liczba różnych
słów (types)
Średnia długość
zdania (w słowach)
PreAPostA-2011KP
1999KP
771.368
1.306.517
Zmiana %
+69%
28.194
34.859
+24%
17,63
20,06
+14%
10
• wzrost o +2,43 słowa
• mniejsza liczba zdań na milion słów (o ok. 7000)
Tempo zmiany wg podkorpusu
11
Zmiany leksykalne
Słowa kluczowe 2011 związane z realiami unijnymi: dyrektywa, unia,
EWG
12
* Wszystkie częstotliwości normalizowane na milion słów
Przymiotniki – odniesienia do
poziomu krajowego i unijnego
13
Zapewni* (NKJP)
14
Zapewni*
• zapewni* +69%, w tym zapewnienia +170%
(konieczność/potrzeba zapewnienia, w celu zapewnienia)
15
Inne zmiany leksykalne
Słowa kluczowe 2011:
• Rzeczowniki odnoszące się do przedmiotu regulacji: system, UKE,
nabór, energia, kogeneracja, egzamin, agencja, terytorium,
bezpieczeństwo, zarządzanie, zamówienie, porozumienie,
ubezpieczyciel, doktorant, dostęp, konieczność, biuletyn, wody,
kandydat, kształcenie, prezes, przedsiębiorca, ryzyko, lotnictwo,
komisja, holding, kontrola, usługi, nabór, mediacja, konsument
• Przymiotniki: finansowy, elektryczny, krajowy, elektroenergetyczny,
elektroniczny, kliniczny, kwalifikacyjny, ziemny, wolny, wodny,
niepubliczny, przesyłowy, gospodarczy, jądrowy, jednolity,
telekomunikacyjny, testowy, doktorancki, powodziowy, weterynaryjny,
internetowy, lotniczy, pocztowy, regionalny, dostępny, wstępny,
powierzchniowy, dystrybucyjny, właściwy, minimalny, połączony,
oficjalny, referencyjny, ramowy, antykorupcyjny, energetyczny,
powszechny, kredytowy, organizacyjny, wysokosprawny, pocztowy,
nadzorczy, dominujący, najlepszy, wytwórczy
16
Zapożyczenia
• -ing
• Leasing, recykling, marketing, monitoring,
holding, rating, mobbing, roaming
• Łacina (wpływ terminologii unijnej):
• in vitro, de minimis, ex ante, ex situ
17
Wzrost użycia
internacjonalizmów
• re-: restrukturyzacja; reorganizacja
• inter-: interoperacyjny
• eko-: ekosystem, ekoprojekt
• bio-: biopaliwa, bioetyczny
• tele-: telepraca, telepracownik
• anty-: antykorupcyjny
18
Uproszczenie jako ogólna tendencja
zmiany językowej
- Uniwersalna tendencja w kierunku minimalnego
wysiłku (Bright 1997:84)
• spadek frekwencyjności imiesłowów biernych
uprzednich –wszy -26%
• rzadsze użycie form archaicznych
• swa* -44% v swój* +6%
• winien -80% v powinien
• wzrost użycia syntetycznych form złożonych –
no- (ekonomiczno-społeczny)
19
Kategorie funkcjonalne
1. Mentalne modele rozumowania prawniczego
(zdania warunkowe, celowe, przyczyna-skutek)
2. Modalność deontyczna
3. Bezosobowość
4. Logiczne relacje między jednostkami dyskursu:
parataksa i hipotaksa
5. Ramy, wyrażenia kwalifikujące
6. Deiksa i mapowanie tekstowe
20
Imiesłów przysłówkowy
współczesny -ąc
21
Imiesłów przysłówkowy
współczesny –ąc: kolokacje
22
W razie, w przypadku, w wypadku
• Tworzy kwalifikację przepisu, wariant zdania warunkowego
23
W razie, w przypadku, w wypadku
24
Strona bierna
25
Framing: egzemplifikacja
26
Mapowanie tekstowe / nawigacja
w tekście
• Wzrost liczy odsyłaczy intra- i intertekstualnych (o któr*
mowa w art., ust., przepisach) +56% kosztem innych form
(określony, wymieniony, przewidziany w art./ust.);
zmiana endogeniczna, wyższa schematyczność
27
Legitymizacja – odesłania do
normy kompetencyjnej
28
29
Przyimki złożone
Brak wpływu – silna nadreprezentacja
wyrażeń deiktycznych
30
Zmiany – ujęcie globalne 1
31
Zmiany - ujęcie globalne 2
32
Wnioski
• Pomimo dużych rozbieżności pomiędzy polskim językiem prawa unijnego a
językiem prawa krajowego bezprecedensowy napływ tłumaczeń i
harmonizacja polskiego prawa z prawem unijnym miały stosunkowo
niewielki wpływ na warstwę gramatyczną i stylistyczną polskiego prawa.
• Cechy gatunkowe są relatywnie stabilne, a zmiany obejmują wzrost/spadek
frekwencyjności wzorców leksykogramatycznych (zazwyczaj do 20%).
• Odnotowano między innymi zwiększenie długości zdania, spłaszczenie jego
struktury, zwiększenie częstotliwości występowania imiesłowów
przysłówkowych oraz niektórych złożonych przyimków wymuszających
nominalizacje, zmniejszenie liczby zdań hipotaktycznych.
• Najbardziej zauważalna zmiana, to wzrost odesłań intra- i intertekstualnych
(o któr* mowa w art./ust./...).
• Znacznie więcej zmian odnotowano w warstwie terminologicznej i
leksykalnej, w szczególności odwołania do realiów unijnych (europejski,
dyrektywa, unia), jak i określonych leksemów (bezpieczeństwo,
zapewnienia).
• Część zmian skorelowana z ogólnym kierunkiem zmian polszczyzny (np.
zanikanie form archaicznych, imiesłowów uprzednich)
33