Choroba współuzależnienia od alkoholu – diagnoza, konsekwencje
advertisement
Hędzelek Probl Hig M, Epidemiol Wnuk M,2009, Marcinkowski 90(3): 309-315 JT. Choroba współuzależnienia od alkoholu – diagnoza, konsekwencje, leczenie 309 Choroba współuzależnienia od alkoholu – diagnoza, konsekwencje, leczenie Alcohol co-addiction disease – diagnosis, consequences, treatment Mateusz Hędzelek 1/, Marcin Wnuk 2/, Jerzy T. Marcinkowski 2/ 1/ 2/ Uniwersytet Warszawski, Wydział Psychologii, Studium Doktoranckie Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Katedra Medycyny Społecznej, Zakład Higieny Współuzależnienie – to zespół skutków psychologicznych wynikających z życia w jednej rodzinie z alkoholikiem, powstałych w bezpośrednim związku z jego uzależnieniem. W wyniku zaistnienia powyższych okoliczności dochodzi do zmian w funkcjonowaniu zarówno systemu rodzinnego, jak i jego nie uzależnionych uczestników. W przestawionej pracy podano kryteria diagnostyczne współuzależnienia oraz najczęściej spotykane reakcje dzieci na nałóg jednego z rodziców. Opisano najpopularniejsze formy leczenia współuzależnienia, skupiając się głównie na coraz prężniej działających grupach samopomocy. Co-addiction is a set of psychological symptoms arising from living in a family with an alcoholic, being a direct effect of one of the family members’ addiction. Co-addiction leads to deterioration of the family relations as well as to individual deterioration of lives of all those closely related to the alcoholic. Diagnostic criteria and the most common reactions of children towards their parents’ alcoholism have been presented in this paper. Current modalities of co-addiction treatment have been listed with the main focus on the constant efficient development of self-help groups. Słowa kluczowe: współuzależnienie, uzależnienie od alkoholu, choroba alkoholowa, system rodzinny Key words: co-addiction, alcohol addiction, alcoholism disease, family relations © Probl Hig Epidemiol 2009, 90(3): 309-315 Adres do korespondencji / Address for correspondence www.phie.pl Nadesłano: 14.07.2009 Zakwalifikowano do druku: 26.09.2009 Wprowadzenie Uzależnienie od alkoholu (alkoholizm) wywiera wpływ na życie nie tylko chorego, ale także jego najbliższych, powodując wystąpienie zmian w relacjach między członkami rodziny nim dotkniętej. Z typową dla uzależnień destrukcyjną siłą dezorganizuje dotychczasowy rozkład praw i obowiązków, prowadząc tym samym do narastania frustracji u nie uzależnionego partnera oraz dzieci, którzy zostają zmuszeni do koncentrowania swojej uwagi w coraz większym stopniu na alkoholiku 1/ oraz konsekwencjach jego nałogu. Trudności związane z adaptacją do nowej sytuacji mogą doprowadzić do dwojakiego rodzaju reakcji z ich strony [1]. Pierwszy z wariantów polega na zerwaniu więzi uczuciowych z alkoholikiem i wystąpieniu wtórnej konsolidacji pozostałych członków rodziny. W ukłaPodobnie jak większość autorów wykorzystanego piśmiennictwa używamy terminu „alkoholik” w rodzaju męskim, co nie oznacza jednak, że uzależnienie od alkoholu jest przypadłością omijającą kobiety. / Mgr psychologii Mateusz Hędzelek ul. Św. Rocha 19F/17, 61-142 Poznań tel: +48 506 065 405, e-mail: [email protected] dzie tym osoba uzależniona zostaje pozbawiona wsparcia i opieki ze strony bliskich, otrzymując w zamian poczucie skrzywdzenia i niesprawiedliwości będące kolejnymi powodami do picia, pomagającymi racjonalizować jej swój nałóg. Problem alkoholowy nie zostaje rozwiązany, przyspieszone zostaje jednak często osiągnięcie przez alkoholika punktu krytycznego, „indywidualnego dna”, które w większości przypadków staje się decydującym czynnikiem przy podejmowaniu decyzji o rozpoczęciu leczenia. W drugim przypadku partner i dzieci uznają alkoholika za osobę chorą i starając się mu pomóc dostosowują się do jego nowego trybu życia. Wytworzony przez osobę uzależnioną system zaprzeczeń i iluzji zostaje zaadoptowany przez resztę rodziny, której aktywność sprowadza się głównie do negowania istnienia problemu oraz neutralizowania związanych z nim przykrych sytuacji. Dotychczasowe relacje między domownikami ulegają zaburzeniu, a obawa przed napiętnowaniem ze strony otoczenia prowadzi do zrywania dotychczasowych więzi towarzyskich 310 i wystąpienia poczucia izolacji społecznej. Pozorne wsparcie utrudnia w rzeczywistości powrót alkoholika do zdrowia, narażając jednocześnie pozostałych członków na szereg problemów psychologicznych, spośród których jeden – współuzależnienie – zostanie poniżej zwięźle opisany. Dynamika zmian w rodzinie z problemem alkoholowym Wraz z rozwojem uzależnienia od alkoholu następuje zaniedbywanie zobowiązań zarówno zawodowych, jak i rodzinnych, od których ważniejsze staje się zaspokajanie alkoholowego głodu oraz ukrywanie tej potrzeby przed innymi ludźmi. Relacje społeczne, których uzależniony był do tej pory uczestnikiem, zastąpione zostają przez swoistego rodzaju grę, którą w ramach analizy transakcyjnej opisał Eric Berne [2]. W najpełniejszym wymiarze bierze w niej udział pięć osób, chociaż może wystąpić znaczne zagęszczenie ról sprowadzające ją do gry dwustronnej. W najważniejszej roli występuje alkoholik. Główną rolą wspomagającą jest „oskarżyciel”, w którego wciela się zazwyczaj partner w małżeństwie. Trzecią rolą jest „wybawca”, odgrywany zazwyczaj przez osobę tej samej płci, na przykład dobrego lekarza rodzinnego, który interesuje się pacjentem i stara się mu pomóc. W klasycznym wydaniu gry jego wysiłki skutkują utrzymaniem przez alkoholika kilkumiesięcznego okresu abstynencji, po którym następuje powrót do nałogu. Kolejną postacią jest „kozioł ofiarny” albo „figurant”, którego rolę pełni zazwyczaj matka uzależnionego, która daje mu pieniądze i współczuje z powodu niewyrozumiałej żony. Ostatnią rolą jest „pośrednik” - najczęściej barman albo sprzedawca w sklepie alkoholowym, czyli bezpośredni dostawca potrafiący porozumieć się z alkoholikiem i będący w pewien sposób najzacniejszą osobą w jego życiu. Godnym zauważenia jest fakt, iż nieuzależniony partner może występować w trzech rolach jednocześnie: „kozła ofiarnego” – pomagając przezwyciężyć złe samopoczucie, „oskarżyciela” – robiąc wyrzuty z powodu niewłaściwego zachowania oraz „wybawcy” – usiłując nakłonić do zmiany zachowania [2]. Im dłużej owa gra trwa, tym wyższe stają się związane z nią koszty społeczne. Z usług i towarzystwa alkoholika, na którym coraz mniej można polegać, rezygnuje pracodawca, a także znajomi, którym nie odpowiada jego nowy styl (wzorzec, wzór) obcowania z alkoholem. W trudniejszej sytuacji znajdują się członkowie rodziny, którzy zostają zmuszeni do przyglądania się jego postępującemu upadkowi. Nie chcąc porzucać uzależnionego – czy to z obawy przed surową oceną społeczną takiego czynu, czy po prostu z miłości do niego – starają odnaleźć się w zaistniałej sytuacji oraz nakłonić chorego do walki z nałogiem. Probl Hig Epidemiol 2009, 90(3): 309-315 Wraz z rozwojem uzależnienia zmieniają się jednak warunki, do których muszą się dostosować. Jednym z pierwszych badaczy starających się opisać typowy przebieg takiej adaptacji była Joan Jackson, która na podstawie trzyletniej obserwacji 50 żon alkoholików, w znacznej większości uczestniczek spotkań grup Al-Anon, wyróżniła siedem etapów tego procesu: Faza 1 – Rozpoczynają się przypadki nadmiernego picia i choć są sporadyczne stwarzają napięcie w rodzinie. Podejmowane są próby interwencji, ale wobec oporu osoby pijącej są najczęściej bezskuteczne. Rozwija się system wymówek, usprawiedliwień, obietnic i ich naruszania. Dominującą postawą jest zaprzeczenie, że problem istnieje. Faza 2 – Wraz z nasilaniem się trudnych sytuacji związanych z piciem rośnie izolacja rodziny. Coraz więcej zachowań i myśli jej członków koncentruje się wokół alkoholu. Rośnie napięcie i pretensje, pogarszają się relacje małżeńskie, pojawiają się zaburzenia emocjonalne u dzieci. Podejmowane są próby utrzymania życia rodzinnego w niezmienionej postaci i ukrywanie negatywnych konsekwencji picia. Faza 3 – Rodzina zaczyna rezygnować z prób sprawowania kontroli nad zachowaniami alkoholowymi. Zaczyna zajmować się przede wszystkim tym, co może pomóc w zmniejszaniu doraźnego napięcia, a mniej osiąganiem innych bardziej odległych celów. Zaburzenia dzieci stają się coraz wyraźniejsze. Kończą się próby podtrzymywania złudzeń dotyczących wypełniania przez pijącego jego podstawowych ról. Nasila się dezorganizacja życia rodzinnego. Faza 4 – Żona przejmuje kontrolę nad życiem rodzinnym i zaczyna traktować męża jako krnąbrne i duże dziecko. Litość i silne uczucia opiekuńcze zastępują poprzednio przeżywane uczucia pretensji i wrogości. Rodzina staje się trochę bardziej stabilna i zorganizowana w taki sposób, by pomniejszyć zaburzające skutki zachowania alkoholika. Faza 5 – Żona zaczyna się odsuwać od pijącego męża i czasem następuje rozstanie. Postępowanie żony jest skoncentrowane wokół rozwiązywania różnorodnych problemów środowiskowych, bytowych i emocjonalnych związanych z rosnącą determinacją ucieczki od problemów alkoholowych i od męża. Faza 6 – Żona i dzieci dokonują reorganizacji rodziny i zaczynają żyć bez osoby uzależnionej. Oznacza to uczenie się samodzielności, rozstawanie się z pretensjami i oczekiwaniami, które mogłyby podtrzymywać krępującą więź z osobą uzależnioną. Faza 7 – Jeżeli mąż osiąga stabilną abstynencję, rodzina stara się ponownie włączyć go w swoje sprawy. Podejmowane są próby radzenia sobie z problemami, nasilonymi często przez trudności emocjonalne ponownego przystosowania się i przeszkody środowiskowe [3]. Hędzelek M, Wnuk M, Marcinkowski JT. Choroba współuzależnienia od alkoholu – diagnoza, konsekwencje, leczenie Konsekwencją podążania według powyższego schematu jest zmiana podstawowych uczuć między członkami rodziny, u których dominować zaczynają emocje negatywne, spośród których najczęściej spotykane to: wstyd (któremu towarzyszy izolacja społeczna oraz wytwarzanie systemu kłamstw i zatajeń), bezradność, niepewność, lęk, poczucie winy oraz złość [4,5]. Funkcjonowanie w tak nieprzychylnym środowisku oraz postrzeganie swojej roli przez pryzmat walki z alkoholizmem uzależnionego prowadzi do wystąpienia u nie uzależnionego partnera oraz najstarszych dzieci specyficznego zespołu cech i zachowań określanych mianem współuzależnienia. Współuzależnienie – definicja i symptomy Współuzależnienie jest terminem, którego używa się na określenie wszystkich skutków psychologicznych wynikających z życia w jednej rodzinie z alkoholikiem, a powstałych w bezpośrednim związku z jego alkoholizmem. Przede wszystkim stosuje się go do tych zjawisk i procesów psychicznych, które w efekcie podtrzymują picie lub, mówiąc inaczej, nie sprzyjają wytrzeźwieniu [4]. Powszechnie podzielany jest pogląd WegscheiderCruse, że współuzależnienie występuje u wszystkich osób, które pozostają w związkach miłosnych lub małżeńskich z alkoholikiem oraz tych, którzy mają (mieli) jedno lub więcej rodziców bądź dziadków alkoholików [6,7]. Dla rozpoznania współuzależnienia najczęściej stosuje się systematykę stworzoną przez T. Cermaka, proponującą następujące kryteria diagnostyczne: 1. Poczucie własnej wartości tych osób jest uzależnione od spostrzeganej zdolności kontrolowania i wywierania wpływu na uczucia i zachowania własne oraz innych ludzi – pomimo powtarzających się w tym zakresie niepowodzeń. Stan ten najistotniej przejawia się w czterech sferach funkcjonowania jednostki: –Zniekształcony stosunek do siły woli i sprawowania kontroli. Osoba współuzależniona ma ograniczone zdolności rozpoznawania zdarzeń i sytuacji, nad którymi może sprawować kontrolę i tych, które są poza możliwością jej wpływów. Charakteryzuje się nierealistycznym przekonaniem, że głównie siłą woli może kształtować przebieg własnego życia i innych ludzi. Pomimo licznych niepowodzeń, nie zmienia przekonań i dążeń, a kolejne porażki zwiększają jedynie wysiłki osiągnięcia wyznaczonego celu. Podobnie jak alkoholik jest przekonana, że sprawuję kontrolę nad sposobem picia i może w każdej chwili, jeśli będzie tego chciała, je przerwać – osoba współuzależniona utrzymuje przekonanie, że jej wysiłki mogą doprowadzić do zmiany zachowań alkoholika. Osoby współuzależnione kontrolują i manipulują własnymi uczuciami i za- 311 chowaniami po to, aby osiągnąć pożądaną zmianę u alkoholika. Wraz z pogłębianiem się współuzależnienia postawy kobiet polaryzują się w obrębie dwóch skrajności: albo sztywno podtrzymują złudzenie siły własnej woli i zdolności kontrolowania innych, albo zajmują postawę kompletnej bezradności i beznadziejności. –Zaburzenia stabilności samooceny i granic własnego Ja. Osoby współuzależnione nie posiadają możliwości utrzymania względnie stabilnego poczucia własnej wartości, ponieważ podstawowym kryterium oceny siebie samych jest samopoczucie i zachowanie innych ludzi. Nie tyle stan zaspokojenia czy niezaspokojenia osobistych potrzeb stanowi o samopoczuciu osoby, co stan zaspokojenia lub frustracji doświadczany przez partnera. Jeśli partner doświadcza negatywnych uczuć, osoby współuzależnione czują się odpowiedzialne za ich uczucia i często dążą do ich zmiany. Powstrzymanie partnera od picia staje się ich osobistym zadaniem, od wykonania którego zależy ich poczucie własnej wartości. –System zaprzeczeń. Podobnie jak alkoholicy zaprzeczają wystąpieniu utraty kontroli nad własnym piciem, osoby współuzależnione zaprzeczają własnym ograniczeniom i bezsilności wobec zachowań partnera. Podtrzymywanie złudzenia poczucia możliwości kontroli i pozytywnego wpływu na postępowanie osoby uzależnionej służy utrzymaniu pozytywnej oceny siebie. Tak długo, jak wielkość cierpienia związana z utrzymaniem zaprzeczeń jest mniejsza niż poziom lęku i obaw o własne zdrowie, tak długo alkoholik będzie pił, a osoba współuzależniona kontynuowała wysiłki związane z kontrolowaniem jego zachowań. System zaprzeczeń podtrzymywany jest przez liczne mechanizmy obronne typu: projekcja, przemieszczenie, racjonalizacja i inne. –Niskie poczucie własnej wartości. Osoby współuzależnione charakteryzują się niskim poczuciem własnej wartości, które poprzez pomaganie i pozytywne działania skierowane na innych oraz kontrolę samych siebie próbują podwyższyć. Niepowodzenia w powstrzymywaniu alkoholika od używania alkoholu powodują w końcu poczucie bezwartościowości i często nienawiści wobec siebie. Wszystkie aspekty opisanego wyżej funkcjonowania osób współuzależnionych pozostają ze sobą we wzajemnej relacji. 2. Lęk i zaburzenia granic własnego Ja w kontaktach interpersonalnych. Osoby współuzależnione nie posiadają jasno określonych granic własnego Ja oraz wyraźnego poczucia kim są, jakie mają autentyczne pragnienia i potrzeby. Ich prawdziwe Ja musi być tłumione i zaprzeczane, a ujawniane jest jedynie Ja 312 pozorne, będące odzwierciedleniem podporządkowania i konformizmu. Osoby takie w życiu dorosłym, będąc zaangażowane w związek z drugą osobą, uruchamiają tendencje do przyjmowania za własne cudzych potrzeb, dążeń, sposobu myślenia i spostrzegania rzeczywistości. Przyjmowanie za własne potrzeb i dążeń partnera pozwala im na dookreślenie, przynajmniej na pewnym poziomie, własnej tożsamości. Równocześnie jednak osoby takie w bliskich relacjach doświadczają lęku przed utratą własnej odrębności (lęk przed pochłonięciem), a przy zwiększaniu dystansu obawy przed odrzuceniem i utratą już ukonstytuowanego Ja (ze względu na zintrojektowane Ja drugiej osoby). Motywuje to jednostkę do sprawowania kontroli nad całą relacją i utrzymywania jej na takim poziomie bliskości, aby w możliwie najmniejszym stopniu doświadczać intensywności konfliktu, a w jego konsekwencji lęku przed wchłonięciem i odrzuceniem. 3. Tendencja do utrzymywania bliskich związków z osobami o zaburzonej osobowości, uzależnionymi od różnych środków chemicznych i współuzależnionymi. Osoby z zaburzeniami osobowości i uzależnione – zdaniem autora – charakteryzują się narcystyczną potrzebą bycia kimś szczególnym, w różnych tego słowa znaczeniach. W relacjach z innymi poszukują partnera, który ową szczególność odzwierciedli, zrozumie i potwierdzi. Współuzależniony – ze względu na tendencje do przyjmowania za własne cudzych potrzeb, dążeń, ale także iluzji – może stanowić doskonałe zwierciadło dla takich osób. Relacje i więzi między takimi osobami mogą być atrakcyjne, przynajmniej do pewnego momentu, dla obu partnerów, ale przede wszystkim są bardzo trwałe. 4. Osoba współuzależniona charakteryzuje się co najmniej trzema objawami zaburzeń, które zostały przez Cermaka sklasyfikowane w sposób następujący: –zaburzenia regulacji procesów emocjonalnych – związane z nadmiernym tłumieniem wszelkich negatywnych emocji, które przejawia się w postaci braku ekspresji emocji lub okresowej utracie kontroli w formie „wybuchów” złości, żalu, gniewu, itp.; –stany depresyjne – jako konsekwencja niewyrażanej i kumulowanej złości wobec partnera, która z czasem zostaje przemieszczona na siebie samą; –nadmierna czujność i stan „pogotowia” emocjonalnego – stan ten jest konsekwencją długotrwałego przebywania w warunkach stresu, ograniczonych możliwości przewidywania zdarzeń oraz nastawienia na kontrolę i kierowanie zachowaniami innych osób; –tendencje kompulsywne jako obrona przed doświadczaniem zagrażających uczuć i emocji oraz sposób na sprawowanie kontroli nad zdarzeniami, które w swej istocie nie podlegają kontroli; Probl Hig Epidemiol 2009, 90(3): 309-315 –niepokój i stany lękowe – jako konsekwencja stosowania licznych mechanizmów obronnych, które powodują występowanie nieokreślonych, bezprzedmiotowych lęków bądź stanów paniki i leków egzystencjalnych czy biologicznych; –nadużywanie środków chemicznych (często psychotropowych) – życie w stanie ciągłego stresu, stosowanie różnych mechanizmów obronnych sprzyja nadużywaniu leków uspokajających, przeciwlękowych, przeciwdepresyjnych ale także innych substancji chemicznych, które regulują stany emocjonalne osoby; –zaburzenia psychosomatyczne – związane z długotrwałym funkcjonowaniem w stanie stresu oraz indywidualnymi tendencjami osoby do somatyzacji doświadczanych stanów emocjonalnych; –bycie, obecnie lub w przeszłości, ofiarą przemocy fizycznej lub nadużyć seksualnych – osoby współuzależnione są często ofiarami przemocy fizycznej lub nadużyć seksualnych, ale zwykle minimalizują jej rozmiary bądź zaprzeczają wystąpieniu takich zdarzeń , ponieważ zagraża to ich poczuciu własnej wartości; –utrzymywania intymnych relacji z osobą uzależnioną przez okres co najmniej dwóch lat, bez szukania pomocy z zewnątrz [6]. Cechy, które powinno się brać pod uwagę podczas diagnozowania współuzależnienia, wymienione zostały także przez B. Melody. Należały do nich: brak poczucia własnej wartości lub arogancja i poczucie wyższości, nadmierna bezbronność lub nadmierna odporność (brak wrażliwości), poczucie, że jest się złym i zbuntowanym lub poczucie, że jest się dobrym i doskonałym, nadmierna zależność lub nadmierna niezależność (utrata potrzeb i pragnień), brak opanowania i wprowadzanie chaosu lub stałe kontrolowanie siebie i innych [8]. Inne podejście zaprezentowali J. Melibruda i H. Szczepańska, którzy przyjmując założenie, że współuzależnienie można traktować jako specyficzną formę uzależnienia od drugiej osoby lub jej problemu, ustalili poprzez analogię do zjawisk charakteryzujących uzależnienie od alkoholu następujące kryteria: 1. Koncentracja myśli, uczuć i zachowań wokół picia alkoholika. 2. Subiektywne poczucie konieczności odciągnięcia alkoholika od alkoholu. 3. Usztywnienie i ograniczenie różnorodności zachowań i reakcji związanych z piciem alkoholika. 4. Podejmowanie i załamywanie się prób powstrzymywania się od typowych reakcji na picie. 5. Nadzieja na uzyskanie kontroli nad piciem alkoholika i ograniczenie go do bezpiecznych rozmiarów. 6. Zmiany w intensywności reagowania na picie osoby uzależnionej związane z upływem czasu. Hędzelek M, Wnuk M, Marcinkowski JT. Choroba współuzależnienia od alkoholu – diagnoza, konsekwencje, leczenie 7. Doświadczanie przykrych stanów emocjonalnych (niepokoju, rozdrażnienia) w okresach, gdy alkoholik przestaje pić. 8. Zmniejszanie się intensywności przykrych stanów emocjonalnych (towarzyszących przerwie w piciu) w okresie powrotu alkoholika do picia. 9. Poczucie niemo ności rozstania się z alkoholikiem na zawsze mimo okresowych pragnień odejścia od niego [3]. Dzieci w rodzinach z problemem alkoholowym Współuzależnienie zostało opisane w poprzednim paragrafie jako zaburzenie dotykające przeważnie nie uzależnionego partnera alkoholika, znaczna jednak część typowych objawów może być także zaobserwowana u jego dzieci. Choroba alkoholowa jednego z rodziców absorbująca całkowicie uwagę dorosłych członków rodziny wprowadza w życie dzieci poczucie niepewności i nieprzewidywalności, stające się podstawą do wykształcenia u nich postawy obronnej, polegającej na przyjmowaniu różnych ról pomagających odnaleźć się w nowej sytuacji [9]. Do najczęściej odgrywanych ról należą: –„bohater” – podpora rodziny. Pełni ją zazwyczaj najstarsze dziecko. Jego zadaniem jest dostarczanie rodzinie poczucia wartości. Stąd nie sprawia żadnych kłopotów, dobrze się uczy, wykonuje większość obowiązków alkoholika. Jest nad wiek dorosłe oraz nadmiernie obowiązkowe i odpowiedzialne. Często zaniedbuje własne potrzeby. Dzieci te mają zwykle trudności z wypoczynkiem i odprężeniem się, czego mogą być schorzenia psychosomatyczne. W przyszłości często wybierają zawody polegające na pomaganiu innym. –„Kozioł ofiarny” – rolę tę pełni zazwyczaj dziecko nieco młodsze od „bohatera”. Nie jest ono w stanie z nim konkurować, czuje się odsunięte i szuka wsparcia poza domem. Stwarza kłopoty w szkole i wiele problemów wychowawczych, bardzo często popada wcześnie w konflikty z prawem, niejednokrotnie uzależnia się od alkoholu czy narkotyków. Nierzadko dzieci te są pierwszymi członkami rodziny alkoholika zgłaszającymi się po pomoc. Często zapadają na schorzenia wymagające pomocy psychiatrycznej. –„Zagubione dziecko” lub „aniołek” – jest samotne i zamknięte w sobie. Przed chaosem i awanturami w domu ucieka w świat marzeń. Niewiele wymaga od rodziny i minimalnie korzysta z jej wsparcia. Ma trudności w nawiązywaniu kontaktów z innymi ludźmi. W dorosłym życiu nie potrafi mieć satysfakcjonujących związków uczuciowych. Często popada w uzależnienie od substancji psychoaktywnych lub staje się nadmiernie otyłe. –„Maskotka” – zazwyczaj najmłodsze dziecko będą- 313 ce w centrum uwagi i zainteresowania rodziny. Po to, aby przetrwać, dostarcza jej tematów do zabawy oraz dba o to, aby jak najczęściej było w domu wesoło. Zawsze stara się, aby zwracano na nie uwagę. Ta cecha utrzymuje się na ogół w życiu dorosłym. Dzieci te charakteryzują się małą odpornością na stres a stając przed trudnymi do rozwiązania problemami nierzadko sięgają po alkohol lub narkotyki [7,10,11,12]. Charakteryzując rodzaje ról społecznych pełnionych przez najmłodszych członków rodziny w celu poradzenia sobie z alkoholizmem rodziców, Claudia Beck wyróżnia następujące typy dzieci: –odpowiedzialne – przejmujące ster i opiekujące się bezradnymi rodzicami i rodzeństwem; –dostosowujące się – bacznie obserwujące co się dzieje po to, aby szybko dostosować swój sposób myślenia i zachowania do wymogów danej sytuacji; –łagodzące sytuację – starające się zadowolić innych lub odwrócić uwagę od tego, co się dzieje w rodzinie – w tym dzieci „błaznujące” i „stwarzające problemy” [10]. Funkcjonowanie przez wiele lat w ramach wyznaczanych przez określony schemat pozostawia po sobie trwały ślad, skutkując wykształceniem pojawiającego się w życiu dorosłym specyficznego zbioru cech, który zdaniem B. Woronowicza obejmuje: –poczucie odmienności; –krytyczną samoocenę i zbyt poważne traktowanie siebie samego; –ignorowanie własnych potrzeb emocjonalnych; –brak umiejętności cieszenia się życiem; –trudności w rozumieniu tego, co jest normalne a co nie; –branie odpowiedzialności za wszystko i za wszystkich oraz pracoholizm; –reagowanie niepokojem, gdy sprawy życiowe wymykają się spod kontroli; –nadmierną odpowiedzialność lub brak odpowiedzialności; –nadmierną wrażliwość lub nadmierną obojętność („znieczulenie emocjonalne”); –funkcjonowanie według zasady: „wszystko albo nic”; –trudności w realizowaniu do końca swoich planów życiowych i częste uleganie impulsom; –brak zaufania i obawę przed nawiązywaniem bliskich związków z innymi ludźmi; –stałe poszukiwanie aprobaty dla własnej osoby i obawę przed odrzuceniem; –poczucie, że jest się ignorowanym, atakowanym; –nieświadome poszukiwanie napięć i kryzysów, a następnie uskarżanie się na ich skutki; –obawę przed krytyką i osądzaniem przy jednoczesnej skłonności do krytykowania i osądzania innych [8]. 314 W. Sztander wymienia natomiast następujące właściwości dorosłych dzieci alkoholików: - nieumiejętność nawiązywania intymnych związków i obawa przed utratą własnego ja w bliskich związkach uczuciowych; –obawa przed zdemaskowaniem własnej nieatrakcyjności i przed porzuceniem; –ukrywanie uczuć i podatność na zranienie; –obawa przed sytuacją konfliktową i gniewem; –kłopoty z odpowiedzialnością: nadmierne podejmowanie odpowiedzialności lub uchylanie się od niej; –poczucie odmienności i izolacji od ludzi; –nieumiejętność radowania się i bawienia; –trudności w odróżnianiu tego co normalne, od tego co nienormalne; –szukanie trudności i kryzysów zamiast spokojnego życia; –nadmierne poczucie lojalności; –obawa przed utratą kontroli; –tendencje do kłamstwa „bez powodu” – nawet wtedy, gdy łatwiej byłoby powiedzieć prawdę [4]. Leczenie Współuzależnienie nierozerwalnie powiązane jest z chorobą alkoholową jednego z członków rodziny, co wywiera znaczny wpływ na możliwości jego leczenia, które wydaje się być najefektywniejsze w połączeniu z terapią alkoholika. Naprawa systemu rodzinnego jest jednym z głównych założeń większości programów terapeutycznych a udział w nich reszty rodziny uważa się za czynnik w znacznym stopniu zwiększający szanse powodzenia kuracji uzależnionego. Wspomnieć należy także o prężnie działających grupach samopomocowych, które stają coraz popularniejszą formą walki z uzależnieniami i współuzależnieniem. Terapia Ewolucja współczesnych programów leczenia alkoholizmu wyraża się trzema zasadniczymi tendencjami: 1) odchodzeniem od koncentrowania się na wyłącznie negatywnych aspektach funkcjonowania pacjenta, przy zwracaniu znacznie większej uwagi na zjawiska pozytywne, np. zasoby i możliwości; 2) odchodzeniem od leczenia tylko jednostki, w kierunku zwracania uwagi na jej otoczenie społeczne, zwłaszcza system rodzinny; 3) zbliżaniem się w praktyce terapeutycznej różnych orientacji teoretycznych, szczególnie behawioryzmu, koncepcji poznawczych i humanistycznych [6]. Generalnie w programach leczenia alkoholizmu wyróżnia się dwa etapy, w których jednostka i rodzina realizuje określone zadania i osiąga pewne cele terapeutyczne. W początkowym etapie leczenia programy bardziej koncentrują się na specyficznych proble- Probl Hig Epidemiol 2009, 90(3): 309-315 mach alkoholika, małżonki i rodziny bezpośrednio związanych z przejawami i konsekwencjami procesu uzależnienia czy współuzależnienia, szczególnie psychologicznych mechanizmach uzależnienia i współuzależnienia. Jest to proces zmierzający, jak to się potocznie określa, do „wytrzeźwienia umysłu, emocji i zachowania”, czyli pracy – najogólniej rzecz ujmując – nad mechanizmami radzenia sobie poprzez konfrontację z problemami, a nie jak dotąd poprzez unikanie ich. Natomiast dalsze etapy leczenia koncentrują się na bardziej niespecyficznych trudnościach występujących w różnych sferach funkcjonowania jednostki i systemu rodzinnego, mających często źródło w indywidualnych, nie związanych bezpośrednio z alkoholizmem, zaburzeniach osobowości, które mają swoje źródło we wcześniejszych okresach rozwoju [6]. Grupy samopomocy Wśród różnorodnych systemów wsparcia społecznego szczególną rolę odgrywają grupy samopomocy (wzajemnej pomocy), przeznaczone dla osób z problemami zdrowotnymi. Grupy te stanowią ogromną, zbyt często niedocenianą pomoc w oddziaływaniach prozdrowotnych. Obok stowarzyszeń i fundacji, skutecznie wspierają i uzupełniają działania zakładów opieki zdrowotnej, a w wielu przypadkach wręcz je wyręczają, przejmując długoterminową opiekę i zapewniając psychologiczne wsparcie ich przewlekle chorym podopiecznym [10]. Ważnymi cechami charakterystycznymi dla grupy samopomocy są: jednorodność (składają się one z osób z podobnymi problemami i podobnym doświadczeniem), dążenie do wspólnego celu (jest nim zapewnienie swoim uczestnikom oparcia i pomocy) oraz opieranie się na członkach grupy, a nie – na zewnętrznych autorytetach. Skuteczność pomocy zależy od zaangażowania, umiejętności oraz wiedzy członków, przy czym ta jest kontrolowana przez członków grupy. Tajemnica skuteczności oddziaływań grup samopomocy polega m.in. na tym, że są one źródłem, często niewymiernych, korzyści dla swoich uczestników, umożliwiają im bowiem: –poszerzenie wiedzy o wspólnym problemie i uzyskanie pomocy w jego lepszym zrozumieniu poprzez korzystanie z mądrości zbiorowej; –emocjonalne oraz społeczne wsparcie, które ułatwia opanowanie urazu będącego skutkiem zaistniałego problemu; –zapanowanie nad losem, dzięki wzajemnemu wspieraniu się i zaspokajaniu zbliżonych potrzeb oraz wskutek akceptacji problemu; –samowystarczalność, dzięki której możliwe jest wyjście z roli bezradnej ofiary losu (choroby); –rozbudzenie własnych możliwości terapeutycznych poprzez rozpoznanie i przyswojenie takich, które Hędzelek M, Wnuk M, Marcinkowski JT. Choroba współuzależnienia od alkoholu – diagnoza, konsekwencje, leczenie wykorzystują inni członkowie grupy w radzeniu sobie z określonym problemem; –osiągnięcie, poprzez kontakt i wspólne działania z osobami mającymi ten sam problem, psychospołecznego substytutu tego, co utraciło się z powodu swojej niepełnosprawności [13]. Większość grup samopomocy bazuje na „Programie 12 Kroków”, wyznaczającym osobom szukającym wsparcia kolejne cele w rozwoju duchowym, będącym warunkiem niezbędnym uwolnienia się od nałogu lub wpływu uzależnionego członka rodziny. Osoby współuzależnione mogą szukać wsparcia w następujących grupach samopomocowych: •Al-Anon – grupy skierowane do wszystkich, którzy czują emocjonalny związek z osobami uzależnionymi od alkoholu. Pierwsze z nich powstały w Stanach Zjednoczonych w połowie lat 40. ubiegłego stulecia. W Polsce funkcjonują od 1980 r. •Alateen – przeznaczone dla nastolatków, czyli dla dzieci i młodzieży do lat 18; •Alatot – skupiające dzieci alkoholików w wieku 7/8 do 12 lat; •Dorosłe Dzieci Alkoholików (DDA) – wspólnota osób, które ukończyły 18 lat i są dziećmi alkoholików. Utworzona w Stanach Zjednoczonych na przełomie lat 1976/1977, w Polsce działa od połowy lat 80. XX w. 315 Podsumowanie W badaniach nad chorobą alkoholową [14,15] można zauważyć wyraźną tendencję do zwracania coraz większej uwagi na wzajemny wpływ alkoholika i jego rodziny [16-18]. Konsekwencją takiego podejścia jest wzrost liczby opracowań poświęconych tematyce współuzależnienia, które jest niezwykle ważnym zagadnieniem, ponieważ dotyczy większości, jeśli nie wszystkich osób, utrzymujących bliskie stosunki emocjonalne z osobą uzależnioną od alkoholu [17,18]. Osoby współuzależnione ponoszą znaczne koszty psychologiczne [19,20], z których część została opisana w niniejszej pracy. Jako najważniejsze z nich należało by wymienić upośledzenie zdolności zawierania i utrzymywania związków uczuciowych oraz definiowanie samego siebie głównie przez pryzmat relacji z uzależnionym. Pocieszający jest fakt, iż zwiększone zainteresowanie badaczy przekłada się na wzrost świadomości społecznej, a tym samym na możliwość niesienia osobom tym pomocy, czego wyrazem jest coraz prężniejsza działalność grup samopomocy [21]. Piśmiennictwo / References 1. Makowska H. Alkoholik i jego rodzina. [w:] Prace psychologiczne XXIV. Psychologiczne aspekty funkcjonowania w rodzinie. UW, Wrocław 1992. 2. Berne E. W co grają ludzie. Psychologia stosunków międzyludzkich. PWN, Warszawa 1994. 3. Szczepańska H. Żony alkoholików. Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości, Warszawa 1992. 4. Sztander W. Poza kontrolą. Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości, Warszawa 1992. 5. Woititz JG. Małżeństwo na lodzie: jak nauczyć się żyć z alkoholikiem. Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości, Warszawa 1990. 6. Cierpiałkowska L. Alkoholizm. Przyczyny – leczenie – profilaktyka. UAM, Poznań 2001. 7. Wegscheider-Cruse S. Nowa szansa. Nadzieja dla rodziny alkoholowej. Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 2000. 8. Woronowicz BT. Bez tajemnic o uzależnieniach i ich leczeniu. Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2001. 9. Mellibruda J. Nieprzebaczona krzywda. Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości, Warszawa 1992. 10. Woronowicz BT. Alkoholizm jest chorobą. Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 1998. 11. Sztander W. Dzieci w rodzinie z problemem alkoholowym. Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości, Warszawa 1993. 12. Woititz JG. Dorosłe Dzieci Alkoholików. Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości, Warszawa 1994. 13. Woronowicz BT. Pomoc uzależnionym i ich rodzinom – rola ruchów samopomocowych. Służba Zdr 2002, 51-56: 28‑30. 14. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders DSMIV. APA 2000. 15. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Vesalius, Kraków-Warszawa 2000. 16. Cierpiałkowska L. Alkoholizm – małżeństwa w procesie zdrowienia. UAM, Poznań 1997. 17. Beattie M. Codependent No More: Beyond Codependency. MJF Books, NY 2001. 18. Beattie M. The New Codependency: Help and Guidance for Today’s Generation. Simon & Schuster Adult, NY 2008. 19. Jung J. Psychology of Alcohol and Other Drugs: A Research Perspective. Sage, NY 2005. 20. Zimbardo P, Gerrig R. Psychology and Life. Allyn & Bacon, Boston 2004. 21. Fields R. Drugs in Perspective. McGraw-Hill, NY 2003.
