Reguły i role rodzinne w rodzinie alkoholowej

Reguły i role rodzinne w rodzinie alkoholowej
Reguły i role rodzinne kształtowane są przez wszystkich członków rodziny na podstawie ich
potrzeb, oczekiwań oraz doświadczeń wynikających ze skutków interakcji zachodzących między
osobami (Cierpiałkowska, 2000). Interakcje te równoważą funkcjonowanie systemu, a z czasem stają
się utrwalonymi wzorcami zachowań i stanowią istotę systemu reguł i ról rodzinnych.
Alkoholizm staje się chorobą rodzinną
Osoba, która decyduje się pozostać przy uzależnionym
partnerze rozpoczyna wspólnie z nim proces adaptacji siebie
i rodziny do tej choroby. Proces adaptacji odbywa się poprzez
respektowanie celu i zadania systemu z pominięciem indywidualnych potrzeb. W konsekwencji alkoholizm jednego z członków
staje się chorobą rodzinną, poszczególnych członków oraz
całego systemu (Brown 1995, Wegscheider, 2000). Wszystko
obraca się wokół uzależnionego, którego zachowanie decyduje
o interakcji pozostałych członków rodziny ze światem
zewnętrznym. Sposób funkcjonowania całej rodziny ulega
przesunięciu i pogarsza się w miarę jak rodzina stara się zrównoważyć następstwa choroby.
Alkoholik osobą kreującą
reguły funkcjonowania rodziny
Analizując proces uzależnienia oraz hierarchię władzy
i wpływów w rodzinie Wegscheider-Cruse (2000) przyjęła, że
alkoholik tracąc stopniowo zdolność kierowania własnym życiem
i zachowaniem wywiera paradoksalnie coraz większy wpływ na
pozostałych członków rodziny, którzy dla utrzymania równowagi
systemu uruchamiają mniej lub bardziej nieświadome, odpowiednie
zachowania. Zainicjowany przez współmałżonka proces adaptacji
rodziny do uzależnienia powoduje, że alkoholik staje się najważniejszą osobą kreującą reguły funkcjonowania rodziny. Reguły te
wyznaczane są przez cele i dążenia alkoholika czyli muszą
pozwolić mu na swobodny dostęp do alkoholu, unikanie bólu i
cierpienia związanego z własnymi zachowaniami, muszą sprzyjać
powstawaniu i podtrzymywaniu licznych mechanizmów obronnych.
Reguły te wyznaczają nie tylko cele, ale także sposoby ich osiągania
(Wegscheider–Cruse, op.cit.,s 47). Według Wegscheider–Cruse
w rodzinie alkoholowej występuje kilka takich reguł, które wyznaczają
określone wzorce reakcji i komunikacji.
Reguły typowe (specyficzne) w rodzinie alkoholika
Picie alkoholu przez osobę uzależnioną jest najważniejszą
sprawą w życiu rodziny, wokół której tworzą się względnie trwałe
interakcję i kierunki działania wszystkich członków. Alkoholik
kompulsywnie dąży do upicia się, a wszystkie pozostałe osoby
angażują się w uniemożliwienie mu tego.
Przyczyny picia są upatrywane w czynnikach zewnętrznych.
To inna osoba jest odpowiedzialna za picie lub sytuacja. Reguła
ta jest wynikiem zaprzeczania i projekcji własnego poczucia winy
i wyrzutów sumienia alkoholika na inne osoby lub sytuacje
zewnętrzne. Osobą najczęściej obciążaną przez alkoholika jest
żona, która w wyniku interakcji odczuwa poczucie winy i mniejszej
wartości.
Alkoholizm i alkohol nie jest główną przyczyną problemów
rodzinnych. Początkowo zarówno pijący jak i rodzina spostrzega,
że sposób jego picia odbiega od stylu picia w danej społeczności.
Z czasem wszyscy zaczynają racjonalizować i zaprzeczać oczywistym faktom uważając, że picie jest co najwyżej czynnikiem
utrudniającym życie.
Stan równowagi musi być utrzymywany kosztem wszystkich
członków rodziny, ponieważ proces uzależnienia powoduje coraz
większą liczbę destrukcyjnych zachowań i postaw alkoholika.
Wszyscy członkowie rodziny muszą podjąć rolę pełnomocnika,
którego głównym zadaniem jest ochranianie osoby uzależnionej
10
Kwartalnik Pacjenta
i jej picia np.: tworzenie alibi dla pijącego,
ukrywanie konsekwencji picia, podejmowanie
odpowiedzialności za zachowania pijącego.
Zachowania te, w przekonaniu członków
rodziny przyjmowane są za przejaw miłości i lojalności.
Przedstawione reguły są specyficzne dla rodzin alkoholowych
ale możemy też mówić o niespecyficznych dotyczących komunikowania się i ekspresji emocji.
Reguły nie zawsze występujące (niespecyficzne)
w rodzinie alkoholika
W rodzinie nie wolno rozmawiać o tym, co się dzieje nie
tylko między sobą, ale także z osobami z zewnątrz. Takie ograniczenie przekazywania informacji służy utrzymaniu równowagi
poprzez izolowanie się od informacji z zewnątrz, a szczególnie o
istocie i przejawach alkoholizmu oraz informacje o pełnionych
rolach poszczególnych członków rodziny.
W rodzinie alkoholowej panuje również reguła nie czuć i nie
mówić o swoich przeżywanych emocjach i uczuciach względem
pijącego i jego zachowań oraz konsekwencji jakie ponosi rodzina.
Pełnienie określanych ról
Przyjęcie przez rodzinę reguł, które utrzymują względną
równowagę powoduje, że wszyscy członkowie są zmuszeni do
pełnienia określanych ról, za którymi ukryte są naturalne
potrzeby i pragnienia osób, oraz adekwatne postrzeganie i ocena
rzeczywistości wraz z towarzyszącymi emocjami i uczuciami.
Wegscheider–Cruse twierdzi, że w rodzinach dysfunkcjonalnych
występują takie role jak: pełnomocnik, heros, kozioł ofiarny,
zapomniane dziecko i maskotka. Żadna z tych ról nie jest
destrukcyjna, jeśli jej podjęcie przez jednostkę jest świadome i
pełniona jest okresowo. W każdej sytuacji stresu rodzinnego
podejmowane są od czasu do czasu podobne role.
Jednak w sytuacji rodziny dysfunkcjonalnej, do której zalicza
się również rodzina z problemem alkoholowym, podejmowanie
ról odbywa się w sposób nieświadomy i rozpoczyna w momencie
narodzin dziecka i trwa w prawie niezmienionej postaci przez całe
życie jednostki, obejmując z czasem wszystkie sfery jej funkcjonowania.
Oczekiwania związane z wyznaczoną jednostce rolą kształtują
jej relacje z pozostałymi członkami rodziny, utrwalają się w postaci
sztywnych wzorców zachowań i przenoszone są na inne relacje
społeczne. W znacznej mierze wpływają także na doświadczenia
i aktywność jednostki kształtując osobowość i wyznaczając jej
rozwój. Należy także pamiętać, że każda z pełnionych ról charakteryzuje się tym, że ma określoną motywację, przynosi określone
„zyski”, powoduje kształtowanie się określonych doświadczeń,
które wpływają na potencjalne możliwości jednostki (Cierpiałkowska,
2000). Pełnienie tych ról powoduje powstawanie i utrwalanie się
specyficznych dla danej roli niepożądanych wzorców zachowań
i ograniczeń w jej rozwoju.
Funkcjonowanie w określonej roli powoduje również ograniczenia w zakresie podejmowania decyzji emocjonalnych,
społecznych, fizycznych i duchowych człowieka.
mgr Bożena Nagrodzka
Psycholog, psychoterapeuta
Kierownik Poradni Leczenia Uzależnień