w świetle akt Centralnego Archiwum Wojskowego

advertisement
Tomasz Matuszak
„MAZUREK DĄBROWSKIEGO” W ŚWIETLE AKT
CENTRALNEGO ARCHIWUM WOJSKOWEGO
W lipcu bieżącego roku minęła 200-setna rocznica powstania utworu zwanego
powszechnie „Mazurkiem Dąbrowskiego” i zarazem 70-ta rocznica, od ogłoszenia
okólnikiem Ministerstwa Spraw Wewnętrznych tego utworu za hymn narodowy, która
miała miejsce 26 lutego 1927 roku.
Autor słów hymnu Józef Wybicki (1747—1822) urodził siew Będominie pod
Brodnicą na Pomorzu. Był autorem ciekawych broszur politycznych i dzieła „Listy
patriotyczne do ekskanclerza Zamoyskiego”. Brał udział w konfederacji barskiej, był
posłem na Sejm Czteroletni i gorącym zwolennikiem Konstytucji 3 maja. Jako
uczestnik insurekcji 1794 roku wchodził w skład Rady Zastępczej Tymczasowej, a
później pełnił funkcję pełnomocnika rządu powstańczego przy dywizji generała Jana
Henryka
Dąbrowskiego1.
Będąc
żołnierzem
Legionów
Polskich
generała
Dąbrowskiego w pierwszej połowie lipca 1797 roku przebywał w miejscowości
Reggio Emilia gdzie napisał utwór adresowany do żołnierzy Legionów Polskich. Miał
on być pokrzepieniem strapionych dusz żołnierzy — tułaczy przebywających na ziemi
włoskiej, którzy znaleźli się tam po utracie własnego państwa wymazanego z mapy
Europy przez trzech zaborców. Utwór zatytułowany „Pieśń Legionów Polskich” we
Włoszech, napisany został pod znaną melodię starego mazurka ludowego znanego od
1
J. W i l l a u m e, „Jeszcze polska ...”, [w:] S. R u s s o c k i, S.K. K u c z y ń s k i, J.
W i l l a u m e, Godło, barwy i hymn Rzeczypospolitej, wyd. 3, Warszawa 1978, s. 268.
szeregu lat w polskich wsiach i dworach.
Pierwszy raz odśpiewał go sam Józef Wybicki przed starszyzną legionową na
spotkaniu w pałacu biskupim w Reggio, w którym mieściła się kwatera generała Jana
Henryka Dąbrowskiego. „Pieśń Legionów Polskich” po raz pierwszy odegrała
orkiestra legionowa 16 lipca 1797 roku podczas parady wojskowej, urządzonej na
Piazza Maggiore dla uczczenia proklamowania Republiki Cisalpińskiej2.
Podlaska melodia ludowa zbliżona do mazurka była długo mylnie
przypisywana Michałowi Kleofasowi Ogińskiemu, natomiast tekst nie budzący
zastrzeżeń co do autorstwa, ogłoszony został w Mantui w lutym 1799 roku w gazetce
„Dekada Legionowa”3. Utwór zdobył sobie bardzo szybko popularność we wszystkich
zakątkach świata tam, gdzie pojawiali się żołnierze Legionów. „Mazurek
Dąbrowskiego” śpiewany był na wszystkich polach bitew i potyczek powstania
listopadowego. Powszechnie uznanym hymnem narodowym stał się po bitwie pod
Grochowem, gdzie ranny został 25 lutego 1831 roku generał Józef Chłopicki4, którego
oddziały piechoty ruszyły do ataku na bagnety śpiewając „Jeszcze Polska nie zginęła”.
„Mazurek Dąbrowskiego” doczekał się licznych modyfikacji tekstu w
zależności od okoliczności i miejsca w jakich był wykonywany, natomiast jego prosta
melodia zawsze pozostawała niezmienna, towarzysząc Polakom we wszystkich
zaborach w życiu codziennym narodu i zrywach powstańczych. Z chwilą odzyskania
przez Polskę niepodległości w listopadzie 1918 roku zajęto się kwestią ustalenia
utworu, który miał pełnić rolę hymnu narodowego.
W pierwszych latach niepodległości żadna z pieśni patriotycznych nie została
uznana za hymn państwowy. Do miana hymnu państwowego pretendowały takie
pieśni jak „Boże coś Polskę” Alojzego Felińskiego, „Chorał” Kornela Ujejskiego („Z
dymem pożarów, z kurzem krwi bratniej”), „Rota” Marii Konopnickiej i „Mazurek
Dąbrowskiego” Józefa Wybickiego. Rozgorzała polemika prasowa, w której Wacław
Rogowicz i Aleksander Świętochowski proponowali ułożenie nowego hymnu5.
Sprawy tej nie rozstrzygnęła nawet konstytucja Rzeczypospolitej uchwalona dnia 17
2
Tamże, s. 270.
Z. L e w i n ó w n a, „Mazurek Dąbrowskiego ...”, [w:] Literatura Polska, Przewodnik
encyklopedyczny t. I, pod red. J. K r z y ż a n o w s k i e g o, Warszawa 1984, s. 647.
4
J. W i l l a u m e, op. cit., s. 298.
5
Z. L e w i n ó w n a, op. cit., s. 648.
3
marca 1921 roku.
Ostatecznie po dojściu do władzy w wyniku przewrotu majowego w 1926
roku ekslegionistów, uważających się za spadkobierców idei i czynu legionistów
generała Jana Henryka Dąbrowskiego, spór został zakończony. 15 października 1926
roku w okólniku Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego
ogłoszono obowiązujący odtąd w szkołach tekst hymnu6. 26 lutego 1927 roku
identyczny tekst hymnu narodowego ogłoszono w okólniku Ministerstwa Spraw
Wewnętrznych7, a 2 kwietnia 1927 roku okólnikiem Ministerstwa Wyznań
Religijnych i Oświecenia Publicznego ustalono harmonizację na fortepian pieśni
„Jeszcze Polska nie zginała” i dołączono nuty8.
W latach 1939 — 1945 „Mazurek Dąbrowskiego” towarzyszył Polakom w
trudnych latach okupacji i na wszystkich frontach świata. Również w Polsce Ludowej
władze naczelne uznały „Mazurek Dąbrowskiego” za polski hymn państwowy na
mocy zarządzenia ministra oświaty z dnia 20 czerwca 1948 roku9. Dziś „Mazurek
Dąbrowskiego” znalazł swe niekwestionowane miejsce najważniejszej pieśni w nowej
konstytucji.
Prowadzone prace w okresie międzywojennym nad ustaleniem utworu
mającego spełnić rolę hymnu narodowego znalazły swoje odbicie również w
dokumentach proweniencji wojskowej. Zachowane dokumenty w zasobie Centralnego
Archiwum Wojskowego są odzwierciedleniem ówczesnych dyskusji i problemów
związanych z zagadnieniem zasad, okoliczności oraz sposobu odpowiedniego
wykonywania utworu. Jest ich niewiele ponieważ zachowały się w stanie
szczątkowym przez co zasługują na szczególną uwagę.
W zespole akt Oddziału V Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego —
sygnatura I.301.11.95 — znajduje się korespondencja o numerze sprawy 8682
pomiędzy Dowództwem Okręgu Etapowego Tarnopol, a Naczelnym Dowództwem
WP z dnia 15 kwietnia 1920 roku. Jest to zapytanie kierowane przez Dowództwo
6
391 i nn.
7
Dziennik Urzędowy Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, 1926, poz. 191, s.
Dziennik Urzędowy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, 1927, nr 1—2, poz. 60, s. 58.
Dziennik Urzędowy Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, 1928, poz. 90, s.
183 i nn. J. W i l l a u m e, op. cit., s. 324.
9
Dziennik Urzędowy Ministerstwa Oświaty, 1948, poz. 150, s. 422.
8
Okręgu Etapowego Tarnopol, który z polskich utworów muzycznych należy uważać
za polski „hymn narodowy” względnie „państwowy”. W zapytaniu tym podane są
takie utwory jak „Boże coś Polskę”, „Z dymem pożarów” „Rota” i „Jeszcze Polska nie
zginęła”.
Następne trzy dokumenty to rozkazy pochodzące z Kolekcji Dzienników
Rozkazów MSWojsk. Pierwszy z nich opublikowany został w Dzienniku Rozkazów
MSWojsk. nr 11 z dnia 22 marca 1921 roku, poz. 221 i traktował o oddawaniu
honorów
przy
odgrywaniu
„Mazurka
Dąbrowskiego”
i
hymnów
państw
sprzymierzonych. W myśl tego rozkazu w czasie grania przez orkiestrę lub
odśpiewywania „Mazurka Dąbrowskiego” osoby wojskowe miały stać w postawie
zasadniczej na „baczność”, a pod gołym niebem oddawać jeszcze przepisowe honory.
Do dowódców oddziałów należało ustalenie w jaki sposób i kto spośród uczestników
uroczystości miał oddawać honory. Takie same zasady stosowane były przy
odgrywaniu hymnów państw sprzymierzonych. Orkiestry wojskowe mogły grać
hymny narodowe tylko na polecenie swoich przełożonych.
Drugi dokument opublikowany został w Dzienniku Rozkazów MSWojsk. nr
43 z dnia 2 listopada 1921 roku, poz. 781. Rozkaz ten traktuje o wykonywaniu hymnu
narodowego podczas uroczystości wojskowych. Rozkaz ten zasługuje na szczególną
uwagę z racji umieszczonego w postaci załącznika wyciągu fortepianowego z
obowiązującą melodią. Harmonizacja opracowana została przez Komisję Muzyczną
przy Oddziale III Sztabu Generalnego WP. Utwór należało wykonywać w tonacji Fdur, w tempie MM 118.
Drugim załącznikiem zamieszczonym w tym rozkazie był obowiązujący
tradycyjny tekst. Każdy żołnierz zobowiązany był w okresie wyszkolenia rekruckiego
do nauczenia się melodii i tekstu hymnu narodowego. W myśl Dziennika Rozkazów nr
43, poz. 781 hymn narodowy oficjalnie wykonywały orkiestry wojskowe przy
uroczystych
oficjalnych
przyjęciach
Naczelnika
Państwa,
Naczelników
i
Przedstawicieli Państw Obcych, przy odbieraniu raportu przez dowódcę oddziałów,
przed chorągwiami i sztandarami. Dowódca garnizonu był zobowiązany do
wydawania każdorazowo zezwoleń na wykonywanie hymnu narodowego w ramach
miejscowych uroczystości.
Dziennik Rozkazów MSWojsk. nr 20 z dnia 9 maja 1923 roku, poz. 276,
regulował oficjalne wykonywanie hymnu narodowego. W rozkazie tym zamieszczono
zmiany odnoszące się do zaleceń opublikowanych w Dzienniku Rozkazów MSWojsk.
nr 43 z dnia 2 listopada 1921 roku. W punkcie pierwszym tego rozkazu podano
okoliczności wykonywania hymnu przy uroczystościach takich jak przyjęcie
Prezydenta Rzeczypospolitej, Ministra Spraw Wojskowych, Marszałków Polski, Szefa
Sztabu Generalnego, Szefa Administracji Armii, Inspektorów Armii i Generalnych
Inspektorów. Osobny ceremoniał odnośnie przedstawicieli państw obcych, ustalał
Protokół Dyplomatyczny Ministerstwa Spraw Zagranicznych.
W punkcie trzecim tego rozkazu ustalono, że hymn narodowy należy
wykonywać podczas dekorowania orderem Virtuti Militari i Krzyżem Walecznych z
zastrzeżeniem wykonywania hymnu przy rozpoczęciu dekorowania. Na mocy tego
rozkazu odebrano dowódcom garnizonów prawo do określania okoliczności w jakich
można wykonywać było hymn narodowy.
Innym ciekawym dokumentem jest Rozkaz Tajny nr 18 Komendy Miasta
Warszawa z dnia 7 września 1927 roku, w punkcie pierwszym którego Komendant
Garnizonu polecał natychmiastowe wprowadzenie do repertuaru pieśni żołnierskich,
utworów „Boże coś Polskę” i „Jeszcze Polska nie zginęła” komendantom i
kierownikom instytucji wojskowych. Rozkaz ten podyktowany był nieznajomością
przez niektóre oddziały garnizonu tych pieśni, na których piękną melodię i głęboko
patriotyczną treść Komendant zwracał uwagę10.
Kolejny dokument pochodzi z zespołu akt Biura Wyznań Niekatolickich
Ministerstwa Spraw Wojskowych11. Jest to odpowiedź Szefa Biura ppłk. dr.
Stanisława Krawczyka na pismo dowódcy Okręgu Korpusu Nr II Lublin z dnia 12
września 1932 roku. W piśmie tym Szef Biura dopuszcza z punktu widzenia
wychowawczego odśpiewanie w chwilach uroczystych po zakończeniu nabożeństw
hymnu narodowego, z zastrzeżeniem aby nie stal się on częścią składową modlitwy. Z
treści pisma wynika, że hymn śpiewany był w innych okręgach korpusów raz w
tygodniu w synagogach.
10
11
CAW, Komenda Garnizonu Warszawa, I.372.62.32.
CAW, Biuro Wyznań Niekatolickich MSWojsk., I.300.20.36.
Sprawa regulacji hymnu narodowego znalazła swoje odbicie w dokumentach z
lat 1923—1926 w zespole akt Gabinetu Ministra. Dokumenty znajdujące się w
jednostce archiwalnej o sygnaturze I.300.1.489 są odbiciem korespondencji Gabinetu
Ministra z Prezydium Rady Ministrów z lat 1923—1924. Dotyczy ona okoliczności
wykonywania hymnu narodowego, na które Prezydium Rady Ministrów wskazywało,
że są niezgodne z „Przepisami protokolarnymi, ceremonialnymi i etykietalnymi RP”, z
których wyciąg został dołączony do tej korespondencji. Uwagę zwrócić należy na to,
że takie przepisy nie były ówcześnie ostatecznie unormowane, a znajdowały się w
stadium opracowywania przez Prezydium Rady Ministrów.
Materiały znajdujące się w jednostce archiwalnej o sygnaturze I.300.1.490 to
korespondencja z lat 1925—1926 pomiędzy Ministerstwem Spraw Wojskowych,
Prezydium Rady Ministrów i Ministerstwem Wyznań Religijnych i Oświecenia
Publicznego. Jest to odzwierciedlenie prac prowadzonych nad ostateczną treścią i
kompozycją muzyczną, ustalenia tekstu hymnu z dokumentami źródłowymi oraz
zagadnień nad ewentualnym utworzeniem komisji w sprawie hymnu narodowego,
które prowadzone były przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia
Publicznego. Ministerstwo to było organem władnym do wydania stosowanych
poleceń władzom szkolnym, administracyjnym i wojskowym w sprawie wykonywania
hymnu.
W korespondencji tej wysunięto postulat zmiany harmonizacji utworu na
nową.
Opracowanie
jej
powierzono
profesorom
Felicjanowi
Szopskiemu,
Stanisławowi Niewiadomskiemu i Robertowi Statkowskiemu. Zwrócono również
uwagę na pozytywkę z czasów Księstwa Warszawskiego znajdującą się w zbiorach
ówczesnego Muzeum Wojska w Warszawie. Wersja „Pieśni Legionów” podana w
Dzienniku Rozkazów MSWojsk. nr 43, poz. 781 z 1921 roku, opierała się na melodii
pochodzącej z tej pozytywki.
Wyżej
wymienione
materiały
archiwalne
dotyczące
kwestii
hymnu
narodowego zachowały się w stanie szczątkowym, przez co zasługują na szczególną
uwagę badaczy. Ich niewielka ilość odzwierciedla jednak prace jakie prowadzone były
nad ustaleniem ostatecznej wersji hymnu. Działania podjęte zarówno przez organy
administracji państwowej, jak też i przez organy wojskowe, które były zaangażowane
w tę ważną dla całego narodu sprawę.
Download