Kim jest psycholog wśród ludzi? Na marginesie artykułu Katarzyny
advertisement
ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE / ANNALS OF PSYCHOLOGY 2013, XVI, 4, 669-674 ADAM NIEMCZYēSKI GórnoĞląska WyĪsza Szkoła Handlowa im. Wojciecha Korfantego w Katowicach Katedra Psychologii KIM JEST PSYCHOLOG WĝRÓD LUDZI? NA MARGINESIE ARTYKUŁU KATARZYNY SIKORY*1 Uzasadnione jest stawiane przez KatarzynĊ SikorĊ pytanie o koncepcjĊ dobra, jaka leĪy u podstaw kodeksów etyczno-zawodowych psychologa. Prowadzi ono do rozwaĪaĔ o naturze dobra, które jednakĪe przy tworzeniu i posługiwaniu siĊ kodeksami nie zajmują szczególnie ich autorów. Mają oni bowiem na uwadze raczej praktyczne regulacje rozmaitych rodzajów postĊpowania zawodowego, jakie z doĞwiadczenia okazują siĊ niezbĊdne dla utrzymania członków profesji w ramach obowiązującego etosu zawodu i standardów jego wiedzy i umiejĊtnoĞci. Dobro, jakim odbiorca usług psychologicznych powinien siĊ cieszyü, a psycholog na jego rzecz ma działaü, wciąĪ pozostaje niedookreĞlone. Widaü to przez porównanie do innych zawodów, bogatych w treĞü aksjologiczną, takich jak zawody medyczne czy prawnicze. Dobro w postaci zdrowia lub cieszenia siĊ prawami w społeczeĔstwie, które stanowi o tej aksjologicznej treĞci w tamtych zawodach, jest nieuchwytne w przypadku zawodu psychologa. Z tych treĞci aksjologicznych wypływa i fundament zyskuje etyka zawodów medycznych czy teĪ prawniczych. Psychologowie nie mają takiego fundamentu, a przynajmniej nie mają jasnego i wyraĨnego jego wskazania. Proponuje siĊ integralnoĞü osobową jako ten rodzaj dobra, o jakie dla odbiorców swych usług troszczyü siĊ powinni psychologowie, wykonując swój zawód. Słowa kluczowe: kodeks etyczno-zawodowy, treĞü aksjologiczna zawodu, partykularyzm etyczny, integralnoĞü osobowa. ADAM NIEMCZYēSKI – Katedra Psychologii, GórnoĞląska WyĪsza Szkoła Handlowa im. Wojciecha Korfantego w Katowicach, ul. Harcerzy WrzeĞnia 3, 40-659 Katowice; e-mail: [email protected] Autor był przewodniczącym Sądu KoleĪeĔskiego Polskiego Towarzystwa Psychologicznego w latach 1998-2001 i członkiem jego II instancji w latach 2004-2006, a takĪe członkiem Komitetu Etycznego Europejskiej Federacji Towarzystw Psychologicznych (EFPA) w latach 2007-2010 oraz MiĊdzynarodowej Unii Nauk Psychologicznych (IUPsyS) w latach 2009-2012. 670 ADAM NIEMCZYēSKI SympatyzujĊ z apelem Katarzyny Sikory o pogłĊbioną refleksjĊ nad pojĊciem dobra, od której nie da siĊ zresztą uciec, tworząc kodeksy i uĪywając je w praktyce. Ta refleksja to istota etyki, czyli dociekaĔ do prawdy o dobru. Nie mam wszakĪe jasnoĞci, jak naleĪałoby dokładniej okreĞliü cel podjĊcia tych staraĔ, albo inaczej mówiąc, jaki miałby byü z tego poĪytek dla kodeksów etyczno-zawodowych psychologów. Zgodziü siĊ trzeba z tym, Īe w kodeksach mamy etykĊ raczej mglistą, ułomną, fragmentaryczną, pomieszaną z kategoriami innego rodzaju, a jednak przecieĪ uĪyteczną (cieszą siĊ brytyjscy utylitaryĞci), pragmatycznie wcale efektywną (cieszą siĊ z kolei zwolennicy pragmatyzmu amerykaĔskiego), a przede wszystkim otwartą na doĞwiadczenie stosowania kodeksów, które dostarcza sprawdzianów istniejących zapisów. Na ostatnim przełomie stuleci AmerykaĔskie Towarzystwo Psychologiczne (APA) przeprowadziło rewizjĊ kodeksu. Pierwszy komitet APA, zajmujący siĊ standardami etycznymi dla psychologów, powstał w roku 1947 i pod przewodnictwem E. Tolmana postawił sobie za zadanie stworzenie kodeksu, który byłby czymĞ wiĊcej niĪ „dokumentem o imponującym tytule” (Hobbs, 1948). Była to wyraĨna zmiana nastawienia w duchu pragmatyzmu właĞnie, co moĪe najwyraĨniej widaü w zebraniu wówczas od psychologów opisów ponad tysiąca zdarzeĔ z ich doĞwiadczenia zawodowego, w których stanĊli przed moralnymi dylematami i decyzjami. Z analizy tego materiału empirycznego powstał pierwszy kodeks APA, opublikowany w roku 1952, i w podobny sposób opracowane zostały jego nastĊpne rewizje – aĪ do dziewiątej z kolei wersji, opublikowanej w roku 2003 (Fisher, 2003). W Polsce Jerzy M. BrzeziĔski i Małgorzata Toeplitz-Winiewska (BrzeziĔski i in., 2008) mają szczególne zasługi w tworzeniu i promowaniu etyki zawodu psychologa, wprowadzonej do programów studiów obligatoryjnie, a w Polskim Towarzystwie Psychologicznym koleĪeĔski sąd rozpatruje skargi i orzeka od lat w sprawach o naruszenie Kodeksu Etyczno-Zawodowego Psychologa PTP. Warto wykorzystaü zebrane na tej drodze kilkudziesiĊcioletnie doĞwiadczenie. WłaĞnie dziĊki temu doĞwiadczeniu moĪemy zachowaü kontakt ze zmieniającą siĊ wokół nas rzeczywistoĞcią społeczną oraz – wraz z tym – kontakt ze zmieniającą siĊ w nas – indywidualnych osobach i naszej społecznoĞci zawodowej – rzeczywistoĞcią naszego zawodu. Zmienia siĊ wiedza, umiejĊtnoĞci, ale teĪ etos, czyli miejsce nasze wĞród ludzi, wraz z misją, jaką mamy wypełniaü jako unikatowa grupa i siła społeczna potrzebna ludziom do ich godnej egzystencji. Podobnie jak lekarz czy prawnik, psycholog podpada w naszym kraju pod miano zawodu zaufania publicznego, o czym słusznie wspomina K. Sikora w kontek- KIM JEST PSYCHOLOG WĝRÓD LUDZI? 671 Ğcie etyki zawodu psychologa. Zgodnie z Konstytucją Rzeczpospolitej Polskiej, psychologowie mogą siĊ wybiü na samorządnoĞü zawodową (NiemczyĔski, 2002a). TrudnoĞci wszelako, jakie mamy z zainstalowaniem samorządu zawodowego, biorą siĊ – miĊdzy innymi – z niedookreĞlenia naszej społecznej toĪsamoĞci. Kim jest psycholog wĞród ludzi i co ma im daü we wspólnym Īyciu, czego od niego naleĪy oczekiwaü? Innymi słowy, jaki jest nasz, psychologów, etos? Lekarz ma dbaü o nasze zdrowie zgodnie z aktualną wiedzą medyczną, i tylko on ma taką unikatową misjĊ w społeczeĔstwie. Prawnik ma zadbaü o cieszenie siĊ przez nas naleĪnymi nam prawami, i taka jest jego unikatowa misja w społeczeĔstwie. A psycholog jaką ma misjĊ? Zdrowie i jego ochrona są Ĩródłowe dla aksjologii medycyny, podobnie jak cieszenie siĊ prawami człowieka przez wszystkich i kaĪdego w społeczeĔstwie leĪy u podstaw misji prawniczych zawodów. Edukacja to teĪ dobro, jedno z zupełnie podstawowych dla człowieka i jego godnego Īycia, a nauczyciele i inni odpowiedzialni za dostĊp w społeczeĔstwie do tego dobra i cieszenie siĊ nim – z tego dobra czerpią lub powinni czerpaü poczucie sensu swojej działalnoĞci zawodowej. MoĪna stwierdziü wobec tego, Īe róĪne rodzaje dobra leĪą u podstaw lub są osiowe dla ukonstytuowania siĊ poszczególnych zawodów zaufania publicznego. Innymi słowy, naleĪy stwierdziü, iĪ róĪne rodzaje dobra leĪą u podstaw toĪsamoĞci społecznej poszczególnych zawodów zaufania publicznego. Jaki rodzaj dobra, jakim ludzie cieszyü siĊ powinni w swoim Īyciu, leĪy u podstaw zawodu psychologa? Czemu ma słuĪyü wiedza, umiejĊtnoĞci, etos zawodowy psychologów? JeĞli ma słuĪyü zdrowiu, to zawód psychologa jest zawodem medycznym. JeĞli edukacji, to jest zawodem edukacyjnym. JeĞli ochronie praw człowieka w społeczeĔstwie, to jest w rodzinie zawodów prawniczych, jeĞli obronnoĞci lub bezpieczeĔstwu obywateli, to jest zawodem wojskowym lub policyjnym itd. Rozpada siĊ nam toĪsamoĞü psychologa i stajemy przed perspektywą wielu zawodów psychologicznych, ale – w przeciwieĔstwie do zawodów prawniczych lub medycznych – nasza „wieloĞü” byłaby bardziej niesamodzielnoĞcią zawodową i rozpłyniĊciem siĊ w innych profesjach niĪ zróĪnicowaniem troski o to samo dobro – jak w zawodach medycznych o zdrowie, a w zawodach prawniczych o ochronĊ praw kaĪdego w społeczeĔstwie. Taka rozproszona toĪsamoĞü naraĪa nas na pomieszanie w sferze naszych wartoĞci profesjonalnych, a takĪe na poplątanie ról zawodowych (Erikson, 1971). Czy psychoterapeuta to postaü, w jakiej zawód psychologa wystĊpuje, czy jest to raczej zawód medyczny; a moĪe jego miejsce jest czasami wĞród zawo- 672 ADAM NIEMCZYēSKI dów edukacyjnych lub wĞród zawodowców pomocy społecznej albo resocjalizacji w wiĊziennictwie. JeĞli cieszenie siĊ zdrowiem psychicznym wiĊĨniów, bezdomnych, niedouczonych lub przeuczonych, chorych psychicznie lub/i somatycznie, wojskowych, policjantów i kaĪdego dorosłego w rozmaitych zawodach i Īyciu rodzinnym to cel pracy psychologa psychoterapeuty na rzecz swoich pacjentów, to kaĪdy psycholog psychoterapeuta, niezaleĪnie od tego, na jakim polu działa, przechodzi do zawodów medycznych, zdrowie bowiem jest tym dobrem, jakie mu przyĞwieca. Czy jest coĞ innego, co mogłoby mu przyĞwiecaü, a nie mieĞciłoby siĊ w pojĊciu zdrowia? Czy psycholog w systemie edukacji ma troszczyü siĊ o edukacjĊ uczniów jak nauczyciel, czy o ich zdrowie psychiczne jak lekarz lub psychoterapeuta, czy teĪ ani jedno, ani drugie dobro nie jest przedmiotem działania psychologa dla ucznia? Jaki wiĊc rodzaj dobra wchodziłby tu w rachubĊ? I tak samo we wszystkich innych przypadkach. Jaki rodzaj dobra wchodziłby w grĊ dla wiĊĨnia, bezdomnego, wojskowego, policjanta, kaĪdego zawodowca albo rodzica, dziecka, mĊĪa, Īony? TrudnoĞci z aksjologicznym zakotwiczeniem zawodu psychologa, czyli w istocie trudnoĞci ze wskazaniem na dobro, jakie byłoby konstytutywne dla tego zawodu, nie powinny nas zraĪaü do wysiłków poszukiwania sposobów na wskazanie tego dobra i wytrwałych prób doskonalenia okreĞlenia jego natury (NiemczyĔski, 2002b). W tym nastawieniu pozostając, skłonny jestem wskazaü na integralnoĞü osobową człowieka, aby poddaü – rzecz jasna – pod dyskusjĊ tĊ „kandydaturĊ”. UwaĪam, Īe taką dyskusjĊ warto prowadziü i nie naleĪy zniechĊcaü siĊ kontrowersjami, jakie od początku z pewnoĞcią w niej siĊ pojawią. Warto zauwaĪyü, Īe skupienie siĊ na integralnoĞci osobowej, czyli na tym, co psychologowie nazywają czĊĞciej koherencją czy spójnoĞcią lub właĞnie integracją „ja” czy teĪ ego, czasami wewnĊtrzną integracją osobowoĞci lub toĪsamoĞcią człowieka jako jednostki, pojawiło siĊ szerzej w historii myĞli i kultury powszechnej wraz z tym, co na współczesnym Zachodzie bywa nazywane nowoczesnoĞcią (modernity), której jednym z charakterystycznych rysów jest ukierunkowanie na wnĊtrze (inwardness) człowieka, jego wewnĊtrzną naturĊ (Taylor, 1989; Harre, 1998; Weinreich i Saunderson, 2013). MoĪna powiedzieü, Īe psychologia jako nauka i oparta na niej praktyka zawodowa narodziła siĊ z tej nowoczesnoĞci Zachodu i moĪe znaleĨü swoje własne miejsce bardziej Ğwiadoma swojej roli, starając siĊ to wnĊtrze, warunkujące Īycie człowieka w Ğwiecie zewnĊtrznym, poznaü i otoczyü fachową troską i wspomaganiem. IntegralnoĞü osobowa jako dobro nie sprowadza siĊ do zdrowia, edukacji, cieszenia siĊ prawami człowieka itp. Widaü to choüby dlatego, Īe moĪna siĊ nią cieszyü w chorobie, w sytuacji braku dostĊpu do edukacji, w sytu- KIM JEST PSYCHOLOG WĝRÓD LUDZI? 673 acji pozbawienia praw. I odwrotnie, moĪna o nią nie dbaü i naraĪaü ją na szwank, ciesząc siĊ przy tym zdrowiem, wykształceniem, pełnią praw człowieka w społeczeĔstwie. Na wiĊcej niĪ tylko zarysowanie tutaj preferowanego przeze mnie kierunku poszukiwaĔ toĪsamoĞci zawodowej psychologa nie ma juĪ miejsca w tym komentarzu do artykułu K. Sikory. Wystarczy jednak, aby ukazaü, Īe niekoniecznie trzeba wdawaü siĊ w spór o uniwersalia na gruncie etyki albo poszukiwaü uniwersalnego systemu wartoĞci czy dobra powszechnego, aby ewentualnie ugruntowaü etycznie pozycjĊ zawodową psychologów wĞród ludzi. Taką sugestiĊ potrzeby uniwersalizmu etycznego dla ugruntowania etyki zawodu psychologa zawiera wyraĨnie ten pobudzający do refleksji artykuł. Starałem siĊ pokazaü, Īe nie jest to propozycja bez alternatywy. Stanowisko uniwersalizmu etycznego pozostaje w sporze ze stanowiskiem partykularyzmu etycznego. Wskazana powyĪej argumentacja za integralnoĞcią osobową jako dobrem, na którego rzecz działaü ma profesjonalizm psychologów i kodeksy etyczno-zawodowe psychologów mają byü budowane, wyłamuje siĊ z tego sporu. Jest stanowiskiem, które ma walor uniwersalny, bowiem we wszelkich okolicznoĞciach, w jakich zachodzi potrzeba zatroszczenia siĊ o integralnoĞü osobową, ten właĞnie szczególny rodzaj profesjonalizmu, jaki reprezentuje psycholog, ma dostarczyü potrzebnych diagnoz, niezbĊdnej wraĪliwoĞci oraz koniecznego sprawnego i efektywnego działania. Blum (1994), nawiązując zwłaszcza do stanowiska Murdoch (1970), a takĪe Flanagana (1991), przedstawił propozycje rozwiązania wspomnianego sporu uniwersalizmu z partykularyzmem na polu teorii moralnoĞci. Wydaje siĊ ono szczególnie inspirujące dla zainteresowanych etyką poszczególnych zawodów zaufania publicznego, dla których róĪne rodzaje dobra są konstytutywne. Innym waĪnym postulatem, jaki siĊ nasuwa, gdy troszczymy siĊ o etykĊ zawodu psychologa, jest nie tylko kontrola nad podpadającym pod kodeks zachowaniem profesjonalnym, ale przede wszystkim rozwój etyczny psychologów jako czĊĞü ich rozwoju zawodowego, a w czasie studiów jako czĊĞü ich osobowej formacji przed progiem jeszcze, czyli przed wejĞciem do zawodu, a potem na wejĞciu, czyli w czasie staĪu po studiach, i dalej w toku rozwoju zawodowego. W tym zakresie równieĪ psychologiczna wiedza o rozwoju społeczno-moralnym człowieka ma do zaoferowania swoje poĪytki praktyczne (NiemczyĔski, 2011). W grĊ wchodzi bowiem kształtowanie siĊ złoĪonej zdolnoĞci psychologów do posługiwania siĊ w działaniu profesjonalnym zasobami własnej wraĪliwoĞci interpersonalnej i społecznej, empatii i wszelkich emocji, myĞlenia społeczno-moralnego, prospołecznego i pozbawionego manipulacyjnych cech działania 674 ADAM NIEMCZYēSKI wobec odbiorców naszych usług profesjonalnych. To jednak, jaki jest pełny wymiar etyczny zawodu psychologa i dlaczego nie sprowadza siĊ on do tworzenia, stosowania i doskonalenia kodeksów, jest tematem rozległym i na inne okazje trzeba go z koniecznoĞci zachowaü. LITERATURA CYTOWANA Blum, L. A. (1994). Moral perception and particularity. Cambridge: Cambridge University Press. BrzeziĔski, J., Chyrowicz, B., Poznaniak i W. Toeplitz-Winiewska, M. (2008). Etyka zawodu psychologa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Erikson, E. H. (1971). Identity. Youth and crisis. New York: Faber. Fisher, C. B. (2003). Decoding the ethics code. A practical guide for psychologists. London: Sage Publications, Inc. Flanagan, O. (1991). Varieties of moral personality: Ethics and psychological realism. Cambridge, MA: Harvard University Press. Harre, R. (1998). The singular self. An introduction to psychology of personhood. London: Sage Publications Ltd. Murdoch, I. (1970). The Sovereignty of Good. London: Toutledge and Kegan Paul. NiemczyĔski, A. (2002a). Psycholog zawodem zaufania publicznego. List otwarty do profesora Jerzego Hausera – ministra pracy i polityki społecznej. W: Zawody zaufania publicznego a interes publiczny – korporacyjna reglamentacja versus wolnoĞü wykonywania zawodu. Warszawa: Dział Wydawniczy Kancelarii Senatu Rzeczpospolitej Polskiej. NiemczyĔski, A. (2002b). Głos w dyskusji. W: Zawody zaufania publicznego a interes publiczny – korporacyjna reglamentacja versus wolnoĞü wykonywania zawodu. Warszawa Dział Wydawniczy Senatu Rzeczpospolitej Polskiej. NiemczyĔski, A. (2011). Praktyczne implikacje wiedzy o rozwoju społeczno-moralnym. W: J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Taylor, C. (1989). Sources of the self. The making of the modern identity. Cambridge: Press Syndicate of the University of Cambridge. Weinreich, P. i Saunderson, W. (red.) (2013). Analysing identity. Cross-cultural, societal and clinical contexts. New York: Psychology Press, Taylor and Francis Group.
