etyka w zawodzie nauczyciela

ETYKA W ZAWODZIE NAUCZYCIELA
Człowiek jest jedyną istotą w świecie, która potrzebuje
wychowania. Ujawnia się jako istota powołana do rozwoju
biologicznego i duchowego, jako istota wezwana do wzrastania w jej
ludzkim bytowaniu. Wychowanie nazywane bywa sztuką,
umiejętnością będącą ukazywaniem perspektyw celów i wartości, ich
przybliżaniem, afirmacją i przekazem. Wszystko to razem oddaje
charakter kształtowania osobowości. Osobowość wtedy wzrasta,
umacnia się, uwiarygadnia się na gruncie i w klimacie określonych
wartości etyki i wychowania. Wychowanie nie jest zatem jakimś
zunifikowanym przedmiotowo czy podmiotowo standardowym
programem realizacji z góry wytyczonych zadań, cech i wartości, bo
może stać się wtedy tylko wersją zaprogramowanej presji czy treningu
na określone zachowanie się. Prowadzi to wtedy co najwyżej do
określonych nawyków, ale to nie ma nic wspólnego z kształtowaniem
osobowości człowieka. Wartości etyki pedagogicznej przesądzą o
tym, czy ma się do czynienia z wychowującym kształtowaniem
osobowości. Innego wychowania z punktu widzenia etycznych
wartości być nie może. Trudno jest opisać osobowość. W ujęciu
personalistycznym mówi się, że to pewna stałość cech, władz i
umiejętności, które w sumie wyrażają całą indywidualność i
niepowtarzalność, fenomen jednostki ludzkiej. Według takich cech,
władz i umiejętności, celów i wartości można kształtować osobowość,
ale osobowość to jeszcze coś więcej. To stan duchowy i psychiczny.
W procesie wychowawczego kształtowania człowieka szczególną rolę
pełnią nauczyciele i to nauczyciele na wszystkich poziomach
nauczania. Spośród
licznych przymiotów jakie powinny
znamionować dobrego wychowawcę i nauczyciela wskazać należy
chociażby trzy- wydaje się- zasadnicze przymioty: wiedzę, etykę i
kulturę.
Kultura w pracy nauczyciela, pedagoga i każdego innego
człowieka rozumiana będzie jako całokształt jego postawy,
wyznaczonej przez wartości intelektualne, religijne, twórcze i
moralne. Stąd też elementami kultury bycia i działania nauczyciela
będą między innymi następujące przymioty: głębia życia duchowego,
miłość, rzetelna wiedza, szacunek dla prawdy, uczciwość,
bezinteresowność, prawość, odpowiedzialność, słowność, pogodne
usposobienie (optymizm życiowy), punktualność itd. Kultura w pracy
nauczyciela to przede wszystkim kultura ducha, kultura intelektu i
woli.
Wiedza w życiu człowieka jest owocem poznawania, jest
owocem uczenia się, czy też owocem prowadzenia badań naukowych
lub popularnonaukowych. Wiedza jest elementem, przymiotem
intelektu ludzkiego. Nauczyciel powinien być człowiekiem o dużym
zasobie wiedzy. Przede wszystkim powinien posiadać i ciągle
uzupełniać wiedzę specjalistyczną, a więc wiedzę w zakresie tej
dyscypliny, w której jest wykształcony i którą przekazuje innym.
Nauczyciel powinien pasjonować się wiedzą z uprawianej dziedziny,
powinien znać wartość i potrzebę tejże wiedzy. Wiadomo, że człowiek
spełnia się w życiu, czyli rozwija się, czy mówiąc jeszcze inaczejpełniej bytuje, nie tylko przez to, że poznaje, ze zdobywa wiedzę, że
uprawia, kultywuje intelekt, ale też przez to, że kocha, że miłuje, że w
sposób wolny staje się darem dla drugiego człowieka. Skoro tak jest,
to oddziaływanie wychowawcze nauczyciela nie może się ograniczać
tylko do przekazu informacji, do przekazu samej tylko wiedzy, ale
winno być także przekazywaniem wartości moralnych, wartości
związanych z ludzką wolą, z ludzkimi dążeniami. Stąd też nauczyciel
to nie tylko informator, ale także formator; to człowiek, który rzeźbi
nie tylko intelekt, ale i wolę ucznia.
Termin ETYKA wprowadził Arystoteles na oznaczenie
wyodrębnionej przez siebie dziedziny filozofii praktycznej. Nazwa
pochodzi od greckiego ethos-obyczaj, zwyczaj. Jest to nauka
filozoficzna obejmująca zespół zagadnień moralności w relacji do
moralnego dobra i zła. Określa istotę powinności moralnej człowieka
oraz jej szczegółowej treści i ostatecznie wyjaśnia fakt moralnego
działania. Ponadto wskazuje na genezę zła moralnego i sposoby jego
przezwyciężania.
Przez etykę w zawodzie nauczyciela nie rozumie się teorii moralności,
a więc dyscypliny filozoficznej, traktującej o normach ludzkiego
postępowania, ale samą postawę moralną, postawę życiową
nauczyciela, wyznaczoną przede wszystkim przez wartości moralne i
religijne. Dla etyki pedagogicznej samo dziecko, jak i każdy człowiek,
staje się podstawową, autonomiczną i uniwersalną wartością,
miarodajną dla procesów wychowania; to kim ono jest, i kim stać się
może, i z uwagi na nie samo- a nie dopiero w konsekwencji
zrealizowania określonych wartości programowych stojących poza
nim. Wykładnikiem tej wychowawczej postawy jest przy tym
wnikliwe a zarazem przyjazne patrzenie na dziecko, tak by je
zrozumieć, a potem potrafić mu pomóc. To trzeba właśnie podpatrzeć,
że „dzieci kochają wiele osób i wszystko wokół- bo kochają swe
przeżycia”, że „dziecko jest nieposłuszne i złośliwe- bo cierpi”, że
„dziewczynka daje duszę lalce i rozmawia z nią- bo to jej dramat
samotności: nikt z nas nie słyszał o tym, aby życzliwą przyjaciółkę
dziewczynka zamieniła na lalkę”. Delikatność i szacunek wobec
dziecka to kanony pedagogiki korczakowskiej; on sam zamknie to w
słowach:
„wychowawca, który nie wtłacza- a wyzwala, nie ciągnie- a wznosi,
nie ugniata- a kształtuje, nie dyktuje- a uczy, nie żąda- a zapytuje,
przeżyje z dziećmi wielkie chwile”.
Wychowanie więc jest nie tylko pewnym oddziaływaniem na świat
zewnętrzny, na innych ludzi, ale osobową demonstracją samego
wychowawcy, tworzeniem nowego, dojrzalszego obrazu jego samego.
Dlatego można powiedzieć, że podstawowym elementem etyki
pedagogicznej jest wychowanek i jego osobowość oraz wychowawca
ze swą motywacją pracy i swymi umiejętnościami.
Etyczne aspekty kształtowania się człowieka- wychowawcy
postrzegane są jako cały proces, pewien cykl działań. W związku z
tym wytyczyć można cztery płaszczyzny kształtowania się
zawodowego i etycznego wychowawcy, które zamknie się w czterech
obszarach:
1. obserwacji i doświadczeń
2. refleksji
3. prezentowania i przekazu wartości i umiejętności
4. kształtowania wartości oraz postaw wychowawczych i
etycznych
Praca pedagogiczna a więc i praca wychowawcy podlega ocenie i
weryfikacji w oparciu o trzy różne kryteria:
1. z punktu widzenia prawa
2. z punktu widzenia pedagogiki
3. z punktu widzenia etyki, tzn. właściwie pojętej postawy
etycznej, motywacji pracy i prezentowanych wartości.
Gdy fachowość działań można
w jakimś zakresie wyraźnie
skonkretyzować, to ocena wartości etycznej działającego
wychowawcy, wartości jakie prezentuje w kontaktach z
wychowankami i uczniami staje się dla tych ocen niezwykle trudno
wymierna. Trudność ta powstaje w tym, że motywy działań, postawa
poczuwania się do odpowiedzialności, także stopień wewnętrznej w
tym etycznej dojrzałości człowieka to sprawy i kryteria słabo
wymierne, trudno porównywalne: podobnie jak i osobowość, jak
każde doświadczenie życiowe. Mimo tych trudności dokonywanie
ocen jest jednak nieodzowne. Powstały więc cztery kryteria oceny
nauczyciela:
1. kryterium jego czynów i zachowań
2. kryterium
skuteczności,
rezultatów,
wyników
pracy
wychowawczej i dydaktycznej
3. kryterium motywów i intencji działań, postaw i czynów
4. kryterium fachowości działań pedagogicznych, z możliwą wtedy
profesjonalną obiektywizacją wymagań i ocen
Jaki zatem powinien być wychowawca? W jaki sposób powinien
przekazywać wartości, by trafiły do młodego człowieka?
Podstawowym warunkiem wychowującego przekazu wartości jest
jedność postawy, zachowań i czynów wychowawcy z tym co głosi w
swym pedagogicznym przesłaniu. Nie można bowiem co innego
mówić i co innego czynić, czego innego żądać od innych niż od siebie
samego. Przekaz wartości odbywa się w bezpośrednim kontakcie
osobowym między wychowankiem a uczniem. Dialog więc musi być
oparty na otwarciu się wobec prawdy tego drugiego, w zaufaniu,
życzliwości, serdeczności. Wobec wychowawcy postawionych jest
szereg warunków: musi stać się wzorem i wzorcem, który można
naśladować i któremu można z zaufaniem wierzyć. Kolejną cechą jest
partnerstwo. W przekazie wychowawczym liczy się nie tylko treść i
sposób przekazu, ale także to, jaki jest stosunek do wychowanka. Przy
czym „układ partnerstwa” w stosunkach wychowawczych nie oznacza
upraszczająco pojmowanej „równości” i schlebiania wychowankowi,
dziecku. Pedagogicznie pojęte partnerstwo to otwarcie się na czyjeś
przeżycia, na czyjś świat i czyjąś prawdę i przyjęcie tego w swój
świat- na wspólne przeżywanie określonych wartości. Warto też
podkreślić, że gdy mają już być przekazywane wartości to powinny
być to wartości rzeczywiście istniejące, a nie tylko pomyślane czy
wymarzone. Edukacja poprzez „bajki” bowiem szybko się kończy.
Dopiero prawda, w tym prawda mówiącego o niej wychowawcy, staje
się wiarygodna, bo jest wyrazem postawy życiowej, poglądów,
przekonań. Nauczyciel powinien być stróżem i przekazicielem
prawdy. Sam powinien być przekonanym o roli prawdy, wierność
prawdzie, głoszenie prawdy i życie w prawdzie- to wielka sprawa
naszego
życia
osobistego,
rodzinnego,
narodowego
i
międzynarodowego. Nauczyciel winien być obrońcą i krzewicielem
prawdziwych wartości moralnych i narodowych. Na czoło bardzo
często wysuwa się dziś wartości materialne: pieniądz, mieszkanie,
meble, samochód, sukces, awans. Może widać to i w świecie
nauczycieli? Niektórzy przesadnie tęsknią za premią, za nagrodą, za
tym, żeby więcej mieć, aniżeli więcej być. Ten prymat „mienia” nad
„byciem”, przynosi fatalne skutki. Nie można doprowadzić do tego,
żeby pieniądz stał się sprawdzianem wartości człowieka.
Wartość w wychowanku „odżyje” dopiero wtedy, gdy wychowawca
wprowadza w świat te wartości, które sam posiada i którym służy.
Aby wniknąć do wnętrza wychowanka, w głąb jego osobowości, musi
się to odbyć przy postawach szacunku i godności, przy poszanowaniu
czyjegoś świata wartości, uczuć, woli. Wszelka agresja, przymus,
lekceważenie niszczy istniejące porozumienie. Przekaz wartości w
procesach wychowania nie jest jednak „akcją jednokierunkową”. W
tych układach nie tylko wychowawca świadczy coś na rzecz swojego
wychowanka, ale jest też odpowiednimi wartościami obdarzany.
Wychowawca angażując się w proces wychowania sam tworzy swoje
życie, buduje je, doskonali. Wychowawca nie może przy tym liczyć
na wzajemność i wdzięczność, bo często dzieje się wręcz odwrotnie.
A mimo to, mimo tego, że drwią „abyś cudze dzieci uczył” trud
wychowania przyjmuje się jako wyróżnienie.
To jaki jest wychowawca zależy tak naprawdę od tego kim on
jest, co sobą prezentuje, jaką postawę i sylwetkę duchową, jakie
posiada motywacje dla swej pracy, jaka jest jego ranga i barwa
powołania do tej pracy. W takim to uwarunkowaniu rozstrzygnie się
to, czy oni obaj z wychowankiem spotkają się w połowie drogi, w
tych przekazach wartości i całego dziedzictwa kultury. Trzeba nie
tylko odpowiednich technik i umiejętności i nie tylko podmiotowego
zaangażowania w szczerości i prawdzie, ale także autorskiej
konceptualności w tym wszystkim co wychowawca odpowiednio do
sytuacji i ujawnionych potrzeb czyni, zarówno w diagnozie
rozpoznawania stanów i potrzeb, jak i w prognozie realizacji
wybranych koncepcji wychowawczych działań. Świadomość etycznej
i pedagogicznej kwalifikacji spraw, celów i wartości, jakim poprzez
wychowanie się służy, odpowiada odpowiednio szerokiej, etycznej i
zawodowej odpowiedzialności za tę działalność. Ale wtedy już nie
oddzieli motywów i czynów od postaw i etosu i od prawdy danego, w
sprawy
wychowania
zaangażowanego
człowieka.
Praca
wychowawcza posiada zatem nie tylko swe etyczne, bo także
podmiotowo-autorskie odniesienie. W jakimś stopniu dziećmi
wychowawcy są zarówno wszyscy jego wychowankowie i uczniowie,
a nadto i jego czyny, postawa, cały klimat zachowań. Właśnie te
autorskie jego postawy i decyzje prowadzą i do jego samorealizacji, a
ponadto posiadają swe etyczne pierwszorzędne znaczenie.
Praca nauczyciela jest szczególnym powołaniem, powołaniem
do czynnego towarzyszenia rozwojowi duchowemu drugiego, głównie
młodego człowieka. Jest to powołanie w każdym czasie niezwykle
trudne i odpowiedzialne. Powołanie nauczyciela, pedagoga,
wychowawcy jest jednym z najpiękniejszych powołań, gdyż jest
inwestowaniem sił duchowych i fizycznych nie w materię, ale
żywego, rozwijającego się ducha ludzkiego.
TEKSTY ŹRÓDŁOWE, BĘDĄCE POMOCNYMI W ETYCZNYM
POSTĘPOWANIU NAUCZYCIELA:
1. List św. Pawła: 1 Kor 13, 1-13 (Hymn o miłości)
2. Desiderata- anonimowy tekst znaleziony w starym kościele św.
Pawła (w Baltimore, pochodzący z 1692 r)
3. Genewska Deklaracja Praw Dziecka z dnia 26.10.1923 r
4. Deklaracja Praw Dziecka ONZ
5. Apel Twego Dziecka
Opracowała
Anna Owsiańska
Literatura:
Anna Przecławska „Pedagogika społeczna- kręgi poszukiwań”, W-wa 1996,
Maria Przetacznik-Gierowska, Ziemowit Włodarski „Psychologia wychowawcza”
Wydawnictwo Naukowe PWN, W-wa1998
Krystyna Ostrowska „W poszukiwaniu Wartości” Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
Gdańsk 2000
Sztuka Nauczania Szkoła pod red. Krzysztofa Konarzewskiego. Wydawnictwo Naukowe
PWN, W-wa 1998
Janusz Homplewicz „Etyka Pedagogiczna” Wydawnictwo Salezjańskie, W-wa 1996