zRoDlA EUROPEJSKIEJ KULTURY PRAWNEJ

ŹRÓDŁA EUROPEJSKIEJ KULTURY PRAWNEJ WPROWADZENIE
1) Prawo Rzymskie:
W 476 roku upadło cesarstwo Zachodniorzymskie. Symbolem ostatecznego triumfu ludów
barbarzyńskich nad Rzymem jest obalenie przez germańskiego wodza Odokara ostatniego cesarza
rzymskiego. Zachód pozostawał nadal pod nominalnym zwierzchnictwem cesarstwa bizantyjskiego.
Mimo iż północną Italią do końca V w. panowali Ostrogoci, to szanowali oni prawo rzymskie. Pokonał
ich Justynian Wielki. Ukoronowaniem rzymskiej jurysprudencji była kodyfikacja Justyniańska – Corpus
Iuris Civilis.
Upadek Rzymskiej kultury prawnej nastąpił po najeżdzie Longobardów na Italię w 568r. Potraktowali
oni Półwysep Apeniński jako wojenną zdobycz. Narzucili podbitej ludności romańskiej własne prawo
szczepowe. Napór Longobardów wstrzymała przez długi czas Rawenna jako bizantyjska enklawa w
Italii. Nie powiodło się także opanowanie Rzymu. Polityka papiestwa przyczyniła się do opanowania
ich ekspansji.
Prawo Rzymskie a Prawo Barbarzyńców (Longobardów) – różnice:
 Tradycja prawna Longobardów była niepiśmienna. Prawo szczepowe kształtował zwyczaj. W
Rzymie to cesarz spełniał prawotwórczą rolę. Prawo było przedmiotem naukowego
opracowania przez jurystów rzymskich; powstawała bogata literatura prawnicza. Prawo
rzymskie miało postać usystematyzowanej kodyfikacji.
 Prawo rzymskie popierało indywidualizm, strzegło interesów jednostki. U Longobardów
jednostka podlegała władzy rodu. Prawo zabezpieczało interesy majątkowe wspólnoty –
miało charakter kolektywny.
 W prawie rzymskim istniała swoboda zawierania małżeństw na podstawie dobrowolnego
porozumienia stron. W prawie longobardzkim małżeństwo dochodziło do ksutku tylko za
zgodą rodziny. Żona bez zgody męża nie mogła dysponować swym majątkiem. U
Longobardów istaniał system patriachalny – kobiety znajdowały się pod surową
opiekąmęskich przedstawicieli rodziny.
 Prawo rzymskie przyjmowało subiektywizację odpowiedzialności karnej. Odpowiedzialności
podlegał tylko sprawca. Winę uznawano za warunek przestępstwa. Longobardowie kładli
nacisk na zewnętrzny efekt czynu. Pomijali element subiektywy czyli zamiar. Istniała
odpowiedzialność zbiorowa – kary nie ponosił tylko sprawca, ale również członkowie jego
rodu.


W prawie rzymskim za popełnione przestępstwa wymierzano kary publiczne (śmierci,
okaleczające). W systemie represji karnej Longobardów najważniejszą rolę spełniała krwawa
zemsta (wróżda). W prawie longobardzkim kara miała charakter pieniężnego odszkodowania
wypłacanego poszkodowanemu lub jego rodowi jako zadoścuczynienie za krzywdę i okup za
zemstę (kompozycja). Chodziło nie tylko o ukaranie winnego, lecz również o pojednanie
zwaśnionych rodów.
Prawo Rzymskie w odrużnieniu od prawa longobardów odróżniało proces cywilny od
karnego. W rzymskim procesie karnym obowiązywała zasada swobodnej oceny dowodów
przez sąd. Środkiem dowodowym były zeznania dwóch świadków. Postępowanie sądowe u
Longobardów opierało się na instytucji sądów bożych. Podstawą wyroku była prawda
formalna, nie materialna.
Proces romanizacji prawa barbarzyńskiego ansilił się wraz z opanowaniem północnej Italii przez
Franków (774r.).
Na początku IX wieku w Pawii powstała szkoła pałacowa w zakresie tzw. trivium. Nauczano w niej
terminów prawniczych (gramatyka), logicznej argumentacji (dialektyka) oraz objaśniania
prawnych instytucji (retoryka).
Zainteresowani prawem rzymskim w Europie nastąpiło w XI wieku po odkryciu Pandektów i
powstaniu pierwszej szkoły prawa w Bolonii. W XII wieku narodizła się europejska nauka prawa
obejmująca nauczanie prawa rzymskiego i kanonicznego. Przedmiotem badań stała się większość
instytucji prawnych, które ukształtowały europejski porządek prawny aż po czasy współczesne.
Uniwersystet w Bolonii dał impuls do ponownego zajęcia się prawem rzymskim.
Recepcja prawa rzymskiego: rzymskie instytucje prawne przejmowały porządki prawne na skutek
działalności glosatorów i komentatorów przybliżających prawo rzymskie. Przejmowano
szczegolnie instytucje prawa cywilnego. Recepcja prawa karnego była bardziej wydłużona w
czasie.
Jednym z najwazniejszych osiągnieć glosatorów i komentatorów było odejście od kazuistyki
prawa rzymskiego. Kazuistyka ta wyrażała się w prawnej analizie poszczególnych przypadków
(stanów faktycznych). Ujmowali oni rzymską mysl prawniczą w postaci abstrakcyjnych pojęć i
norm.
Zasługą prawników szkoły bolońskiej było opracowanie ogólnej definicji usiłowania oraz
nowoczesne ujęcie obrony koniecznej. Przez syntezę rzymskiego prawa obligacyjnego stworzyli
ogólną teorię prawa zobowiązań. Sformułowali ogólną negatywną definicję własności. Dorobek
glosatorów i komentatorów stanowił pomost, po którym idee prawa rzymskiego przeszły do
ustawodawstwa czasów późniejszych.
Modelowe rozwiązania tej szkoły znalazły zastosowanie w pierwszej całościowej kodyfikacji
prawa karnego, jaką była Carolina z 1532 roku. Pod jej wpływem ukształtował się system prawa
karnego w całej Europie. Prawo zobowiązań i negatywną definicję własności przejął Kodeks
Napoleona z 1804 roku.
Sytuacja, w której obowiązywało dawne partykularne zwyczajowe prawo lokalne oraz równolegle
funkcjonowało prawo uczone. Prawo rzymskie miało charakter powszechny. Sędziowie stosujący
prawo musieli rozstrzygać sprawy opierając się na prawie miejscowym, ale tam gdzie nie znaleźli
odpowiednich norm odwoływali się do prawa rzymskiego.
Prawo rzymskie miało charakter posiłkowy, pomocniczy, subsydiarny.
Cesarstwo Rzymskie Narody Niemieckiego uchodziło za kontynuację cesarstwa antycznego. W
1495 roku powstał Sąd Kameralny Rzeszy, którego asesorzy mogli pomocniczo posiłkować się w
wyrokowaniu normami prawa rzymskiego. Działalność tego sądu spowodowała, że recypowane
prawo rzymskie znalazło praktyczne zastosowanie.
W XII wieku powstał nowy kierunek w niemieckim prawoznawstwie o nazwie usus modernus
pandectarum. Zajmował się on prawem rzymskim w świetle ówczesnej praktyki sądowej.
Przedstawicielami tego kierunku byli m.in. Samuel Stryk czy Benedykt Carpzov. Stawiali sobie oni
za cel dostosowanie prawa partykularnego, rodzimego do powszechnego prawa rzymskiego.
Występowanie obok siebie ius particulare i ius commune nastręczało wiele problemów.
Ujednolicenie prawa miało przynieść według usus modernus pandectarum wtłoczenie pojęć
prawa narodowego w siatkę pojęć prawa rzymskiego.
Pandektystyka – szkoła niemiecka wywodząca się ze szkoły historycznej w XIX wieku. Zadaniem
pandekty styki było stworzenie niesprzecznego, jednolitego i powszechnego systemu prawa
cywilnego w drodze interpretacji (egzegezy) justyniańskich Pandektów. Niemiecka szkoła
pandekty styczna za przedmiot badań uczyniła recypowane w średniowiecznej Europie prawo
rzymskie, ale wolne od zniekształceń dokonanych przez glosatorów i komentatorów oraz
przedstawicieli usus modernus pandectarum.
2) Prawo Zwyczajowe:
Na kształtowanie się porządków prawnych w Europie silne znaczenie wywarła tradycja prawa
zwyczajowego. Najdłużej utrzymywał się zwyczajowy charakter przepisów prawa prywatnego,
szczególnie w takich dziedzinach jak: prawo małżeńskie, rodzinne i spadkowe.
Tradycja germańskiego prawa karnego została przerwana u progu ery nowożytnej za sprawą
przejęcia rzymsko-kanonicznych instytucji prawno karnych. Dużą rolę w wypieraniu norm prawa
zwyczajowego odegrała prawotwórcza działalność władz państwowych i kościelnych.
Ludność Europy w zakresie stosunków prywatnoprawnych podlegała zasadniczo miejscowemu prawu
zwyczajowemu. Normy prawa prywatnego były przekazywane przez długi czas głownie w formie
tradycji ustnej. Stosowanie przez sądy prawa zwyczajowego miało ułatwić sporządzanie ich spisów.
Spisy te były wykonywane bądź z inicjatywy własnej bądź z inicjatywy władzy.
Akcję spisywania prawa zwyczajowego na potrzeby praktyki sądowej podjęli już władcy plemion
barbarzyńskich. W okresie od V do IX wieku powstały liczne spisy prawa zwyczajowego. – zbiory
germańskiego prawa szczepowego – leges Barbarorum.
Ludy barbarzyńskie kierowały się zasadą osobowości prawa. Przynależność etniczna decydowała o
podległości prawu swojego szczepu.
Postępowanie sądowe rozpoczynało się od tzw. wyznania prawa przez strony. Zmierzało ono do
ustalenia systemu prawa, według którego sąd rozstrzygał sprawę. Na podbitej ludności rzymskiej
władcy germańscy spisywali też jej własne prawo. Obok leg es Barbarorum powstawały więc też leges
Romanae, którym podlegała społeczność galo – rzymska. Spisem takim był Brewiarz Alaryka.
Wpływ prawa rzymskiego na prawo zwyczajowe ludów barbarzyńskich był silniejszy na obszarach
które wcześniej podlegały długotrwałej władzy Imperium Rzymskiego. Takim obszarem były tereny
Galii. Jej północno wschodnia część była zaludniona przez Franków. Podbój południowej Galii przez
Franków spowodował, że wśród plemienia w dużym stopniu zaczęło obowiązywać prawo rzymskie.
Zmajoryzowanie Franków przez ludność galo-rzymską i jej prawo. Absorpcja prawa rzymskiego przez
prawo zwyczajowe. Wchłonięcie zasad prawa rzymskiego i kanonicznego służyło przełamaniu
partykularyzmu prawa zwyczajowego
W inny sposób przebiegała romanizacja ludów, które nie znalazły się pod bezpośrednim
oddziaływaniem prawa rzymskiego (na terenach, które nie znajdowały się nigdy pod panowaniem
Rzymu). Były to między innymi obszary Germanii, które stanowiły mozaikę praw zwyczajowych. Do
XIII wieku prawa germańskie podlegały słabemu oddziaływaniu prawa rzymskiego. Najważniejszy spis
tego okresu – Zwierciadło Saskie nie zawierał odniesień do prawa rzymskiego.
Rzesza Niemiecka stała się terenem ekspansji prawa rzymskiego od XVI wieku. W wyniku tego
procesu w wielu krajach niemieckich zrodziły się dwa systemy prawne – rzymsko – powszechny i
niemiecko-partykularny. Systemy te wzajemnie się przenikały
Potrzebę unifikacji i kodyfikacji prawa cywilnego unaocznił kierunek w europejskim prawoznawstwie
rozwijający się w XVII i XVIII wieku – prawo natury. Opracowanie obowiązującego prawa
postanowiono oprzeć na prawno naturalnych kryteriach wypływających z rozumu i natury człowieka.
Szkoła prawa natury uderzała w stanowy charakter praw zwyczajowych.
Wspólną cechą wszystkich spisów prawa zwyczajowego plemion barbarzyńskich było występowanie
norm, które zabezpieczały interesy rodu. Patriarchalny charakter stosunków prywatnoprawnych
wyrażał się np. w tym, że kobiety podlegały władzy męskich przedstawicieli rodu.
3) Prawo Kanoniczne:
Normy prawne przyjęte przez Kościół katolicki wykraczały znacznie poza strefę wewnątrzkościelnych
stosunków. Chrześcijaństwo stanowiło etyczną podstawę przemian świeckiego prawa zwyczajowego.
Prawo kanoniczne było wyrazem prawotwórczej działalności instytucji kościelnych. Było to pierwsze
nowoczesne prawo w Europie średniowiecznej.
W Lex Ribuaria Francorum z VIII wieku została zawarta zasada, że kościół żyje prawem rzymskim
(ecclesia vivat lege Romana). Prawo rzymskie uznano za prawo kleru katolickiego. Duchowieństwo
podtrzymywało rzymską tradycję prawną w burzliwych czasach wędrówki ludów. Kościół
przetworzeniu własnego systemu prawnego korzystał ze spuścizny prawa rzymskiego.
Normy prawa kanonicznego tworzono opierając się na nakazach Pisma Świętego i etyki
chrześcijańskiej, której podstawą była nauka o miłosierdziu. Normy prawa kanonicznego ustanawiały
lokalne synody lub powszechne sobory będące zjazdami dostojników kościelnych.
Kanony – uchwały kolegialnych organów kościelnych w postaci przepisów prawnych. Wydawane
przez kościół kanony neutralizowały surowość praw barbarzyńskich. Ustawodawstwo synodalne i
soborowe prowadziło do humanizacji germańskiego porządku prawnego. Normowały głównie
kwestie organizacji kościoła, sakramentów, kultu religijnego i zasad moralnych.
Do najbardziej zwalczanych przez kościół instytucji należała krwawa zemsta jako dopuszczalna forma
powetowania szkód wyrządzonych przez sprawcę przestępstwa pokrzywdzonemu i jego rodowi. Do
XII wieku w całej europie prawo zwyczajowe przewidywało dwojaką formę obrony naruszonych
praw: zbrojna samopomoc albo ustne rozstrzygnięcie sądowe. Kanoniści twierdzili, że miejscem do
rozstrzygania sporów winien być tylko sąd.
Do powstania w XII wieku usystematyzowanego zbioru prawa kanonicznego przepisy kościelne
występowały w wielu rozproszonych źródłach.
Odnowienie idei cesarstwa rzymskiego przez władcę Franków Karola Wielkiego oraz przez Ottona I
przyczyniło się do tego, że cesarz uważany był za namiestnika Chrystusa. Papież zachował jedynie
tytuł następcy św. Piotra. Odtąd instytucje kościelne podlegały bardziej władzy cesarskiej niż
papieskiej. Z czasem nastąpiło całkowite podporządkowanie kościoła władzy świeckiej
(cezaropapizm). Wraz z sekularyzacją organizacji kościelnej obniżyły się moralne wzorce kleru.
Praktyką była symonia (sprzedawanie urzędów kościelnych) oraz nepotyzm (obsadzanie urzędów
kościelnych członkami własnej rodziny). Zatracił się w tym czasie religijno-duchowny charakter
kościoła katolickiego.
W XI wieku klasztory podjęły ruch odnowy kościoła. Ruch ten uzyskał poparcie papieża Grzegorza VII.
Jego polityka zmierzała do wyzwolenia się Kościoła spod dominacji cesarskiej. Programem obozu
gregoriańskiego było wyodrębnienie kleru jako niezależnej warstwy społecznej pozostającej pod
wyłącznym zwierzchnictwem papieża.
Z XI wiecznej rewolucji papieskiej wzięła swój początek idea rządów prawa. Przeniknęła ona do prawa
kanonicznego, a za jego pośrednictwem do świeckich porządków prawnych. Kanoniczna zasada, że
to prawa zapewniają prawidłowe funkcjonowanie państwa.
Grzegorz VII wydał w 1075 roku dokument Dictatus Pape. Podniósł w nim prawo do rangi
podstawowego instrumentu pozwalającego kształtować społeczną rzeczywistość. Papież został w nim
upoważniony do tworzenia nowych praw zgodnie potrzebami czasu. Przyznanie uprawnień
ustawodawczych papieżowi.
Obok Pisma Świętego, patrystyki (pism ojców kościoła) oraz dawnych kanonów soborowych
podstawą norm kościelnych były papieskie rozstrzygnięcia kwestii prawnych. Te papieskie
rozstrzygnięcia kwestii prawnych nazywano dekretałami. Dekretały odnosiły się często do spraw
typowo świeckich.
Usystematyzowania źródeł prawa kanonicznego dokonał boloński prawnik Gracjan około 1140 roku.
Opracował on ustawodawstwo soborowe w pracy: concordantia disconcordantium canonum
(uzgodnienie niezgodnych kanonów). Dekret Gracjana był pierwszym prywatnym ujednoliceniem
przepisów kościelnych. Od dekretu Gracjana prawo kanoniczne dzieli się na prawo stare oraz prawo
nowe.
Prawo stare: soborowe kanony uporządkowane przez Gracjana
Prawo nowe: papieskie dekretały
Zbiór dekretałów Papieża Grzegorza IX – 1234 rok; w formie 5 ksiąg. Księgę szóstą (Liber Sexus)
wydał 1298 roku Bonifacy VIII. Na początku XV wieku powstał kolejny zbiór dekretałów z polecenia
papieża Klemensa V – Clementiae.
Corpus Iuric canonici – 1580 r. – zbiór urzędowych źródeł prawa kanonicznego; Dekret Gracjana,
papieskie dekretały, prywatny zbiór z 1503 roku (Extravagantes). Jego miejsce zastąpił w 1917 roku
na mocy papieskiego postanowienia Kodeks Prawa Kanonicznego. Jego nową wersję wydał w 1983
roku papież Jan Paweł II.
Prawo kanoniczne miało inny charakter w porównaniu do innych systemów prawnych. Prawo
kanoniczne nie było skończone, mogło ciągle się rozwijać. Prawo rzymskie było prawem skończonym.
Prawo rzymskie można było interpretować, ale nie wolno było go zmieniać. Prawo kanoniczne
przeciwnie. Dynamiczny charakter prawa kanonicznego.
Wielcy papieże prawnicy: Aleksander III i Innocenty III. Ich urząd na stanowisku papieża umocnił
przekonanie, że ustawodawstwo świeckie sprzeczne z ustawodawstwem papieskim winno zostać
odrzucone. Od uchwał Soboru Laterańskiego IV z 1215 r. ustawodawstwo kościelne zaczęło wypierać
stopniowo prawo zwyczajowe. Prawo kanoniczne aktywnie uczestniczyło w tworzeniu europejskiego
systemu prawnego. Dorobek średniowiecznej kanonistyki pozostawił trwały ślad we współczesnych
systemach prawnych.




Kanoniczna koncepcja małżeństwa jako umowy powstającej w drodze zgodnego,
dobrowolnego oświadczenia woli przyszłych małżonków (consensus facit nuptias).
Opracowanie ogólnej teorii prawa umów. Opierała się ona na następujących założeniach:
zobowiązanie jest wiążące niezależnie od formy w jakiej go złożono; prawnie wiążącą może
być umowa zawarta w słusznym, usprawiedliwionym celu; zasada że umów należy
dotrzymywać (pacta sunt servanda).
Prawo kanoniczne wpłynęło na instytucję ochrony posiadania (ochrony posesoryjnej) w
postaci action spolii. Odróżnienie władztwa prawnego od faktycznego.
Zasiedzenie było możliwe tylko gdy przez cały czas posiadacz znajdował się w dobrej wierze
(w przeciwieństwie do prawa rzymskiego, które wymagało dobrej wiary tylko przy
rozpoczynaniu zasiedzenia).


Zasada swobody testamentowej w prawie spadkowym. Mocno naruszyła germańską tradycję
dziedziczenia beztestamentowego.
Prawo kanoniczne uderzyło mocno w germański system prawa karnego. Idea subiektywnej,
indywidualnej odpowiedzialności (wina) jako podstawa represji karnej. Wypracowanie przez
średniowieczną kanonistykę teorii o winie umyślnej (dolus) i niedbalstwie (culpa).
W prawie kanonicznym określono przebieg postępowania - rzymsko kanoniczny proces cywilny - na
który składały się następujące po sobie akty: prawidłowe pozwanie, gromadzenie dowodów, wydanie
wyroku. Wszystkie zatwierdzone przez sąd czynności procesowe musiały być zatwierdzone w
protokole. Środek zaskarżenia wyroku w postaci apelacji. Kanoniści dopuścili możliwość wnoszenia
środków odwoławczych od tymczasowych postanowień sądu.
Prawo kanoniczne jeśli chodzi o proces karny wprowadziło: publicznoprawną zasadę ścigania
przestępstw z urzędu; obowiązek przeprowadzenia śledztwa w celu zebrania dowodów; oparcie
postępowania dowodowego na zaprotokołowanych na piśmie zeznaniach świadków; zasada prawdy
materialnej jako podstawowego celu postępowania karnego.