Diagnozowanie sytuacji wychowawczych w mojej klasie

Diagnozowanie sytuacji wychowawczych w mojej klasie
„W większości szkół, dużą część czasu, który mógłby być poświęcony nauce,
zajmują problemy uczniów, do rozwiązywania których nauczyciele na ogół nie są
przygotowani, bądź też problemy nauczycieli, wywołane przez opornych lub buntujących się
uczniów, nad którymi nauczyciele już nie sprawują kontroli”.
/T. Gordon/
Uczeń jego potrzeby i możliwości
Podstawą skutecznej pracy wychowawczej jest umiejętność prawidłowego zdiagnozowania
sytuacji, w której pracujemy. Istnieje wiele dróg właściwego diagnozowania postaw
i zachowań naszych uczniów, a także przyczyn takiego, a nie innego ich funkcjonowania
w szkole. Analizując stan, w którym się znajdujemy, powinniśmy poznać możliwości oraz
ograniczenia reprezentowane przez naszych wychowanków. Powinniśmy zadbać o zbadanie
ich predyspozycji społecznych. Należy również, na ile tylko to jest możliwe, zaznajomić się z
uwarunkowaniami środowiskowymi, w których na co dzień żyją nasi uczniowie.
Mówiąc o pracy wychowawczej, w szczególny sposób zastanawiamy się przede wszystkim
nad tymi uczniami, którzy sprawiają nam z jakiegoś powodu kłopoty. Najogólniej mówiąc
mówimy wtedy o tak zwanych „trudnych uczniach”. Najmniej atrakcyjnym przypadkiem
takiego ucznia może być osoba agresywna, niekulturalna i pozbawiona szacunku dla innych.
Bywa jednak, że kłopot sprawiają nam również uczniowie na pierwszy rzut oka bardzo
dobrze ułożeni, ale w bliższym i ciągłym kontakcie sprawiający kłopot poprzez nadmierne
konkurowanie z innymi (także z nauczycielami), zbyt roszczeniowi, przekonani o swojej
absolutnej bezkarności itd. Odpowiedź na to, skąd się biorą trudni uczniowie, nie jest wcale
łatwa. Zła nie dziedziczy się w genach. Kłopoty, jakie stwarzają nasi wychowankowie mogą
się brać z różnych przyczyn. Psycholog amerykański Abraham Maslow opracował tzw.
piramidę potrzeb, która w szczególny sposób pokazuje, jakie czynniki wpływają na nasze
niemożności odnalezienia się w grupie czy odniesienia osobistego sukcesu.
(Udziela się zgody na kopiowanie, dystrybucję i /lub modyfikację tej grafiki na warunkach
licencji GNU Free Documentation License)
Zgodnie z teorią Maslowa zaspokojenie potrzeb wyższego rządu następuje dopiero po
spełnieniu warunków, zapisanych na poprzednich poziomach. Zważywszy na to, że pierwszy
oczekiwany poziom gwarantujący pełny sukces wychowawczy nauczyciela i szkoły, to
poziom uznania oraz szacunku, oznacza to, że w swojej pracy z uczniami należy dobrze
zidentyfikować również potrzeby z zakresu potrzeb fizjologicznych, bezpieczeństwa
i przynależności. Potrzeby fizjologiczne – z perspektywy szkoły dotyczą zarówno komfortu
zaspokojenia potrzeb fizjologicznych właśnie, ale również odpowiedniej temperatury
pomieszczeń, natężenia hałasu, oświetlenia, wyglądu ścian w klasach itd. Na stopień
zaspokojenia potrzeb tej grupy wpływa również poziom zaspokojenia potrzeby snu czy głodu
oraz pragnienia. Potrzeby bezpieczeństwa – obejmują oczekiwania dotyczące odpowiednich
warunków bezpieczeństwa zarówno w wymiarze socjalnym, jak i osobistym. Do grupy tych
potrzeb zaliczyć możemy: świadomość ochrony przed krzywdą fizyczną i emocjonalną,
znajomość zasad oceniania czy też uprawnień wynikających z pełnionych ról. Potrzeby
przynależności dotyczą oczekiwanego poziomu akceptacji ze strony innych, skuteczności
porozumiewania się oraz przyjaźni. Wśród uczniów potrzeby te realizowane są poprzez
posiadanie bliskiego kolegi lub przyjaciela, poprzez dobre relacje z rówieśnikami, wspólną
aktywność z innymi, odpowiednie do oczekiwań poczucie akceptacji własnej pozycji
w grupie, klasie oraz w szkole.
Jedną z podstaw podporządkowania się uczniów zasadom i normom porządkującym ich
postawy i zachowania jest zaspokojenie wyżej wymienionych potrzeb, co stanowi podstawę
zaspokojenia potrzeby uznania, rozumianej jako poczucie swoistego spełnienia oczekiwań,
jakie uczeń stawia wobec samego siebie. Spełnienie powyższe może obejmować między
innymi potrzebę niezależności, potrzebę szacunku dla samego siebie oraz potrzebę szacunku
ze strony innych. Skutkiem zaspokojenia tych potrzeb mogą być takie efekty jak: wzrost
pewności siebie, poczucie spełnienia, realna świadomość swoich możliwości oraz
optymistyczny ogląd przyszłości, związany z wykorzystaniem własnego potencjału.
Warunkiem zaspokojenia tych potrzeb może być możliwość samodzielnego działania
i satysfakcja z odnoszonych sukcesów, uznanie w oczach własnych i innych w odniesieniu do
swoich mocnych stron, właściwy system oceniania, zgodny z uznawanymi wartościami.
Wpływ środowiska
Kolejny obszar, który powinien ulec diagnozie to środowisko, w którym funkcjonuje nasz
wychowanek. Ma ono znaczny wpływ zarówno na to, w jakim stopniu są zaspokojone (lub
nie) potrzeby ucznia, a także na to, jakim wartościom oraz normom decydują się oni
ewentualnie podporządkować. Pierwszym środowiskiem, z którym należy się lepiej zapoznać
jest rodzinny dom ucznia. Kontakty dziecka z najbliższymi osobami odgrywają podstawową
rolę w kształtowaniu jego osobowości. Pełna wyrozumiałości i oddania, a jednocześnie
rozsądna, czujna i wymagająca miłość rodziców do dziecka jest podstawowym warunkiem
jego prawidłowego rozwoju. Natomiast zaburzone kontakty uczuciowe między rodzicami a
dziećmi, nadmierna tolerancja czy agresywne zachowania rodziców w stosunku do siebie, do
dzieci, do innych ludzi, powodują pojawianie się postaw agresywnych, których efektem jest
nie tyle podporządkowanie sobie innych, ale chęć odreagowania niedostatków i spustoszenia,
jakie w osobowości dziecka mogą wywołać niewłaściwe sytuacje, w jakich musi uczestniczyć
w swoim domu. Dzieci pochodzące z rodziny o nieprawidłowych relacjach emocjonalnych
czują się zwykle odrzucone, sfrustrowane, odczuwają lęk i niepokój, a ponadto ich samoocena
przeważnie jest negatywna. Część z nich zachowuje się biernie i apatycznie, ale z reguły
przejawia wobec rodziców wrogość, którą niekiedy przenosi na innych dorosłych albo na
rówieśników. Bywa, że mamy do czynienia z rodzinami, w których rodzice nie odrzucają
wyraźnie dziecka ani nie karzą go bez potrzeby, ale mają z nim słaby kontakt uczuciowy
i lekceważą jego potrzeby emocjonalne. Bywa, że takie dziecko przejawia w szkole postawę
agresywną głównie po to, by zwrócić na siebie uwagę, zaimponować w jakiś sposób kolegom
czy nawet nauczycielom. Bywa też odwrotnie, kiedy nadmierna akceptacja tak zniekształca
osobowość dziecka, że staje się nadmiernie zarozumiałe, zbyt pewne siebie i obojętne na
uczucia innych. Rodzice, tolerując różne wyskoki dzieci, przyczyniają się do tego, że nie
panują one nad swoimi emocjami, są wybuchowe. Część tych dzieci charakteryzuje duża
bezradność życiowa, niezdecydowanie, mała odporność psychiczna. Problem, jaki w każdym
z wymienionych przypadków ma szkoła polega na tym, że dom w znacznym stopniu jest
zamknięty dla szkoły. Nauczyciele praktycznie nie mają dostępu do pełnej informacji o tym,
co się dzieje w rodzinie ucznia, i jaki ma ona wpływ na jego postawy oraz zachowania. To, co
należałoby zrobić w tym zakresie to nawiązać taki kontakt z rodzicami, by odkryć
rzeczywiste przyczyny zachowań się naszych uczniów. Przeprowadzić stosowane badania –
przy pomocy ankiet, a jeszcze lepiej rozmów. Podzielić się z rodzicami swoimi
wątpliwościami. Zapytać, co sadzą na temat naszych obserwacji. Zaproponować im
atrakcyjne narzędzia do przeprowadzenia odpowiednich badań we własnym domu. Zachęcić
ich do współdziałania, współpracy.
Inny rodzaj uwarunkowań środowiskowych, które determinują niektóre zachowania naszych
uczniów, to wpływ środowiska rówieśniczego. Wpływ rówieśników jest do pewnego stopnia
dużo łatwiejszy do sprawdzenia. Szczególnie dotyczy to szkolnego środowiska ucznia. W
dalszym ciągu jednak mamy ograniczony dostęp do środowiska pozaszkolnego.
Diagnozowanie tego typu uwarunkowań wymaga rozmów z uczniami, angażowania ich do
odgrywania ról, zajmowania stanowiska wobec przypadków, o których można przeczytać
w gazetach czy, które można zobaczyć w telewizji. Wiele na temat systemu wartości oraz
rzeczywistych mechanizmów działania naszych uczniów możemy się dowiedzieć właśnie
wtedy, kiedy pozornie rozmawiamy o kimś zupełnie innym. Z pozoru najłatwiej zbadać
rzeczywistość szkolną i jej wpływ na postawy oraz zachowania uczniów. Problem polega
jednak na tym, że w tym wypadku mamy do czynienia z największym oporem i to oporem
reprezentowanym zarówno przez nauczycieli jak i uczniów. Nie bez znaczenia jest również
postawa pracowników administracji oraz obsługi. Celem, jaki powinniśmy sobie postawić
w tym przypadku, powinno być stworzenie narzędzi oraz procedur, które pozwoliłyby nam
uniknąć spostrzeżeń nieobiektywnych czy sterowanych utrwalonymi w naszych umysłach
stereotypami. Jednym z takich rozwiązań może być dobrze zaplanowany arkusz obserwacji.
Arkusz obserwacji
Arkusz obserwacji postaw i zachowań uczniów
Poniżej znajduje się szereg stwierdzeń dotyczących zachowania oraz postaw Twoich
uczniów. Zastanów się i zaznacz stopień reprezentatywności wymienionych cech
charakterystycznych dla poszczególnych uczniów.
Uczeń ......................................................................... Klasa .......
1. Poziom odpowiedzialności
1) Czy uczeń umie podejmować decyzje, zna skutki
swoich decyzji?
2) Czy uczeń gotów jest ponosić odpowiedzialność za
swoje postępowanie i swoje decyzje?
3) Czy uczeń potrafi przyznać się do błędu?
4) Czy uczeń sprawnie współdziała z innymi na terenie
klasy, szkoły i poza nią, realizując wspólnie działania?
5) Czy uczeń zdaje sobie sprawę z możliwych następstw
różnych działań?
6) Czy uczeń utożsamia się z efektami pracy grupy?
2. Samodzielność
Nie
Raczej Raczej
nie
tak
Tak
























Nie
Raczej Raczej
nie
tak
Tak
1) Czy uczeń jest ciekawy świata?
2) Czy uczeń korzysta z różnych źródeł informacji?








3) Czy uczeń prawidłowo funkcjonuje w otaczającym go
świecie?
4) Czy uczeń skutecznie komunikuje się z innymi?








5) Czy uczeń łatwo nawiązuje kontakty przyjacielskie?
6) Czy uczeń ma hobby lub zainteresowania, które
pomagają mu w pracy nad własnym rozwojem?








3. Uczciwość
Nie
Raczej Raczej
nie
tak
Tak
1) Czy uczeń docenia znaczenie zaufania w kontaktach
między ludźmi?
2) Czy uczeń jest słowny i obowiązkowy?








3) Czy uczeń szanuje swój czas i czas osób z nim
współpracujących?
4) Czy uczeń umie trafnie rozróżniać osoby godne
i niegodne zaufania?
5) Czy uczeń odróżnia dobro od zła w oparciu o system
wartości obowiązujący w jego otoczeniu?
6) Czy uczeń potrafi dokonywać wyboru w sytuacjach
trudnych i niejednoznacznych?
















4. Poziom kultury
Nie
1) Czy uczeń zachowuje się taktownie i przejawia kulturę
osobistą w stosunku do innych?
2) Czy uczeń ze zrozumieniem traktuje różnice
wynikające z niejednakowych możliwości
i odmienności ludzi?








Raczej Raczej
nie
tak
Tak
3) Czy uczeń potrafi słuchać opinii innych?
4) Czy uczeń przestrzega zasad kulturalnego wyrażania
się?
5) Czy uczeń przestrzega zasad dyskusji?












6) Czy uczeń potrafi właściwie korzystać z dóbr kultury
i wyrażać szacunek dla tradycji i symboli narodowych?




5. Umiejętność samooceny
Nie
Raczej Raczej
nie
tak
Tak
1) Czy uczeń umie krytycznie ocenić swoje możliwości?
2) Czy uczeń posiada właściwy poziom samooceny?








Czy uczeń ma świadomość istnienia na świecie różnych
systemów wartości?
4) Czy uczeń odróżnia fikcję od świata realnego?
5) Czy uczeń jest podatny na demagogię i manipulację
informacyjną?
6) Czy uczeń odróżnia elementy perswazji od prawdy
w przekazach medialnych?
















3)
Pokazany arkusz obserwacji to jedynie przykład. Dotyczy ucznia z przełomu szkoły
podstawowej oraz gimnazjum. Warto się zastanowić czy trzeba dokładnie analizować
wszystkich uczniów czy wystarczy skupić uwagę na kilku reprezentatywnych przykładach.
To, co się wydaje ważne, to to, by uogólniać wyniki i próbować je wykorzystać do diagnozy
całości klasy jako grupy. Próbować dostrzec pojedynczego ucznia jako członka jakiejś
społeczności, która może również oddziaływać wychowawczo.
Opracował:
Jarosław Kordziński