Społeczna efektywność jako podstawa rozwoju Unii Europejskiej
advertisement
PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana Dáugosza w CzĊstochowie Pragmata tes Oikonomias 2014, z. VIII Marian MROZIEWSKI Uniwersytet WarmiĔsko-Mazurski w Olsztynie Spoáeczna efektywnoĞü jako podstawa rozwoju Unii Europejskiej Synopsis: W ramach nauk ekonomicznych przyjmuje siĊ wspóázaleĪnoĞü trzech kategorii: efektywnoĞci, skutecznoĞci i wydolnoĞci zasobowej. Kluczowy termin to efektywnoĞü, która jest bezpoĞrednio analizowana w podejĞciu ekonomicznym. Natomiast o jej stopniu decydują skáadniki spoáecznej efektywnoĞci zorientowanej na rozwój uczestników gospodarowania i doskonalenia relacji miĊdzy nimi. Na ten aspekt rozwoju zwraca uwagĊ Unia Europejska, która za priorytety uznaje wartoĞci spoáeczne, a nie ekonomiczne. Jest to sáuszne zaáoĪenie, którego implikacje powinny znaleĨü swoje miejsce w filozofii rządzenia i zarządzania w warunkach Unii Europejskiej. Sáowa kluczowe: kierunki rozwoju i wartoĞci Unii Europejskiej, spoáeczna i ekonomiczna efektywnoĞü, mierniki spoáecznej efektywnoĞci. Wprowadzenie Kraje Unii Europejskiej naleĪą do grupy krajów wysoko i Ğrednio rozwiniĊtych. Znajdują siĊ one w róĪnych fazach (stadiach) rozwoju spoáeczno-gospodarczego, który dotyczy nie tylko zmian w sferze gospodarki, ale takĪe zmian spoáecznych. Jest on wieloaspektową konsekwencją: 1) wzrostu gospodarczego, który odnosi siĊ do zmian iloĞciowych globalnej produkcji dóbr i usáug wytworzonych przez dane spoáeczeĔstwo; 2) rozwoju gospodarczego, który obejmuje korzystne zmiany iloĞciowe i jakoĞciowe w sferze gospodarowania; 3) rozwoju spoáecznego determinowanego przez innowacje spoáeczne i instytucjonalne usprawniające dziaáania podmiotów gospodarczych i caáego spoáeczeĔstwa oraz zmiany Ğwiatopoglądowe ludzi, wynikające z rozwoju ich wiedzy, umiejĊtnoĞci, wzrostu poziomu jakoĞci ich Īycia oraz wzrostu jakoĞci stosunków miĊdzyludzkich – w sumie rozwoju spoáecznego obejmującego rozwój: kapitaáu ludzkiego, kapitaáu spoáecznego oraz kapitaáu innowacyjnoĞci ocenianego spoáeczeĔstwa. 222 Marian MROZIEWSKI W klasycznym podejĞciu do analizy rozwoju spoáeczno-gospodarczego akcentowane są gáównie jego ekonomiczne determinanty. Natomiast w zaáoĪeniach programowych Unii Europejskiej podstawową funkcjĊ rozwojową przypisano czynnikom spoáecznym, które takĪe są przyjmowane jako cele gospodarowania w skali mikro- i makroekonomicznej. We wskazanej zaleĪnoĞci rozwojowej czynniki ekonomiczne speániają funkcjĊ instrumentalną. W niniejszym opracowaniu przedstawiono zaáoĪenia teorii spoáecznej efektywnoĞci, sfery jej oddziaáywania na konkurencyjnoĞü wspóáczesnych przedsiĊbiorstw oraz instytucjonalne determinanty jej kreowania wynikające z przyjĊtych wartoĞci i kierunków dziaáania Unii Europejskiej do 2020 roku. 1. Idea spoáecznej efektywnoĞci W korespondencji do kategorii wzrost gospodarczy i rozwój spoáecznogospodarczy jako celów gospodarowania C. Bywalec [1] wyodrĊbnia trzy fazy rozwoju gospodarczego krajów: fazĊ pierwszą, dotyczącą maksymalizacji tempa wzrostu gospodarczego i opisywaną za pomocą wskaĨników przyrostu produktu spoáecznego oraz dynamiki produkcji dziaáów gospodarki; fazĊ drugą obejmującą wzrost dobrobytu materialnego (ekonomicznego) spoáeczeĔstwa, charakteryzującego siĊ przede wszystkim wzrostem zamoĪnoĞci oraz konsumpcji dóbr materialnych; fazĊ trzecią związaną ze wzrostem tzw. dobrobytu spoáecznego, charakteryzującego poziom Īycia spoáeczeĔstwa w ujĊciu materialnym i pozamaterialnym. W miarĊ przechodzenia od pierwszej fazy rozwoju do trzeciej zmienia siĊ struktura i jakoĞü potrzeb spoáecznych oraz struktura i jakoĞü produktów (dóbr i usáug). Po zaspokojeniu najniezbĊdniejszych potrzeb gospodarczych, na plan pierwszy jako cel rozwoju wysuwają siĊ kwestie spoáeczne, takie jak [1] powiĊkszenie konsumpcji w wyniku wzrostu materialnej zamoĪnoĞci spoáeczeĔstwa. W krajach wysoko rozwiniĊtych stopa wzrostu gospodarczego jest z reguáy znacznie niĪsza niĪ w krajach sáabo i Ğrednio rozwiniĊtych, a gáównym celem rozwoju, swoistym weryfikatorem sprawnoĞci gospodarki staje siĊ podnoszenie i egalitaryzacja dobrobytu materialnego spoáeczeĔstwa wyraĪającego siĊ wzrostem dochodów i konsumpcji. W trzeciej fazie rozwoju funkcjĊ gáównego celu gospodarowania stanowi powszechna poprawa poziomu Īycia ludzi, ze szczególnym uwzglĊdnieniem niematerialnych jego segmentów, takich jak [1]: zdrowie spoáeczeĔstwa, jego bezpieczeĔstwo, poziom edukacji, uczestnictwo w kulturze, zadowolenie z peánionych ról spoáecznych itp. W tĊ fazĊ rozwoju weszáy takie kraje Unii Europejskiej, jak: Dania, Szwecja czy Holandia. Zatem w miarĊ wchodzenia w fazĊ wzrostu dobrobytu spoáecznego tracą swoją dominującą rangĊ tradycyjne kryteria oceny procesów gospodarowania (kapitaáo-materiaáo-energo-pracocháonnoĞü, intensywnoĞü rozwoju itp.), a zyskują na znaczeniu wskaĨniki, które wyraĪają materialny i niematerialny (duchowy, intelektualny Spoáeczna efektywnoĞü jako podstawa rozwoju Unii Europejskiej 223 itp.) aspekt warunków Īycia. Podstawowym miernikiem staje siĊ poziom Īycia [1] rozumiany jako stopieĔ zaspokojenia potrzeb czáowieka (spoáeczeĔstwa) w wyniku konsumpcji dóbr materialnych i usáug oraz wykorzystania walorów Ğrodowiska naturalnego i spoáecznego. WskaĨnik poziomu Īycia dotyczący spoáecznych efektów wyraĪa sprawnoĞü zewnĊtrzną systemu gospodarczego, natomiast wskaĨniki techniczno-ekonomiczne dotyczą wewnĊtrznej sprawnoĞci ocenianego systemu. Pomiar efektów spoáecznych obejmuje niematerialne skáadniki ,,dobrego Īycia” wynikające z konsumpcji usáug spoáecznych [1]: zdrowie, poziom edukacji i wraĪliwoĞci estetycznej, poczucie bezpieczeĔstwa, zadowolenie z peánionych ról spoáecznych, satysfakcjĊ páynącą z estetyki Ğrodowiska naturalnego, przyjaznego otoczenia spoáecznego itp. SprawnoĞü, której wyznacznikiem jest poziom Īycia, J. Rutkowski [1] okreĞla spoáeczną efektywnoĞcią rozwoju gospodarczego (gospodarowania). Ta efektywnoĞü spoáeczna jest oceniana jako zdolnoĞü gospodarki o danym poziomie rozwoju siá wytwórczych do tworzenia dobrobytu spoáeczno-materialnego; w ocenie C. Bywalca [1], wyraĪa ona stosunek (iloraz) spoáecznego efektu gospodarowania do istniejącego potencjaáu gospodarczego. JakoĞü Īycia związana jest z takimi kategoriami, jak: a) spoáeczna efektywnoĞü badania, którą zaproponowaá T. KotarbiĔski; b) organizacyjna efektywnoĞü humanistyczna, którą wskazuje A. Szpaderski; c) spoáeczna efektywnoĞü pracy w ujĊciu S. Soátysa. EfektywnoĞü spoáeczna badania [22] wystĊpuje wówczas, gdy osiągniĊte lub planowane rezultaty spowodowaáy (spowodują) dodatnie przeobraĪenia postaw spoáecznych, wpáynĊáy bądĨ wpáyną na humanizacjĊ stosunków miĊdzyludzkich i ich moralną sublimacjĊ, tzn. na proces uwznioĞlenia pierwotnych popĊdów i instynktów oraz zmiany ich na dąĪnoĞci i poczynania spoáecznie aprobowane, sankcjonowane, „szlachetniejsze”. W efekcie powstają przesáanki sprawnego dziaáania, które jest: celowe, uczciwe, ekonomiczne, racjonalne, korzystne, elastyczne i umiejĊtnie realizowane. NaleĪy jednak wskazaü, Īe w ocenie T. KotarbiĔskiego [26] sprawne dziaáanie dotyczyáo osiągania celów godziwych i rozwijania mądroĞci Īyciowej. W dąĪeniu do dobrego Īycia waĪna jest zarówno wiedza o celach godziwych, jak i umiejĊtnoĞü sprawnego ich realizowania, co ma takĪe wymiar etyki niezaleĪnej. Wskazane wyĪej aspekty spoáecznej efektywnoĞci, zdaniem A. Szpaderskiego [26], pozwalają na wyodrĊbnienie dwóch kategorii: 1) organizacyjnej efektywnoĞci technicznej, związanej z prakseologiczną sprawnoĞcią dziaáania; wynika ona z maksymalizacji sprawnoĞci dziaáania i minimalizacji niesprawnoĞci dziaáania w osiąganiu zamierzonych i godziwych celów; 2) organizacyjnej efektywnoĞci humanistycznej, dotyczącej moralnoĞci, zachowania siĊ ludzi, orientacji na osobĊ jako podmiot dziaáania, humanizacjĊ stosunków miĊdzyludzkich, spoáeczną odpowiedzialnoĞü biznesu, oddziaáywania etycznych bądĨ nieetycznych zachowaĔ na efektywnoĞü organizacyjną np. techniczną oraz mądroĞü Īyciową. W ocenie S. Soátysa [24] plany organizacji gospodarczych 224 Marian MROZIEWSKI powinny ujmowaü równieĪ cele spoáeczne oraz spoáeczną efektywnoĞü pracy rozumianą jako stosunek miĊdzy: a) osiągniĊtymi celami spoáecznymi a kosztami ekonomicznymi, lub b) osiągniĊtymi celami ekonomicznymi a kosztami spoáecznymi, lub c) osiągniĊtymi celami ekonomicznymi a celami spoáecznymi. WĞród spoáecznych celów pracy jednostek ludzkich moĪna wyróĪniü [24]: samorealizacjĊ ludzi, oznaczającą aktualizowanie siĊ ich potencjalnych dyspozycji i zdolnoĞci, doskonalenie siĊ, uczenie siĊ; podmiotowoĞü czáowieka w sferze pracy, godnoĞü ludzką, godnoĞü w roli pracownika i obywatela; zdrowie psychiczne jednostek, zdrową osobowoĞü; autotelicznoĞü motywów skáaniających do podejmowania pracy; niezakáóconą moĪliwoĞü realizacji podstawowych wartoĞci ludzkich w procesie pracy, brak kolizji miĊdzy wartoĞciami ludzi a dziaáaniami w sferze pracy; satysfakcjĊ z pracy; brak monotonii; poznanie rzeczywistoĞci w sferze pracy; partycypacjĊ w decydowaniu o procesie pracy, o elementach sytuacji pracy; autonomiĊ, swobodĊ myĞlenia, dziaáania i wyboru pracy; uznanie spoáeczne, pozycjĊ spoáeczną; dobre stosunki miĊdzyludzkie; poczucie sensu wykonywanej pracy; twórczoĞü, indywidualnoĞü dziaáaĔ; aktywnoĞü w sferze pracy; intelektualizacjĊ pracy; tworzenie technicznych, organizacyjnych, fizycznych warunków pracy, zapewniających optymalne funkcjonowanie pracowników; harmonijne związki z otoczeniem; wzrost, ekspansjĊ, zdrowie organizacji. Do grupy kosztów spoáecznych moĪna zaliczyü [24]: niezadowolenie z pracy; zachwianie moĪliwoĞci rozwoju; brak stanu poczucia zdrowia psychicznego; dezintegracjĊ; záe stosunki miĊdzyludzkie; alienacjĊ w podejĞciu psychologicznym i socjologicznym; marnotrawstwo potencjalnych moĪliwoĞci ludzkich; trudnoĞci w osiąganiu autonomii; niemoĪnoĞü samorealizowania siĊ; powstawanie sprzecznoĞci miĊdzy celami jednostek, grup i organizacji. Ocenianie organizacji tylko na podstawie skutecznoĞci czy efektywnoĞci ekonomicznej [24] prowadzi z czasem do obniĪenia skutecznoĞci i efektywnoĞci spoáecznej. SpoáeczeĔstwa zatem powinny byü zorientowane na powiĊkszanie spoáecznej efektywnoĞci, która jest warunkiem dáugookresowej efektywnoĞci ekonomicznej, co wykazaá D. North, formuáując koncepcjĊ efektywnoĞci adaptacyjnej1. Czynnikiem zwiĊkszającym spoáeczną efektywnoĞü [24] jest humanizacja pracy (humanizowanie pracy) rozumiana jako zespóá dziaáaĔ mających na celu zwiĊkszenie poziomu spoáecznej efektywnoĞci pracy poprzez maksymalizacjĊ osiąganych celów spoáecznych pracy i minimalizacjĊ spoáecznych kosztów pracy; bĊdzie to równieĪ oznaczaáo zwiĊkszenie spoáecznej skutecznoĞci pracy. 1 EfektywnoĞü adaptacyjna [6] związana jest z tym rodzajem reguá, które ksztaátują sposób, w jaki gospodarka rozwija siĊ w czasie. Dotyczy zarówno gotowoĞci spoáeczeĔstwa do zdobywania wiedzy i uczenia siĊ, pobudzania innowacji, podejmowania ryzyka i twórczej dziaáalnoĞci wszelkiego rodzaju, jak i rozwiązywania problemów i usuwania zatorów, które spoáeczeĔstwa napotykają w toku rozwoju. Spoáeczna efektywnoĞü jako podstawa rozwoju Unii Europejskiej 225 Zdaniem S. Soátysa [24], spoáeczne cele dziaáania w perspektywie dáugookresowej mają wagĊ równą wadze celów ekonomicznych. PotrzebĊ paralelnego rozwijania systemu ekonomicznego i spoáecznego dostrzega takĪe J. Penc [21]. W perspektywie przedsiĊbiorstwa, jednoczesne rozwijanie tych systemów sprawia, Īe wzajemnie siĊ wspomagają w procesie budowania potencjaáu i wartoĞci przedsiĊbiorstwa oraz jego adaptowania siĊ do wymagaĔ otoczenia. ZáoĪone interakcje ekonomiczne i spoáeczne [21] wiąĪą organizacjĊ i jej otoczenie jako systemy otwarte, które w nowoczesnej gospodarce muszą zmierzaü do integracji. Zdaniem J. Penca [21], interakcje te są niezbĊdnym warunkiem sprawnego funkcjonowania organizacji jako systemu cybernetycznego, którą moĪna i trzeba sterowaü, prowadząc ku lepszej przyszáoĞci. Brak takich interakcji prowadzi do dysfunkcjonalnoĞci organizacji, kryzysu jej toĪsamoĞci i wzrostu entropii, a w nastĊpstwie do bankructwa i likwidacji. 2. Kierunki dziaáania Unii Europejskiej i jej wartoĞci jako determinanty spoáecznej efektywnoĞci Wzrost spoáecznej efektywnoĞci rozwoju gospodarczego implikuje rozwój organizacyjnych i osobistych kapitaáów aktorów Īycia gospodarczego oraz zmianĊ struktury ich potrzeb, wartoĞci, a takĪe mentalnoĞci, co w konsekwencji prowadzi do innowacji organizacyjnych, instytucjonalnych na róĪnych poziomach systemu gospodarczego, a w sumie – do innowacji kulturowych. ZróĪnicowana dynamika tych innowacji, roĪny poziom Īycia mieszkaĔców Unii Europejskiej, specyficzny áad instytucjonalny poszczególnych krajów sprawiają, Īe ksztaátują siĊ specyficzne dla okreĞlonych narodów sposoby realizowania procesów gospodarczych i zarządzania nimi. Ich standaryzacji podejmują siĊ organizacje miĊdzynarodowe w relacji do paĔstw czáonkowskich. Szczególną aktywnoĞü w tej sferze wykazują takie instytucje, jak: MiĊdzynarodowy Fundusz Walutowy, ĝwiatowa Organizacja Handlu, Unia Europejska oraz przyjĊte w niej procedury regulujące procesy integracji gospodarczej. Instytucje gospodarki Ğwiatowej preferują gáównie liberalizacjĊ wymiany towarów, usáug i kapitaáu. Natomiast idea europejskiej integracji gospodarczej, co podkreĞlaá M. Allais – laureat Nagrody Nobla z 1988 r. [9], przyjmuje za gáówny cel procesów integracyjnych zastąpienie polityki walki – wspóápracą i polityką godzenia interesów. Integracja gospodarcza krajów o gospodarce rynkowej, zdaniem M. Allaisa [9], poprzez rozwój wymiany handlowej przyspiesza postĊp cywilizacyjny zarówno materialny, jak i duchowy. Na powodzenie integracji gospodarczej oddziaáuje przede wszystkim czynnik polityczny. Z woli decydentów politycznych przyjĊto, Īe integracja europejska umoĪliwi realizacjĊ nastĊpujących celów [8]: dobrobyt ekonomiczny, pokój spoáeczny, demokracjĊ i prawa czáowieka. W Traktacie o Unii Europejskiej z dnia 7 lutego 1992 roku, podpisanym w Maastricht, okre- 226 Marian MROZIEWSKI Ğlono jej cele o charakterze aksjonormatywnym (zawierające wartoĞci i reguáy dziaáania zmierzające do ich osiągniĊcia), takie jak [12]: promowanie postĊpu ekonomicznego i spoáecznego; wzmocnienie ochrony praw i interesów obywateli paĔstw czáonkowskich poprzez ustanowienie obywatelstwa Unii; ochronĊ zdrowia publicznego; wspóápracĊ w dziedzinie kultury; ochronĊ praw konsumentów poprzez ujednolicanie ustawodawstwa paĔstw czáonkowskich. Cele przyjĊte w traktacie z Maastricht staáy siĊ podstawą skonsolidowanej treĞci Traktatu o Unii Europejskiej, który nadaá jej podmiotowoĞü miĊdzynarodową po wejĞciu w Īycie 1 grudnia 2009 roku. Unia Europejska opiera siĊ na wartoĞciach dotyczących poszanowania [28]: godnoĞci osoby ludzkiej, wolnoĞci, demokracji, równoĞci, sprawiedliwoĞci, solidarnoĞci, paĔstwa prawnego, jak równieĪ poszanowania praw czáowieka, w tym praw osób naleĪących do mniejszoĞci. Celami Unii jest wspieranie pokoju, jej wartoĞci i dobrobytu jej narodów. Z punktu widzenia czynników ksztaátujących warunki funkcjonowania przedsiĊbiorstw naleĪy zwróciü uwagĊ na fakt, Īe procesy integracyjne paĔstw odnoszą siĊ do zbiorowoĞci ludzkich. Oznacza to, Īe procesy te obejmują konwergencjĊ: polityczną, gospodarczą, prawną, kulturową, militarną, edukacyjną, badaĔ i rozwoju, spoáeczną w wymiarze wzorów: kulturowych, konsumpcyjnych, mentalnoĞciowych itp. Fundamenty integracji zawierają siĊ gáównie w strukturze instytucjonalnej, która w dáugim okresie kreuje zmiany w sferach kultury i mentalnoĞci. Dominującymi czynnikami w ksztaátowaniu áadu instytucjonalnego jest wola polityczna integrujących siĊ paĔstw oraz oddziaáywanie ponadnarodowych instytucji odpowiedzialnych za realizowanie okreĞlonych procesów integracyjnych. Unia Europejska w sytuacji wychodzenia z kryzysu finansowo-ekonomicznego, który uzewnĊtrzniá siĊ w 2008 roku i zachwiaá filarami integracji, wprowadza do praktyki strategiĊ Europa 2020. Strategia ta jest kontynuacją tzw. strategii lizboĔskiej, która obowiązywaáa w latach 2000–2010 i koncentrowaáa swoje zamiary na stworzeniu gospodarki opartej na wiedzy, którą charakteryzowaáyby [19] wiĊksza spójnoĞü gospodarcza i spoáeczna oraz trwaáy wzrost gospodarczy, zapewniający tworzenie wiĊkszej liczby miejsc pracy. Europa 2020 to unijna strategia wzrostu na okres 2010–2020. W zmieniającym siĊ Ğwiecie Unii Europejskiej potrzebna jest, zdaniem J. Barroso, Przewodniczącego Komisji Europejskiej2, inteligentna i zrównowaĪona gospodarka sprzyjająca wáączeniu spoáecznemu. Równolegáa praca nad tymi trzema priorytetami powinna pomóc Unii Europejskiej i paĔstwom czáonkowskim w uzyskaniu wzrostu zatrudnienia oraz zwiĊkszeniu produktywnoĞci i spójnoĞci spoáecznej. Unia wyznaczyáa sobie konkretny plan obejmujący piĊü celów – w zakresie zatrudnienia, innowacji, edukacji, wáączenia spoáecznego oraz zmian klimatu/energii – które naleĪy osiągnąü do 2020 r. W kaĪdym z tych obszarów wszystkie paĔstwa czáonkowskie 2 Na podstawie: ec.europa.eu/europe2020/index_pl.htm [stan z 19.01.2013]. Spoáeczna efektywnoĞü jako podstawa rozwoju Unii Europejskiej 227 wyznaczyáy z kolei wáasne cele krajowe. Konkretne dziaáania na poziomie zarówno unijnym, jak i krajowym wzmacniają realizacjĊ strategii. Strategia Europa 2020 obejmuje trzy wzajemnie ze sobą powiązane priorytety [13]: a) rozwój inteligentny: rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacji; b) rozwój zrównowaĪony: wspieranie gospodarki efektywniej korzystającej z zasobów, bardziej przyjaznej Ğrodowisku i bardziej konkurencyjnej; c) rozwój sprzyjający wáączeniu spoáecznemu: wspieranie gospodarki o wysokim poziomie zatrudnienia, zapewniającej spójnoĞü spoáeczną i terytorialną. Zdaniem Komisji Europejskiej [13] Unia musi okreĞliü, gdzie chce siĊ znaleĨü w roku 2020. W tym celu Komisja wytyczyáa kilku nadrzĊdnych, wymiernych celów Unii Europejskiej [13]: 1) wskaĨnik zatrudnienia osób w wieku 20–64 lat powinien wynosiü 75%; 2) na inwestycje w badania i rozwój naleĪy przeznaczaü 3% PKB Unii; 3) naleĪy osiągnąü cele „20/20/20” w zakresie klimatu i energii (w tym ograniczenie emisji dwutlenku wĊgla nawet o 30%, jeĞli pozwolą na to warunki); 4) liczbĊ osób przedwczeĞnie koĔczących naukĊ szkolną naleĪy ograniczyü do 10%, a co najmniej 40% osób z máodego pokolenia powinno zdobywaü wyĪsze wyksztaácenie; 5) liczbĊ osób zagroĪonych ubóstwem naleĪy zmniejszyü o 20 mln. PowyĪsze wymierne cele są ze sobą wzajemnie powiązane i to wáaĞnie od ich osiągniĊcia zaleĪeü bĊdzie sukces rozwojowy Unii i krajów czáonkowskich. PowyĪsze cele szczegóáowe wpisują siĊ w realizacjĊ trzech ogólnych priorytetów – rozwoju inteligentnego, zrównowaĪonego i sprzyjającego wáączeniu spoáecznemu. Ich urzeczywistnienie wymaga licznych dziaáaĔ prowadzonych na poziomie krajowym, unijnym i miĊdzynarodowym. Komisja przedstawiáa siedem projektów przewodnich, które umoĪliwią postĊpy w ramach kaĪdego z priorytetów tematycznych (tabela 1). Tabela 1. Projekty Unii Europejskiej na lata 2010–2020 Lp. Nazwa projektu Gáówne zaáoĪenia projektu 1. Unia innowacji – projekt na rzecz poprawy warunków ramowych i dostĊpu dofinansowania badaĔ i innowacji, tak by innowacyjne pomysáy przeradzaáy siĊ w nowe produkty i usáugi, które z kolei przyczynią siĊ do wzrostu gospodarczego i tworzenia nowych miejsc pracy; 2. MáodzieĪ w dro- – projekt na rzecz poprawy wyników systemów ksztaácenia oraz uáatwiadze nia máodzieĪy wejĞcia na rynek pracy; 3. – projekt na rzecz upowszechnienia szybkiego Internetu i umoĪliwienia Europejska gospodarstwom domowym i przedsiĊbiorstwom czerpania korzyĞci z jedagenda cyfrowa nolitego rynku cyfrowego; – projekt na rzecz uniezaleĪnienia wzrostu gospodarczego od wykorzyEuropa efektywstania zasobów, przejĞcia na gospodarkĊ niskoemisyjną, wiĊkszego wyko4. nie korzystająca rzystania odnawialnych Ĩródeá energii, modernizacji transportu oraz proz zasobów pagowania efektywnoĞci energetycznej; Polityka prze– projekt na rzecz poprawy otoczenia biznesu, szczególnie w odniesieniu 5. mysáowa w erze do MĝP, oraz wspierania rozwoju silnej i zrównowaĪonej bazy przemyglobalizacji sáowej, przygotowanej do konkurowania na rynkach Ğwiatowych; 228 Marian MROZIEWSKI Tabela 1. Projekty Unii Europejskiej na lata 2010–2020 (cd.) Lp. 6. 7. Nazwa projektu Gáówne zaáoĪenia projektu Program na rzecz – projekt na rzecz poprawy otoczenia biznesu, szczególnie w odniesieniu nowych umiejĊtno- do MĝP, oraz wspierania rozwoju silnej i zrównowaĪonej bazy przemyĞci i zatrudnienia sáowej, przygotowanej do konkurowania na rynkach Ğwiatowych; – projekt na rzecz zapewnienia spójnoĞci spoáecznej i terytorialnej tak, Europejski proaby korzyĞci páynące ze wzrostu gospodarczego i zatrudnienia byáy gram walki z ubószeroko dostĊpne, a osoby ubogie i wykluczone spoáecznie mogáy Īyü stwem godnie i aktywnie uczestniczyü w Īyciu spoáeczeĔstwa. ħródáo: [13]. PrzyjĊte cele i projekty Unii Europejskiej do 2020 roku wskazują, Īe dąĪy ona do wzmocnienia swojego potencjaáu konkurencyjnoĞci oraz potencjaáu paĔstw czáonkowskich i regionów poprzez kreowanie gáównie takich form kapitaáów, jak ([11], [15]): 1) kapitaá innowacji jako zdolnoĞci ludzi sfery regulacyjnej i wykonawczej do poszukiwania, wdraĪania nowych koncepcji, wynalazków, doskonalenia i rozwijania infrastruktury, instytucji, wspóádziaáania na rzecz gáównej wartoĞci, jaką jest dobrobyt obywateli i ich wszechstronny rozwój; 2) kapitaá spoáeczny jako relacje miĊdzyludzkie, kultura, związki miĊdzy organizacjami i instytucjami ukierunkowane na rzecz rozwoju: wspóápracy, uczenia siĊ, kreatywnoĞci, innowacyjnoĞci, elastycznoĞci, produktywnoĞci oraz konstruowania polityk gospodarczych i strategii konkurencyjnych przy zachowaniu równowagi spoáecznej, a takĪe dbaáoĞci o stan relatywnie wysokiego stopnia zadowolenia obywateli; 3) kapitaá instytucjonalny, który umoĪliwia efektywne wykorzystywanie istniejącego kapitaáu spoáecznego, ludzkiego, finansowego i rzeczowego; jest on związany gáównie z dobrą administracją3, która w perspektywie praw czáowieka oraz efektywnoĞci adaptacyjnej systemu dostrzega spoáeczną rangĊ jakoĞci swojego funkcjonowania w zakresie rozwiązywania potrzeb mieszkaĔców oraz ksztaátowania relacji miĊdzy instytucjami publicznymi a obywatelami. WartoĞci Unii Europejskiej oraz kierunki dalszego jej dziaáania wskazują, Īe dąĪy ona takĪe do wdraĪania okreĞlonego klimatu etycznego [27], który stanowi formĊ nacisku na aktorów Īycia spoáecznego, aby zachowywali siĊ godnie i praworządnie, oraz klimatu aksjonormatywnoĞci jako wyrazu wewnĊtrznego poczucia obowiązku jej interesariuszy w zakresie przestrzegania prawa, norm moralnych, zasad dobrej roboty, reguá dobrych/uczciwych praktyk i szlachetnych obyczajów, unijnych wartoĞci ze wzglĊdu na koniecznoĞü kreowania kapitaáu ludzkiego, kapitaáu spoáecznego i dobra publicznego. Zatem podstawowym filarem konkurencyjnoĞci Unii Europejskiej, jej paĔstw czáonkowskich i pod3 Prawo obywatela Unii Europejskiej do dobrej administracji [10] okreĞla prawo do bezstronnego i sprawiedliwego rozpatrzenia swojej sprawy w rozsądnym terminie przez instytucje, organy i jednostki organizacyjne Unii Europejskiej. Spoáeczna efektywnoĞü jako podstawa rozwoju Unii Europejskiej 229 miotów gospodarczych staáy siĊ czynniki osadzone w sferze spoáecznej jako determinanty siáy ekonomicznej. 3. Spoáeczna efektywnoĞü jako podstawa rozwoju podmiotów gospodarczych w warunkach Unii Europejskiej Rywalizacja miĊdzy gospodarkami i przedsiĊbiorstwami, w warunkach globalnej liberalizacji od początku lat 90. ubiegáego stulecia, skutkuje poszukiwaniem skutecznej filozofii prowadzenia biznesu, okreĞlanej w stosunku do otoczenia jako orientacja przedsiĊbiorstwa. Wraz ze zmianami warunków rynkowych zmieniaáy siĊ orientacje przedsiĊbiorstw [17]: do pierwszej poáowy dwudziestego wieku dominowaáa orientacja produkcyjna, skoncentrowana na procesach wytwarzania produktów; do koĔca lat osiemdziesiątych minionego stulecia przewaĪaáa orientacja dystrybucyjna (sprzedaĪowa) skoncentrowana równorzĊdnie na procesach wytwarzania, dystrybucji i sprzedaĪy. Zmiana jakoĞciowa w filozofii prowadzenia biznesu nastąpiáa pod koniec ubiegáego wiek wraz z umacnianiem siĊ orientacji marketingowej (rynkowej) i spoáecznej. Orientacja rynkowa [17] koncentrowaáa siĊ na identyfikowaniu obecnych i przyszáych potrzeb klientów oraz ich zaspokajaniu bez marnotrawstwa zasobów przedsiĊbiorstwa. Natomiast w orientacji spoáecznej dostrzegano nie tylko zadowolenie klientów przedsiĊbiorstwa, ale takĪe dobro caáego spoáeczeĔstwa. Spoáeczna orientacja przedsiĊbiorstw jest skutkiem oddziaáywania spoáecznych praw zorganizowanego dziaáania, takich jak [16]: 1) prawo postĊpującej humanizacji procesów pracy: ukazuje ono prawidáowoĞci w sferze odchodzenia w procesach organizacji pracy od reguá wynikających z naukowego zarządzania F. Taylora4, w kierunku rozwiązaĔ, które pozwoliáyby na lepsze, wzajemne zrównowaĪenie wymagaĔ organizacji w zakresie sprawnoĞci i wydajnoĞci oraz indywidualnych potrzeb w sferze twórczoĞci, samorozwoju, ksztaátowania wewnĊtrznej motywacji do dziaáania; 2) prawo postĊpującej transmisji zarządzania na niĪsze poziomy zarządzania i stanowiska pracy; proces ten jest realizowany w ramach: a) form demokracji przemysáowej takich, jak: partycypacja (udziaá pracowników, na Īyczenie decydentów, w wypracowywaniu decyzji kierowniczych); wspóádecydowanie, tzn. zagwarantowanie przedstawicielom pracowników prawa do podejmowania razem z wáaĞcicielami decyzji w organach przedsiĊbiorstwa; b) demokracji organizacyjnej w trzech wymiarach: wáasnoĞci czĊĞci majątku przedsiĊ4 Badania w Hawthorne w latach 1927–1932, w ocenie D. Katza [29], doprowadziáy do odrzucenia pojĊcia homo oeconomicus, wykazaáy takĪe, Īe czáowiek motywowany jest przez wiele wiĊcej czynników, a nie przez samo tylko zainteresowanie pieniĊdzmi. W latach szeĞüdziesiątych i siedemdziesiątych dwudziestego wieku w wiĊkszoĞci paĔstw Europy Zachodniej realizowano centralne programy dotyczące humanizacji pracy [17]; byáy one przygotowywane wspólnie przez związki zawodowe i organizacje pracodawców. 230 Marian MROZIEWSKI biorstwa przez osoby w nim zatrudnione; zaangaĪowanie w procesy pracy i kierowania; udziaá w wypracowanej nadwyĪce bądĨ stratach; c) koncepcji uprawomocnienia (empowerment), która okreĞla, Īe z zasady prawem do podejmowania decyzji dysponuje ten, kto jest najbliĪej klienta i realizuje operacje ulokowane w miejscu najbardziej sprzyjającym w podejmowaniu danych decyzji; 3) prawo rozwoju prospoáecznej orientacji przedsiĊbiorstw; odzwierciedla ono ewolucjĊ, jaką przeszáy przedsiĊbiorstwa w relacji do swojego otoczenia, funkcjonując w gospodarkach rynkowych. Gáównym determinantem zmiany filozofii dziaáaĔ gospodarczych w Europie byáo nasilanie siĊ stopnia konkurencji rynkowej. Orientacja spoáeczna zostaáa zainicjowana w Europie w latach 70. ubiegáego wieku przez dwa ruchy spoáeczne [14]: 1) konsumeryzm, który krytykowaá orientacjĊ marketingową za ksztaátowanie popytu w ten sposób, aby mógá sprostaü wymogom podaĪy; 2) ruch w obronie Ğrodowiska, który ukazywaá uboczne skutki spoáeczno-kulturowe rozwijających siĊ relacji producent–klient. Rozwój spoáecznej orientacji przedsiĊbiorstw w wymiarze wewnĊtrznym i zewnĊtrznym, wzrost konkurencji rynkowej w warunkach integracji gospodarczej i globalizacji, przy relatywnie ograniczonym popycie sprawiają, Īe zmianie podlega filozofia budowania potencjaáu konkurencyjnoĞci przedsiĊbiorstw i filozofia konkurowania. Kreowanie potencjaáu przedsiĊbiorstw utoĪsamia siĊ gáównie z rozwojem ich kapitaáu ludzkiego i kapitaáu intelektualnego, a filozofiĊ konkurowania przenika idea kooperencji (rywalizacja rynkowa miĊdzy konkurentami w jednych sferach dziaáania, poáączona z ich wspóápracą w innych obszarach funkcjonowania). W sumie spoáeczne prawa dziaáania zorganizowanego zmieniają relacje miĊdzy rywalizującymi ze sobą przedsiĊbiorstwami oraz relacje miĊdzy podmiotami gospodarczymi a innymi skáadnikami szerszego systemu spoáeczno-gospodarczego oraz relacje miĊdzyludzkie w samych przedsiĊbiorstwach. W miarĊ odchodzenia przedsiĊbiorstw od orientacji produkcyjnej w stronĊ orientacji spoáecznej wzrasta w nich stopieĔ angaĪowania wszystkich pracowników w relacje z klientami oraz stopieĔ udziaáu w tych relacjach czynników aksjonormatywnych takich, jak: przestrzeganie prawa i norm moralnych oraz respektowanie zasad dobrej roboty, dobry/uczciwych praktyk (ryc. 1). W miarĊ przyjmowania przez przedsiĊbiorstwo/podmiot gospodarczy prospoáecznej filozofii gospodarowania coraz wiĊcej ich wewnĊtrznych interesariuszy jest angaĪowanych w tworzenie dobrego wizerunku danego podmiotu, co wymaga poszanowania reguá prawnych, moralnych, jakoĞciowych, estetycznych i humanistycznych. W spoáeczeĔstwach postindustrialnych, w jakich znajduje siĊ wiĊkszoĞü krajów Unii Europejskiej, wzrasta znaczenie zarządzania w podejĞciu prospoáecznym, co podkreĞlają M. Crozier [2] i P. Drucker [4] oraz P. Sadler [23]. Wymienieni autorzy wskazują na znaczenie ludzi, wiedzy, talentów, umiejĊtnoĞci, motywacji w zarządzaniu i ksztaátowaniu efektywnoĞci przedsiĊbiorstw w gospodarkach zdominowanych sektorem usáug. Postawa wykonującego usáugĊ [23] to istotny skáadnik tejĪe usáugi. OsobowoĞü, sposób podejĞcia, Spoáeczna efektywnoĞü jako podstawa rozwoju Unii Europejskiej 231 StopieĔ angaĪowania pracowników w relacje z klientami odpowiednie zachowanie, ochocza postawa wykonującego usáugĊ oraz oczekiwania i zachowania klienta tworzą dopiero produkt. Zatem o sukcesie przedsiĊbiorstwa decydują relacje miĊdzyludzkie, sposób dziaáania w zakresie ich doskonalenia i humanizowania poprzez oddziaáywanie instytucji endo- i egzogenicznych. Problem ten bezpoĞrednio okreĞla P. Drucker [3], wskazując, Īe w dziedzinie odpowiedzialnoĞci publicznej5 menedĪerowie wychodzą poza ramy swojego ,,maáego Ğwiatka i zajmują siĊ odpowiedzialnie interesem caáego spoáeczeĔstwa. Ale gáówny cel jest wspólny dla caáego biznesu: dąĪenie, by Ĩródáem siáy, dobrobytu i zysku przedsiĊbiorstwa uczyniü to, co produktywne dla caáego naszego spoáeczeĔstwa, co je wzmacnia i podnosi jego dobrobyt” ([3], s. 99). Orientacja spoáeczna Orientacja marketingowa Orientacja sprzedaĪowa Orientacja produkcyjna StopieĔ udziaáu czynników aksjonormatywnych w dziaáalnoĞci gospodarczej Rys. 1. Trend wzrostu udziaáu czynników humanistycznych we wspóáczesnych procesach gospodarczych w wyniku przechodzenia przedsiĊbiorstw od orientacji produkcyjnej do spoáecznej 5 P. Drucker [3] wymienia osiem dziedzin, dla których naleĪy w zarządzaniu ustalaü cele i wyniki: pozycja rynkowa przedsiĊbiorstwa; innowacyjnoĞü; produktywnoĞü; zasoby fizyczne i finansowe; rentownoĞü; wydajnoĞü menedĪerów i ich rozwój; wydajnoĞü pracownika i jego stosunek do pracy; odpowiedzialnoĞü publiczna przedsiĊbiorstwa. 232 Marian MROZIEWSKI Relatywnie nowe spojrzenie na zarządzanie w warunkach Unii Europejskiej wynika z nadania temu procesowi prymarnej roli, jaką jest ksztaátowanie spoáecznej/humanistycznej efektywnoĞci bĊdącej podstawą efektywnoĞci ekonomicznej i technologicznej. Jest to równieĪ uzasadnione korzystnymi artefaktami interesariuszy Unii w wymiarze indywidualnym i ogólnospoáecznym. Jak zauwaĪa W. Florczak [5], pozytywne efekty zewnĊtrzne, związane z formowaniem kapitaáu ludzkiego, są rosnącą funkcją nie tylko dáugoĞci procesu ksztaácenia, ale równieĪ jakoĞci i efektywnoĞci systemu edukacji, którego funkcjonowanie generuje koszty. Ogólnospoáeczne korzyĞci ze wzrostu przeciĊtnego poziomu wyksztaácenia są wyĪsze od przewidywanych korzyĞci indywidualnych utoĪsamianych z wyĪszym wynagrodzeniem. Spoáeczne korzyĞci generowane przez wzrastający poziom wyksztaácenia ludzi powstają z nastĊpujących przyczyn [5]: 1) ze wzglĊdu na prywatne efekty niepieniĊĪne, takie jak: poprawa stanu zdrowia, wzrost dáugoĞci Īycia wáasnego oraz czáonków rodziny; wzrost umiejĊtnoĞci planowania rodziny i efektywnoĞci wychowywania potomstwa; wzrost ĞwiadomoĞci konsumenckiej; obniĪanie zachowaĔ kryminogennych; 2) ze wzglĊdów fiskalnych; wzrost dochodów podatkowych z powodu osiągania z reguáy wyĪszego wynagrodzenia przez osoby lepiej wyksztaácone i mniejszej zaleĪnoĞci tych osób od systemu opieki spoáecznej w sytuacjach Īyciowych, w których odpowiednie Ğwiadczenia im przysáugują, oraz zwiĊkszonych moĪliwoĞci wywierania wpáywu na ksztaátowanie polityki spoáecznej; 3) ze wzglĊdu na moĪliwoĞü wystąpienia efektu zmniejszania nierównoĞci spoáecznych poprzez redukcjĊ relatywnych róĪnic w rozpiĊtoĞci páac osób o róĪnym poziomie wyksztaácenia i relatywne obniĪanie siĊ liczby osób o niĪszym poziomie wyksztaácenia, na pracĊ których wzrasta popyt; 4) ze wzglĊdu na wystĊpowanie kumulujących siĊ efektów zewnĊtrznych, takich jak: a) wyĪsza produktywnoĞü pozostaáych czynników produkcji (kapitaáu finansowego, rzeczowego oraz ,,surowej” siáy roboczej) wywoáanej wzrostem kapitaáu ludzkiego; b) przyrost áącznej produktywnoĞci czynników produkcji z tytuáu powiĊkszania kapitaáu ludzkiego i wzrostu poziomu jego jakoĞci, co umoĪliwia: wzrost innowacyjnoĞci i efektywnoĞci w zakresie przyswajania najnowszych osiągniĊü techniczno-organizacyjnych w skali gospodarki oraz wzrost szybkoĞci i efektywnoĞci zdobywania doĞwiadczenia zawodowego; c) wzrost ĞwiadomoĞci w odniesieniu do problemów związanych z ochroną Ğrodowiska naturalnego i oszczĊdną konsumpcjĊ dóbr nieodnawialnych; d) obniĪanie wskaĨników alienacji spoáecznej, redukowanie nierównoĞci spoáecznych oraz wzrost ĞwiadomoĞci i aktywnoĞci spoáeczno-politycznej. W nawiązaniu do indywidualnych i spoáecznych korzyĞci wynikających ze wzrostu poziomu wyksztaácenia naleĪy wskazaü, Īe w nowoczesnych gospodarkach nastawionych na informatyzacjĊ i wzrost poziomu edukacji jest moĪliwe redukowanie kosztów spoáecznych i gospodarstw domowych z tytuáu wzrostu liczby Ğwiadczonych usáug publicznych i biznesowych drogą elektroniczną. Spoáeczna efektywnoĞü jako podstawa rozwoju Unii Europejskiej 233 Wskazany fakt redukuje potrzeby rozbudowy tradycyjnych skáadników infrastruktury gospodarczej i spoáecznej, a w związku z tym ponoszenia wydatków publicznych i indywidualnych; przyczynia siĊ on do wzrostu poziomu ochrony Ğrodowiska oraz stwarza takĪe moĪliwoĞci redukowania nakáadów pracy ,,surowej” i ukierunkowania aktywnoĞci ludzi na rozwijanie i doskonalenie osobistego/organizacyjnego/spoáecznego kapitaáu ludzkiego. W Ğwietle przedstawionej argumentacji za sáuszne moĪna uznaü stwierdzenie W. Florczaka, Īe ,,wyĪszą efektywnoĞü danej gospodarki uzyskaü moĪna byáoby, dokonując realokacji zasobów w kierunku powiĊkszenia sektora edukacji, tak aby w konsekwencji zwiĊkszyü poziom kapitaáu ludzkiego (wyksztaácenia spoáeczeĔstwa) w skali kraju” ([5], s. 662)]. MoĪna dodaü, Īe wzrost jakoĞci kapitaáu ludzkiego prowadzi do redukowania róĪnych form asymetrii organizacyjnych i spoáecznych oraz powstawania synergicznego efektu spoáecznego wynikającego z prawa harmonizacji (harmonii). To prawo wzajemnego doboru organów i zharmonizowania6 ich dziaáania, sformuáowane przez K. Adamieckiego [22], gáosi, Īe a) przy pracy podzielonej na szereg wspólnie dziaáających organów otrzymuje siĊ tym lepszy skutek ekonomiczny, im dokáadniej są do siebie dobrane wspóápracujące organy; miarą doboru są tu charakterystyki ekonomiczne okreĞlone prawem wzrastającej produkcji; b) przy wspóádziaáaniu szeregu organów otrzymuje siĊ tym lepszy skutek ekonomiczny, im czasy dziaáania poszczególnych organów są dokáadniej ze sobą uzgodnione. Zatem wzrost jakoĞci edukacji i Ğredniego poziomu kapitaáu ludzkiego pod wzglĊdem pragmatycznym, racjonalnym, humanistycznym stanowi podstawĊ rozwoju spoáeczno-gospodarczego krajów czáonkowskich Unii Europejskiej przy zaáoĪeniu, Īe kapitaá w podejĞciu indywidualnym, typowym dla klasycznego zarządzania, nie bĊdzie czynnikiem dezintegrującym spoáeczeĔstwo Unii. Jak zauwaĪa M. Pawar [20] kategoria kapitaá w takim podejĞciu dzieli ludzi, poniewaĪ nie akumuluje siĊ u wszystkich, mimo Īe wnoszą wkáad w jego tworzenie. Zatem kapitaá w ujĊciu indywidualnym ma skáonnoĞü do koncentracji, wyzysku i dyskryminacji, co jest niepoĪądane z punktu widzenia dobra spoáecznego. Odwoáując siĊ do spostrzeĪeĔ M. Pawara [20], moĪna jednak stwierdziü, Īe kapitaá o charakterze spoáecznym ma tendencje do mnoĪenia, rozpowszechniania, wspomagania sáabszych. W spoáecznym podejĞciu kapitaá wáącza ludzi do spoáecznoĞci, co ich wspiera w indywidualnym dziaáaniu. Zatem spoáeczne podejĞcie do kapitaáu [17] wzmacnia spoáeczny kapitaá transgresyjnoĞci (innowacyjnoĞci i kreatywnoĞci) oraz wspólnotowy klimat organizacyjny jako waĪny warunek innowacyjnoĞci przedsiĊbiorstw [7], co w sumie uáatwia budowanie potencjaáu konkurencyjnoĞci nowoczesnym organizacjom i krajom czáonkowskim Unii Europejskiej. 6 Harmonizacja = zgodnoĞü, wspóábrzmienie; termin szerszy od koordynacji, poniewaĪ moĪe obejmowaü wzglĊdy estetyczne i etyczne. 234 Marian MROZIEWSKI WyĪej przedstawiona perspektywa zawiera siĊ w ramach nowych paradygmatów zarządzania, które wskazują prospoáeczne przesáania, takie jak [21]: koniecznoĞü tworzenia organizacji sáuĪącej otoczeniu, odpowiedzialnej spoáecznie, traktującej zysk jako jeden z gáównych celów biznesu, a nie jego racjĊ bytu; dbaáoĞü o Ğrodowisko i pomoc w rozwiązywaniu problemów spoáecznoĞci lokalnej; prowadzenie wewnĊtrznych negocjacji, uprawnianie (empowerment), nastawienie na ludzi, ochronĊ ich miejsc pracy, podnoszenie jakoĞci ich Īycia i pracy; uznanie, Īe pracownicy powinni czerpaü wielostronne korzyĞci z sukcesu przedsiĊbiorstwa; uczciwe, sprawiedliwe postĊpowanie wobec pracowników, partnerów biznesowych, interesariuszy i konkurencji; budowanie wizerunku przedsiĊbiorstwa budzącego zaufanie i szacunek, o duĪym kapitale reputacji i autentycznej toĪsamoĞci (corporateidentity); dąĪenie do przewagi konkurencyjnej dziĊki zaoferowaniu klientom wyjątkowej wartoĞci; wspólne wypracowywanie misji, wizji i koncepcji rozwoju, zapewnienie udziaáu pracowników w podejmowaniu decyzji; utrwalanie stosunków partnerskich i stymulowanie zaangaĪowania w podejmowane przedsiĊwziĊcia. Wedáug orientacji spoáecznej [18] przedsiĊbiorstwo spoáeczną odpowiedzialnoĞü moĪe realizowaü poprzez róĪne cele spoáeczne, dziaáając na rzecz róĪnych grup interesariuszy. W perspektywie spoáecznej efektywnoĞci przedsiĊbiorstwa zarządzanie moĪna zdefiniowaü jako zespóá dziaáaĔ podejmowanych przez przedsiĊbiorców, menedĪerów wraz z interesariuszami przedsiĊbiorstwa w sferze racjonalnego wykorzystywania zasobów przedsiĊbiorstwa na rzecz sprawnego osiągania celów biznesowych oraz godziwych celów związanych z humanizacją pracy i relacji miĊdzy przedsiĊbiorstwem a innymi skáadnikami szerszego systemu spoáeczno-gospodarczego. Przedstawiona wyĪej definicja zarządzania uwzglĊdniająca spoáeczne artefakty tego procesu wskazuje, Īe zakres spoáecznej efektywnoĞci zarządzania obejmuje przede wszystkim: sprawnoĞü dziaáania w sferze osiągania celów biznesowych (produkcji, sprzedaĪy itp.); stopieĔ poprawy warunków Īycia, pracy i morale interesariuszy przedsiĊbiorstwa; stopieĔ satysfakcji i zadowolenia z pracy oraz Īycia w lokalnym Ğrodowisku; stopieĔ poprawy sprawiedliwoĞci podziaáu efektów pracy; stopieĔ rozwoju form dziaáania zorientowanego na porozumienie; stopieĔ rozwoju innowacyjnoĞci i kreatywnoĞci interesariuszy; stopieĔ wzrostu czujnoĞci strategicznej i poczucia odpowiedzialnoĞci interesariuszy przedsiĊbiorstwa za poziom jego konkurencyjnoĞci; stopieĔ rozwoju i wzbogacenia osobistego kapitaáu ludzkiego interesariuszy przedsiĊbiorstwa; stopieĔ wzmocnienia kapitaáów: intelektualnego, aksjonormatywnego (instytucjonalnego i etycznego), spoáecznego i Ğrodowiskowego przedsiĊbiorstwa; stopieĔ rozwoju kultury przedsiĊbiorczoĞci i zaufania w przedsiĊbiorstwie oraz w spoáeczeĔstwie; stopieĔ przestrzegania rygorów dotyczących bezpieczeĔstwa i zdrowotnoĞci produktów oraz stosowanych technologii; stopieĔ poprawy Ğrodowiska naturalnego przez przedsiĊbiorstwo. Za cele spoáecznej efektywnoĞci zarządzania moĪna przyjąü kluczowe wartoĞci sformuáowane przez M. Knighta, zaáoĪyciela holdingu 3M (USA, Niemcy; Spoáeczna efektywnoĞü jako podstawa rozwoju Unii Europejskiej 235 nowy wáaĞciciel Viscoplast S.A.), takie jak [30]:podejmowanie przez pracodawcĊ wysiáków dla zaspokojenia wymagaĔ klientów w celu uzyskania ich szacunku i zaufania; promowanie najlepszych osiągniĊü i peánego zaangaĪowania pracowników; zachĊcanie do pracy zespoáowej; promowanie szacunku i zaufania dla czáowieka i jego indywidualnoĞci; nagradzanie elastycznoĞci i innowacyjnoĞci; prowadzenie dziaáalnoĞci opartej na bezwarunkowej uczciwoĞci. Spoáeczną efektywnoĞü zarządzania zasobami ludzkimi moĪna oceniaü wedáug nastĊpujących kryteriów [25]: zdolnoĞci innowacyjne pracowników i organizacji; umiejĊtnoĞci pracowników w zakresie maksymalizacji wartoĞci dodanej produktów (dóbr i usáug); zdolnoĞci przywódcze, umiejĊtnoĞci i zdolnoĞci kierownictwa; chĊci i zdolnoĞci do pracy zespoáowej; zdolnoĞci organizacji do poprawy wáasnej skutecznoĞci pracowników poprzez znajdywanie odpowiednich mentorów; zdolnoĞci kierownicze i przywódcze wspierające poĪądaną kulturĊ organizacyjną; zdolnoĞci związków zawodowych i kierownictwa do wspóápracy. Spoáeczna efektywnoĞü zarządzania zawiera walory prakseologiczne, takie jak: sprawnoĞü; skutecznoĞü; ekonomicznoĞü; produktywnoĞü; korzystnoĞü; wartoĞü osiągniĊtych (zamierzonych i niezamierzonych) celów, oraz walory spoáecznej sublimacji: dziaáania zapobiegawcze (profilaktyczne); ograniczanie marnotrawstwa; humanizacja pracy i stosunków miĊdzyludzkich, rozwój osobistego kapitaáu ludzkiego; zdrowotnoĞü produktów; ochrona Ğrodowiska spoáecznego i przyrodniczego. Obejmuje ona doskonalenie wszystkich elementów systemu zarządzania. Rozwój spoáecznej efektywnoĞci zarządzania wymaga peánej integracji zarządzania zasobami ludzkimi z podstawowymi procesami zarządzania. Podsumowanie Wspóáczesne podmioty gospodarcze muszą rozsądnie áączyü efektywnoĞü ekonomiczną z humanistycznymi i ekologicznymi reguáami postĊpowania. Aktywnie reagując na sprawy spoáeczne, bĊdą siĊ stawaü podmiotami otwartymi na zmiany, wraĪliwymi na zjawiska wewnĊtrzne i zewnĊtrzne, a przy tym spoáecznie odpowiedzialnymi, respektującymi prawo, inwestującymi w kapitaá ludzki i ochronĊ Ğrodowiska oraz stosunki miĊdzy interesariuszami. Gáówną rolĊ w tych procesach speániają menedĪerowie, którzy potrafią zarządzaü w zgodzie z zasadami spoáecznej efektywnoĞci oraz czują siĊ osobami sáuĪebnymi wobec przedsiĊbiorstwa, jego interesariuszy i spoáeczeĔstwa, a takĪe dziaáają z misją wzbogacania dobra spoáecznego. Realizacja wskazanych zamierzeĔ wymaga od menedĪerów posiadania wysoko rozwiniĊtych kompetencji moralnych, spolegliwoĞci i pozytywnej autentycznoĞci7 7 Ludzie spolegliwi, szlachetni i pozytywnie autentyczni dąĪą do sáuĪenia innym, chcą innych rozwijaü, kierują siĊ ĪyczliwoĞcią i wzniosáymi motywami w swoim dziaáaniu; ich postawy są naturalne i uczciwe, nacechowane rezygnacją z prób wywierania dobrego wraĪenia. 236 Marian MROZIEWSKI oraz poczucia wspóáodpowiedzialnoĞü za urzeczywistnianie wartoĞci i strategii rozwojowej Unii Europejskiej do roku 2020, które wynikają z idei dobra spoáecznego. Literatura [1] Bywalec C., Metody pomiaru spoáecznej efektywnoĞci rozwoju gospodarczego, ,,Gospodarka Narodowa” 2005, nr 11–12, s. 1–17. [2] Crozier M., PrzedsiĊbiorstwo na podsáuchu. Jak uczyü siĊ zarządzania postindustrialnego, PWE, Warszawa1993. [3] Drucker P., Praktyka zarządzania, Czytelnik NowoczesnoĞü Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków1994. [4] Drucker P., SpoáeczeĔstwo pokapitalistyczne, PWN, Warszawa 1999. [5] Florczak W., Mikro- i makroekonomiczne korzyĞci związane z kapitaáem ludzkim, ,,Ekonomista” 2007, nr 5, s. 651–673. [6] Godáów-LegiĊdĨ J., Gáówny nurt wspóáczesnej ekonomii: od formalizmu do nowego instytucjonalizmu, [w:] Landreth H., Colander D.C., Historia myĞli ekonomicznej, PWN, Warszawa 2005. [7] Hamel G., Innowacje w sferze zarządzania: powody, cele i sposoby, ,,Harvard Business Review Polska” 2006, kwiecieĔ, s. 54–67. [8] Heller J., Integracja Polski z Unią Europejską, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz – Olsztyn 2003. [9] KamiĔski W., Laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii (1969–2000). Moje impresje i fascynacje, Warszawska WyĪsza Szkoáa Ekonomiczna, Warszawa 2001. [10] Karta praw podstawowych Unii Europejskiej, ,,Dziennik UrzĊdowy Unii Europejskiej”, 30.03.2010, C83/2. [11] Koáodko W., G., Instytucje i polityka a wzrost gospodarczy, ,,Ekonomista” 2004, nr 5, s. 609–634. [12] Koáodziejczyk-Konarska K., Unia Europejska w zarysie, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2003. [13] Komunikat Komisji Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównowaĪonego rozwoju sprzyjającego wáączeniu spoáecznemu, Komisja Europejska, Bruksela 2010. [14] Lambin J.-J., Strategiczne zarządzanie marketingowe, PWN, Warszawa 2001. [15] Mroziewski M., Kapitaá intelektualny wspóáczesnego przedsiĊbiorstwa, Difin, Warszawa 2008. [16] Mroziewski M., Spoáeczne prawa dziaáania zorganizowanego w relacji do praw prakseologicznych i ekonomicznych, ,,Humanizacja Pracy” 2008, nr 1, s. 37–50. Spoáeczna efektywnoĞü jako podstawa rozwoju Unii Europejskiej 237 [17] Mroziewski M., Styl zarządzania jako instytucjonalny czynnik kreowania kapitaáu przedsiĊbiorczoĞci organizacyjnej. Koncepcja ewolucyjnonormatywna, Wydawnictwo Uniwersytetu GdaĔskiego, GdaĔsk 2010. [18] Nowak-Lewandowska R., Spoáeczna odpowiedzialnoĞü firmy wobec pracowników, [w:] Gospodarka Polska po 15 latach transformacji, red. Z. Dach, A. Polloka, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Kraków 2005, s. 759–774. [19] OrĊziak L., Finanse Unii Europejskiej, PWN, Warszawa 2004. [20] Pawar M., „Social” ,,capital”, „The Social Science Journal” 2006, nr 43, s. 211–226. [21] Penc J., Zachowania organizacyjne w przedsiĊbiorstwie. Kreowanie twórczego nastawienia i aspiracji, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2011. [22] Pszczoáowski T., Maáa encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, Ossolineum, Wrocáaw 1978. [23] Sadler P., Zarządzanie w spoáeczeĔstwie postindustrialnym, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoáy Biznesu, Kraków 1997. [24] Soátys S., Socjologiczne mierniki spoáecznej efektywnoĞci pracy w organizacji, [w:] Socjologiczne mierniki efektywnoĞci pracy, red. W. Jacher, Uniwersytet ĝląski, Katowice 1985, s. 51–79. [25] Stor M., Kontynentalne ramy efektywnoĞci i skutecznoĞci ZZL w przedsiĊbiorstwach miĊdzynarodowych – perspektywa europejska, amerykaĔska, azjatycka i afrykaĔska, ,,Zarządzanie Zasobami Ludzkimi” 2012, nr 6, s. 9–35. [26] Szpaderski A., Postulat prakseologii jako teorii podstawowej dla nauk organizacji i zarządzania. Przykáady zastosowaĔ, ,,Organizacja i Kierowanie” 2006, nr 2, s. 3–32. [27] Ulrich C., O’Donnell, Taylor C., Farrar A., Danis M., Grady C., Ethicalclimate, eticsstress, and the jobsatisfaction of nurses and socialworkers in the United States, ,,Social Science & Medicine” 2007, nr 65, s. 1708–1719. [28] Wersje skonsolidowane Traktatu o Unii Europejskiej i Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, ,,Dziennik UrzĊdowy Unii Europejskiej: C 83” 2010, t. 53, 20 marca 2010. [29] Zachowanie czáowieka w organizacji, t. 1, red. W.E. Scott Jr., L.L. Cummings, PWN, Warszawa 1983. [30] Zając C., Kulturowe i personalne problemy zarządzania zasobami ludzkimi w miĊdzynarodowych grupach kapitaáowych w Ğwietle badaĔ empirycznych, ,,Zarządzanie Zasobami Ludzkimi” 2012, nr 6, s. 71–87. 238 Marian MROZIEWSKI Social Efficiency as Basis of Development of European Union Summary: The economics assumes the interdependence of three categories: efficiency, effectiveness and capacity of resources. The key term is efficiency, which is directly analyzed in the economic approach. Its degree is determined by the components of social efficiency – focusing on analyzing personal development of participants of the economy and improve relations between them. The European Union calls attention to this aspect of development. The EU priorities social values rather than economic. This is an appropriate assumption and its implications should find its place in the philosophy of governance and management in the EU context. Keywords: development trends and values of the European Union, social and economic efficiency, social efficiency measures.
