część ii – średniowiecze

CZĘŚĆ II – ŚREDNIOWIECZE
ROZDZIAŁ I – PLEMIENNE PAŃSTWA BARBARZYŃSKIE
§ 3 – Ustrój społeczno-gospodarczy
I. USTRÓJ RODOWO-PLEMIENNY I JEGO ROZPAD ®
 ród – podstawowa jednostka organizacji społecznej, początkowo obejmował wszystkich
pochodzących od jednego przodka (-> agnatyczny – oparty na krewnych od strony ojca, tzw.
po mieczu), potem też kognatyczny (ze strony i ojca, i matki, tzw. po kądzieli)
 podział rodu na rodziny -> pod władzą i opieką ojca rodziny mundium, obejmowały też
osoby mieszkające z nimi
1
 z rodu można było zostać usuniętym, wystąpić dobrowolnie (publicznie, zgodnie z ustalonymi
zwyczajami) i można było do niego wstąpić (uroczysty akt)
 członkowie -> jedna osada, wspólna praca – funkcje religijne, wojskowe, gosp., społ.,
ochronne
 rozpad struktury rodowej nastąpił u Germanów w IV, u Słowian w VII wieku
 plemię –> większa liczba rodów, połączona na zasadzie wspólnego pokrewieństwa lub
pochodzenia + funkcje polityczno-wojskowe
 tworzenie się związków plemiennych -> państwa szczepowe (wyższa forma organizacji)
 rozkład wspólnoty pierwotnej -> pojawienie się stałego osadnictwa
 gospodarka – oparta na uprawie roli, hodowli
 system gospodarki ekstensywnej – prymitywny poziom przemienno-pastwiskowy
 ziemię
uprawiano do wyjałowienia, po czym pasiono na niej bydło, a uprawę
przenoszono gdzie indziej
 wymagało to dużych terenów
 byt nabrał charakteru osiadłego, bo napotykano trudności w takiej gospodarce
rezultat -> rozpad wspólnoty rodowej -> pojawienie się własności prywatnej
 wspólnota sąsiedzka/związek terytorialny (gminny) – u Germanów marka, u Słowian
opole, mir (Ruś), żupa (plemiona łd-słow); grunty i łąki były własnością prywatną, lasy, wody i
pastwiska własnością wspólną
 społeczeństwo – rozwarstwianie ludności u Germanów V/VI, u Słowian IX: na czele
arystokracja rodowa – miała majątek i uznanie ludzi dzięki wojnom, podtrzymywała legendę
swojego boskiego pochodzenia
wolni – pozbawieni znaczenia gosp. i polit. w państwie
półwolni – osoby należące do plemienia, które poddało się innemu (mało liczna grupa)
niewolni – źródłem było jeniectwo wojenne i urodzenie, można było się wyzwolić, ale dalej
pozostawał pod opieką pana; wykorzystywani do uprawy ziemi
II. ROZWÓJ I KATEGORIE WIELKIEJ WŁASNOŚCI ZIEMSKIEJ
frankowie – zajmowali ziemie opuszczone przez cesarstwo, nie potrzebowali stosować się do
systemu kwaterunkowego, przejęte grunty rozdzielano poszczególnym rodom
2
zdobywcy ziem cesarskich – dzieląc ziemię krzywdzili ludność miejscową , własność prywatna była
najczęściej drobna lub średnia, własność większa należała tylko do arystokracji rodowej
ziemie w centrum cesarstwa – zajęli te tereny i sprzymierzeńcy i Frankowie, dominowała tu wielka
własność ziemaska uprawiana przez kolonów, rzadziej przez niewolników, przeżyła nawet upadek
cesarstwa
monarcha – największy właściciel ziemi w państwie, mieli ziemie domeny królewskiej –
germanowie: rzymskie domeny cesarskie i fiskalne, nieużytki, pustki, majątki skonfiskowane i ziemie
podbite, a książęta ruscy dodatkowo ziemie należące do wspólnot, król dokonywał nadań ziem dla
duchownych i możnych świeckich udzielających mu poparcia
duchowni – własność ich rozwinęła się z nadań monarchy i możnowładców świeckich, wolni chłopi
oddawali im też ziemię chcąc uniknąć służby wojskowej, kościół posiadał ziemie bardzo rozległe, w
związku z tym oddawał je w dzierżawę osobom, które o to poprosiły (za opłatą i z warunkiem
odnawiania umowy co 5 lat), nadanie takie nazywano prekarią:
precaria oblata – przeniesienie prawa własności ziemi na rzecz feudała, przekazywał on ją dawnemu
właścicielowi, ale tylko w użytkowanie
precaria renumeratoria – przekazanie dzierżawcy ziemi przez niego oddanej, do której dołączano z
gruntów feudała obszar ziemski leżący odłogiem;
precaria data – nadanie ziemi w użytkowanie bezrolnym, z obowiązkiem płacenia czynszu
feudałowie świeccy – pochodzili z arystokracji rodowej, ziemie mieli z nadań królewskich, będących
formą nagrody, potem także z klęsk żywiołowych, wojen, bezprawnych zajęć ziem, mogli obciążać
chłopów karami, popierali prekarię, uciskani chłopi przenosili prawa własności ziemi na pana – nastąpił
zanik własności chłopskiej
III. WŁADZTWO GRUNTOWE. IMMUNITET ®
władztwo gruntowe – połączenie własności z władzą i jednoczesne wykonywanie przez właścicieli
ziemi uprawnień prywatno i publicznoprawnych nad ludnością zamieszkującą ziemie danego
właściciela
 immunitet
 przywilej na rzecz dóbr immunizowanych, zwalniający je z powinności wobec monarchy
 przyznawany z reguły możnowładcom
 zamykał urzędnikom królewskim prawo jurysdykcji na ziemiach nim obdarowanego
3





p. jurysdykcji przejmowała osoba obdarzona immunitetem -> musiała zorganizować
prywatną adm. i wymiar spr.
immunitet sądowy
 oddawał panu sprawowanie na obszarze nim objętym własnego wymiaru sprawiedliwości
 pan wyznaczał zazwyczaj własnego urzędnika -> sędziego lub wójta
 pan mógł wykonywać te funkcje osobiście
 realizacja wymiaru spr. -> źródło dochodów dla pana
immunitet ekonomiczny
 zwolnienie ludności zamieszkującej teren nim objęty z opłat, danin i posług na rzecz
monarchy, które przejmował pan w formie renty gruntowej
 pan musiał jednak stworzyć własny aparat skarbowy -> adm. prywatna
immunitet generalny
 uchylał od razu całe lub niemal całe uprawnienia monarchy w jednym dokumencie
 przeważnie obejmował duchowieństwo
immunitet częściowy
 dotyczył tylko nielicznych, ściśle określonych służebności, świadczeń, spraw i świadczeń
sądowych
 dotyczył najczęściej możnowładztwa
§ 4 – Ustrój polityczny
I. WIEC ®
 wiec – inaczej concilium, najwyższy organ władzy, brali w nim udział wszyscy wolni zdolni do
noszenia broni (ustrój demokracji wojskowej),
 kompetencje:
 decydował o najważniejszych sprawach w państwie: wypowiedzenie wojny/pokoju
 sąd w najważniejszych sprawach
 nadawanie praw obywatelskich
 wybór króla lub dowódcy wojskowego na czas wojny
 wyznaczanie naczelników okręgów administracyjnych
aprobata: potrząsanie włóczniami
dezaprobata: szemranie
4
 czynniki upadku znaczenia wiecu – wzrost uprawnień monarchy, rozwój terytorialny
państwa, rozwarstwianie ludności wolnej, zmiana ich zajęć, rozszerzanie zakresu władzy
państwowej
 zjazd feudalny – przekształcił się w niego wiec w państwach słowiańskich, uczestniczyli tylko
możni i panujący, rycerstwo, przedstawiciele miast; częściej zwoływano wiece
prowincjonalne niż ogólnokrajowe
II. KRÓL
POWSTANIE WŁADZY PATRYMONIALNEJ – na czele państwa plemiennego stał władca tytułujący
się jako król (rex), był to król członków państwa, a nie samego państwa, król wywodził się od
zwierzchniego dowódcy wojskowego, symbolem wyboru nowego króla było podniesienie go na tarczy
na wiecu w obecności wojskowych
uprawnienia króla – w okresie demokracji wojennej: przewodzenie wiecowi, realizacja jego uchwał i
dowództwo wojskowe, kompetencje wzrastały kosztem uprawnień wiecu, rozciągano władzę na
każdego mieszkańca państwa, nie tylko na członków plemion
państwo patrymonialne – monarcha uważa swoje państwo za osobistą własność prywatną, stało
się ono rzeczą prywatnoprawną, król mógł dysponować państwem jako całością, poszczególnymi jego
ziemiami i ludnością
NASTĘPSTWO TRONU – ustaliła się zasada dziedziczności tronu, w miejscach gdzie była elekcja
wybierano zazwyczaj najstarszego syna, praw do tronu nie posiadały córki ani synowie którzy wstąpili
w stan duchowny, jeśli było kilku równouprawnionych potomków, to np.ielono państwo na dzielnice;
potem zaczęto stosować zasadę elekcyjności w obrębie rodu i wyboru następcy przez króla
(Ostrogoci), w razie braku potomków tron przechodził na braci monarchy
intronizacja– uroczyste wyniesienie nowego króla na tron, atrybutami były długie włosy i broda
ZAKRES WŁADZY KRÓLEWSKIEJ – bardzo szeroki, faktycznie zależał od wielu czynników (ostatni
Merowingowie utracili uprawnienia na rzecz Arnulfingów(Karolingów) – dziedzicznie sprawujących
urząd majordoma); w zakresie sprawowania władzy germańscy królowie przenieśli na siebie
uprawnienia cesarza (ostrogoci-władza delegowana)
ban (bannus) – podstawa władzy monarszej, prawo wydania przez króla rozkazów i karanie za ich
nieprzestrzeganie, rozwinął się z niego zakres obowiązków króla – władza wojskowa, najwyższe
zwierzchnictwo sądowe, skarbowość, pax regia (pokój królewski)
5
III. ADMINISTRACJA CENTRALNA
dwór królewski – inaczej palatium, był ośrodkiem zarządu państwa, u franków przenosił się wraz z
królem, skład osobowy określał król, ważna była drużyna królewska jako gwardia i zaufanych
urzędników, dwór skupiał też duchownych i możnych
zebrania nadworne – inaczej placita, nawiązywały do synodów kościelnych, zwoływał je król w
celu omówienia ważnych spraw państwowych, zbierały się najczęściej 2 razy w roku: pierwsze –
przeglądy wojskowe; drugie – rozstrzygały sprawy aktualne
w Anglii – zebranie możnych nazywano wienagemot, król powoływał członków, skład: król i jego
rodzina, abp, bp i opaci, najwyższy dygnitarze królewscy (eldormani) i możnowładcy (tanowie),
zebraniom przewodniczył król
URZĘDNICY NADWORNI:
 minister dworu – magister officiorum ,najwyższy urzędnik bez kompetencji wojskowych
 kanclerz – questor palatii; minister skarbu, minister majątku królewskiego – comes
patrimonii
 majordomus – najważniejszy urzędnik w państwie frankońskim, z-ca i główny doradca króla,
zarząd państwem w okresie małoletniości lub niedołężności króla, wymusili na królu najpierw
dożywotniość, potem dziedziczność urzędów, urząd zlikwidowany przez Pepina Małego –
utworzył on nowych urzędników:
 cześnik (zarządzanie piwnicami i winnicami)
 marszałek (nadzór nad stajniami)
 skarbnik (zarząd dochodami i wydatkami)
 stolnik (nadzór nad funkcjonowaniem dworu), potemutworzono też kancelarię
królewską kierowaną przez referendarzy sporządzających pisma i dokumenty
królewskie
Anglia – główni urzędnicy to komornik (zarządca dworu), stolnik, marszałek, potem też
koniuszy
Longobardzi – administracja centralna zorganizowana podobnie jak u Franków
6
system pałacowo-domenialny – osoby zajmujące się rozmaitymi działaniami zarządu dworu
jednocześnie pełniły funkcje państwowe, administracyjne i sądowe – na tym systemie opierało się
sprawowanie urzędów dworskich
IV. ADMINISTRACJA LOKALNA
PAŃSTWO OSTROGOTÓW – podzielone na prefektury: Italii i Galii z prefektami pretorianów
na czele (upr. adm, skarb, sąd), w ramach prefektur podział na prowincje z namiestnikami oraz
okręgi miejskie, w Rawennie odrębna administracja, w Rzymie utrzymano dawną administrację
Senat – znajdował się w Rzymie, organ doradczy króla, członków wybierał król spośród rodów
senatorskich
urzędy lokalne – pełniła ludność Rzymska, kontrolowali je hrabiowie wybierani przez króla,
hrabiowie (comes Gothorum provinciae na szczeblu prowincji i comes Gothorum civitatis w
miastach) dodatkowo dowodzili wojskiem, dux sprawował władzę w prowincjach przygranicznych, a
ogólną kontrolę nad wszystkimi urzędnikami sprawował sajon
PAŃSTWO WIZYGOTÓW – rzymski podział na prowincję z wojewodą (dux) na czele, one dzieliły
się na gminy z miastami jako ośrodkami i z hrabiami (comes civitatis) na czele, podlegali mu sędzia i
tysięczni
PAŃSTWO BURGUNDÓW – podział na okręgi (pagi) na czele z mianowanymi przez króla
hrabiami, rzymskie instytucje utrzymane były tylko w miastach, gdzie władza należała do kurii i
defensora przez nią wybranego
PAŃSTWO LONGOBARDÓW – województwa (ducatus) z wojewodą na czele (dux); potem
namiestnictwa (sculdasia) z namiestnikami, potem dekanie
PAŃSTWO FRANKOŃSKIE – podział na hrabstwa (comitatus) z hrabią (comes) mianowanym
przez króla, pełniącym funkcje wojskowe, sądowe, adm, skarbowe, policyjne; hrabia posiadał również
ban; zastępcą hrabiego był wicehrabia; hrabstwa dzieliły się na okręgi (wikariaty w zachodniej.,
centeny/setnie we wschodniej części państwa), zarządzane przez wikariuszy lub setników, czyli
urzędników pomocniczych hrabiego wybieranych najpierw przez lokalne zgromadzenia, potem też z
hrabią
ANGLIA – hrabstwa (shires) z eldormanem na czele – najczęściej dawny władca plemienny, z
którego terytorium utworzono okręg, mianował go król przy współudziale witanu, szeroka władza;
obok nich rządzili też szeryfowie (gereta, reeve) powoływani przez króla, zadanie troski o interesy
7
fiskalne króla, potem pomoc eldormanom, zwłaszcza w wym. sprawiedliwości, wzrost znaczenia;
hrabstwa dzielono na setnie (hundred) z setnikami na czele, najpierw wybierani na zgromadzeniach
setni, potem przez króla; najniższa jednostka terytorialna to gmina wiejska (tun, vicus) ze starostą
(tun-gareta) na czele, dla celów policyjnych tworzono we wsiach dziesiętnice (tithings)
§ 5 – Wymiar sprawiedliwości
w okresie rodowo-plemiennym należał do wiecu – sądownictwo w sprawach głównych, sądy pod
gołym niebem, na wzgórzu sądowym pod przewodnictwem thunginusa, sprawy lżejsze rozstrzygali
naczelnicy ziem, egzekucja natychmiastowa
monarchia patrymonialna – najwyższą władze sądową miał król, wyrokował w towarzystwie
dostojników dworu; w I instancji w sprawach których rozstrzygnięcia odmówiły inne sądy lub z nim
zwlekały; w instancji wyższej rozpatrywał odwołania od sądów niższych, miał ius evocandi – czyli
przekazania sobie do rozpatrzenia jakąkolwiek sprawę
SĄDY POWSZECHNE:
państwo Wizygotów – na szczeblu prowincji: sędzia (sprawy Rzymian) i tysięcznik (sprawy
Wizygotów), po 654 roku tysięcznik rozstrzygał tylko sprawy wojskowe, a w miastach z administracją
rzymską sądownictwo sprawował defensor
państwo Ostrogotów – funkcje sądowe w rękach hrabiów, sprawy między ludnością rzymską
rozpatrywali lokalni urzędnicy rzymscy (prefekci pretorianów i namiestnicy)
państwo Burgundów – sądownictwo lokalne należało do hrabiego, obejmowała całą ludność i
burgundzką i rzymską, spór pomiędzy ludnością rzymską a burgundzką rozstrzygano z pomocą
biegłego rzymskiego, sprawy karne rzymian rozstrzygał na podstawie prawa rzymskiego, ich sprawy
cywilne oddawał defensorowi, można było odwołać się od wyroku do króla
państwo Longobardów – wojewodowie i niżsi urzędnicy lokalni, sądzący w sprawach drobnych
PAŃSTWO FRANKOŃSKIE:
sądownictwo zwyczajne sprawowali setni – brali udział wszyscy wolni, wybierali
przewodniczącego sędziego (thunginus), on z kolei brał do pomocy siedmiu rachimburgów, którzy
proponowali treść wyroku, nabierał on moc prawną po uzyskani u zgody zgromadzonych i ogłoszeniu
przez thunginusa, sąd setni zbierał się na roki zwyczajne (3 dni co 6 tygodni) i potoczne (w miarę
potrzeby)
8
hrabia – przejął kompetencje sądowe thunginusa w połowie VI wieku, nie stworzył jednego sądu dla
całego hrabstwa, na każdą setnię przypadały po dwa zgromadzenia sądowe rocznie, zwiększono roki
potoczne,
ANGLIA:
zgromadzenia setni – zbierały się co 4 tygodnie, brali w nim udział właściciele, dostojnicy
duchowni, starosta i po 4 Vip-ów z każdej wsi, przewodniczył mu szeryf lub jego z-ca od X wieku,
rozpatrywano sprawy karne, cywilne i dokonywano aktów prawnych
zgromadzenie hrabstwa – 2/rok, przewodniczył eldorman potem szeryf, rozstrzygano sprawy
cywilne (setni karne) – od Xw
ROZDZIAŁ II – JEDNOLITA MONARCHIA FEUDALNA
§ 2 – Ustrój społeczny
I. STOSUNEK LENNY
MODEL KONTYNENTALNY:
 feudalizm – pochodzi od „feudum” – lenna; ustrój lenny oznaczał wzajemne powiązania
między wasalami, seniorami a królem, opierające się na związkach osobistych (wasalstwie)
lub rzeczowych (beneficjum)
 wasalstwo – wywodzi się z tradycji germańskiej polegającej na oddawaniu się w opiekę
króla/możnych osób bez środków do życia w zamian za opiekę i utrzymanie – samo oddanie się
było aktem komendacji, był to stosunek osobisty między dwiema osobami wolnymi
(wasalem i seniorem), które zawierały między sobą kontrakt lenny
 beneficjum – (z łac. dobrodziejstwo), stosunek rzeczowy, przedmiot lenna, za Merowingów
było to tylko nadanie przez króla ziemi w dziedziczną i pełną własność na rzecz feudałów, od
Karolingów było to nadanie dożywotnie, następujące nie na własność, ale tylko w użytkowanie
 lenno – instytucja która powstała z połączenia się wasalstwa z beneficjum – zawarcie stosunku
wasalnego wiązało się od teraz z otrzymaniem ziemi od seniora
 hołd lenny – inaczej homagium, zawiązanie stosunku lennego – wasal klękał przed seniorem,
składał w jego dłonie swoje ręce i poddawał się jego władzy, senior podnosił go z klęczek i
całował w usta
9
 inwestytura – część ceremoniału zawarcia stosunku lennego, wręczenie przez seniora
wasalowi przedmiotu symbolizującego nadane lenno (grudka ziemi, pieniążek, berło), co
oznaczało oddanie formalnej władzy nad lennem i przekazanie go we władanie
 obowiązki wasala: wojskowe:
 służba wojskowa w wyprawach seniora (do 40 dni w roku)
 kawalkata (udział w orszaku u boku pana)
 stróża (służba garnizonowa na zamku)
 doradcze: udział wasala w sądownictwie i admin. pana na obszarze całej jego seniorii;
 finansowe: jednorazowe opłaty uiszczane w pewnych sytuacjach: odnowienia lenna,
ślub córki lub siostry seniora, wykupienie seniora z niewoli, sfinansowanie jego udziału w
krucjacie
 obowiązki seniora – zapewnienie wasalowi nadania przedmiotu lenna, ochrona i opieka i
sprawowanie nad nim sądownictwie
 felonia – nie wywiązywanie się ze świadczeń stosunku lennego, wasal poddawał się wtedy
sądowi panów na dworze seniora, który mógł skazać go na utratę lenna, seniorowi zaś groziło
rozwiązanie stosunku lennego
 czas trwania stosunku lennego – pierwotnie dożywotnio, gasł w momencie śmierci jednej
ze stron, w połowie IX w. ustalono zasadę dziedziczności lenna: wpierw dziedziczył tylko syn
wasala, potem też jego bracia i krewni w linii bocznej, z czasem dopuszczono do tego kobiety,
czas na nadanie opróżnionego lenna wynosił rok i 1 dzień od śmierci wasala
 alienacja lenna – wasal nie mógł jej dokonywać bez zgody seniora (jeśli się zgodził, pobierał
dodatkowo opłatę wartości 1/5 lenna) do połowy XIII w. , potem upadło to, bo szlachta stała
się stanem zamkniętym
 przedmiot lenna – początkowo ziemia, potem urzędy i związane z nimi dochody, regalia i
renty pieniężne
 własność lenna – pierwotnie miała formę własności podzielonej: na jednej ziemi istniały 2
rodzaje własności: bezpośrednia/zwierzchnia/dominium directum: należąca do seniora;
i użytkowa/podległa/dominium utile: należąca do wasala; potem własność lenna
przekształciła się z podzielonej w pełną (alodialną)
 hierarchia lenna – na szczycie król (suzeren), pełny zwierzchnik lenny; potem panowie –
bezpośredni wasale króla – książęta, biskupi, margrabiowie, hrabiowie; potem, wasale panów
– markizowie i baronowie; itp. itd.; na samym dole znajdowali się rycerze tarczowi
10
 hierarchia lenna typu frankońskiego i longobardzkiego – longobardzki wymagał tylko
przysięgi, nie przewidywał złożenia hołdu lennego; proklamował równość praw spadkowych
każdego z synów, system frankoński zaś opierał się na zasadzie niepodzielności lenn i
dziedziczenia ich na zasadzie primogenitury













MODEL ANGIELSKI: ®
punkt zwrotny w dziejach feudalizmu angielskiego -> bitwa pod Hastings
Wilhelm Zdobywca -> specyficzny model ustroju lennego -> nie nastąpiło rozdrobnienie
feudalne
konfiskata ziem możnowładztwa anglosaskiego -> nadawanie ich rycerstwu normandzkiemu i
francuskiemu (-> wielcy feudałowie)
stopniowe rozdawanie ziemi ->chodziło o to, by zapobiec powstaniu wielkich kompleksów ziem,
co udaremniło powstanie wielkich władztw teryt.
król zatrzymywał sobie 1/7 gruntów ornych
ograniczenie hierarchii lennej do dwóch stopni: baronowie (bezpośredni wasalowie króla) i
panowie (wasale pośredni)
zasada: wasal mojego wasala jest moim wasalem
nakaz złożenia przysięgi wierności przez całą ludność
Wilhelm zapobiegał feudalizacji hrabstw (związaniu się lenn z wasalami) -> nominalna władza
należała do dziedzicznych hrabiów, ale faktycznie sprawowali ją szeryfowie (<- władca)
powinności lenne:
 wojskowa służba lenna
 pospolite ruszenie wszystkich wolnych na wezwanie króla
 od Henryka II stosowano podatek tarczowy <- płacili go wielcy feudałowie w zamian za
zwolnienie od obowiązku wojskowego
stosunki ziemskie: opisano je w Księdze sądu ostatecznego (Domesday Book)
sporządzonej w 1086 r. -> zebrane pod przysięgą dane o ilości gruntów ornych, pastwisk,
lasów itd. oraz o ich właścicielach
stan rycerski nie był zamknięty -> obowiązywała zasada majoratu (jedynie najstarszy syn
dziedziczył tytuł i ziemie)
stałe poparcie feudałów duchownych dla króla
11
 niedopuszczanie do nadmiernego wzrostu władzy politycznej duchownych -> uchwały synodów
były ważne po zatwierdzeniu ze strony króla (ważne czynności takie jak ekskomunika, też za
zgodą króla)
MODEL SYCYLIJSKI:
- od XI w. latyfundia stały się lennami normandzkimi, potem lennami rodzimych feudałów
- lenna dzielono na stopnia pierwszego: quaternati, in demanio, in capite – nadawane przez króla;
stopnia wtórnego: in servitio, nadawane przez feudałów niższym wasalom; przedmiotem lenna mogła
być tylko nieruchomość
- zwierzchnim właścicielem wszystkich lenn był król; dziedziczenie lenn dozwolone za opłatą nowego
wasala (relevium)
II. STOSUNEK PODDAŃCZY®
 najwcześniej -> część zach. państwa frankońskiego i strefa śródziemnomorska
 źródła poddaństwa:
 przyjęcie wzorców rzymskiego kolonatu
 prekaria
 komendacje wolnych chłopów feudałom świeckim i duchownym
 rozwój wielkiej własności, władztwa granicznego i immunitetu
 osadzanie przez możnych na swych gruntach ludności niewolnej i przyznawanie jej
dziedziczności dzierżonych gruntów
 chłopi nie mogli rozwiązywać umowy z panem
 ograniczenie swobody przesiedlania chłopów
 zanikanie różnic między wolnymi i niewolnymi
 pozbawienie chłopów p. noszenia broni i zamknięcie dostępu do służby wojskowej
 renta feudalna – przekształciły się w nią świadczenia chłopów na rzecz panów, uiszczano ją w
formie naturalnej (danina), odrobkowej (pańszczyzna) i pieniężnej (czynsz)
 nabycie poddaństwa – przez urodzenie z obojga poddanych, lub tylko z matki poddanej,
albo osób, które utraciły wolność w wyniku jakiejś czynności prawnej, także osób zamieszkałych
więcej niż 1 rok i 1 dzień na wsi
12
 poddaństwo osobiste:
 poddani związani z osobą pana, nie mogli go samowolnie opuścić
 o powinnościach chłopa decydował pan -> określone zajęcie, osadzenie na ziemi
 świadczenia: danina poddańcza (tallia) mająca charakter podatku bezpośredniego
(wyznaczał ją pan, potem określana z góry) i pańszczyzna (corvada) polegająca na
bezpłatnej pracy na rzecz pana, coroczne pogłówne w naturze lub gotówce (ch. opłaty
rekognicyjnej)
 ograniczenia prawne: zgoda pana na małżeństwo uzyskiwana za opłatą; zasada
odumarszczyzny – wszystkie rzeczy chłopa po jego śmierci przypadały panu (ominięcie tej
zasady -> wspólnoty między krewnymi – majątek był wspólny, więc pan nie mógł go
uszczuplić); pozbawienie p. do występowania przed sądami w ch. świadków i wstępowania
w stan duchowny bez zgody pana
 powstania zbrojne – przeciwstawianie się chłopów eksploatacji ze strony feudałów
 poddaństwo gruntowe – lżejsze, osoby poddane były związane z panem stosunkiem
zależności rzeczowej, a nie osobistej, poddany gruntowy mógł opuścić ziemię – stawał się
wtedy wolny, pan nie mógł odebrać mu ziemi ani ścigać go po wyjściu z niej
Poddaństwo na Rusi Kijowskiej – nie było typowego ustroju lennego, bojarzy oparli swą
egzystencję na wielkiej własności ziemskiej -> zobowiązanie do służby wojskowej
 zanik chłopów wolnych (smerdów) na rzecz chłopów poddanych (krestjanie)
 umowa poddaństwa między chłopami a bojarem zwana była riadem, lub zawierano umowę o
oddanie się w opiekę bojara lub cerkwi
riadowicze – poddani, którzy zawarli umowę (riad) – w ich skład wchodzili:
 zakupi – zadłużeni u bojarów; odpracowywali dług wobec pana wraz z odsetkami w formie
osobistej pracy w gospodarstwie pana
inna forma powstania zależności: zawarcie umowy o oddanie się w opiekę bojara lub cerkwi,
którą zawierali:
 zadusznicy – wyzwoleńcy obdarzeni wolnością w testamencie
 puszczennicy – wyzwoleni za życia pana
 izgoje – osoby, które wykupiły się z niewoli, ale nie miały środków do życia
OGRANICZENIA WŁADZY KRÓLEWSKIEJ NA RZECZ MOŻNOWŁADZTWA – PRZYWILEJE:
13
państwo francuskie – za Ludwika Pobożnego władza królewska osłabiona, uprzywilejowanie
możnych poprzez układy lub kapitularzy (ustaw króla), za Karola Łysego feudałowie mogli być
pozbawieni urzędu tylko wyrokiem sądowym; mogli udzielać instrukcji władcy, wprowadzono
dziedziczność urzędu hrabiego
państwo niemieckie – wyrazem osłabienia pozycji cesarza było powstanie księstw terytorialnych w
1180 roku, osłabienie było na rzecz władców księstw terytorialnych: monarcha zrzekł się ius spolii
(prawa dziedziczenia rzeczy ruchomych po zmarłych biskupach i opatach) i większości regaliów, potem
przywileje Fryderyka II – zrzeczenie się uprawnień sąd. i skarb.
państwo angielskie – pierwsza karta swobód Henryka I z 1100 roku: ustępstwa fiskalne na rzecz
możnych, Stefan I ponadto zagwarantował wolność majątków kościelnych,
Wielka Karta Wolności (magna charta libertatum): wydana przez Jana bez Ziemi w 1215, skład:
wstęp, kontekst z 63 artykułami i eschatokół (zakończenie); postanowienia: powołano Walną Radę
Królestwa – w jej skład wchodzili bezpośredni lennicy króla, wyrażała zgodę na ściąganie tarczowego i
innych danin lennych; kontrola zobowiązań króla należała do komisji 25 baronów – w razie nadużyć
ludność państwa występowała przeciwko władcy; potwierdzono przywileje kościoła i miast,
zatwierdzono wiele przywilejów dla rycerstwa i dziedziców lenn; ustalono nietykalność osobistą i
majątkową ludzi wolnych, spory hrabiów i baronów rozstrzygał sąd równych itd., postanowienia
Wielkiej Karty Wolności obejmowały wyłącznie ludność wolną
III. ADMINISTRACJA CENTRALNA
ZGROMADZENIA NADWORNE:
państwo francuskie – utrzymały się zgromadzenia nadworne, kompetencje raczej bez większych
zmian
państwo niemieckie – organem centralnym był zjazd nadworny (Hoftag) – zwoływany przez
króla, udział brali bezpośredni wasale i inni, od 1180 również książęta terytorialni, decydowano o
najważniejszych sprawach państwa; poza tym wokół króla działała rada nadworna (Hofrat) – jego
najbliższy organ doradczy
państwo angielskie – dwór królewski był głównym ośrodkiem zarządu państwa; działała rada
królewska – tworzona przez urzędników nadwornych; oraz kuria królewska – licząca do 30 wasali
bezpośrednich, w miejsce witanu, posiadała głos doradczy i była sądem panów; podzieliła się na
14
Radę Wielką (Magnum Consilium) – zbier. się 3 razy w roku, bezpośredni wasale króla, tylko głos
doradczy; oraz na Radę Ściślejszą (Consilium Ordinum) – urzędnicy najwyżsi i wasale aktualnie
przebywający w otoczeniu króla – działania administracyjne; Exchequer – w XII wieku wyodrębnił się
z kurii, był najwyższym organem skarbowym, posiadał sądowe uprawnienia fiskalne; dzielił się na
urząd niższy (skarbiec) i wyższy (izba obrachunkowa i sąd skarbowy)
Ruś Kijowska – książę radził się i członków drużyny i wielmożów, brak stałej instytucji
URZĘDNICY NADWORNI:
państwo francuskie – seneszal (stolnik)– na miejsce majordoma, główne funkcje dworskie,
wzmocnienie pozycji kanclerza i palatyna, cały szereg niższych urzędów
państwo niemieckie – administracja decentralna jak we Francji, potem urzędy nadworne były
dziedzicznymi lennami
państwo angielskie – wielki justycjariusz – najważniejszy urząd nadworny, od czasów W.
Zdobywcy, zastępca, główny doradca króla i pierwszy pomocnik w sprawach sądowych i skarbowych,
zazwyczaj urząd ten pełnił duchowny, w XIII w. zlikwidowano ten urząd, kompetencje przeniesiono na
kanclerza, potem wzrosła pozycja marszałka i skarbnika
Ruś Kijowska – najważniejszy był ciwun dworski, po nim koniuszy, stolnik, klucznik itp.
IV. ADMINISTRACJA LOKALNA
państwo francuskie – hrabstwo z hrabią na czele, potem podział na v-cehrabstwa
vicecehrabią na czele, na terenach przygranicznych tworzono marchie – awarską ,bretońską,
duńską, friulską i hiszpańską, z margrabiami na czele mianowanymi przez monarchę i ze
zwiększonymi kompet. wojskowymi; w części wschodniej państwa, na terenach podbitych tworzono
księstwa / województwa (ducatus) z mianowanymi przez króla wojewodami (dux, Herzog);
ponadto działali wysłannicy królewscy (missi dominici) dla kontroli administracji lokalnej, w tym
celu kraj podzielono na okręgi inspekcyjne (missatica), dla każdego powołano inspektora
świeckiego i duchownego na okres roku; kompetencje insp.: odbieranie przysiąg wierności,
sprawdzanie stanu prawnego beneficjów nadawanych przez króla, sądownictwo w przydzielonych im
sprawach, kontrola wykonywania służby wojskowej
15
państwo niemieckie – księstwa szczepowe – saskie, bawarskie, frankońskie, szwabskie i
lotaryńskie; na czele dziedziczni książęta, KS zlikwidowano po 1180 roku, utworzono wtedy
księstwa terytorialne; Otton I wprowadził urząd palatyna dla pilnowania interesów króla w
księstwach; landgraf – inny urząd kontroli królewskiej – zarząd dobrami królewskimi, egzekucja
prawa; księstwa dzielono na hrabstwa (Gau, Grafschalten) i marchie (Markgrafschaften) z
hrabiami i margrabiami na czele
ROZDZIAŁ III – ROZDROBNIONA MONARCHIA FEUDALNA
§ 3 – Ustrój polityczny
I. WŁADZA KRÓLEWSKA
FRANCJA:
król Franków (rex) i książę Franków (dux) – król panował na całym terytorium państwa, dux w
granicach własnej domeny
przywileje - spadkobiercy władców frankońskich, sakra królewska dawała im tytuł Dei gratia (z łaski
Boga), koronowano ich w katedrze w Reims, niezależni od papieża i cesarza
uprawnienia rexa– najwyższe zwierzchnictwo lenne (faktycznie tylko w stosunku do wasali
bezpośrednich), utrzymywanie pokoju w państwie, najwyższa władza wojsk. i sąd, wykonywanie
obowiązków głowy państwa, polityka zagraniczna
uprawnienia duxa – wykonywali władzę w ramach domeny prywatnej, nie uznawali zwierzchności
lennej nad sobą
wojny prywatne – sposób pozasądowego rozstrzygania sporów (również lennych), zakazane w 1258
przez Ludwika IX
pokój boży (pax Dei) – wprowadzony w XI w., brał pod ochronę prawa osoby nie prowadzącej
wojen (duchowni, oracze)
rozejm boży (treuga Dei) – zabraniał wszczynania i prowadzenia wojen w dni uroczyste i od środy
rano do pon. wieczór
następstwo tronu – od II połowy IX w. przeważała elekcyjność, , od Hugona Kapeta zasada
desygnacji – wybór następcy za życia króla, od Filipa II Augusta tron stał się dziedziczny, obejmowany
16
był na zasadzie primogenitury – najstarszy syn + jego potmstwo, jeśli władca małoletni, ustanawiano
regenta
KONFEDERACJA RZESZY NIEMIECKIEJ:
koronacja na króla Niemiec– najpierw w Akwizgranie, od XIV wieku we Frankfurcie nad Menem,
przeprowadzał prymas
koronacja na cesarza – dokonywana przez papieża w Rzymie
uprawnienia króla niemieckiego na terenie Rzeszy – reprezentowanie państwa na zewnątrz,
najwyższe zwierzchnictwo lenne, inicjatywa ustawodawcza, do 1663 zwoływanie sejmu Rzeszy,
zatwierdzanie ustaw na nim uchwalonych, legitymacja dzieci nieślubnych, moratorium na długi (to
wszystko było iura cesarea reservata)
iura comitialia – pozostałe uprawnienia króla, wykonywanie wspólnie z Sejmem Rzeszy
iura cesarea limitata – uprawnienia króla wykonywane wespół z elektorami, wystawiającymi listy
zgody
kapitulacje wyborcze – zaprzysięgane przez nowo wybranych króli od 1519 roku, zawierały ramy
polityki panowania
Złota Bulla – ustawa Karola IV, regulowała wybór króla – wybierało 7 elektorów (w tym 3
duchownych): król czeski, margrabia brandenburski, książę saski, palatyn Renu i abp Moguncji,
Trewiru i Kolonii, od 1623 władca Bawarii, od 1692 władca Hanoweru (czyli łącznie 9), od 1777 łącznie
8
bezkrólewie – władza w rękach dwóch wikariuszy cesarstwa: palatyn Renu dla obsz. pr. frank.,
książe saski dla prawa sask.
RUŚ KIJOWSKA:
władza – należała do książąt dzielnicowych i wielkiego księcia
książęta dzielnicowi – polityka zagraniczna, najwyższa władza sąd. wojsk. adm., większe znaczenie
od wielkiego księcia
typy zakresu władzy książęcej – jedynowładztwo, współrządy z bojarami, wykonywanie funkcji
wojskowych
księstwa ruskie – na czele wlk książę włodzimierski od 1240, tronem dysponował chan, nadawał
jarłyk na sprawowanie władzy w tronie, upoważniający księcia do dowództwa wojskowego, stos.,
dyplomatycnzych z Ordą, ściągania podatków i ograniczonej polityki zagranicznej
17
następstwo tronu – na zasadzie senioratu (od 1054) – państwo podzielono na 5 dzielnic: najstarszy
syn władał Kijowem i Nowogrodem, pozostali kolejno: Czernichowem, Perejesławem, Włodzimierzem
Wołyńskim i Smoleńskim
senior kijowski – miał władzę wielkoksiążęcą i zwierzchnictwo nad seniorami
dziedziczność poszczególnych dzielnic – uchwalona w 1097 na zjeździe w Lubeczu
II. ADMINISTRACJA CENTRALNA
ZGROMADZENIA NADWORNE:
Francja – ośrodek zarządu państwa to dwór królewski – król + dygnitarze koronni, obok niej kuria
królewska – wybierana przez władcę, i walna rada – powoływana przez króla w najważniejszych
sprawach jako organ doradczy, potem z kurii wyłoniły się: Ścisła Rada Królewska, Izba
Obrachunkowa i Parlament (organ sądowniczy)
Niemcy – zjazd nadworny, rada nadworna z cesarzem lub prezydentem na czele, zajmowała się:
lennami Rzeszy, cesarskimi prawami zastrzeżonymi, przywilejami i sprawami karnymi przeciwko
książętom
Ruś Kijowska – w każdym księstwie dzielnicowym istniały rady, nie były one stałe, zwoływane dla
określenia kierunku polityki zagranicznej, zwoływano też wiece – uchwalano na nich jednomyślnie
istotne sprawy księstwa
URZĘDNICY NADWORNI:
Francja – wielcy dygnitarze korony – mianowani dożywotnio przez króla, najważniejsza pozycja
wśród nich: wielki seneszal – naczelnik królewskich sił zbrojnych, zwierzchnik urzędów lokalnych, zca króla, urząd zlikw. w 1191, kanclerz – prowadzenie kancelarii + kompetencje cywilne seneszala,
zlikwidowany w 1227, odtworzony w 1315, poza tym: konetabl (sprawy wojskowe), cześnik,
miecznik, koniuszy
Niemcy – Kancelaria Rzeszy – z arcykanclerzem na czele (abp moguncki) i z-cą –
protonotariuszem, ochmistrz dworu – załatwianie mniej ważnych spraw państwa, palatyn dworu
– z-ca króla w sądownictwie, nadawał prawa i przywileje za zgodą władcy, mianował notariuszy, poza
tym: podkomorzy, koniuszy, marszałek dworski
18
Ruś Kijowska – urzędy tak jak w jednolitej monarchii feudalnej, zastrzeżone jednak TYLKO DLA
BOJARÓW
III. ADMINISTRACJA TERYTORIALNA ®
Francja
XI w. -> zmiany w zarządzie domeny:
 prewot lub bajul – podlegał im obszar zwany okręgiem prewotalnym
 sprawowali funkcje – adm, skarbowe, wojskowe i sądowe
 prewoci rekrutowali się z niższych warstw - nie stanowili zagrożenia dla króla
 urząd przyjmowali w dzierżawę, oddając do skarbu ustaloną kwotę, nadwyżka zostawała
dla nich (-> niezadowolenie ludności)
 baliwowie – zwierzchnicy prewotów (od 1190)
 każdemu baliwowi podlegało kilka okręgów prewotalnych –> obszar jego władzy –
baliwat
 na południu baliw = seneszal, okrąg prewotalny = seneszalia
 Paryżu – funkcje baliwa pełnił prewot, podlegali mu niżsi prewoci
 baliwów mianował król na czas nieograniczony; liczne ograniczenia osobiste, by
uniemożliwić im uniezależnienie się
 zakres władzy analogiczny do podległych im prewetów
 stała pensja
ROZDZIAŁ IV – MONARCHIA STANOWA
§ 1 – Ustrój społeczny. Struktury stanowe
I. DUCHOWIEŃSTWO
duch. wyższe katolickie – arcybiskupi, biskupi, opaci, przeorzy, członkowie kapituł i kolegiat;
niższe - prezbiterzy
duch. wyższe prawosławne – arcybiskupi, władycy, archimandryci, klirosi; niższe – popi
podział z racji ślubów i święceń – na diecezjalno-świeckie i klasztorno-zakonne
19
cechy – stan otwarty, w kościele katolickim raczej celibat, w prawosławnym tylko zakonnicy byli
bezżenni
przywileje – prawo kanoniczne, własne sądownictwo (privilegium fori), zwolnienie z danin i
służebności (privilegium immunitas), wyłączne prawo do korzystania z beneficjów kościelnych, nie
mieli obowiązku służby wojskowej
II. STAN SZLACHECKI
PODZIAŁ WEWNĘTRZNY:
sposoby wejścia do stanu – nobilitacja, sprawowanie urzędu uprawniającego do szlachectwa,
urodzenie z ojca szlachcica
podziały – szlachta rodowa, urzędnicza, szlachta dworska (na dworze królewskim) i prowincjom. (w
majątkach ziemskich)
SZLACHTA WYŻSZA (bezpośredni wasalowie króla):
Francja –wasalowie korony (książęta, baronowie i hrabiowie), trudnili się turniejami, polowaniami i
wojną
Rzesza – książęta (243 rody) – na szczycie książęta elektorzy – prawa: wybór króla, osobne
kolegium w Sejmie Rzeszy, najwyższe sądownictwo, regalia monarsze, godność elektorska dziedziczna
– primogenitura, niepodzielność terytoriów elektorskich, książęta Rzeszy – władcy teryt. z prawem
zasiadania w Sejmie jako wiryliści (1 księstwo = 1 głos), panowie Rzeszy – reprezentowani w
Sejmie Rzeszy, 6 głosów kurialnych
Anglia – baronowie – więksi (maiores) i mniejsi (minores), po powstaniu parlamentu nazywano
baronów lordami/parami
Rosja – książęta służebni – dawni władcy dzielnicowi, po utracie niezależności przeszli na służbę
do wielkiego księcia; bojarzy – wielmożowie wywodzący się ze starszyzny rodowo-plemiennej
(ziemscy) lub z urzędników książęcych (książęcy), potem obie warstwy zlały się w jedną
SZLACHTA NIŻSZA (pośredni wasale króla):
Francja – małe znaczenie, zeszli do roli szlachty prowincjonalnej
Rzesza – szlachta krajowa – zależna od władców, stacjonowała w swoich lennach, wolne
rycerstwo – rycerze posiadający bezpośredniość cesarską, niepodlegający innym panom feudalnym,
około 1500 osób, ministeriałowie – od X w., wywodzili się z niewolników, którym nadawane były
funkcje wasali
20
Anglia – rycerstwo – stan otwarty, od 1290 roku swoboda sprzedaży lenn (Edward I)
Rosja – dzieci bojarskie – potomkowie członków dawnych drużyn książęcych, dostali się pod
bezpośrednią zależność wielkiego księcia, obowiązkiem była służba wojskowa; dworianie – wyw. się
z sług dworskich za służbę dostali część dochodów książęcych i ziemię w użytkowanie (pomiestiję)
PRZYWILEJE:
cechy – szlachta miała własne prawo lenne i ziemskie, odrębne sądownictwo, w niektórych
państwach rezerwacja wyższych dygnitarstw świeckich i duchownych
zróżnicowanie w prawie – nietykalność osobista, majątkowa, nie dotyczyły ich kary hańbiące i
tortury, zakazy małżeństw z nieszlachtą, upośledzenie prawne dzieci z takich związków
różnice szlachty – herby, tytuły, styl życia, kodeksy obyczajowe, ordery, ubiory, bronie
III. STAN MIESZCZAŃSKI
ORGANIZACJA SPOŁECZNA:
podział majątkowy – patrycjat – najbogatsi kupcy i rzemieślnicy, bankierzy, członkowie władz
miejskich, decyzje o osadzie urzędów i polityce miasta; pospólstwo – drobni kupcy, rzemieślnicy,
czeladnicy, ograniczony wpływ na władzę miejską; plebs – pozostali – służba najemna, włóczędzy,
żebracy, pracownicy dniówkowi, bez wpływu na sprawy miasta
podział prawny – obywatele – obywatelstwo dziedziczne lub nabyte, piastowali urzędy, posiadali
nieruchomości, prowadzili handel, mogli warzyć piwo itd., mieszkańcy – wywodzili się z napływającej
do miasta ludności wiejskiej
ORGANIZACJA GOSPODARCZA. GILDIE I CECHY ®
 gildia – zawodowa organizacja kupców miejskich
 na czele – starszy (Olderman), któremu pomagało 4 asesorów (wardensi)
wspomaganych przez funkcjonariuszy
 tworzyli oni zarząd gildii, który wraz z wybieralną radą zarządzał jej sprawami i
majątkiem
 funkcje religijne, opiekuńcze
 hanza – związek gildii poszczególnych miast w celu wzajemnej współpracy – od kilku do
kilkunastu miast (największa była Hanza niemiecka)
21
 Hanza Niemiecka
 geneza: układ między Lubeką a Hamburgiem z 1241 r.
 siedziba w Lubece
 przynależność była dobrowolna (miasta rządzące się p. niemieckim i przychylnych
kupcom niemieckim)
 miasta pozaniemiecki -> placówki zagraniczne – kantory (Bergen, Nowogród, Brugia,
Londyn, Gdańsk), faktorie – podlegały kantorom
 z czasem utworzyły się 4 grupy miast: westfalska (Kolonia), saska (Brunszwik),
wendyjska (Lubeka), prusko-inflancka (Gdańsk)
 organizacja Hanzy -> akty (konfederacje)
 najważniejszy organ -> zjazd zwoływany w Lubece w zależności od potrzeb
 uchwały obowiązywały wszystkich członków
 zmierz hanzy – XVI wiek; upadek – XVII wiek
 cechy – zrzeszały rzemieślników wykonujących w mieście ten sam zawód lub pokrewną
specjalizację
 organizacja przymusowa i zamknięta
 mistrzowie, czeladnicy i uczniowie
 nauka trwała od 4 do 6 lat (uczeń traktowany jak członek rodziny mistrza)
 po nauce było się czeladnikiem
 aby zostać mistrzem trzeba było wykonać majstersztyk i zdobyć doświadczenie
(wędrówka po innych miastach)
 wzrost konkurencji -> reglamentacja liczby warsztatów (stały się dziedziczne)
 prowadziło to do zaostrzenia antagonizmów wewnątrz-cechowych (min nielegalne
uprawianie rzemiosła poza murami miasta)
 organizacja cechów – na czele cechu stało kilku starszych cechowych, kierujących
jego sprawami i zarządzających jego majątkiem, mieli też uprawnienia sądowe
 cechy pełniły także funkcje ochronne i religijne
§ 3 – Ustrój miast ®
WŁOCHY
OKRES KONSULARNY (koniec XI w. – koniec XII w.):
22
 aregnum/concio – ogólne zebranie obywateli posiadających pełnię praw politycznych,
decydowało o kierunkach polityki miasta
 Rada Wielka (consilium generale) – do 500 obywateli
 wyparła ogólne zebranie
 kadencja pół roku
 wybierała ze swego grona -> Rada Ścisła (consilium minus) – organ ścisłej władzy
miejskiej, kontrolujący i doradzający konsulom
 konsul – urząd ten pojawił się w końcu XI w.
 władza wykonawcza w mieście
 wyboru dokonywano zazwyczaj spośród wyższych warstw mieszczaństwa
 pobierali wynagrodzenie (feudum)
 musieli składać pisemne sprawozdanie po końcu kadencji
 kadencja: rok, rzadziej 2 lata
 mogli być wybrani ponownie
 konsulat –> organ kolegialny, od 2-21 członków
 zanik ustroju konsularnego -> wojny włoskie cesarza Fryderyka I, spory wew. między
konsulami i wzrost znaczenia możnego mieszczaństwa

OKRES PODESTY: (schyłek XII w. – do połowy XIII w.)
 kryzys konsulatu -> przekazywanie władzy jednemu konsulowi
 podesta – jednoosobowy urząd władzy konsularnej
 warunki:
 30 lat
 stan rycerski
 zamieszkiwanie w mieście odległym o min 50 mil
 odpowiednie wykształcenie
 ściśle określony tryb życia
 zakaz sprowadzania rodzin do miasta, prowadzenia interesów, udawania się za mury
miejskie i prowadzenia korespondencji
 kadencja: rok lub pół roku -> po jej upływie sprawozdanie (badane przez specjalny organ –
syndykat -> pokrycie szkód/wynagrodzenie)
 stałe wynagrodzenie
23
 zasada: podestą zostawał biegły administrator
 kompetencje podesty:
 władza administracyjna, wojskowa i sądowa
 ściąganie podatków
 utrzymywanie pokoju publicznego
 zajmowanie się ubogimi i szpitalami
 pomagali mu niżsi urzędnicy miejscy
 odpowiedzialność za sprawowanie urzędu
OKRES CECHOWY:
 cechy – powstawały od XII w.
 odrębne organizmy w ramach komuny
 na czele starsi cechowi (kapitanowie, konsulowie, pierwsi)
 w obrębie cechów skupiał się lud miejski
 działalność gospodarcza
 służba w oddziałach piechoty (pedites)
 przeciwwaga dla piechoty -> formacje kawalerii <- szlachta
 dwie rywalizujące ze sobą komuny -> podział władzy i powstanie 2 gmin:
 gmina właściwa
 gmina ludowa (cechowa)
 komuna cechowa – popolani
 komuna podesty - szlachta
SIGNORIE:
 powstanie: związane z centralizacją władzy w komunach miejskich
 podeści i kapitanowie ludu zaczęli być wybierani na dłużej (->dożywotnio)
 coraz szersze kompetencje (do uprawnień dyktatorskich)
 stali się faktycznymi władcami miasta, uzyskując tytuł panów miast (signor)
 zachowano stare komunalne instytucje, pozbawione jednak większego znaczenia
 próba legalizacji swojego urzędu przez signora <- przywilej od cesarza/papieża nadający mu
tytuł dziedzicznego księcia
24
REPUBLIKI MIEJSKIE (republiki mieszczańskie -> Florencja):
 Florencja -> główny ośrodek miejski
 Władza – faktycznie szlachta
– formalnie władza należała do podesty, Rady Wielkiej (300 osób) i Rady
mniejszej (90 osób)
– stan rzeczy utrzymał się do 1250 r. -> przejęcie władzy przez lud
 Niezadowolenie patrycjatu, pospólstwa i plebsu
 władza po 1250 – w rękach ludu, oparcie na organizacji wojskowej
 władza po 1294: „Zarządzenie Sprawiedliwości” –> naczelna władza w rękach
21osobowej Rady (przedstawiciele cechów), a władza wykonawcza i wojskowa –> chorąży
sprawiedliwości
 Florencja -> demokratyczny ustrój republiki mieszczańskiej -> do 1378
-> od 1434 signoria (do 1512)
REPUBLIKI MIEJSKIE (republiki arystokratyczne -> Wenecja, Genua):
WENECJA:
 Komuna Wenecji ukształtowała się w XI w.
 Władza należała do arystokracji -> Wielka Rada
 naczelna władza w mieście
 wybierana corocznie
 480 osób (Złota księga -> nazwiska rodów)
 dziedziczne członkostwo
 kompetencje: formalnie – wszelka władza w mieście; w praktyce: ustawodawstwo,
uchwalanie podatków, nadawanie godności, przyjmowanie do p. miejskiego, decyzje o
wojnie i pokoju
 doża – formalny naczelnik Wenecji
 władza wykonawcza
 wybierany przez kolegium elektorów złożone z członków Rady, którzy ukończyli
30-stkę
 skomplikowana 9-stopniowa elekcja
 doża zaprzysięgał kapitulacje określające jego uprawnienia (wcześniej nieograniczona
władza)
25
 był kontrolowany przez Rade Mniejszą i Rade Dziesięciu
 za nadużycia, nawet po śmierci doży, majątkową odp. ponosiła rodzina
 Senat – organ doradczy doży (patrycjusze)
 wykształcił się z Rady Mniejszej
 liczba członków doszła do 300
 prawy polityki zagranicznej, kościelne, finansowe, urzędnicze
 Rada Dziesięciu –> powołana w pierwszej poł. XIV w.
 członkowie wybierani przez Radę Wielką
 kompetencje: przeciwdziałanie zamachom na całość, jedność, bezpieczeństwo i ustrój
republiki, sprawowanie sądownictwa w sprawach dla niej zastrzeżonych
 Najjaśniejsza Signoria Wenecji –> organ reprezentujący państwo
Skład: doża i 6-osobowa Tajna Rada (po 1 przedstawicielu z każdej dzielnicy),
Kadencja: rok
Kompetencje: czuwanie nad wykonaniem uchwał Rady Wielkiej i Senatu, sprawowanie
najwyższego sądownictwa, rozstrzyganie sporów kompetencyjnych
GENUA:
ustrój – władza ogólna w rękach zgromadzenia generalnego obywateli (kupcy)
władza wykonawcza - najpierw 4 konsulowie, od 1257 roku również kapitan ludu, od 1309 r.
przekształcił się w stanowisko dożywotnie z tytułem doży
ustrój w XVI wieku – upodobnienie do ustroju Wenecji
na czele państwa doża z 2-letnią kadencją
obok niego Senat (12 gubernatorów)
Rada Wielka (400 członków – wybór losowy spośród najlepszych rodów)
Rada Mniejsza (funkcje kontrolne, wybierała ją Rada Wielka)
II. FRANCJA
 rozwój emancypacyjnego ruchu komunalnego -> koniec XI wieku
 początek XVI wieku -> wzrost ingerencji władców w ustrój miejski
 miasta prewotalne – w środkowej Francji,
 najmniejszy zakres samorządu
26
prewot – władza administracyjna, sprawował też wymiar spr. przy współudziale
ławników
 zastępca –> mer i 12 przysięgłych -> bezpośredni zarząd miastem
 miasta komunalne – na północy
 główny organ władzy – ogólne zebranie obywateli (ustawodastwo + wybór władz
miejskich)
 ławnicy + mer (władza adm. i sądowa)’ od 24 do 100 ławników wybieranych przez
ogólne zgromadzenie obywateli, rzadziej – specjalni elektorzy
 Mer -> wybrany spośród ławników, pełnił funkcje naczelnika adm., przewodnikczą ego
sądu i dowódcy milicji
 Kadencja wszystkich władz -> przeważnie rok, rzadziej 2 lata
 miasta konsularne – na południu kraju
 widoczne wpływy włoskie
 Parlament – ogólne zebranie obywateli, naczelny organ władzy, uprawnienia
ustawodawcze
 wyparty przez Wielką Radę
 konsulowie – władza wykonawcza i sądowa; organ kolegialny składający się z 2 do 24
osób
 w stosunku do nich organem kontrolno-doradczym była Rada Mniejsza
 XII wiek ->zanik urzędu konsulów -> podesta

III. NIEMCY
 miasta cesarskie (państwowe) –> zakładane przez cesarza, któremu podlegały
 Norymberga, Ulm, Frankfurt nad Menem
 szeroki samorząd
 miasta krajowe – zakładane przez władców terytorialnych i feudałów świeckich – zależne od
nich w większym lub mniejszym stopniu
 Wiedeń, Drezno
 miasta biskupie – zakładane przez biskupów diecezjalnych
 większość uwolniła się spod tej zależności -> wolne miasta Rzeszy (tylko bezpośrednia
zależność od cesarza
 ustrój <- zależny od przywilejów od fundatora
27
 wójt/sołtys – najwyższy organ władzy w mieście (okres przedsamorządowy)
 sądownictwo w ograniczonym zakresie
 uwalnianie się miast i uzyskiwanie przez nie samorządów -> wolne miasta
 rada miejska – najwyższy organ władzy w okresie samorządowym
 tworzyła się z organu kierującego związkiem mieszczan walczących z panem lub z
podziału ławy sądowej na radę miejską i ławę właściwą (->wyłącznie sądownictwo)
 skład: corocznie wybierani rajcy (brak stałej liczby)
 wybierali: mieszczanie z pełnią praw/system kooptacji
 na czele: burmistrz (większe miasta -> kilku, głównego zwano prezydentem)
 kompetencje burmistrza: przewodniczył radzie i reprezentował miasto, sądownictwo
w niewielkim stopniu; wybierany corocznie przez obywateli, lub przez radę
 urząd radziecki <- obsadzany włącznie przez patrycjat
 kompetencje rady: ustawodawstwo miejskie, zatwierdzanie statutów cechowych,
zapewnienie bezpieczeństwa i obrony, sądownictwo w sprawach handlowych i
porządkowych
 ława – organ sądowniczy, składała się z sołtysa-sędziego jako przewodniczącego i ławników
 bunty pospólstwa przeciwko dominacji patrycjatu -> rozmaite skutki, od przejęcia władzy przez
pospólstwo (jeśli zwyciężyli) do powołania nowego organu – reprezentacji pospólstwa
(trzeci ordynek) - przy kompromisie – dopuszczenie obok rady do współrządzenia miastem
 system filialny powstawania miast – wykształcono miasta macierzyste, w oparciu o
których ustrój i prawo lokowano nowe miasta – miasta-córki / miasta filialne
 powstały w ten sposób całe rodziny p. miejskiego
§ 4 – Ustrój polityczny
I. KONSTRUKCJA KORONY KRÓLESTWA
Korona Królestwa (Corona Regni) – pojęcie powstałe w Anglii w XII wieku, prawno-ustrojowy
wyraz monarchii stanowej, charakter państwa zmienił się z prywatno- na publicznoprawne, korona
została związana z państwem jako całością, państwo było rzeczą publicznoprawną (res publica)
II. WŁADZA KRÓLEWSKA
ZAKRES WŁADZY:
28
Francja – władzę królewską określili legiści, urzędnicy szlacheccy i mieszczańscy, znawcy prawa
rzymskiego, monarcha był najwyższym zwierzchnikiem lennym, źródłem sprawiedliwości i
suwerenności władzy
Anglia – władza królewska na podstawie „Wielkiej Karty Wolności” – królowie stracili na znaczeniu na
rzecz Parlamentu, monarcha miał prawo wydawania statutów, dowództwo wojskowe, politykę
zagraniczną, mianowanie + odwoływanie urzęd.
Rzesza – przepisy Złotej Buli z 1356 r., od 1539 zaprzysięgano kapitulacje wyborcze (warunki
przestrzegane przez króla)
Rosja – od Iwana IV książęta tytułowali się carami, a władzę swoją określali jako samodzierżawie
(wszelka władza państwowa + ius vitae ac necis nad poddanymi), kompetencje: polityka
zagraniczna, obsadzanie urzędów, zwoływanie soborów ziemskich i kontrola ich działalności, od 17
wieku władza królewska była ograniczana
NASTĘPSTWO TRONU:
Francja – system agnatyczny bez kobiet do 1420 roku, od około 1422 teoria statutowa –
dziedzicem korony z mocy prawa mógł być tylko najstarszy syn zmarłego władcy, prawa tego nie
można było się zrzec ani zmienić, w razie niepełnoletności regencję sprawowała osoba wyznaczona
Anglia – system primogenitury, od 1301 roku następca miał tytuł księcia Walii, w razie
niepełnoletności regencję sprawowała rada regencyjna lub królowa-matka, potem regenta wyznaczał
Parlament
Rosja – najpierw sukcesja tronu przez syna (lub córki, jeśli brak syna), ostatecznie wybierał car, od
1598 roku cara wybierał Sobór Ziemski, od 1613 roku wybierano cara w obrębie dynastii Romanowów
III. ADMINISTRACJA CENTRALNA
RADA KRÓLEWSKA:
Francja –Rada Królewska – od XIII wieku, organ kolegialny, skład ustalony na stałe w XVI w.,
kompetencje: polityka zagraniczna, administracja państwem, sprawy finansowe, wykonanie
sądownictwa (kasacja i ewokacja) – od 1497 roku kompetencje przekazano Wielkiej Radzie; Izba
Obrachunkowa – kontrola rachunków urzędników prowincjonalnych, administracji królewskiej, sąd
skarbowy i wydawanie rozporządzeń
Anglia – Rada Ścisła – skład określał król, kompetencje adm., ustawodawcze. (ordonanse),
sądownicze (później jej odebrane)
29
Rzesza – Rząd Rzeszy – cesarz jako przewodniczący + 20 członków, od Karola V 22, siedziba –
Norymberga, kompetencje: wszystkie sprawy wewnętrzne i zagraniczne, wymagana większość głosów
Rosja – Duma Bojarska – od XV wieku, skład ustalał car, do Iwana IV tylko bojarzy (dumni), od
Iwana IV dworianie i urzędnicy (dumni diakowie), kompetencje: ciało doradcze, potem pomaganie
królowi w rozstrzyganiu spraw państwa
URZĘDNICY NADWORNI I PAŃSTWA:
Francja – wzrost pozycji kanclerza, nowe kompetencje: kontrola nad administracją i wymiarem
sprawiedliwości, potem wzrost znaczenia urzędników skarbowych
Rosja – w XV w. pojawiły się prikazy – organy powołane do zarządzania różnymi dziedzinami
państwa, na czele ich stali bojarzy mianowani przez króla, prikazów było około 40, kompetencje:
sprawy dworsko-skarbowe, sąd., wojsk., specjalne
IV. ZGROMADZENIA STANOWE OGÓLNOPAŃSTWOWE ®
GENEZA:
 dalsza geneza: wiece
 bliższa geneza: zgromadzenia duchownych i zjazdy ogólnopaństwowe
 właściwa geneza zgromadzeń -> kształtowanie się ustroju stanowego
PARLAMENT W ANGLII:
Geneza:
 nazwa parlament -> po raz pierwszy w XIII w. w odniesieniu do zgromadzeń dzierżawców
królewskich
 pierwotnie król mógł wybierać sobie osoby, z którymi chciał omawiać najważniejsze
sprawy państwa -> Jan bez Ziemi polecił szeryfom wydelegować do kurii po 4 rycerzy z
każdego hrabstwa
 połowa XIII w -> rozszerzona Rada Wielka (możni, duchowieństwo, od 2 do 4 rycerzy z
poszczególnych hrabstw <- wybierani)
 parlament zwołany w 1265 r. -> po raz pierwszy także delegacja mieszczan
 do połowy XIV w nie było dwóch izb, parlament miał ch. rady rozszerzonej
30
Struktura:
 do poł. XIV w. -> główną rolę odgrywało możnowładztwo
 system bikameralny (podział na dwie izby) -> poł. XIV w.
 Izba Wyższa (Lordów) – możnowładztwo
 arcybiskupi, biskupi, opaci, przeorowie zakonów (wyższe duchowieństwo)
 bezpośredni lennicy króla (posiadający określone lenno)
 Ryszard II -> możni na jego imienne zaproszenie
 potem, aby wejść do Izby Lordów, trzeba było mieć tytuł para
 Izba Niższa (Gmin) – zasiadali przedstawiciele rycerstwa i mieszczaństwa
 nie był to twór sztuczny -> wcześniejsze przyczyny przemawiające za połączeniem obu
reprezentacji (np. wspólne zasiadanie na sesjach sądowych podczas zgromadzeń
hrabstw czy osiedlanie się synów rycerzy w miastach i nabywanie ziemi przez mieszczan
-> przenikanie się stanów)
 zmieniająca się liczba członków
 skład: od 1295 r. po 2 rycerzy z 37 hrabstw i po 2 przedstawicieli z każdego
uprzywilejowanego miasta, których liczba znacznie wzrosła -> przewaga mieszczan
 wybór rycerstwa: najpierw szeryf desygnował przedstawicieli z hrabstw, potem zasada
wyboru <- wolni właściciele ziemscy hrabstwa; później ograniczono rycerstwo do
osiadłego na stałe w hrabstwie, a od 1430 cenzus majątkowy – 40 szylingów dochodu
rocznie; bierne p wyborcze tylko osoby stałe zamieszkałe w hrabstwie -> tylko
rycerze/szlachcice z urodzenia
 szeryf hrabstwa określał miasta uprawnione do wysyłania posłów, później nie mógł pomijać
miast poprzednio już reprezentowanych
 obrady – miejsce i termin ustalał król, od XIV w. opactwo westminsterskie było stałym
miejscem obrad, zwoływano parlament zazwyczaj raz w roku (podatki)
Kompetencje:
 ustawodawstwo ogólnopaństwowe
 wywodziło się z p. gmin do przedstawienia królowi petycji o wydanie ustawy
rozstrzygającej daną kwestię (przyjęcie/odrzucenie)
 przyjęcie -> tekst redagowała kancelaria, często przeinaczając treść -> od XV w. Izba
Gmin sama zaczęła to robić-> projekt ustawy (bill)
 podobna inicjatywa -> Izba Lordów, król
31
 aby projekt nabrał mocy musiał być zatwierdzony przez obie Izby i króla -> act
 Sądownictwo
 Izba Lordów –> najwyższa instancja sądowa państwa i sąd równych dla przestępstw
popełnionych przez lordów, potem także trybunał rozstrzygający przestępstwa urzędnicze
 impeachment – skarga wnoszona przez IG przeciw oskarżonym o nadużycie władzy,
rozstrzygana przez Izbę Lordów
 act of attainder (odmiana impeachmentu) -> ustawa Parlamentu, skazująca danego
urzędnika na karę śmierci lub wygnania bez procesu na podstawie głosowania
 sprawy finansowe
 1297 r. -> Edward I -> zobowiązał się nie nakładać podatków bez zgody parlamentu
 Izba Gmin od XV w. wnosiła wszystkie projekty ustaw skarbowych, zatwierdzał je król
STANY GENERALNE WE FRANCJI:
Geneza:
 wyłoniły się z kurii królewskiej na początku XIV w.
 termin „Stany Generalne” po raz pierwszy w 1484 r. (wcześniej „Trzy Stany”)
 przyczyna zwołania: konflikt Filipa IV Pięknego z papieżem Bonifacym VIII
 1308r. SG zwołano po raz drugi -> sprawa Zakonu Templariuszy
Struktura:
 Izby: duchowna, szlachecka i mieszczańska (stan trzeci)
 nominacje – szlachtę i duchowieństwo zapraszał król imiennie do 1484, stan trzeci
reprezentowali przedstawiciele wybranych przez króla miast – miasta komunalne i konsularne
wybierały same swych posłów, w miastach prewotalnych wybierał prewet
 miejsce i termin obrad zależne od woli króla
 każda z izb obradowała oddzielnie, razem tylko na otwarcie i zamknięcie zgromadzenia,
 podjęcie uchwały -> jednomyślność wszystkich izb
 od 1484 r. wprowadzono system wyborów
 okręgiem wyborczym był baliwat
32
każdy stan wybierał delegatów osobno
szlachta i duchowni bezpośrednio –> w szlachcie posiadacze lenn w baliwacie, w
duchowieństwie posiadacze beneficjów i kapituły + klasztory
 mieszczanie wybierali posłów pośrednio
 wśród delegatów pojawili się pierwsi chłopi
 miejsce i termin -> zależne od woli króla
 czasami odrębne zebrania stanów północnych, południowych lub tylko jednego stanu
 duża nieregularność w zwoływaniu SG
 przewaga pozycji zgromadzeń (lata 1357 i 1413) -> obowiązek zwoływania stanów dwa
razy w roku
 przewaga króla u schyłku wojny 100 -> 1439 r. SG uchwaliły stały podatek na
utrzymanie armii -> uniezależnienie króla od finansowego poparcia stanów
 SG przestały mieć znaczenie, od 1614 nie zwołano ich 1789 roku
Kompetencje:
 uchwalanie podatków ( potrzebne na prowadzenie wojen, król nie mógł ich sam ustanawiać, ze
względu na posiadające przez stany przywileje/zwolnienia dot. podatków)
 p. przedstawiania zażaleń i postulatów dotyczących reformy ustroju państwa
 wyrażanie zgody na alienację domeny
 wybór nowej dynastii w wypadku wygaśnięcia starej
Zgromadzenie Notablów – substytut SG, składało się z przedstawicieli wszystkich stanów, ale
pochodzących z imiennego zaproszenia władcy – kompetencje podobne do SG, oprócz podatków


SEJM RZESZY -> REICHSTAG:
Geneza:
 Reichstag wywodził się ze zjazdu nadwornego (Hoftag)
 zwoływany był od XII wieku
 skład osobowy zależał od monarchy -> z reguły książęta świeccy i duchowni posiadający
bezpośredniość państwową
 poł. XII w + przedstawiciele miast cesarskich i biskupich
 terminu Reichstag użyto po raz pierwszy w 1495 roku
Struktura:
33
 charakter federalistyczny Reichstagu – zasiadające w nim osoby nie reprezentowały
poszczególnych stanów, ale tylko terytoria i miasta
 składał się z trzech kolegiów (kurii, izb)
 I książęta elektorzy
 ustanowiła ich Złota Bulla 1356 r.
 7 osób
 p. wyboru króla niemieckiego i p. corocznego spotykania się w 4 tyg. po Wielkanocy dla
omówienia najważniejszych spraw państwa
 przewodniczył abp moguncki (prymas)
 II książęta i panowie Rzeszy
 właściwi książęta świeccy i duchowni -> w liczbie 94, posiadali głosy wirylne
 panowie Rzeszy (bez tytułu książęcego) -> w liczbie 141, mili 6 głosów kurialnych
 przewodniczył im abp salzburski i abp austriacki
 III kolegium miejskie – przedstawiciele 51 miast cesarskich i biskupich
 dwie ławy: reńska (14 miast) i szwabska (37 miast)
 każde miasto – jeden głos
 przewodniczył delegat miasta, w którym aktualnie obradował Sejm
 o miejscu, terminie celu obrad decydował król
 zaproszenie -> specjalny memoriał monarchy, wydany na 6 tyg. przed zgromadzeniem
 od 1356 pierwszy Sejm po koronacji nowego króla zwoływano do Norymbergi
 każde kolegium obradowało odrębnie
 przyjęta uchwała = opinia => ranga ustawy po zatwierdzeniu przez cesarza
 od 1663 r. -> stałe miejsce obrad: Ratyzbona
Kompetencje:
 nie były ściśle określone
 decyzje w sprawach:
 ogłoszenia ogólnoniemieckiej wyprawy wojennej
 tworzenia nowych księstw
 wyrażania zgody na wyprawę koronacyjną cesarza do Rzymu
 zawierania traktatów międzynarodowych
 nakładania podatków ogólnopaństwowych i nowych ceł
 ustawodawstwa
34
 dysponowania ziemiami Rzeszy
 można było wnieść każdą sprawę dot. Rzeszy jako całości
 podjęte uchwały od 1497 r. łączono w jedną całość -> ogłoszenie w formie recesu
SOBÓR ZIEMSKI W ROSJI:
Geneza:
 zwołano go najprawdopodobniej po raz pierwszy w 1549 roku -> okres walk cara Iwana IV z
bojarami
Struktura:
 trzy kolegia: Duma Bojarska (element arystokratyczny, rodzaj senatu), Święty Sobór
(skupiał hierarchów Kościoła prawosławnego) i zebranych w ramach jednej izby przedstawicieli:
dworiaństwa, lokalnych urzędników, mieszczan, gości, dzieci bojarskich, strzelców
a nawet chłopów (raz – 1613 r.)
 skład nie był stały
 przewaga dworian i mieszczan
 od XVII w. desygnację zastąpiono wyborami
 okrąg wyborczy – ujezd (powiat)
 wybory przeprowadzali wojewodowie
 system kurialny
 listę przedstawicieli każdej warstwy społ. określało pismo zwoławcze cara
 sobór zwoływał: car, poprzedni Sobór, a w okresie bezkrólewie patriarcha lub DB
 kolegia obradowały i podejmowały uchwały osobno
 treść uchwał nie była wiążąca dla cara
 znaczenie Soboru zależało od sytuacji politycznej
 Sobory przestały działać pod koniec XVII w.
Kompetencje:
 Nie były określone, zmieniały się wraz z sytuacją polityczną
 wybór cara w razie wymarcia dynastii
 nakładanie podatków
 uchwalanie najważniejszych ustaw
 decyzja (wojna/pokój)
35
§ 5 – Wymiar sprawiedliwości ®
SĄDOWNICTWO KRÓLEWSKIE
FRANCJA:
 okres m. stanowej -> przywrócenie zwierzchnictwa sądowego monarchy (ale NIE centralizacje
najwyższego sądownictwa w jego ręku)
 ogólna tendencja – oddzielenie sądzenia od administrowania
 oparcie większości sądów na elemencie fachowym ->wykształcenie prawnicy
 najniższe sądownictwo królewskie -> prewoci
 I instancja w drobnych sprawach cyw. i karnych
 sąd odwoławczy od wyroków niższych sądów senioralnych
 wyższe sądownictwo -> baliwowie
 odwołania od sądów prewotalnych i wyższych senioralnych
 I instancja – sprawy królewskie
 W XV w. kompetencje balików przejęli namiestnicy
 jeden dla spraw karnych, drugi dla cyw.
 sądzili w otoczeniu asesorów -> później stały radców
 najniższe sądownictwo -> Parlament (cztery izby)
 Izba Wielka (Rozpraw)
 instancja odwoławcza baliwów i prewota Paryża
 I i ostatnia instancja w sprawach: obrazy majestatu króla, niektórych osób
prawnych, dóbr królewskich i apandaży, przestępstw popełnionych przez parów i
członków sądów najwyższych (karne i cywilne
 Izba Wieżyczki
 pierwotnie komisja Izby Wielkiej, rozpatrująca sprawy karne zagrożone karą
śmierci -> wyroki ogłaszano w IW
 samodzielność zyskała w XVI w.
 rozpatrywała odtąd apelacje w sprawach karnych
 Izba Dochodzeń
 początkowo -> sporządzenie projektu wyroku, który miała wydać IW
 w XVI w. orzekała już niezależnie
36

 do








Izba Skarg
 wywodziła się z komisji decydującej o przekazaniu złożonych do króla skarg do
właściwych sądów
 XVI w. -> sama zaczęła wydawać orzeczenia – odwołania od nich do IW
XV w. funkcję sądu najwyższego pełnił jedynie Parlament w Paryżu
później -> na jego wzór – parlamenty prowincjonalne
funkcje sądowe
nadzorował urzędników
badał zgodność ordonansów królewskich z obowiązującymi prawami i zwyczajami -> p.
Parlamentu do remonstracji (odmowa wpisu aktu królewskiego do obowiązującego rejestru > król mógł to ominąć przez wydanie pisemnego nakazu rejestracji lub osobiste przybycie
do Parlamentu i poproszenie o rejestrację)
stały skład ustalił się w połowie XIV w.
78 radców (44 duchownych i 34 świeckich)
Początkowo byli mianowani dożywotnio przez króla z możliwością odwołania -> później
uzupełnianie składu przez kooptację
Koniec XV w. -> zasada nominacji przez króla jednego z 3 kandydatów
ANGLIA:
 nowa organizacja królewskiego wymiaru spr. wyłoniła się z podziału kurii królewskiej
Najwyższe Trybunały Królewskie (Westminster Hall):
 Sad Spraw Pospolitych
 od Henryka II stały skład 5 sędziów
 sprawy cywilne z wyjątkiem tych dotyczących uprawnień Korony
 posiedzenia w miejscach ściśle określonych, bez potrzeby towarzyszenia królowi
 Henryk III -> stała siedziba: Westminster
 Edward I ustanowił przewodniczącego, nadając Sądowi całkowitą samodzielność – sądził on
w towarzystwie 3 sędziów
 Sąd Ławy Królewskiej
 przewodniczący + 3 sędziów
 początkowo towarzyszył królowi
 koniec XIV w. -> stała siedziba w Westminsterze
37
sprawy karne osób posiadających przywilej rozp. ich sporów przez króla; sprawy cyw.
naruszające mir królewski; sprawy dot. interesów korony
 Sąd Exchequeru
 wyłonił się z Exchequeru
 stałe kolegium sędziowskie
 przewodniczący (baron główny) + 3 sędziów baronów
 był to sąd skarbowy –> rozpatrywał skargi w sprawach fiskalnych skierowane przeciw
koronie
 stała siedziba: Westminster
 Sąd Kanclerski
 wyłonił się w XIII w.
 na czele Lord Kanclerz, któremu podlegało mu 12 sędziów i nadzorca zwojów
 6 pisarzy – wnosili skargi i występowali jako doradcy prawni
 postępowanie uproszczone
 sądzono bez ławy przysięgłych
 łatwy dostęp
 specyficzne postępowanie oparte o zasady słuszności
 cechy NTK: sesje odbywały się 4 razy w roku, sędziowie królewscy ponadto objeżdżali kraj
jako sądy koronne delegowane (2 razy w roku)
 sąd delegowany -> na zgromadzeniu hrabstwa, w obecności wolnych posiadaczy ziemi
oraz przedstawicieli miast i wsi
 organizacja -> Edward III -> podział kraju na 6 okręgów sądowych
 sędziowie delegowani -> sprawy cywilne i karne

 struktura sądów lokalnych utrzymała się do przełomu XII i XIII w.
 sędziowie (strażnicy) pokoju <- reformy Henryka II
 wywodzili się z wyznaczanych w każdym hrabstwie rycerzy, odbierających przysięgę
przestrzegania miru królewskiego od pełnoletnich mężczyzn
 kompetencje -> statut westminsterski 1285
 pierwotnie -> ściganie osób naruszających mir i przekazanie ich szeryfowi -> sędziom
delegowanym
 od 1328 sądownictwo karne
38
od XIV w. strażnicy pokoju przekształcili się w sędziów pokoju
1388 -> 6 w każdym hrabstwie, od 1390 -> 8
mianowani przez króla
władza sądowa w większości spraw karnych i adm. hrabstwa
ich działalność -> pozbawienie p. do sprawowania wymiaru spr. Szeryfów i zanik sądów
lokalnych (np. immunitetowych czy dworskich)
 sądy przysięgłych
 rozwijały się od XIII w.
 występowały w procesach karnych i cyw.
 Forma udziału niefachowego czynnika społ.
 przysięgli rekrutowali się spośród właścicieli ziemskich mających określony dochód i
nieposzlakowaną opinię; formowano z nich ławy:
 Ława Wielka
 23 przysięgłych
 wstępne badanie sprawy, celem stwierdzenia istnienia podstaw do oskarżenia
(decyzja o umorzeniu/skierowaniu sprawy do ŁM –> większość głosów)
 decyzja zapadała większością głosów
 Ława Mała dla spraw karnych
 12 przysięgłych
 orzekała tylko o winie, zaś sędziowie zawodowi o karze
 rozprawę prowadzili sędziowie fachowi, zadawali Ławie pytania, mające określić winę
oskarżonego
 werdykt -> uznanie winy/uniewinnienie
 jeśli wina -> wydanie wyroku w oparciu o obowiązujące prawo
 Ława Mała dla spraw cywilnych – podobnie jak powyższa, ale orzekała o istniejącym
stanie faktycznym
 na podstawie ustaleń ławy sędziowie zawodowi wydawali wyrok





ROZDZIAŁ VI – ZAGADNIENIA OGÓLNE PRAWA ŚREDNIOWIECZNEGO
§ 1 – Główne nurty i cechy
39
nurt prawa rodzimego – występował do XII w., ukształtowany na rodzinnej tradycji, opartej na
prawie zwyczajowym
nurt prawa rzymskiego – w późnym średniowieczu, wsparty przez prawo kanoniczne
źródła powstania prawa średn. – w znaczeniu formalnym: zwyczaj, stanowienie i precedens; w
znaczeniu poznawczym: spisy, dokumenty, zbiory wyroków, literatura prawnicza, przekazy historyczne
cechy charakterystyczne prawa śr. – dominacja prawa zwyczajowego, partykularyzm, stanowość i
kazuistyka prawa
§ 2 – Dominacja prawa zwyczajowego
minusy prawa zwyczajowego – było najpierw niepisane, wyjaśniane na wiecach, potem w sądach,
potem pierwsze spisy, prawo zwyczajowe było bezradne wobec przemian
prawo stanowione >> zwyczajowe – najpierw tworzono prywatne zbiory prawa zwyczajowego,
potem je sankcjonowano w drodze postanowień sądów / władców, potem nastąpił zaś rozwój
ustawodawstwa królewskiego




§ 3 – Partykularyzm prawa
partykularyzm osobowy – wyrażany przez zasadę osobowości prawa – jednostka
podlegała prawu plemienia, z którego pochodziła – bez względu na miejsce pobytu
professio iuris – wyznanie prawa, instytucja służąca do ustalenia, czyim prawem będzie się
trzeba posłużyć w danym proc.
terytorialność prawa – wypierała osobowość – wyłącznie stosowane było prawo
obowiązujące na określonym terytorium
partykularyzm terytorialny – sięgał korzeniami związków plemiennych, pogłębił się w
okresie rozdrobnienia feudalnego
§ 4 – Stanowość prawa
stanowość prawa – każdy stan sądził się swoim prawem – szlachta – ziemskim i lennym;
duchowieństwo – kanonicznym; mieszczaństwo – miejskim, chłopstwo – wiejskim (dworskim)
§ 5 – Kazuistyka prawa
kazuistyka prawa – treść prawa określana była przez rozstrzygnięcia przypadków indywidualnych –
normy miały charakter pojedynczych orzeczeń w konkretnych sprawach – kazusów
40
ROZDZIAŁ VII – ŹRÓDŁA PRAWA
§ 1 – Prawo barbarzyńców
I. SPISY PRAW ZWYCZAJOWYCH GERMANÓW. LEGES BARBARORUM.
CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA:
leges barbarorum – zbiory praw zwyczajowych, powstałe w państwach germańskich Europy
Zachodniej, sporządzane od V do IX wieku, obejmowały prawa poszczególnych plemion, brak jest
zachowanych zbiorów z państwa Wandalów, spisy te nie były ustawami, a jedynie zbiorami prawa,
były to wyłącznie zbiory prywatne, stosowano je jednak w sądach, spisane były w zwulgaryzowanej
łacinie, poprawna łacina tylko w leges barbarorum; w Anglii spisano je w języku ojczystym
Podział leges barbarorum:
 zbiory z V i VI w. – utrwalały władzę i umacniały pozycję Germanów na podbitych terenach;
stanowiły wzorzec dla innych
 opracowane w VIII w. – opracowane przez mniejsze plemiona zachodniogermańskie podbite
przez Franków za panowania Merowingów , widać wpływ prawa salickiego ustawodawstwa
kościelnego i królewskiego
 zbiory sporządzone w VIII/IX w. – przez plemiona Sasów, Fryzów i Turyngów, rozmiary
niewielkie
LEGES BARBARORUM SZCZEPÓW WSCH-GERMAŃSKICH (WIZYGOCI, OSTROGOCI,
BURGUNDOWIE):
 Codex Euricianus – z inicjatywy króla Euryka, rok 475, wpływy romanistyczne, wielokrotnie
nowelizowany i uzupełniany przez Codex Revisus (568-586) i Lex Visigothorum
Reccesvindiana – z 654 roku (obowiązywał Wizygotów i Rzymian) i nową redakcję z 681
roku (za króla Erwiga)
 Edykt Teodoryka – rok 508, 155 artykułów, opierały się na źródłach rzymskich, obowiązywał
Ostrogotów i Rzymian, w sprawach spoza edyktu stosowano prawo zwyczajowe germańskie
 zbiór króla Gundobada – lata 480-501, 88 artykułów, obowiązywał Burgundów, uzupełniony
przez redakcję z 517 r. (Liber Constitutionum – za króla Zygmunta)
41
LEGES BARBARORUM SZCZEPÓW ZACHODNIOGERMAŃSKICH (FRANKOWIE):
 Pactus Legis Salicae – lata 508-511 z inicjatywy Chlodwigsa, txt oryginalny liczył 65
artykułów, późniejsze redakcje: za Pepina Małego 763 i Karola Wielkiego 802, wnosiły
niewielkie poprawki formalne, nie było wpływu prawa rzymskiego
 Lex Ribuaria - przeróbka powyższego, obowiązywała franków rypuarskich z okolic Kolonii,
natomiast franków chamawskich z dolnego Renu obowiązywały leges barbarorum z roku 802 za
Karola Wlk
LEGES
BARBARORUM
PLEMION
POŁUDNIOWOGERMAŃSKICH
(ALAMANOWIE,
BAWAROWIE):
 Pactus Alamanorum – opierał się na prawie salickim, powstał w VII wieku
 Lex Alamannorum – lata 712-720, wpływ prawa wizygockiego i salickiego, postanowienia
dotyczące azylu i świętokradz.
 Prawo Bawarów – spisane 741-744, opierało się na zbiorze Alamanów, uzupełniane przez
kapitularze KW i uchwały wojewodów szczepowych
LEGES BARBARORUM PLEMION PÓŁNOCNOGERMAŃSKICH (SASI, TURYNGOWIE,
FRYZOWIE):
 Lex Saxsonum – 802-803, uchwalone na zjeździe w Akwizgranie, 66 artykułów, podzielonych
na 5 części
LEGES BARBARORUM LONGOBARDÓW:
 Edictus regis Rothari – wydany w 643 roku, liczył 388 artykułów, najlepszy i największy
spośród wszystkich leges barbarorum, systematyzacja materiału prawnego zgodnie z kryterium
osobowym, pwzorce rzymskie do stosunków społecznych, głosił zasadę terytorialności prawa
(odrzucenie prawa rzymskiego)
 aktualizacje Edyktu – za: Grimualda 668, Liutpranda 713-730, Ratchisa 746, Aistulfa 750 i
755
LEGES BARBARORUM PLEMION ANGLOSASKICH:
 zbiór króla Etelberta – władca Kentu, zbiór wydany 597-616, potem Ercenbryt 640-664,
Hlotar 685, Wihtraed 695 – wydał ustawę regulującą stosunki kościelne
42
 ustawa Alfreda Wielkiego – wydana 890, pierwszy zbiór ogólno-angielski, skład: prolog,
kontekst (77 artykułów);
 zbiór Knuta Wielkiego – lata 1027-1034, 110 artykułów, z czego 26 to prawo kanoniczne
II. WCZESNOŚREDNIOWIECZNE PRAWO STANOWIONE. KAPITULARZE
 kapitularze (capitularia) – ustawy królów frankońskich, których podstawą wydawania był
bannus królewski upoważniający króla do stanowienia zakazów i nakazów, upowszechniły się
od Karola Wielkiego, najstarsze wydali Chlotar i Childeryk w 524 roku
PODZIAŁY KAPITULARZY:
 ze względu na treść: świeckie (mundana), kościelne (ecclesiastica), mieszane (mixta)
 ze względu na moc obowiązującą: dodane do leges barbarorum (capitularia legibus
addenda) i właściwe (capitularia per se scribenda) – obowiązujące na całym lub części
terytorium królestwa
wyróżniano także instrukcje dla wysłanników królewskich (capitula missorum)
III. POMNIKI PRAKTYKI
DOKUMENTY:
 dokumenty królewskie – wystawiane przez kancelarię królewską, miały pełną moc
dowodową, dzieliły się na diplomata – nadanie lub potwierdzenie przywileju; placita –
protokoły rozpraw wraz z wyrokiem; indiculi – zarządzenia królewskie i pozwy itd.
 dokumenty prywatne – dzieliły się na cartae – oświadczenia woli lub potwierdzenie
powstania stosunku prawnego; i na notitiae – poświadczenie dokonanej czynności prawnej
FORMUŁY I FORMULARZE: sporządzane od VI wieku przez notariuszy z kancelarii książęcych lub
biskupich, były pracami prywatnymi, zawierały wzory dokumentów, nazwy f. pochodziły od nazwiska
twórcy bądź odkrywcy albo od miejsca gdzie zostały spisane
KARTULARZE: księgi zakładane w instytucjach kościelnych na początku IX wieku w celu zapisania w
nich uzyskanych praw i przywilejów, nieruchomości i dokumentów będących dowodami czynności
prawnych
43
§ 2 – Późnośredniowieczne prawo rodzinne
I. NIEPISANE PRAWO ZWYCZAJOWE I JEGO PARTYKULARYZM
Francja – rozdrobnienie prawa wyrażało się w podziale państwa na kraje północne (prawa
zwyczajowego – 360 praw lokalnych opartych na dawnym prawie germańskim z leges barbarorum) i
południowe (prawa pisanego – 340 praw lokalnych opierających się na rzymskim, uznawanych za ratio
scripta (spisany rozum)),
Niemcy – system saski prawa zwyczajowego (północ), system frankoński (zachód), system szwabski
(południe), ponadto tworzyły się prawa miejskie (lubeckie, magdeburskie)
Rosja – obowiązywało prawo niepisane zwyczajowe (drewnij zakon) i traktaty rusko-bizantyjskie
(dogowory) z lat 907, 911, 944, 971 – obejmowały głównie normy prawa międzynarodowego
II. SPISY I USTAWY PRAWA ZWYCZAJOWEGO
ŹRÓDŁA PRAWA WE FRANCJI:
 Najstarsza księga prawa zwyczajowego Normandii – kompilacja prywatna, rok 1200,
najpierw po łacinie, potem starofr.
 Wielka księga prawa zwyczajowego Normandii – zastąpiła powyższą w 1250, stosowana
do dziś jako prawo posiłkowe na wyspach anglonormandzkich Jersey, Anglesey i Guernsey,
zbiór prywatny
 Zwyczaje Beauvaisis (hrabstwa Clermont) – sporządzone przez baliwa Filipa de
Beaumanoir w 1280, systematyczny i dokładny opis prawa francuskiego – kompilacja prywatna
 proces powstawania spisów urzędowych – od XV wieku, Karol VII wydał ordonans, w
1454, aby w każdym baliwacie powołano komisję złożoną z urzędników, prawników praktyków i
przedstawicieli stanów w celu spisania lokalnego prawa zwyczajowego, które miało być
przesyłane do Parlamentu w Paryżu – nie powiodło się to, w 1497 roku uproszczono procedurę
 Coutume de Paris – urzędowa redakcja prawa zwyczajowego okręgu paryskiego z 1580 roku
ŹRÓDŁA PRAWA W RZESZY:
 Zwierciadło Saskie (Sachsenspiegoel, Speculum Saxonum) – powstało w 1215-1235,
autor Eike von Repkow (ławnik sądowy), tekst pierwotny w łacinie, potem przetłumaczone na
dolnoniemiecki, składało się z prologu i 2 części – prawa ziemskiego (Landrecht) i lennego
44
(Lehnrecht), obejmowała wschodniosaskie prawo zwyczajowe, autor nie miał wykształcenia
prawniczego i nie znał prawa rzymskiego, zbiór bardzo popularny, znnany w PL, Litwie,
Czechach, Węgrach,
 Zwierciadło szwabskie (Cesarskie prawo ziemskie i lenne) – rok 1275, uwzględniało
prawo rzymskie i kanoniczne
 Zwierciadło frankońskie – 4 księgi, lata 1328-1338; inflanckie – 1322-1337, fryzyjskie i
styryjskie z XIV wieku
ŹRÓDŁA PRAWA RUSI KIJOWSKIEJ: ®
 Prawda ruska – najstarszy zbiór ruskiego prawa zwyczajowego, jego trzy redakcje: Krótka,
Obszerna, Skrócona
 Prawda krótka
 składała się z prawdy Jarosława (lata 30. XI w.) i prawdy Jarosławowiczów (między
1054-1073)
 zawierała normy dawnego p. zwyczajowego i ustawy książęce (p. Jarosława)
 ustawodawstwo książęce i praktyka sądowa (p. Jarosławowiczów)
 p. Krótka zawierała głównie przepisy z p. karnego i procesowego,
 Prawda obszerna
 przeredagowana i uzupełniona Prawda krótka + statut księcia Włodzimierza Monomacha
wydany 1115-1125
 przepisy tej prawdy uzupełniały postanowienia z zakresu prawa prywatnego
 Prawda skrócona
 wydana w XV w.
 wyciąg z prawdy obszernej, dostosowany do nowych stosunków społ.
 nie odegrała istotniejszej roli -> świadczyła o ciągłej żywotności dawnego p. zwycz.
 Wszystkie trzy redakcje spisane w języku ruskim
ŹRÓDŁA PRAWA ROSJI: ®
 Sudiebnik – z roku 1497
 pierwszy ogólnorosyjski zbiór prawa
 ustanowiony za panowania Iwana III
45
obejmował przepisy Prawdfy ruskiej, gromot ustawnych i sądowych, i nowe
postanowienia (3/5 zbioru)
 68 artykułów
 4 części: sądownictwo lokalne, centralne, prawo rzeczowe, inne zagadnienia
 Sudiebnik carski – wydany w 1550
 za Iwana IV
 100 art.
 uzupełniono poprzedni zbiór o prawo cywilne i karne
 wyższy poziom techniki legislacyjnej
 Stoglaw – wydany w 1551 na soborze cerkiewnym
 100 art.
 regulował organizację wewnętrzną cerkwi
 Sudiebnik cara Fiodora (1589) i Swodnyj Sudiebnik (1606-07)
 brak oficjalnej mocy obowiązującej
 stosowane w praktyce sądowej

III. USTAWODAWSTWO OGÓLNOPAŃSTWOWE I PARTYKULARNE
Francja – ustawy królewskie, czyli ordonanse – moc rozciągała się na obszar tylko domeny
monarszej, moc na terytorium innym uzyskiwały po zgodzie właścicieli, od XIII wieku były
ogólnopaństwowe
Rzesza – landfrydy – ustawy o pokoju ziemskim, ograniczały zemstę prywatną, pierwsze od XI
wieku, potem Fryderyka I z 1152, konstytucja moguncka z 1235 (Fryderyk II), potem Złota Bulla
Karola IV z roku 1346 – ustawa regulująca zasady elekcji królów
Ruś Kijowska – statuty Włodzimierza Wielkiego i Jarosława Mądrego, statuty organizacyjne –
czyli ustawnyje gramoty – dźwińska z 1397 r – autor książę Wasyl, białojezierska – Iwan III, 1488 –
opierały się na prawdzie ruskiej
IV. PRAWO LENNE
Zwyczaje lenne/Księgi lenne – zbiór prywatny, sporządzony na przełomie XI/XII w płn. Italii,
zawierał zwyczaje lenne lombardzkie, ustawy cesarskie w sprawach lennych, orzecznictwo sądów
46
lennych, jego redakcją była Vulgata Accursiusza z XIII wieku – w której to włączono Księgi Lenne do
Corpus iuris civilis – źródłem prawa lennego były też przepisy zwierciadeł
V. PRAWO MIEJSKIE ®
WŁOCHY:
 komuny włoskie – najstarszymi źródłami prawa miejskiego były:
 spisy lokalnych zwyczajów
 orzeczenia sądowe
 ustawy rad miejskich
 Statuty – od końca XII wieku zaczęły tworzyć podstawę p. miejskiego
 systematyczne zbiory prawa, ułożone przez specjalne komisje
 z reguły podz. na 4 księgi: prawo publiczne i administracyjne, prawo karne, proces i prawo
prywatne, przepisy porządkowe i gosp.
 najpierw po łacinie, od XIV po włosku
 treść -> dominacja instytucji p. longobardzkiego, później rzymskiego
 brak jednolitego prawa + liczne partykularyzmy terytorialne -> skłoniły prawników do podjęcia
prób stworzenia p. międzyterytorialnego
 statuty morskie -> w miastach zajmujących się żeglugą
 Tablice z Amalii
 66 artykułów: łacińskie sporządzone przed 1131, starowłoskie w XIV w.
 Zajmowały się sprawami: kapitana, załogi, awarii, ubezpieczeń morskich, spółek, itp.
 płnoc Italii -> ustawodawstwo morskie Wenecji i Genui
NIEMCY:
 p. miejskie było pierwotnie p. zwyczajowym
 proces ujednolicania -> XIII w. -> odmienny dla każdego z miast macierzystych
źródła prawa Magdeburskiego
 pouczenia prawne wysyłane do miast filialnych
 najstarszym był przywilej abp Wichmanna z 1188 r. -> 9 artykułów, potwierdzenie zasad
procesowych i przepisy porządkowe
47
 pouczenia wysyłane przez Magdeburg – do Wrocławia 1261 i 1295, Środy Śląskiej w
1235, Zgorzelca w 1304
 prawo zwyczajowe zawarte w Zwierciadle Saskim
(1215-1235) -> poddawane
przeróbkom w poszczególnych miastach
 Weichbild magdeburski – połączenie kilku prac, jednym z najpowszechniejszych układów
była Wulgata
 ortyle – rozstrzygnięcia ławy miejskiej Magdeburga w sprawach wątpliwych na prośbę miast
filialnych
 z czasem zaczęto tworzyć systematyczne zbiory
Fragment lubecki 1227 r.
 50 art.
 treść: postanowienia wielkiego przywileju z 1226 i wilkierzy miejskich
 do 1263 po łacinie -> potem po staroniemiecku
pierwszy oficjalny druk p. lubeckiego -> 1509 r.
p. lubeckie było konglomeratem norm praw: niemieckiego, obodrzyckiego, skandynawskiego
 główne źródło p. miejskiego obok p. zwyczajowego i praktyki sądowej -> ustawodawstwo
niemieckie: wilkierze, ordynacje i rozporządzenia
 wilkierze
 uchwalane najpierw przez zgromadzenia obywateli miejskich, potem przez radę, od XVI
w. przez ordynki miejskie
 ich wydawanie dopuszczały przywileje cesarskie lub spisy praw zwyczajowych
 pierwotnie -> wilkierze pojedyncze: konkretny przepis prawny, nazwa organu
uchwalającego i data wydania
 XIII w. -> zapisywano je na luźnych kartkach lub tabliczkach wojskowych
 XIV w. -> odrębne księgi wilkierzy
 XVI w. -> specjalne komisje kodyfikacyjne, które tworzyły rozbudowane zbiory
przepisów prawnych
 cel: potrzeby praktyki adm-sąd. i uzupełnianie luk w prawie zwyczajowym
 zawierały przepisy handlowe, rzemieślnicze, finansowe, adm-publ.
 zbiory były corocznie odczytywane przez radę na ogólnym zgromadzeniu obywateli
 odrębną ich grupą były statuty cechowe
 ordynacje i rozporządzenia
48
wydawane przez radę samodzielnie lub wspólnie z ordynkami
ordynacje -> obszerniejsze, normowały wąskie dziedziny prawa (np. p. handlowe)
rozporządzenia -> krótsze, podpisywane jedynie przez burmistrza, dotyczyły spraw
specjalnych
 księgi ławnicze (acta scabinalia) i radzieckie (acta consularia)



Waterrecht
 powszechne prawo morskie
 projekt (Ordinancie) na zjeździe miast Hanzy w 1407 w Lubece
 potem dołączono 24 najstarsze artykuły zwojów olerońskich
 redakcje liczyły po 70 artykułów
 od jednej z nich powstała nazwa: prawo wisbijskie
FRANCJA:
 karty komunalne
 karty municypalne (miasta konsularne)
 karty swobód (miasta prewotalne)
 obejmowały one organizację władz miasta i nadane mu przywileje, przepisy prawa sądowego,
uzupełniane przez ustawodawstwo rady
VI. PRAWO WIEJSKIE ®
 źródła p. wiejskiego -> słabo zbadane
 Niemcy i Europa Środkowo-Wschodnia -> p. wiejskie było konglomeratem innych praw,
nie stanowiło odrębnego systemu
 Niemcy -> niewielka część p. zwyczajowego spisana w formie odrębnych zbiorów,
obowiązujących w dobrach gruntowych poszczególnych gmin wiejskich
 źródła p. wiejskiego w Europie:
 przepisy gromadzkie
 prejudykaty sądów wiejskich
 ustawy pańskie (wilkierze wiejskie) -> normowały p. sądowe, ustrój sądownictwa i
obowiązki chłopów
49
 źródła poznania p. wiejskiego -> przywileje lokacyjne i księgi sądowe
§ 3 – Odmienność systemu źródeł prawa angielskiego (po 1066 r.) ®
I. PRAWO STATUTOWE (STATUTORY LAW)
 Działalność ustawodawcza – pierwsi królowie normandzcy
 statuty – tak nazywały się od XIV w. ordynanse królewskie, pierwotnie łacińskie, potem
francuskie, obejmowały sądownictwo, prawo lenne i karne
 ryty (brevia, writs) – pisemne rozkazy wydawane przez kancelarię królewską
 zmiana – rozwój ustawodawstwa Parlamentu
 petycje jako forma przedkładania monarsze skarg -> zawierały postulaty uchwalenia
nowych regulacji prawnych
 rada monarsza odpowiadała na nie ripostami – postać statutów
 Henryk V zobowiązał się nie wydawać aktów p. sprzecznych z żądaniami Parlamentu
 od tego czasu -> bille – projekty ustaw przygotowane przez Parlament
 król nie mógł ich zmieniać
 mógł przyjąć/odrzucić -> bill przekształcało się w act – prawo obowiązujące
 declaratory – ustawa zmieniająca prawo, a nie je wyjaśniająca
 remedial – ochronna, zmieniała prawo powszechne
 amending – nowelizowała prawo stanowione
 consolidating – ujednolicała kilka poprzednich ustaw bez zmiany ich treści
 disabling – ograniczała przeniesienie własności
 enabling – znosiła zakaz
 penal – ustawa karna nakładająca grzywnę lub inną karę
 zbiory statutów – Nova Statuta – ustawy z lat 1326-1483; Antiqua statuta / Vetera statuta –
1508 rok, Wielka księga statutów – rok 1540, ustawy z 1326-1534, Statuty zebrane –
ustawodawstwo od 1215 roku, ukazały się w 1587
 statuty Edwarda I – westminsterski 1275; z Gloucester 1278, II westminsterski, Quia
Emptores (1290)
II. SYSTEM COMMON LAW
50
o powstanie <– centralistyczne tendencje – monarchowie normandzcy po 1066r.
o umożliwiły one królom zwiększenie zakresy władzy oraz narzucenie scentralizowanego systemu
sądownictwa -> likwidacja partykularnych praw zwyczajowych -> ukształtowanie się
jednolitego dla całego państwa prawa powszechnego – common law
o źródła prawa – głównie orzecznictwo sądów królewskich, prawo tworzone przez sędziów
(judge-made law)
o siłą rzeczy było to prawo kazuistyczne – walory
 zlikwidowanie partykularyzmu i doprowadzenia do wytworzenia się na obszarze całego
państwa p. powszechnego
 możliwość zmiany istniejącego precedensu przez sędziego i stworzenia nowego
 duża rola w tworzeniu – sądy westminsterskie
 prawo angielskie – generalnie ch. narodowy
 bez większych wpływów prawa rzymskiego czy kanonicznego
III. SYSTEM EQUITY LAW
 potrzeby społ-gosp wymusiły konieczność uelastycznienia i dostosowania systemu common
law do okoliczności
 niezwiązany p. powszechnym król <- petycje od osób, które nie chciały rozstrzygania ich
sprawy przez stosujące rygorystyczne reguły procesowe sądy common law
 król odsyłał te prośby do kanclerza
 doprowadziło to do utworzenia odrębnego Sądu Kanclerskiego, niezwiązanego p.
powszechnym i orzekającego na podstawie norm słuszności (equity),
 postępowanie tu było uproszczone i łatwo dostępne dla stron
 ustalanie reguł wynikało z zasad moralności
 podstawa ich tworzenia: łaska monarsza, sumienie, litość
 system equity law łagodził, korygował i uzupełniał normy common law
 z czasem -> także ochrona nowych instytucji prawnych -> rozstrzyganie tych spraw -Trybunał
Admiralicji – siedziba w Southwark, rozpoznawał sprawy ratownictwa, grabieży, katastrof
morskich
51
 zależny od SK Trybunał Próśb – zajmował się zażaleniami ludzi biednych, dotyczącymi
długów
 zaczęła się tworzyć dwutorowość p. angielskiego
 początkowo rywalizacja, potem współpraca
 w końcu przekonanie, że p. zwyczajowe jest normą podstawową, a zasady słuszności regułą
nadzwyczajną, przy czym należało się do nich odwoływać tylko wtedy, kiedy pierwsze okazały
się nieskuteczne
IV. WYKSZTAŁCENIE PRAWNICZE
Inns of Courts – korporacje o charakterze szkół zawodowych, które kształciły prawników
niechętnie odnoszono się do prawa rzymskiego i kanoniczneg
bronili common law
wiedzieli, że gwałtowne zmiany podrywały jego autorytet – bacznie śledzili każdy precedens
zmieniający dotychczasowe rozwiązania
 średniowieczne common law było elastyczne, bo moc wiążącą precedensu wprowadzono w XIX
wieku
 wcześniejsze orzeczenia miały więc dla sędziów tylko siłę perswazyjną
 sprzeciwiali się wszelkim próbom naruszenia dominacji p. powszechnego




V. ZBIORY WYROKÓW. LITERATURA PRAWNICZA
 records – najważniejsze zbiory orzecznictwa sądowego – urzędowe protokoły rozpraw sądowych i
wyroków
 reports – księgi sądowe zawierające uzasadnienia wyroków wraz z argumentacją prawną
 Records i reports były publikowane w formie Yearbooks (roczników)
 Początkowo dzieła prywatne, a od XIV wieku ch. urzędowy
 od 1535 w formie reports (sprawozdań); pojawiały się pod nazwiskami prawników
 księgi prawne i literatura prawnicza: „O prawach i zwyczajach Anglii za czasów Henryka II” i
„Dialog o Exchequerze” – autor: Ranulf Glanville; „O prawach i zwyczajach Anglii ksiąg pięć” –
Henryk Bracton; „O dzierżawach” – Tomasz Litteton; „O pochwale praw Anglii” – Jan Fortesque,
52
„Institutes” – E. Coke – 4 księgi, „Komentarz do prawa Anglii” – ukazywał się od 1765 roku, autor:
William Blackstone – wszystkie te dzieła miały charakter books of authority
§ 4 – Prawo kanoniczne ®
 prawo kanoniczne – prawo stworzone przez kościół, pochodzące wyłącznie od władzy
kościelnej, normowało stosunki świeckie i duchowne;
 prawo kościelne – było prawem dotyczącym kościoła, niezależnie, czy wydali je świeccy, czy
kościół
 źródła prawa kanonicznego: pochodzące od Boga (ius divinum) i od ludzi (ius
humanum, ius ecclesiasticum)
 źródła pochodzące od Boga
 Pismo Święte – 27 ksiąg ST (źródło wzorcowe), 45 NT
 tradycja z pism ojców kościoła: apostołów, ich uczniów i doktorów kościoła
 źródła pochodzące od ludzi:
 źródła p. powszechnego -> dekretały papieskie i kanony uchwalane przez sobory (oba to
prawo powszechne)
 źródła p. partykularnego -> akty hierarchów kościoła krajowego i synodów
prowincjonalnych
ZBIORY PRAW: (początkowo tylko kompilacje prywatne)
 Kolekcja Pseudo – Izydora – kompilacja prywatna z połowy IX w, inna nazwa: fałszywe
dekrety
 Collectio Tripartitia (Zbiór Troisty) – autor: bp Iwan z Chartres
 zbiór bp Burcharda z Warmacji z 1012 roku
 Dekret Gracjana – z lat 1140-1150
 autor -> Gracjan, mnich kameduła, prof. p. kanonicznego na uniwersytecie w Bolonii
 cel: uporządkowanie rozproszonych źródeł p. kanonicznego
 charakter systematyczny
 zaopatrzone w objaśnienia
 przerabiany przez uczniów Gracjana (dekretystów)
 dekretaliści – kanoniści którzy pracowali nad kompilowaniem i glosowaniem dekretałów
papieskich, sporządzali ich zbiory
53
 kompendium Bernarda z Pawii
 najsłynniejszy zbiór dekretałów
 powstało pod koniec XIII w.
 podzielono prawo kanoniczne na 5 ksiąg: iudex (sędzia) – przepisy władzy ust. wyk.
sąd.; iudicium (sąd) – sądownictwo; clerus – duchowieństwo; conubium –
małżeństwo; crimen – przestępstwo, prawo karne
 w XIII w. zaczęły się ukazywać urzędowe i oficjalne zbiory ustawodawstwa papieskiego:
 Dekretały Grzegorza IX (Liber Extra)
 urzędowy zbiór dekretałów z 1234
 opracowany przez Rajmunda de Pennaforte
 uzupełniony przez zbiór z 1298 roku – stanowiący Liber Sextus (księgę szóstą)
 Clementinae – ostatni urzędowy spis dekretów i kanonów z 1317 roku, inicjatorem był
Klemens V
 Extravagantes – zbiory prywatne w liczbie dwóch, autor Jan Chappuis: Extravagantes Jana
XXII – 24 dekretały i Extravagantes communes – dekretały pozostałych papieży
 Corpus iuris canonici – nazwano tak od 1580 roku 6 zbiorów: Dekret Gracjana, kompendium
Bernarda z Pawii, Dekretały Grzegorza IX, Liber Sextus, Clementinae i Extravagantes
§ 5 – Prawo rzymskie w średniowieczu
I. LEGES ROMANAE BARBARORUM
leges Romanae barbarorum – spisy prawa rzymskiego dokonane przez plemiona sprzymieżone w
V/VI wieku:
 Brewiarz Alaryka – wydany przez Alaryka II, króla Wizygotów w 506 r., obowiązywał rzymian
zamieszkałych na terenie jego państwa, funkcjonował tam do 654 r.
 Lex Romana Burgundionum – wydany w 506 r. król Gundobad, dla ludności romańskiej w
państwie Burgundów do upadku tego państwa w 534 roku
 Edykt Teodoryka – króla Ostrogotów, obowiązywał od 508 roku, do czasu podboju tych ziem
przez Longobardów
II. RENESANS PRAWA RZYMSKIEGO W PÓŹNOŚREDNIOWIECZNYCH WŁOSZECH
54
szkoła glosatorów – powstała w Bolonii po odkryciu Digestów; Irneriusz dokonywał prac nad ich
badaniem poprzez glosy – objaśnienia niejasności (interlinearne – pomiędzy wierszami, marginalne –
na marginesie), jego następcy opracowywali prawo rzymskie za pomocą kazusów – konkretnych
przypadków i sum – streszczeń wyjaśniających przepisy
Accursiusz – zebrał glosy w zbiorze Glossa Ordinaria z XIII wieku
szkoła postglosatorów (komentatorów) – rozwinięta w XIV w. kontynuacjaszkoły glosatorów,
przystosowywano prawo rzymskie do potrzeb rozwoju ekonomicznego i gospodarczego, dokonywano
obszerniejszych komentarzy – przedstawiciele: Baldus de Ubaldis i Bartolus de Saxoferrato, ich
metodę wykładu prawa rzymskiego nazwano mos italicus docendi
III. RECEPCJA PRAWA RZYMSKIEGO W RZESZY NIEMIECKIEJ
recepcja – przyjęcie obcego systemu prawa za obowiązujący
recepcja prawa rzymskiego w Rzeszy – teoretyczna: zakładała że prawo rzymskie jest prawem
rodzimym, obowiązywało w Niemczech z racji cesarstwa; praktyczna – przyjęcie prawa rzymskiego
za obowiązujące przez organy wymiaru sprawiedliwości
przyczyny formalne recepcji – kontynuacja przez Rzeszę spuścizny Imperium Rzymskiego;
materialne – rozkwit gospodarki towarowo-pieniężnej
Sposoby przeprowadzania recepcji:
działalność fakultetów prawa i jurystów – upowszechnianie znajomości prawa rzymskiego na
uniwersytetach, fakultety prawa wydawały zaś uczone opinie (opinio doctorum)
działalność Sądu Kameralnego Rzeszy – utworzony w 1495, sędziowie składający się w połowie z
doctores iuris mieli sądzić na podstawie prawa powszechnego Rzeszy – prawo rzymskie zostało wtedy
całkowicie zaakceptowane całkowicie
ustawodawstwo wewnętrzne – oparte było na prawie rzymskim – władcy terytorialni wydawali
spisy prawa lokalnego (landrechty, reformacje), które miały na celu unifikację prawa lokalnego –
uległy wpływom prawa rzymskiego
przedmiot recepcji – dotyczyła ona jedynie kodyfikacji Justyniańskiej w zakresie, jaki był
przedmiotem zainteresowania glosatorów i postglosatorów, recypowano też prawo kanoniczne w
zakresie norm prawa prywatnego oraz longobardzkie prawo lenne, włączone do Corpus iuris civilis
IV. RECEPCJA PRAWA RZYMSKIEGO WE FRANCJI
55
działalność glosatorów na uniwersytecie w Montpellier –> Rogerius i Placentinus badali zbiory
Justyniańskie
legiści – uczeni doradcy króla, którzy z prawa rzymskiego wprowadzili koncepcje sprzeciwiające się
uniwersalistycznym poglądom cesarzy niemieckich, stosowanie prawa rzymskiego we Francji miało
wynikać z nakazu rozumu, a nie z racji władzy cesarskiej
mos gallicus docendi – metoda wykładu francuskiego, zakładał tylko naukowe, a nie polityczne
podejście do prawa rzymskiego, objęli badaniami nie tylko kodyfikację Justyniana
V. ROZPRZESTRZENIANIE WPŁYWÓW PRAWA RZYMSKIEGO W INNYCH PAŃSTWACH
EUROPEJSKICH
STREFY EKSPANSJI PRAWA RZYMSKEIGO:
strefa I – kraje o nieprzerwanej tradycji stosowania prawa rzymskiego: Włochy, pd. Francja,
Portugalia, śr-wsch. Hiszpania
strefa II – kraje o bardzo silnych wpływach romanistycznych, wynikających głównie z recepcji –
prawo rzymskie uznawano w niej za powszechne: środkowo-południowa Rzesza i Holandia
strefa III – kraje o ograniczonym wpływie prawa rzymskiego: Niemcy północne, Polska,
strefa IV – kraje odczuwające nieznaczne wpływy prawa rzymskiego – przyjmowały tylko niektóre
pojęcia i zasady rzymskie: Rosja, Szwajcaria, państwa skandynawskie i bałkańskie
ROZDZIAŁ IX – PRAWO KARNE ®
§ 1 – Prawo karne wczesnego średniowiecza
I. PRZESTĘPSTWO
przestępstwo – czyn zabroniony, wyrządzający szkodę jednostce lub społeczeństwu (ogółowi) oraz
naruszający porządek publiczny i społeczny ustalony przez zwyczaj i obowiązujące prawo
56
grzech obrażający Boga
PODZIAŁ PRZESTĘPSTW:
 przestępstwa prywatne
 naruszały interes jednostki lub rodziny (wcześniej rodu)
 wyrządzoną krzywdę traktowano jak sprawę prywatną
 karę realizowano najpierw w formie samopomocy (krwawej zemsty), prowadziło to do
walk rodowych (wróżd) –> nieustanne konflikty zbrojne anarchizujące stosunki wew. w
państwie (zastępowanie zemsty ugodą stron – jednanie)
 przestępstwa publiczne
o naruszały interes ogółu i pojawiły się z powstaniem państwa plemienno–szczepowego
o zdrada kraju, zbiegostwo z wojska, tchórzostwo na polu walki itd.
o także przestępstwa religijne: świętokradztwo, krzywoprzysięstwo
o ścigane z urzędu
o pierwotnie rozpatrywano na wiecach, a karę egzekwowano natychmiast
o wieszanie na drzewach (zdrajcy, zbiedzy); topienie w bagnie (tchórze, gnuśnicy)






konstrukcja przestępstw publicznych opierała się na koncepcji naruszenia ustalonego porządku
publicznego – miru (wyrastała z tradycji ustroju rodowego
mir – ustalony porządek publiczny, którego naruszenie stanowiło przestępstwo publiczne
mir miejscowy – szczególna ochrona prawna określonego miejsca (targ, kościół itp.)
mir osobowy – ochrona określonych osób
mir mieszany – chronił i osobę, i miejsce jej pobytu
z czasem zaczęto rozszerzać zakres miru publicznego
RODZAJE PRZESTĘPSTW (PRYWATNE):
 przeciwko życiu i zdrowiu
 mężobójstwo (dzieliło się na morderstwo – potajemne zabicie człowieka + próba
zatarcia śladów i zabójstwo – to samo, tyle że nie było próby zatarcia śladów)
 uszkodzenia ciała – przestępstwa przeciwko zdrowiu
 przeciwko mieniu
57




 kradzież – wielka i mała (przedmiot kradzieży); kwalifikowana i zwykła (sposób
popełnienia)
 rozbój – zabór cudzej rzeczy przy użyciu siły, z zamiarem pozbawienia życia
 rabunek – to samo, ale bez zamiaru pozbawienia życia
 podpalenie, wyrządzenie szkód polnych/leśnych
przeciwko czci – zniewaga czynna, słowna, lub pisemna (paszkwil)
 tendencja do zaostrzania kar
przeciwko wolności – gwałty skierowane przeciwko osobie
 zgwałcenie i porwanie kobiety wbrew jej woli
 bezprawne uwięzienie
 uprowadzenie
 przyjęcie zbiegłego niewolnika/poddanego
 sprzedaż wolnej osoby
przeciwko moralności
 cudzołóstwo – kobieta i mężczyzna
 kazirodztwo
 nierząd
 sodomia
 homoseksualizm
przeciwko zaufaniu publicznemu
 fałszerstwo (dokumentów prywatnych, fałszywe zeznania)
 oszustwo (podwójne komplety kart/kości)
 lichwa (pobieranie zbyt wysokich odsetek)
RODZAJE PRZESTĘPSTW (PUBLICZNE):
 przeciwko władcy i państwu – zakres ścigania określał monarcha
 zdrada państwa
 obraza majestatu
 ucieczka z kraju/pola bitwy
 zamach na życie władcy
 przeciwko religii
58
 czarostwo i wróżbiarstwo (p. wczesnośredniowieczne –> ścigane były przez władze
duchowe i świeckie)
 krzywoprzysięstwo
 świętokradztwo
 bluźnierstwo
 inne publiczne przestępstwa – skierowane przeciw władzom, sądom, korporacjom
terytorialnym (także urzędnicze, skarbowe, wojskowe)
ODPOWIEDZIALNOŚĆ KARNA:
 p. wczesnośredniowieczne –> odp. karna oparta była na podstawie obiektywnej
(przedmiotowej)
 musiał wystąpić tylko skutek zewnętrzny
 przestępca odpowiadał za zew. przejawy i skutki czynu
 pomiędzy czynem a postępowaniem sprawcy musiał wystąpić rzeczywisty związek
przyczynowo–skutkowy
 jednakowo karano za wszystkie przestępstwa (umyślne/nieumyślne/z przypadku)
 nie istniało rozróżnienie od odp. karnej od cywilnej
 formalne rozumienie związku przyczynowego –> możliwa odp. za rzeczy martwe (np. właściciel
rzeki odpowiadał za utopienie)
 nieograniczone pojmowanie związku przyczynowego –> odp. za skutki pośrednie, bezpośrednie
i przypadkowe
 tendencje do subiektywizacji najwcześniej rozpoczęły się na obszarze oddziaływania p.
rzymskiego w związku z teoriami kościelnymi –> podstawowa funkcja państwa to represja
wobec grzeszników
 w rezultacie zaczęto różnicować odp.
 mimo braku karalności usiłowania, niektóre czyny nie wywołujące skutku zew. Zaczęto
kwalifikować jako odrębne przestępstwa (np. usiłowanie otrucia –> przestępstwo podania
trucizny)
RODZAJE ODPOWIEDZIALNOŚCI:
 odpowiedzialność rodowo–rodzinna
59
wywodziła się z więzów krwi
ród, któremu członek innego rodu wyrządził szkodę/krzywdę, stosował krwawą zemstę
wobec rodu, z którego ten członek pochodził
 odpowiedzialność rodziny – realizowana w przypadku popełnienia najcięższych przestępstw
 odpowiedzialność terytorialna
 obciążała wspólnotę (markę opole, wieś, później miasto)
 występowała w razie niewykrycia sprawcy zabójstwa popełnionego na jej obszarze
 sprowadzała się do uiszczenia stosownej grzywny
 uwolnienie się od niej –> wydanie przestępcy, przerzucenie odp. na inną wspólnotę,
przysięga
 odpowiedzialność indywidualna
 ponosił ją sam sprawca za własny czyn przestępczy
 mógł być też odpowiedzialny za cudze czyny –>stan taki wynikał ze stosunków własności,
zależności, nadzoru czy opieki


Okoliczności bezkarności czynu:
 samopomoc
 dopuszczana i nie karana w czasach najdawniejszych
 wykonywano głównie w ramach krwawej zemsty
 ograniczenia –> przedawnienie jej dokonywania –> bezwzględny zakaz
 jako relikt utrzymała się bezkarna za: zabicie złodzieja nocnego, podpalacza, cudzołożnika
(po złapaniu na gorącym uczynku)
 początek
 zaczepka czynna/słowna, która wywołała reakcję zaczepionego w formie odwetu
 z czasem wykształciła się z niego instytucja obrony koniecznej
 inne przypadki bezkarności
 zabicie osoby wyjętej spod prawa
 popełnienie przestępstwa w stanie wyższej konieczności
 pozbawienie zdrowia/życia dłużnika zabezpieczającego własną osobą wykonanie umowy
Bezkarność sprawcy z braku winy
60


powodowała ją nieletniość (w pr. salickim do 12 lat, w rypuarskim do 15 lat), za
przestępstwo popełnione przez nieletniego odpowiadał ojciec lub opiekun
inne przyczyny: błąd co do faktu, afekt, zdrowie fizyczne, przymus fizyczny
Udział w przestępstwie
 sprawca –> każdy, kto swym czynem bezpośrednim realizował znamiona przestępstwa
 współsprawstwo –> dokonanie przestępstwa wspólnie przez kilka osób na podstawie
wcześniejszego umówienia się
 odpowiedzialność (współ)sprawców – najpierw wszyscy jednakowo (były wyjątki), potem
większa kara dla sprawcy głównego
 podżeganie – nakłanianie osoby do popełnienia przestępstwa
 pomocnictwo – umyślna pomoc w popełnieniu przestępstwa
 poplecznictwo – popieranie sprawcy po popełnieniu przestępstwa (np. ukrywanie sprawcy)
 odpowiedzialność – wszystkie trzy formy karalne, najdawniej nie karano podżegania i
pomocnictwa
II. KARA
 kara –> dolegliwość zastosowana wobec sprawcy przestępstwa – wymierzenie sprawiedliwości
przestępcy, wyrażające potępienie dla niego i jego czynu ze strony społeczeństwa
 racjonalizacja kary – wyjaśnianie jej celu i sensu
o religijna: kara = pokuta wymierzona za obrazę bóstwa (kara była odpłatą,
przebłaganiem obrażonego bóstwa; ch. sakralny kary utrzymywał się bardzo długo)
o sprawiedliwościowa: (metafizyczna, bezwzględna) – słuszny odwet za naruszenie
czyjegoś dobra; oparta o zasadę talionu (oko za oko); rzadko stosowana w praktyce
o prewencyjna – nie rozwinęła się we wczesnym średniowieczu, miała na celu
zapobieganie popełniania przestępstw w przyszłości
 kary odzwierciedlające – miały w formie symbolicznej unaocznić rodzaj popełnionego
przestępstwa –> przybierały postać kar mutylacyjnych (ochromienia)
61
WYMIAR KARY:
 kary arbitralne – polegały na swobodnym określaniu ich wysokości przez wyrokujący organ,
wymierzane wg uznania sądu
 kary ściśle oznaczone –> sędziowie byli zmuszenie do wymierzania kar przewidzianych przez
prawo, bez możliwości ich modyfikacji
 okoliczności łagodzące – wiek sprawcy, zdrowie fiz./psych., pojednanie, działanie w afekcie,
pozycja społeczna
 okoliczności obciążające – dokonanie przestępstwa w miejscach lub na osobach objętych
mirem królewskim, gorący uczynek, stan społeczny sprawcy, wiek i płeć pokrzywdzonego,
wysokość szkody, zacieranie śladów, ucieczka z miejsca przestępstwa itp.
 zbieg przestępstw
o realny (co najmniej 2 przestępstwa; jednakowe lub różne) – za każde z nich osobna
kara, kary kumulowano
o idealny (popełnienie jednym czynem co najmniej 2 przestępstw) – jedna kara, ale
surowsza
 darowanie kary – ułaskawienie monarsze dokonane przez władcę, ułaskawienie prywatne
– przez powoda, pokrzywdzonego
 zamiana kary – dokonywał sędzia, pokrzywdzony lub jego krewni na prośbę sprawcy
KARY PRYWATNE:
 krwawa zemsta
o zaczęto ją ograniczać <– wew. zanarchizowanie państwa
o na początek ograniczano liczbę przestępstw dochodzonych w drodze samopomocy ->
więcej przestępstw publicznych
o ograniczenie kręgu osób uprawnionych do dokonywania krwawej zemsty i osób, w
stosunku do których można było ją stosować
o zakazano jej dokonywania w określonych miejscach (instytucja azylu; dom, sąd, droga
publiczna, młyn, prom) i czasie (święta kościelne; w drodze do kościoła/sądu, w czasie
wypraw wojennych -> początek instytucji przedawnienia)
o tendencja do stosowania ugody stron (pojednania)
62

o


 materialne zachęcenie do zaniechania zemsty -> odszkodowanie
 wprowadzono przymus pojednania
 odmowa uiszczenia/przyjęcia okupu -> kara wygnania
 umowa pojednania utwierdzana była przysięgą
 zawarcie ugody – pomoc pośredników (jednaczy)
 pojednanie = zapłata okupu + pokora
 niektórzy władcy – zakaz wykonywania zemsty
kary kompozycyjne (compositio – ugoda)
 połączenie kary z pieniężnym odszkodowaniem
 system zastępczych kar pieniężnych -> ch. wyłącznie alternatywny -> nieziszczenie -> kara
ma życiu/ciele
 dla każdego przestępstwa prywatnego (wyjątek: czyny popełniony w okolicznościach
obciążających)
 wysokość kar -> początkowo indywidualnie przez, sąd, jednaczy lub strony
 potem ustalano je kazuistycznie przez p. zwyczajowe lub stanowione
 potem -> taryfy urzędowe
kara kompozycyjna – składała się z dwóch elementów
 okupu na rzecz pokrzywdzonego lub jego rodziny
 opłaty na rzecz władcy (fredus) za złamanie porządku publicznego
główszczyzna – zadośćuczynienie za zabójstwo
 płacone rodzinie zabitego
 wysokość była uzależniona od stanu, urzędu, płci i wieku
 obowiązek uiszczenia główszczyzny -> sprawca (wcześniej + rodzina)
 dług przechodził na spadkobierców, do trzeciego pokolenia
 niezapłacenie -> sprawcę wydawano rodzinie zabitego
 obostrzenie główszczyzny -> okoliczności zabójstwa
 wg prawa salickiego: zabicie dworzanina w domu –1800 solidów, zabójstwo dworzanina /
kapłana – 600, wolnego franka – 200, Rzymianina – 100 itd.
nawiązka (pokutne, Busse) – kara pieniężna za uszkodzenie ciała
 płacona za obcięcie włosów, obcięcie kończyny itp.
 Wysokość uzależniona od pochodzenia społ. pokrzywdzonego, stopnia uszkodzenia ciała,
wieku i płci
63
Także za obrazę, naruszenia praw majątkowych, wyrządzenie szkód w zasiewach,
ograniczenie wolności
 fredus – dopełnienie kary kompozycyjnej
 płacony na rzecz monarchy
 opłata za przywrócenie miru i zagwarantowanie ochrony przed zemstą prywatną
 później -> dodatkowo kara za złamanie porządku publicznego
 mieścił się on w główszczyźnie lub nawiązce, z których określona część przypadała na r

KARY PUBLICZNE:
 groziły za popełnienie przestępstw publicznych i państwowych oraz tych prywatnych, od
których sprawca się nie wykupił
 wymierzało je państwo
 regułą była możliwość wykupu -> kara pieniężna nabierała wtedy ch. państwowego
 kara śmierci
o główne narzędzie w walce z przestępczością
o w systemie kompozycyjnym można było się od niej wykupić
o określenie sposobu wykonywania kary należało do sądu
o zwykła: ścięcie (kara uprzywilejowana), powieszenie (kara hańbiąca)
o kwalifikowana: łamanie kołem, ćwiartowanie, utopienie, spalenie, wbicie na pal,
ukamienowanie, uduszenie, zagłodzenie, wypuszczenie jelit, pogrzebanie żywcem
 specjalne udręczenie i okrutny sposób przeprowadzenia
 cel: prewencja szczególna i generalna
 kary mutylacyjne – były karami odzwierciedlającymi (obcięcie, połamanie, wyrwanie,
przekłucie, wyłupanie, wypalenie narządów)
 kary na czci – proskrypcja – wyjęcie spod prawa (wywołanie)
 ukarany tracił osobowość prawną
 można go było bezkarnie zabić
 majątek jego ulegał konfiskacie
 żona stawała się wdową a dzieci sierotami
 wygnanie – odmiana wywołania, połączona zazwyczaj z konfiskatą mienia; ch.
wieczysty lub czasowy
64
 kary cielesne – chłosta – za drobne przestępstwa
 kara dodatkowa i samoistna
 wykonywano ją biczem i rózgami
 post, obcięcie włosów, wysmarowanie mazią, noszenie siodła itp.
 kary majątkowe – konfiskata całego majątku – za najcięższe przestępstwa\
 zazwyczaj jako kara dodatkowa
 skuteczna i zawsze możliwa do wyegzekwowania
 godziła też w rodzinę sprawcy,
 grzywna – rekompensata za naruszenie porządku publicznego
 kara zniszczenia majątku sprawcy
 kara pozbawienia wolności – najmniejsze znaczenie
 przetrzymanie przestępców do czasu wykonania kary np. śmierci
 brak odpowiednich pomieszczeń i środków finansowych potrzebnych do utrzymania
więźniów
§ 2 – Zmiany w prawie karnym późnego średniowiecza
I. PRZESTĘPSTWO
NOWY PODZIAŁ PRZESTĘPSTW:
 wzrost znaczenia zasady publicznoprawnej
 wzrost liczby przestępstw ściganych z urzędu
 zbrodnie – czyny szczególnie naruszające porządek publiczny i wyrządzające duże szkody –>
najcięższe kary
 wykroczenia – wszystkie pozostałe przestępstwa
 cause maiores (przestępstwa większe)
 cause minores (mniejsze)
65
 przestępstwa gardłowe –> kary na gardle i ręku
 przestępstwa niegardłowe –> kary na skórze i włosach
 przestępstwa najcięższe, ciężkie i lekkie –> według doktryny włoskiej
 przestępstwa zwyczajne i nadzwyczajne – podział wg. tego, czy dane przestępstwo jest
uregulowane przepisami prawnymi
 przestępstwa z winy: umyślnej, nieumyślnej i przypadku – kryterium podziału było
nastawienie sprawcy
 nowe kategorie przestępstw:
 crimen laese maiestatis – obraza majestatu, coraz więcej czynów było pod nią
podciągane
 herezja – uregulowano ją, była zbrodnią obrazy majestatu boskiego
 apostazja – odejście od wiary chrześcijańskiej
ODPOWIEDZIALNOŚĆ I WINA:
 odejście od odp. obiektywnej (przedmiotowej) na rzecz subiektywnej (podmiotowej)
 przyczyniła się do tego doktryna karnistyczna i praktyka sądowa w miastach włoskich
 nowy system charakteryzował się:
 nowe konstrukcje
 szereg uogólnień i definicji
 sformułowanie podstaw dla wyodrębnienia części ogólnej i szczególnej
 zapoczątkowanie nowych wątków, rozwiniętych w czasach nowożytnych
 długa droga do subiektywizacji (rozróżnienie stanów faktycznych –> łagodne traktowanie
sprawców winy nieumyślnej lub z przypadku –> indywidualizacja odp. karnej –> sformułowanie
okoliczności wyłączające bezprawność –> publicznoprawna zasada odp. karnej)
 uznanie za podstawę odp. karnej było nastawienie woli sprawcy, musiała się ona ujawnić w
złym zamiarze – wewnętrznym nastawieniu sprawcy, zmierzającym do popełnienia
przestępstwa
66
 nie doszło do określenia ogólnego pojęcia winy –> posługiwanie się nim w sposób kazuistyczny
 wina – związek między psychiką sprawcy, a skutkiem przestępnym, dzieliła się na umyślną i
nieumyślną
 wina umyślna
 cechował ją dolus –> zły zamiar, wola popełnienia przestępstwa
 dolus bezpośredni (d. directus) – celowe działanie zmierzające do wywołania skutku
przestępnego
 dolus ewentualny (d. eventualis) – świadomość, wyobrażenie możliwości skutku
przestępnego, przewidywanego i aprobowanego
 wina nieumyślna
 brak zamiaru popełnienia przestępstwa, jednak wskutek nienależytej staranności i
ostrożności skutek przestępny nastąpił
 brak ten –> dwie formy:
 lekkomyślność – sprawca przewidując możliwość popełnienia przestępstwa,
bezpodstawnie przypuszczał, że go uniknie
 niedbalstwo – sprawca nie przewidywał możliwość popełnienia przestępstwa,
ale powinien i mógł
 przypadek (casus) – sprawca nie mógł przewidzieć skutku przestępnego, nawet przy
zachowaniu należytej staranności
 rozróżnienie stopni winy –> wpływ na karalność
Brak bezprawności czynu i winy:
 obrona konieczna (defensio)
 siłę wolno odeprzeć siłą
 podstawową przesłanką był bezpośredni zamach, mogący spowodować naruszenie dobra
człowieka chronionego prawem
 warunki: musiała być dokonana dla uniknięcia rzeczywistego niebezpieczeństwa, nie z
zemsty, reakcja miała być natychmiastowa, a środki powinny być adekwatne do środków
używanych przez napastnika
 późnośredniowieczne źródła traktowały ją kazuistycznie
 ogólne pojęcie jej zaczęto formułować w nowożytności
 pozostałe – bez zmian, zrównano jedynie odpowiedzialność karną mężczyzn i kobiet
67
Zamiar i usiłowanie
 spór o karalność zamiaru popełnienia przestępstwa
 karalność zamiaru uzewnętrznionego
 kanoniści –> zła wola jest grzechem, ale nieujawniona nie podlega karze –>
poparcie legistów
 osiągnięcie doktryny włoskiej –> ustalenie odp. karnej w poszczególnych stadiach dokonywania
przestępstwa
 droga realizacji czynu zabronionego: zamysł (niekaralny), ujawniony zły zamiar,
przygotowanie i dokonanie
 usiłowanie: oddalone, bliskie i najbliższe –> wszystkie karalne
Udział w przestępstwie
 odp. sprawcy głównego stała się surowsza od pozostałych uczestników
 ograniczenia: odp. podżegaczy, pomocników i popleczników
 praktyka sądowa –> rola w określaniu i karalności form udziału w przestępstwie
II. KARA
 nowe podziały
 Niemcy: – podział wg Zwierciadła Saskiego
 kary na gardle i ręku – wymierzane były za zbrodnie (kara śmierci, kary mutylacyjne)
 kary na skórze i włosach – za drobniejsze przestępstwa (kary na czci i hańbiące)
 Italia:
 kary zwyczajne
 kary nadzwyczajne
Wymiar kary
 system kar kompozycyjnych
 ograniczenie możliwości wykupu
 zróżnicowanie wysokości kary pieniężnej –> + odszkodowanie na rzecz władzy państwowej
68
 niemożność wykupu –> stosowano kary publiczne
 reszta – bez zmian
ROZDZIAŁ X – POSTĘPOWANIE SĄDOWE ®
§ 1 – Najdawniejsze sposoby dochodzenia sprawiedliwości
 samopomoc w formie krwawej zemsty – prowadziła do wojen rodowych, z czasem
ograniczona i zniesiona
 droga sądowa
 otwierana przez zawarcie umowy między stronami o oddanie sprawy sądowi
 musiała być utwierdzona zastawem lub umocniona przedstawieniem poręczyciela
 obowiązek przyjęcia propozycji umowy
 z czasem zastąpiono ją jednostronnym pozwaniem (składano pozew prywatny –
mannitio – w domu krzywdziciela dokonywał tego powód)
§ 2 – Proces zwyczajny
I. PROCES SĄDOWY
 pozew sądowy (bannitio)
 wydawany przez sędziego na podstawie skargi pokrzywdzonego
 było to formalne wezwanie na rozprawę (pierwotnie ustne)
 pozew pisemny
 dopiero w późnym średniowieczu
 forma: oznaczenie sędziego, imię i nazwisko pozwanego, termin i miejsce
rozprawy, imię i nazwisko powoda, treść skargi, data + miejsce wystawienia,
pieczęć sądowa
 sporządzany w dwóch jednobrzmiących egzemplarzach
 pierwotnie pozew ogłaszał sędzia lub jego wysłannik
 pozew pisemny doręczał urzędnik sądowy (woźny, komornik)
 pozwanie -> w domu pozwanego, w asyście świadków
69





II. ZASADY PROCESOWE
Zasada jedności procesu cywilnego i karnego
 każdy proces był postępowaniem karnym -> kończył się wymierzeniem kary, będącej
odpłatą za wyrządzoną krzywdę
 podział skarg na karne i cywilne -> schyłek XII w.
 najwcześniej w Anglii – reformy sądowe Henryka II
 dwa rodzaje procesów
 ściganie przestępstw kryminalnych -> z urzędu (rozpatrywanie - udział przysięgłych,
którzy oskarżali, sądzili i wydawali orzeczenie)
 sprawy cywilne -> przysięgli byli tylko świadkami, ich ocena stanowiła podstawę
wyroku
 podział skarg na kontynencie -> XIII w.
 karne -> żądanie ukarania przestępcy
 cywilne -> zasądzenie odszkodowania/zwrotu rzeczy
 mieszane -> ukaranie i odszkodowanie
Zasada skargowość
 podstawą wszczęcia procesu było tylko złożenie skargi przez powoda
 wdrażanie procesu z urzędu występowało w niewielkim stopniu
Zasada dyspozycyjności (rozporządzalności)
 strony miały całkowitą swobodę w zakresie rozporządzania przedmiotem postępowania i
czynnościami procesowymi
 strony samodzielnie kształtowały przebieg procesu
 ustalenia te wiązały sędziego
Zasada kontradyktoryjności (sporności)
 proces to spór między stronami
 sąd jest biernym obserwatorem, wydaje tylko orzeczenie na podstawie materiału
dowodowego dostarczonego przez strony
 wyjątek: proces longobardzki -> sędzia mógł zadawać stronom pytania
Zasada formalizmu
 przestrzeganie w trakcie postępowania przewidzianych przez prawo symboli, gestów i
formuł
70
 każda pomyłka = przegrany proces (później zaczęto od tego odstępować)
 pojawienie się pomocników, rzeczników stron -> wyręczali oni strony w prowadzeniu
procesu
 Zasada ustności i jawności
 w średniowieczu dominował proces ustny
 forma pisemna była wyjątkiem
 proces był dostępny dla publiczności
 mogli w nim wziąć udział wszyscy zainteresowani
 wraz z rozwojem pisemności ustność zaczęła ustępować tajności
III. STRONY PROCESOWE I ICH ZASTĘPCY
 powód i pozwany
 warunki bycia stroną – zdolność sądowa, zdolność procesowa (dawała prawo
występowania)
 strony wstępowały osobiście lub przez swoich zastępców procesowych:
 ustawowi – reprezentowali stronę z mocy prawa – przysługiwali osobom fizycznym i
prawnym
 sądowi – wyznaczani z urzędu
 umowni – generalni (dla całego procesu), szczegółowi i honorowi (krewni stron)
IV. TERMINY I ODROCZENIA (DYLACJE)
Germanie – terminy sądowe liczone według nocy
Termin rozprawy określał pozew
Niektóre prawa szczepowe -> konkretne terminy rozpoczęcia
Niestawiennictwo = przegrana -> skutek: grzywna i ponowne wezwanie (ostatecznie wyjęcie
spod prawa)
 Wyjęcie następowało po roku i jednym dniu + konfiskata majątku na rzecz skarbu królewskiego
i przegranie sprawy
 p. germańskie -> odstąpienie częściowe od zasad niestawiennictwa w procesie
późnośredniowiecznym




71
 dylacje – przyczyny usprawiedliwionego odroczenia rozprawy
 zwyczajne – sąd musiał się na nie obligatoryjnie zgodzić (choroba, siła wyższa, służba
publiczna, udział w pielgrzymka, równoległa rozprawa o większy majątek w innym
sądzie)
 nadzwyczajne – zależały od swobodnej woli sądu i stron (porozumienie stron
odraczające rozprawę, zawieszenie sprawy przez sąd)
 z powodu dylacji zwyczajnych nie można było odkładać sprawy więcej niż trzykrotnie
 p. późnośredniowieczne -> zmiany terminów w ustalaniu pierwszej rozprawy (korzystniejsze dla
szlachty)
V. ROZPRAWA. WYROK
 przedstawienie skargi przez powoda – poprzedzane przysięgą, stwierdzającą, że nie wnosi
się jej lekkomyślnie (pierwotnie tangano – wezwanie do odpowiedzi na skargę -> potem
nakaz siędziego)
 replika – pozwany odpowiadał na zarzuty powoda, mógł się od niej uchylić tylko z ważnych
przyczyn prawnych (dylacji i ekscepcji)
 wyrok końcowy (merytoryczny, bezwarunkowy) – powodowało go uznanie skargi przez
pozwanego lub jej odrzucenie na podstawie niepodważalnego dla sądu dowodu
 wyrok końcowy (dowodowy, warunkowy) – wydawano go, gdy pozwany zaprzeczył
skardze, postanawiano w nim o stronie mającej przeprowadzić dowód, środkach dowodowych i
konsekwencjach postępowania dowodowego
VI. POSTĘPOWANIE DOWODOWE. ŚRODKI DOWODOWE




wydanie wyroku warunkowego -> postępowanie dowodowe
legalna teoria dowodowa
bierna rola sędziego
bliższość w dowodzie –> przeważnie przysługiwała pozwanemu, chyba że schwytano go na
gorącym uczynku (czasami sąd przyznawał bliższość osobie lepiej urodzonej, lub dysponującej
lepszym dowodem)
72
 powód mógł udaremnić pozwanemu oczyszczenie się z zarzutu -> pojedynek sądowy
ŚRODKI DOWODOWE:
 przysięga własna – składana tylko osobiście przez stronę (mającą bliższość w dowodzie)
 treść: krótkie zeznanie z powołaniem się na Boga i krzyż święty (ch. sakralny)
 rota przysięgi -> ustalana przez sąd oddzielnie dla każdego
 początkowo skrajny formalizm, potem pozwalano na powtórzenie przysięgi
 przysięga oczyszczająca – składał ją pozwany
 przysięga oskarżająca – składał ją powód
 przysięga ze współprzysiężnikami
 współprzysiężnicy nie składali przysięgi, a jedynie potwierdzały przysięgę strony ->
włącznie poświadczali wiarygodność strony
 liczba współprzysiężników -> od 2 do 72 (w zależności od wagi sprawy)
 nie mogli być nimi infamisi i osoby skazane za krzywoprzysięstwo
 początkowo wszyscy przysięgali wspólnie, potem każdy osobno
 jeśli przysięga strony okazała się fałszywa -> współprzysiężnicy płacili grzywnę
 świadkowie
 początkowo tylko świadkowie przywołani, później dopiero uczestnicy zdarzeń
 składali zeznania w formie przysięgi (potwierdzenie stanowiska strony)
 dla ważności świadectwa wymagano 2-3 świadków
 świadkiem mogła być osoba wolna posiadająca odp. majątek (nie kobiety i dzieci, nie
krzywoprzysiężcy)
 z czasem p. przedstawiania kontrświadków dla strony przeciwnej
 różnica świadectw -> pojedynek sądowy między świadkami (przegranemu obcinano
rękę)ą
 dokumenty
 publiczne – sporządzane przez upoważnione osoby urzędowe, niepodważalne co do
treści i autentyczności
 prywatne – sporządzane ręką prywatną i przy świadkach; podważalna moc dowodowa
 świadectwa urzędowe
 dla stwierdzenia stanu rzeczy -> wyznacązona przez sąd osoba (woźny, komornik)
dokonywała wizji lokalnej
73
 relacje zaczęto z czasem wpisywać do ksiąg
 obdukcja zwłok, opinia rzeczoznawcy
 ordalia (iudicia Dei, sądy boże)
 środek dowodowy oparty na przeświadczeniu ludzi, że najlepiej rozstrzyga sprawę
bezpośredni sąd Boży -> Bóg nie dopuści do krzywdy niewinnego
 ordalia dopuszczane były już w leges barbarorum
 zabronione przez Innocentego III w 1215 na soborze laterańskim
 ważna rola -> duchowni – rytualna chrześcijańska obrzędowość
 strach przed sądami Bożymi -> próby zabezpieczenia się (zioła, eliksiry, zaklęcia)
PODZIAŁ:
 ordalia jednostronne – próby zimnej i gorącej wody, poświęconego kęsa chleba i
sera, komunii, rozpalonego żelaza i marów, losowanie
 ordalia dwustronne – próba krzyża i pojedynek
 próba zimnej wody – związywano oskarżonego i wrzucano do wody - jeśli tonął,
uznawano go za niewinnego
 próba gorącej wody – wkładano gołą rękę do kociołka wrzącej wody i wydobywano
przedmiot –> brak oparzeń = brak winy
 próba losowania – odwoływała się do ręki Boskiej, która kieruje przeznaczeniem
 próba poświęconego kęsa sera i chleba/próba komunii – przełknięcie bez
zakrztuszenia się poświęconych pokarmów
 próba rozpalonego żelaza – przeniesienie w rękach rozpalonego żelaza przez 3-10
kroków lub przejście po rozżarzonych lemieszach –> w wypadku upuszczenia przedmiotu
lub ominięcia lemieszy –> sprawa była przegrana, pozostali jeśli nie mieli bąbli po trzech
dniach (byli przez ten czas związani), wygrywali sprawę
 próba marów – oskarżony o zabójstwo trzykrotnie obchodził zwłoki na kolanach,
całował je za każdym razem, wywoływał nazwisko zabitego i składał przysięgę swojej
niewinności – jeśli rany ofiary się nie zmieniły, to oskarżony był niewinny
 próba krzyża – strony stawały pod krzyżem z podniesionymi rękami, kto wcześniej je
opuścił –> przegrywał
 pojedynek – najpopularniejszy – wiadomo o co chodzi
VII. NAGANA WYROKU
74
 nagana wyroku
 występowała z nią strona niezadowolona lub jakakolwiek osoba uczestnicząca w
postępowaniu sądowym
 musiała zawierać zarzut, że proponujący jego treść świadomie złamał prawo
 przedstawiano projekt swojego wyroku
 początkowo -> rozstrzygnięcie przez pojedynek sądowy
 później -> proces między sędzią a występującym z naganą (w sądzie wyższym)
 odrzucenie nagany -> ganiący płacił wnioskodawcy wyroku grzywnę
 z czasem miejsce nagany zajęła apelacja
 Francja -> nagana tylko dla rycerzy, reszta – prośba o poprawienie wyorku
§ 3 – Postępowanie z urzędu







I. POSTĘPOWANIE ARBITRALNE
rodzaj najdawniejszego procesu wszczynanego z urzędu
stosowany przy przestępstwach publicznych, ściganych przez króla i jego urzędników
nie opierało się na ścisłych formach procesowych
kształtowała je zazwyczaj praktyka sądów królewskich
przebieg:
 proces ten wdrażano od razu po uzyskaniu informacji o popełnieniu przestępstwa
 tryb był przyspieszony
 ukaranie sprawcy zależało od uznania monarchy
 kara była arbitralna (kara śmierci/wygnanie + konfiskata majątku)
 egzekucja była natychmiastowa
było sposobem realizacji przez władcę zemsty publicznej -> zaczęło być ograniczane
z czasem stało się wzorem dla procesu inkwizycyjnego
II. POSTĘPOWANIE RUGOWE
 geneza – narodziło się w m. frankońskiej
 stosowane w przestępstwach pub. i prywatnych, jeśli żadna z zainteresowanych stron nie
wystąpiła ze skargą
 przebieg we Francji
75
 urzędnicy na danym terenie wybierali rugowników spośród mieszkańców, którzy ujawniali
nie wykryte do tej pory przestępstwa (ich zeznania zastępowały skargę prywatną)
 oskarżony mógł oczyścić się przysięgą lub poddać się ordaliom
 przebieg w Anglii
 rozwinęło się w X w.
 podstawą wszczęcia postępowania była zła fama publiczna
 badali to sędziowie i szeryfowie oraz przysięgli – po 12 z każdej setni, po 4 z każdej wsi
 wskazanie przez przysięgłych zastępowało skargę prywatną
 oskarżony mógł się oczyścić poprzez próbę zimnej wody





§ 4 – Postępowanie szczególne
I. PROCES WYDOBYWCZY
stosowany w postępowaniu o zwrot skradzionej rzeczy ruchomej, którą odnaleziono u osoby
trzeciej (gonienie śladem)
pościg -> dozwolona rewizji domów podejrzanych, sprzeciwiający się temu uznawany był za
złodzieja
znalezienie rzeczy przed określonym terminem pozwalało na jej zabranie
znalezienie jej w terminie późniejszym -> interiatio – licowanie rzeczy -> powód ujmował
rzecz i oświadczał że została mu skradziona
aktualny posiadacz, aby nie zostać uznany za złodzieja musiał wskazać osobę, od której nabył
rzecz – zachodźca
II. PROCES PRZECIWKO SCHWYTANEMU NA GORĄCYM UCZYNKU I ZABITEMU
 schwytanie na gorącym uczynku -> zwalniało poszkodowanego od formalnego złożenia skargi
 jeśli przestępca złapany został na gorącym uczynku, doprowadzano go przed sędziego, który
wydawał wyrok natychmiast (nie przeprowadzano postępowania jeśli potwierdzone to zostało
przez odpowiednią liczbę współprzysiężników -> wyrok był końcowy, bezwarunkowy)
 jeśli zaś zabito go po złapaniu na gorącym uczynku, należało do sądu przynieść ciało zabitego > potem przysięga wraz z współrzysiężnikami potwierdzającą zaistniałe zdarzenie
III. PROCES GOŚCINNY
76





rozwinął się w prawie miejskim
gościem był każdy, kto mieszkał na tyle daleko, że NIE mógł przybyć do sądu w ciągu 1 dnia
sprawę rozpatrywano tego samego dnia, wyrok zapadał przed zachodem słońca
zasady procesu skróconego
nie trzymano się formalizmu procesowego
IV. PROCES PRZECIWKO SZKODLIWYM LUDZIOM
 wszczynany z urzędu
 kategoria „szkodliwych ludzi” była nieostra (rozbójnicy, podpalacze, włóczędzy, żebracy,
buntujący się przeciwko swojemu panu)
 ze skargą przeciwko szkodliwym ludziom mógł wystąpić każdy
 podejrzani nie mieli p. do oczyszczenia się z zarzutów
 gdy 7 wolnych ludzi potwierdziło stawiane im zarzuty, karano ich karą śmierci
 wiele nadużyć -> elastyczna interpretacja pojęcia „człowiek szkodliwy”
V. PROCES O ZBIEGŁYCH PODDANYCH
 dotyczył odzyskiwania zbiegłych od pana chłopów (zbiegłych do innej prowincji i tych, którzy
znaleźli schronienie u innego)
 wykluczał on stosowanie samopomocy
 skarżący musiał udowodnić prawo do zbiega -> przysięga wraz z współprzysiężnikami
§ 5 – Postępowanie zapobiegawcze





I. POSTĘPOWANIE ZABEZPIECZAJĄCE
rozwinięte głównie w p. miejskim
było pomocnicze do postępowania zwyczajnego
zabezpieczało wykonalność przyszłego wyroku
dwa rodzaje: dotyczące osób (nie posiadały mieszkania, podejrzani byli o możliwość ucieczki,
marnotrawcy, cudzoziemcy); dotyczące mienia (zasekwestrowany majątek); skargę wnosił
wierzyciel
zasada skargowości
77
II. POSTĘPOWANIE UPADŁOŚCIOWE
 pojawiło się w p. miejskim w XII w. (głównie miasta włoski i hanzeatyckie)
 upadli dłużnicy: osoby niewypłacalne, nie płacące długów w terminie oraz zbiegłe w obawie
przed wierzycielami
 dłużników dzielono na:
 podstępnych i złośliwych
 lekkomyślnych
 z nieszczęścia (uwolnienie od kary, ale kontrola nad ich działalnością)
 dłużnicy oprócz obowiązku zaspokojenia wierzyciela podlegali także sankcji karnej
 wysokość kary zależała od kategorii bankructwa
 służyło wydobywaniu wierzytelności od upadłych dłużników, oprócz spłacenia długu podlegali
oni karze
§ 3 – Postępowanie egzekucyjne
 w p. wczesnośredniowiecznym sam wyrok nie był tytułem egzekucyjnym, powód musiał od
pozwanego w drodze formalnej umowy uzyskać przyrzeczenie dopełnienia wyroku
 jeśli dłużnik odmawiał umowy, mógł być wyjęty spod prawa
 jeśli nie wypełnił przyrzeczenia, powód domagał się od sędziego przejęcia władzy nad
osobą dłużnika (osobisty ch. odpowiedzialności)
 później -> przejęcie władzy nad majątkiem dłużnika (odp. o ch. materialnym)
 zajęcie majątku nie powodowało bezpośredniego zaspokojenia wierzyciela - > forma
wywarcia presji na dłużniku
 wierzyciel nie mógł używać zajętych rzeczy
 dopiero kiedy dłużnik po kolejnym terminie nie spłacił długu majątek przechodził na
własność wierzyciela
 od VI w. -> egzekucja sądowa zamiast prywatnej
 od IX w. -> tymczasowa konfiskata majątku dłużnika (ch. sekwestru)
 prawo późnośredniowieczne – egzekucja prywatna zanikła całkowicie
 a już sam wyrok stanowił tytuł egzekucyjny
 egzekucja -> zajęcie ruchomości, jeśli to nie wystarczało -> zajęcie nieruchomości
 w razie nieskuteczności egzekucji majątkowej wdrażano egzekucję osobistą
78
79