wkuwanko.pl
advertisement
WYKŁAD 1. Wielkie trendy, wielkie procesy WYKŁAD 1. Wielkie trendy, wielkie procesy1 A. Co to jest Historia Gospodarcza? Wprowadzenie,; długofalowe tendencje w historii gospodarczej. Ludność, produkcja, wydajność, poziom życia. Technologie i innowacje. 1. Historia gospodarcza stawia pytania o przemiany gospodarczych. Wzrost gospodarczy można wyjaśniać przez odwołanie się do modeli, wskazujących na produktywność czynników produkcji, a w dalszej kolejności—na postęp techniczny (innowacje). Ale dlaczego czasem gospodarka chłonie innowacje, a kiedy indziej nie? Dlaczego pewne kraje (regiony) rozwijają się szybciej od innych? Dlaczego w ogóle zmiany gospodarcze następują? Dlaczego występują różnice w położeniu gospodarczym różnych grup społecznych? Teoria ekonomii—a zwłaszcza teoria neoklasyczna—nie do końca udziela odpowiedzi na tego rodzaju pytania. Po części dlatego, że abstrakcyjne modele ekonomiczne—które pokazują związki między tego rodzaju pojęciami, jak kapitał, wzrost, produktywność—w procesie abstrakcji celowo pomijają kontekst społeczny, kulturowy i polityczny procesów gospodarczych. 2. Analizy historyczne można prowadzić z różnych „wysokości”, przyglądać się poszczególnym wydarzeniom, a nawet osobom, albo patrzeć na wielkie procesy historyczne. My rozpoczniemy od rzutu oka z najwyższej wysokości i spróbujemy prześledzić dwa wielkie procesy: proces zmian demograficznych i proces wzrostu produktywności i bogactwa. 3. Klasyczne podejście do historii gospodarczej opierało się albo na narzędziach historycznych – próbie udokumentowanego opisu i interpretacji pewnych zjawisk i procesów historycznych o charakterze (cechach) ekonomicznych, lub było próbą wyjaśnienia pewnych zjawisk ekonomicznych w oparciu o źródła i dane z minionych epok. Wraz z rozwojem dyscypliny coraz częstsze stawało się wykorzystanie różnorodnych podejść teoretycznych do owych wyjaśnień. 4. Historycznie rzecz ujmując jedną z pierwszych takich prób były analizy Karola Marksa. Rozwój historii gospodarczej zbliżył ją jeż, jak wspomniano wyżej, do teoretycznych ujęć ekonomicznych: ekonomii rozwoju, teorii wzroststu gospodarczego czy nowej ekonomii instytucjonalnej. 1 UWAGA, wykład wykorzystuje notatki do wykładów z historii gospodarczej prof. Jacka Kochanowicza i dra Macieja Tymińskiego. Są oni dysponentami praw autorskich wszystkich fragmentów ich autorstwa. Dr Piotr Koryś jest autorem układu i kolejności wykładów na r.a. 2007/8 oraz pozostałych fragmentów. więcej materiałów i notatek na www.wkuwanko.pl 1 WYKŁAD 1. Wielkie trendy, wielkie procesy B. Wybrane nurty (podejścia teoretyczne) w historii gospodarczej 1. Instytucjonalizm. Jedna ze szkół tzw. Nowej Historii Gospodarczej. Koncentruje się na badaniach instytucji i ich roli w procesie zmian społeczno-ekonomicznych a także różnic w rozwoju gospodarczym w długim okresie (por. paragraf o instytucjach niżej). Jest to jedna współczesnych z szkół najważniejszych historii i najbardziej gospodarczej, silnie wpływowych powiązana intelektualnie z badaniami kliometrycznymi. Jej przedstawiciele (North, Fogel) otrzymali Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii. 2. Kriometria. Podejście ilościowe do analizy historyczno-ekonomicznych. Jest jednym z nurtów Nowej Historii Gospodarczej, podobnie jak omówione wyżej koncepcje instytucjonalne. W analizach kliometrycznych historycy gospodarczy sięgają do narzędzi ekonometrycznych. Zastosowanie analiz tego typu jest więc ograniczone przed dostępność odpowiedniej jakości danych (tzn. danych wystarczającej jakości, dostatecznie długich szeregów czasowych itp.) 3. Szkoła Annales. Francuska szkoła badań historycznych skupiona wokół pisma Annales, powstała w latach 1930, skupiała do lat 1990 najwybitniejszych francuskich historyków gospodarki. Pod jej wpływami znalazło się wielu wybitnych polskich historyków (Witold Kula, Bronisław Geremek…). Jest jedną z pierwszych prób aplikacji metodologii (lewicujących) nauk społecznych do badań historycznych oraz budowy historii totalnej, wykraczającej z obszaru historii politycznej w obszar badania struktur gospodarczych, społecznych, mentalności. Ważną rolę odgrywały też badania nad geografią historyczną. 4. Marksizm i podejścia pokrewne (koncepcja systemu światowego). Tradycja badań historycznych wywodząca się ze społeczno-ekonomicznych analiz i historiozofii K. Marksa i jego następców. Była jedną z pierwszych prób analiz procesów historycznych, a nie wyłącznie historii zdarzeń. Ważne obszary badań to dzieje kapitalizmu jako formacji społeczno-ekonomicznej (w szczególności wewnętrznych sprzeczności tegoż), koncepcje i przebieg zmiany społeczno-ekonomicznej (w tym rola konfliktu klas społecznych), dzieje klasy robotniczej, badanie historii grup pokrzywdzonych (proletariatu, kobiet). C. Instytucje w długookresowych procesach gospodarczych 1. Zrozumienie procesu przemian ekonomiczno-społecznych zdaniem przedstawicieli instytucjonalizmu wymaga uwzględnienia ich kontekstu. Jednym z możliwych więcej materiałów i notatek na www.wkuwanko.pl 2 WYKŁAD 1. Wielkie trendy, wielkie procesy sposobów, na jaki można to uczynić, jest wzięcie pod uwagę instytucji. Douglas C. North metaforycznie ujmuje je jako „reguły gry”, innymi słowy—zespół bodźców, kar i nagród, które wyznaczają normy zachowań jednostek. Instytucje mogą mieć charakter nieformalny (zwyczaje, przekonania religijne, nastawienia ludzi) lub formalny (normy prawne). A więc, aby odpowiedzieć na pytanie o przemiany gospodarcze, instytucjonalne trzeba mogą także mieć pokazać, jak charakter zmieniają stopniowy, się instytucje. ewolucyjny lub Zmiany skokowy, rewolucyjny. 2. Pośród tych zmian prawnych szczególne duże znaczenie mają te, które wiążą się z własnością oraz te, które dotyczą swobody działalności gospodarczej, w tym dysponowania własną osobą. Ekonomiści instytucjonalni traktują własność jak wiązkę uprawnień do danych zasobów. Im własność jej lepiej zdefiniowana—twierdzą—tym efektywniej można wykorzystać zasoby. W dużym skrócie powiedzieć można, że przechodzenie od „feudalizmu” do „kapitalizmu” polegało między innymi na takim kształtowaniu się reguł prawnych, związanych z własnością, które lepiej precyzowały uprawnienia podmiotów do jej wykorzystywania. W praktyce wiązało się to m.in. z redefiniowaniem zasad obrotu towarowego i pieniężnego, zasad zawierania umów, prawa rodzinnego i spadkowego, itd. Jeśli idzie o swobodę działalności gospodarczej, to wielkie znaczenie miało zrównywanie praw poszczególnych grup (znoszenie przywilejów i ograniczeń). Zmiany prawne dokonywały się—na poszczególnych obszarach—w kontekście odmiennych tradycji prawnych. Na kontynencie europejskim szczególne znaczenie miało prawo rzymskie oraz pozostałości instytucji germańskich. Na Wyspach Brytyjskich—common law, czyli prawo oparte na precedensach i orzeczeniach sądów. 3. Instytucje z reguły są krystalizacją idei, dlatego ważne jest także zrozumienie zmian ideowych, czyli kształtujących się w danym okresie poglądów, przekonań, teorii naukowych i ideologii. D. Fazy rozwoju gospodarczego. Technologie i innowacje. 1. Ujęcie tradycyjne – silnie europocentryczne, zakorzenione w tradycji oświeceniowej: Okres starożytny (duże zróżnicowanie form gospodarczych, my się tym nie będziemy zajmować); Feudalizm (formacja ekonomiczno-społeczna, model ładu gospodarczego i organizacji społeczeństwa, model gospodarki); Kapitalizm a. Podstawowe cechy feudalizmu (w tej koncepcji): organizacja społeczna (stany); relacje ekonomiczne (gospodarka feudalna, zależności wasalne, więcej materiałów i notatek na www.wkuwanko.pl 3 WYKŁAD 1. Wielkie trendy, wielkie procesy kwestia praw własności, posiadłość ziemska jako centrum gospodarki feudalnej, ograniczona rola miast, niska innowacyjność); państwo feudalne b. Ewolucja kapitalizmu. Nowoczesna organizacja społeczna – społeczeństwo klasowe, gospodarka kapitalistyczna, równość wobec prawa, rozwój w oparciu o innowacje, podstawą gospodarki przemysł, a wraz ze zbliżaniem się do współczesności rosnąca rola usług. Kapitalizm jako formacja ekonomiczno-społeczna Kapitalizm jako ład gospodarczy świata Kapitalizm jako podstawa gospodarki-świata Kapitalizm jako bardziej zaawansowana forma wolnego rynku 2. Ujęcie Waltera Rostowa – stadia (fazy) rozwoju gospodarczego Faza 1. Społeczeństwo tradycyjne (najważniejszym sektorem jest rolnictwo, poziom wymiany gospodarczej ograniczony, dominacja wymiany barterowej, większość produkcji konsumowana bezpośrednio przez jej wytwórców, alokacja zasobów zdeterminowana przez stosowania tradycyjnych metod produkcji) Faza 2. Okres zmian (powstawanie warunków dla startu do rozwoju) (wzrost specjalizacji prowadzi do nadwyżek w handlu, rozwój infrastruktury transportowej, rozwój przedsiębiorczości dzięki rosnącemu poziomowi dochodów, oszczędności i inwestycji. Faza 3. Start do rozwoju (Take off) (przyspieszenie procesów industrializacji, siła robocza przesuwa się z sektora rolniczego do wytwórczego, który zaczyna dominować w gospodarce, wzrost koncentruje się w regionach przemysłowych – obszarach rozwoju przemysłu i obejmuje kilka gałęzi przemysłu wytwórczego, inwestycje osiągają 10%PKB). Przemianom tym towarzyszy głęboka zmiana polityczno-społeczna /powstają nowe instytucje polityczne i społeczne wspierające wzrost i industrializację/. W pewnym momencie rozwoju nabiera on trwałego i zrównoważonego charakteru – inwestycje przekładają się na zwiększone przychody, które generują wzrost oszczędności i dalsze inwestycje. Faza 4. Dojrzałość (gospodarka jest coraz bardziej zdywersyfikowana, innowacje tworzą coraz nowe możliwości inwestycyjne, wytwarzana jest coraz szersza paleta dóbr i usług) Faza 5 – Masowa konsumpcja. Rozwój zwraca się w stronę konsumpcji masowej, gwałtownie rośnie znaczenie sektora usług w gospodarce. E. Centrum i peryferie więcej materiałów i notatek na www.wkuwanko.pl 4 WYKŁAD 1. Wielkie trendy, wielkie procesy 1. Pojęcie „centrum” i „peryferii”. Przeciwstawienie to popularne jest dziś przy wyjaśnianiu różnic w stopniu rozwoju gospodarek narodowych i regionów, także w wyjaśnianiu zróżnicowania różnych części składowych gospodarki światowej. Świat, w tym ujęciu, składa się z wysoko rozwiniętego, bogatego centrum i zacofanych (opóźnionych w rozwoju), biednych peryferii. Johann Heinrcuh von Thünen w Państwie izolowanym (1836, 1850) przedstawił model izolowanego układu, gdzie ze wzrostem odległości od centrum (miasto) spada intensywność produkcji rolnej. Immanuel Wallerstein w glośnej, wielotomwej The European World System. i Fernand Braudel w Kulturze materialnej i kapitalizmie zaprezentowali „światogospodarki to nowoczesną wersję tego ujęcia (kolejne centra Wenecja, Amsterdam, Londyn, Nowy Jork). W modelach Wallersteina i Braudela, im bliżej centrum, tym wyższe są ceny, wyższa wydajność pracy, wyższa efektywność, wyższe płace, większa rola stosunków ściśle rynkowych. Peryferie specjalizują się w produkcji surowców, siła robocza często pracuje pod przymusem. Uprzywilejowane grupy społeczne (właściciele ziemscy, właściciele kopalń) powiązani są poprzez rynek z centrum, czerpią korzyści z eksportu. Zainteresowani są utrzymaniem tego układu. 2. Centrum, peryferie a nowoczesność. Dopiero w myśleniu oświeceniowym, wraz z ideą postępu pojawia się kwestia nowoczesności i stopnia rozwoju. Ludzie zaczynają dostrzegać zróżnicowanie między krajami i ludami (narodami), a wpisanie go w liniowo rozumiany proces postępu powoduje rozróżnienie kategorii centrum i peryferii. 3. Dwie interpretacje. Wedle ekonomistów liberalnych, nie ma nic złego w różnicowaniu się specjalizacji produkcyjnej poszczególnych obszarów. Zgodnie z teorią korzyści komparatywnych (Ricardo) każdy specjalizuje się w wytwarzaniu tego, w czym dysponuje relatywną przewagą. Inni ekonomiści (głównie lewicowi, ale nie tylko—do prawicowych zwolenników tego poglądu należał np. rumuński ekonomista Mihail Manoilescu) uważają, że taka specjalizacja jest niekorzystna dla obszarów mniej rozwiniętych, ponieważ pozostawia je w pułapce wąskiej specjalizacji surowcowej, a w konsekwencji w pułapce zacofania. Niektórzy wręcz uważają, że obszary mniej rozwinięte tracą wskutek narzuconych im (często politycznie) niesprawiedliwych warunków wymiany. Ich zdaniem, wyjściem jest polityka protekcyjna obszarów mniej rozwiniętych dla wspomożenia ochrony własnego przemysłu. W XIX w. Anglia była generalnie zwolennikiem wolnego handlu (z wyjątkiem corn laws w pierwszej połowie stulecia), natomiast w krajach mniej rozwiniętych (USA w pierwszej połowie stulecia, Niemcy, Rosja, Japonia, a w XX w. wiele krajów Ameryki Łac. i Azji; na ziemiach polskich—Królestwo Polskie) okresowo występowały tendencje do protekcjonizmu. więcej materiałów i notatek na www.wkuwanko.pl 5 WYKŁAD 1. Wielkie trendy, wielkie procesy 4. Spór dotyczy także industrializacji. Jaki był jej wpływ na obszary peryferyjne? W jaki sposób dokonywało się ich uprzemysłowienie? Ekonomiści liberalni, traktując industrializację jako część procesu rozwoju gospodarczego, który z obszarów bardziej rozwiniętych rozszerza się do opóźnionych poprzez dyfuzję postępu technicznego. Ekonomiści lewicowi z kolei kładą nacisk na podporządkowywanie sobie obszarów peryferyjnych przez centrum, wykorzystywanie ich jako źródło tanich surowców i taniej siły roboczej. 5. Rozstrzygnięcie tego sporu nie jest łatwe, bo dane empiryczne dostarczają argumentów każdej ze stron. W długim okresie (w ciągu XIX i XX wzrost gospodarczy występowała zarówno w centrum, jak i na peryferiach, tu nie tylko dzięki eksportowi surowców, ale i dzięki stopniowej industrializacji. Zarazem jednak dystans między centrum i peryferiami się powiększał. (Por. Landes, Bogactwo i nędza narodów; Janos, Eastern Central Europe in the Modern World). 6. W Europie XIX centrum to najwyżej rozwinięte obszary Anglii, Francji, Niemiec, także Belgia, Holandia. Dołączają do nich stopniowo Skandynawia, Czechy, pn. Włochy (choć te ostatnie obszary są bardziej dyskusyjne). Irlandia, Hiszpania, Portugalia, Grecja, Bałkany, Europa Wschodnia to obszary peryferyjne. W dalszym ciągu wykładu na tych ostatnich skupiona będzie uwaga. F. Nowoczesność 1. W końcu lat 70-tych pojawiło się pojęcie „ponowoczesność” (J.F. Lyotard, Condition postmoderne). Wyrażało ono przeświadczenie, że pod wieloma względami okres, umownie rzecz biorąc, jaki nastąpił po latach 60-tych w istotny sposób różni się od poprzedzającej go epoki. Pojecie to odnoszono do kultury, ze względu na krytykę wąsko pojętą racjonalności, systemowości, obiektywności nauki, a także na zmiany stylistyki w sztuce (architektura, powieść). Zmiany religijności, ideologie takie jak New Age. Gospodarka—koncepcja społeczeństwa postindustrialnego, „społeczeństwa wiedzy”. Globalizacja. Gospodarka wiedzy. Kryzys gospodarek kierowanych, nie tylko w krajach komunizmu, ale i w krajach zachodnich i w trzecim świecie. Rewolucja technologiczna. Elektronika i wyłanianie się społeczeństwa „sieci”. Biotechnologie, genetyka—kres człowieka (Fukuyama). Mgliste przeświadczenie, że wszystko się zmienia. 2. Kiedy zaczyna się nowoczesność (modernity), która teraz miałaby dobiegać kresu? W epoce oświecenia. Jej początek wyznaczają trzy zespoły wydarzeń: myśl oświeceniowa, rewolucja przemysłowa, oraz rewolucja francuska (wraz z następującą po niej epoką napoleońską). Możemy mówić o przełomie w ramach cywilizacji europejskiej, więcej materiałów i notatek na www.wkuwanko.pl 6 WYKŁAD 1. Wielkie trendy, wielkie procesy przełomie, który oddziałał w wielkim stopniu także i na świat pozaeuropejski. Często dziś używane pojęcia: nowoczesność, ponowoczesność, postęp, rozwój, wzrost mają swoje korzenie w epoce Oświecenia. Mają one zarówno sens poznawczy, jak i wartościujący. Warto jeszcze rzucić okiem wcześniej na procesy społeczno-kulturowe takie jak renesans, reformacja i kontrreformacja, które stały się podglebiem dla formowania się nowoczesności. 3. Sens poznawczy—posługujemy się nimi, porządkując dzieje ludzkości i społeczeństw. Mówimy: społeczeństwa tradycyjne, nowoczesne, ponowoczesne. Wyodrębniamy więc pewne epoki wedle kryterium ich zbliżania się do pewnego ideału, czy modelu „nowoczesność”. 4. Wartościujący—często (choć nie zawsze) uważamy, że to, co nowsze jest lepsze. Modernizacja—a więc zmiana, zbliżająca nas w kierunku nowoczesności—uważana jest za coś pożądanego. Przeświadczenie, że to, co nowe, jest dobre, i że zmiana jest czymś pożądanym jest czymś względnie nowym. Dawne cywilizacje i społeczeństwa, np. europejskie średniowiecze, ceniły sobie raczej niezmienność, przeszłość, tradycję, a zmiany postrzegano jako zmiany na gorsze. 5. Zatem: a) Nowoczesność – okres historyczny zapoczątkowany w Oświeceniu lub nieco wcześniej (cechy: rozpad średniowiecznego modelu świata, w którym kluczowym punktem odniesienia dla państwa, społeczeństwa i jednostki była religia; idea czasu linearnego i postępu, rewolucja przemysłowa, sekularyzacja, urbanizacja, gwałtowne zmiany demograficzne, demokracja, państwo liberalne, gospodarka rynkowa) b) Nowoczesność – cywilizacja przemysłowa, społeczeństwo przemysłowe. W czasach nowoczesnych świat jest postrzegany jako byt poddający się ludzkiemu działaniu. (Giddens) c) Nowoczesność – efekt procesu „odczarowania” świata, racjonalizacji ludzkiego działania (na poziomie jednostkowym i społecznym) za pośrednictwem instytucji władzy biurokratycznej (w skrajnym ujęciu taka interpretacja zjawiska nowoczesności prowadzi do wniosku, że niejako naturalną konsekwencją wcielania w pełni ideałów nowoczesności był nazizm i Holokaust) (Weber, szkoła frankfurcka, Bauman) G. Rozwój i niedorozwój (underdevelopment), postęp i zacofanie więcej materiałów i notatek na www.wkuwanko.pl 7 WYKŁAD 1. Wielkie trendy, wielkie procesy 1. Rozwój (development)/rozwój gospodarczy (economic development) 1. Miary rozwoju • Urbanizacja • Produkcja kluczowych produktów/wydobycie surowców (węgiel węższą (human kamienny, żelazo) • Wielkość i przyrost populacji • Zmiany technologiczne (punkty zwrotne) • Nowoczesne miary wzrostu gospodarczego 2. rozwój a wzrost gospodarczy Dlaczego • wzrost gospodarczy jest kategorią development vs. economic growth) 3. rozwój a postęp kategorie normatywne i pozytywne w nauce • 4. rozwój i zacofanie 2. Postęp (Progress) 1. Filozofie historii (przed Oświeceniem – tradycja chrześnijańska, Grecy…) 2. Idea postępu jest jedną z kluczowych idei filozofii oświecenia (zwłaszcza we francuskiej i niemieckiej jego odmianie) 3. Ideę postępu można potraktować jako formę sekularyzacji Chrześcijaństwa. Kategoria ta jest też charakterystyczna dla myślenia teleologicznego 3. Jako przykład oświeceniowego myślenia o postępie rozważymy koncepcję Jeana Condorceta (Szkic obrazu postępu ducha ludzkiego poprzez dzieje): 1. 10 epok dziejów ludzkości 2. Religia jako zagrożenie postępu, zabobon (podstawową cechą chrystianizmu byłą pogarda dla wiedzy ludzkiej; podobne opinie o Islamie) 3. Historia świata jako dzieje walki postępu (i sił oświecenia) i zabobonu. Postęp wiąże się z ujawnianiem się geniuszu (ducha) w niektórych społeczeństwach, co zasadniczo opisuje zmiany w stronę większej wolności istot ludzkich 4. Naturą społeczeństwa ludzkiego są różnice między ludźmi wynikające z cech fizycznych, zamożności i wykształcenia. Naturą procesu postępu jest zmniejszanie tych różnic. Jednak ponieważ ich przyczyny są naturalne, „i chcieć je zniszczyć byłoby rzeczą absurdalną i niebezpieczną; nie można by nawet próbować całkowicie zniweczyć ich skutków, nie pogłębiając równocześnie źródeł nierówności, nie naruszając praw człowieka bardziej bezpośrednio i niebezpiecznie” więcej materiałów i notatek na www.wkuwanko.pl 8 WYKŁAD 1. Wielkie trendy, wielkie procesy 5. IX epoka (czasy Condorceta) to czasy triumfu rozumu, formowania się właściwego ustroju państw, postępu wolności, otworzyła perspektywy szybkiego postępu na przyszłość. 6. X epoka będzie epoką zrozumienia i pełnego poszanowania praw człowieka. „Nadejdzie czas, gdy słońce świecić będzie tylko ludziom wolnym, nie uznającym innego pana niż własny rozum; gdy tyrani i niewolnicy, kapłani oraz ich głupie lub obłudne narzędzia istnieć będą jedynie w historii i w teatrze” 7. W tej epoce, gdy prawa będą ustalane zgodnie z regułami statystyki i matematyki, by wybierać optymalne rozwiązania, „coraz mniejszy obszar dostarczać będzie coraz więcej produktów użyteczniejszych i o coraz większej wartości, mniejsza konsumpcja zaspokajać będzie większe pragnienia, ten sam produkt przemysłowy będziemy otrzymywać, zużywając mniej surowca albo będzie on bardziej trwały. (...) Przy takim rozwoju przemysłu i dobrobytu człowiek będzie miał coraz większą możność zaspokajania swoich potrzeb i każde pokolenie albo dzięki tym postępom, albo dzięki mnogości dóbr już wytworzonych będzie mogło coraz bardziej cieszyć się życiem, co przyczyni się z racji fizycznej konstytucji rodzaju ludzkiego do coraz większego przyrostu ludności”. A jednocześnie ponieważ „niedorzeczne przesądy zabobonu przestaną krępować moralność swymi surowymi wymaganiami, które wypaczają ją i poniżają, zamiast doskonalić i podnosić, to możemy być pewni, iż ludzie pojmą wtedy, że ich zobowiązania wobec istot, których jeszcze nie ma, polega nie na tym, aby dać im życie, ale ażeby dać im szczęście; że celem owych zobowiązań jest dobro rodzaju ludzkiego i społeczeństwa, w jakim żyją, dobro rodziny, do której należą, a nie nieodpowiedzialne zapełnianie ziemi nieużytecznymi i nieszczęśliwymi istotami 4. Hegel o postępie 1. Działanie Rozumu (Stwórcy) w historii 2. Człowiek przekształca i uduchawia naturę, by odnaleźć w niej siebie, stworzyć dom – przez to w naturze objawia się rozum 3. Postęp jest efektem działania tego rozumu w historii 4. (rozum na koniu) – dialektyka teza i antyteza 5. Marks o postępie 1. Filozofia historii 2. Dynamika historii, kolejne epoki historyczne więcej materiałów i notatek na www.wkuwanko.pl 9 WYKŁAD 1. Wielkie trendy, wielkie procesy 3. Historia jako proces wyzwalania się pokrzywdzonych 6. Zacofanie a. Teorie modernizacji (badania nad przyczynami różnic między poziomem rozwoju społeczeństw; badania nad czynnikami które wygenerowały rozwój i mechanizmami ich oddziaływania, badania nad nowoczesnymi społeczeństwami). b. Koncepcja Gerschenkrona i. Gospodarka kraju jest tym bardziej zacofana, im: 1. Bardziej prawdopodobna jest interwencja specjalnych instytucji, by skłonić przemysł do właściwego wykorzystania kapitału ludzkiego i trwałego (np. państwo odegrało taką rolę w carskiej Rosji pod koniec XIX w.) 2. Większy nacisk na wytwarzanie dóbr produkcyjnych, a nie konsumpcyjnych 3. Większy nacisk na produkcję praco-, a nie kapitałochłonną 4. Mniejsza skala produkcji i przedsiębiorczości 5. Większa zależność od pożyczonych, a nie endogennych technologii 6. Mniejsza rola sektora rolnego jako rynku dla nowych gałęzi przemysłu 7. Większa zależność od wzrostu produktywności c. W tych ujęciach zacofanie jest kwestią różnic ilościowych (ścieżka rozwoju analogiczna dla wszystkich, różne społeczeństwa/państwa na różnym jej etapie) d. Teoria zależności (Manoilescu, Prebisch, Cardoso) i. Zależność wynika z podziału świata na centrum i peryferia ii. Peryferia są wyzyskiwane przez centrum, w konsekwencji utrzymuje się luka (gap) rozwojowa pomiędzy nimi iii. Wyzysk może polegać na eksploatacji surowców naturalnych i siły roboczej, przenoszeniu na peryferia „gorszych” gałęzi przemysłu, kontrolowaniu produkcji przez kapitał z centrum etc. e. Teorie systemu światowego (centrum/peryferia) więcej materiałów i notatek na www.wkuwanko.pl 10 WYKŁAD 1. Wielkie trendy, wielkie procesy i. W tych z kolei teoriach wskazuje się na jakościowe raczej niż ilościowe różnice między krajami słabiej i lepiej rozwiniętymi, co zresztą nie oznacza zakwestionowania idei modernizacji (teoria Wallersteina została omówiona w następnym wykładzie). więcej materiałów i notatek na www.wkuwanko.pl 11
