ROZW"J I PERSPEKTYWY PSYCHOLOGII ZDROWIA1 (PDF

ACTA UNIVERSITATIS PALACKIANAE OLOMUCENSIS
FACULTAS PHILOSOPHICA
PSYCHOLOGICA 32–1998
VARIA PSYCHOLOGICA VIII.
ROZWÓJ I PERSPEKTYWY PSYCHOLOGII ZDROWIA1
Irena Heszen-Niejodek
PRZYCZYNY ROZWOJU BADAŃ PSYCHOLOGICZNYCH I ZASTOSOWAŃ
PSYCHOLOGII W OBSZARZE ZDROWIA I CHOROBY
Jeśli pominąć odległą historię i wziąć pod uwagę czasy nowożytne, pierwsze wzmianki
o udziale psychologii w problematyce zdrowia i choroby znajdujemy na samym początku
naszego wieku. Mianowicie w 1911 roku odbyło się sympozjum sponsorowane przez
Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne, poświęcone znaczeniu psychologii
w medycynie (za: Adler i Stone, 1986). Dynamiczny rozwój badań dotyczących psychospołecznych aspektów choroby, a później także zdrowia, datuje się od lat czterdziestych,
a więc już od ponad pół wieku. Przyczyniły się do tego rozwoju z jednej strony przemiany
zachodzące we współczesnej medycynie, z drugiej – dorobek empiryczny psychologii i
innych nauk społecznych, dowodzący znaczenia czynników psychospołecznych dla stanu
zdrowia jednostek i społeczeństw. Ważną rolę odegrały tu również zmiany kontekstu
społeczno-ekonomicznego, w jakim funkcjonuje system ochrony zdrowia.
Zmiany obrazu chorób i struktury przyczyn zgonów
Jeszcze na początku tego wieku w krajach uprzemysłowionych najbardziej
rozpowszechnione były choroby zakaźne o ostrym i często epidemicznym przebiegu,
jak tyfus, infekcje przewodu pokarmowego, ciężkie postacie grypy, a także gruźlica.
Choroby te stanowiły również najczęstszą przyczynę zgonów. Jednakże w ciągu kilku
dziesięcioleci śmiertelność powodowana przez nie spadła w tych krajach do bardzo
niskiego poziomu, a to dzięki poprawie warunków sanitarnych oraz wynalezieniu
skutecznych szczepionek i lekarstw (przełomowe znaczenie miało tu zwłaszcza odkrycie
antybiotyków). W połowie naszego stulecia na plan pierwszy jako przyczyny zgonów
wysunęły się przewlekłe choroby układu krążenia, choroby nowotworowe, udary, a także
1
W niniejszym artykule wykorzystano fragmenty wcześniejszych publikacji autorki: „Promocja zdrowia
– próba systematyzacji z perspektywy psychologa“. Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna,
1995, 2, 7–21 i „Psychologia zdrowia jako dziedzina badań i zastosowań praktycznych”, w: I. Heszen,
H. Sęk (red.). Psychologia zdrowia, ss. 21–39. Warszawa 1997, PWN
47
wypadki kończące się śmiercią. W Wlk. Brytanii stwierdzono w 1981 roku, że przyczyną
50% zgonów były choroby układu krążenia, dalszych 25% osób zmarło z powodu
nowotworów, a kolejnymi przyczynami były nie zakaźne choroby układu oddechowego
i wypadki; podobne dane przytaczane są w innych krajach zachodnich. W Polsce jeszcze
w roku 1925 najczęstszą przyczyną zgonów były choroby zakaźne, ale już w latach
sześćdziesiątych stwierdzono podobną strukturę przyczyn zgonów, jak w krajach wysoko
uprzemysłowionych (Sokołowska, 1986).
Przedstawione tu zmiany implikują wzrost roli psychologii w rozwiązywaniu
problemów zdrowotnych, ponieważ w chorobach chronicznych w porównaniu z
zakaźnymi czynniki psychospołeczne mają znacznie poważniejszy udział. Dotyczy to
zarówno etiologii, jak i przebiegu tych chorób, a także leczenia i rehabilitacji pacjentów.
Szacuje się, że obecnie funkcjonowanie systemu medycznego warunkuje wskaźniki
zdrowia tylko w 10–15%, a pozostałe ważne dla zdrowia czynniki pozostają poza obrębem
działania medycyny (Gniazdowski, 1994). Wymienić tu można: zasoby psychologiczne
i styl życia jednostki, jej związki z innymi ludźmi i uzyskiwane od nich wsparcie społeczne,
a ponadto warunki ekonomiczne i stan środowiska naturalnego. Szczegółowe badania
dostarczają niekiedy spektakularnych dowodów dotyczących roli czynników
psychologicznych, zwłaszcza behawioralnych, których udział jako współprzyczyn chorób
chronicznych i zgonów szacuje się na około 50%. Zachowanie może stanowić ryzyko
dla zdrowia, ale może też sprzyjać jego utrzymaniu, czego przykłady przedstawione są
w następnym fragmencie.
Dowody znaczenia czynników psychologicznych dla stanu zdrowia
Powszechnie już znane jest znaczenie tak zwanego wzoru zachowania A jako czynnika
ryzyka chorób somatycznych. Na drugim biegunie umieścić można konstelacje
właściwości psychicznych sprzyjających zachowaniu dobrego zdrowia nawet mimo
niekorzystnych okoliczności, jak „hartowność“ (ang. hardiness) czy poczucie koherencji
(ang. sense of coherence). W porównaniu z tymi złożonymi konstruktami, bardziej
wyraziste i jednoznaczne związki ze wskaźnikami zdrowotnymi wykazują jednak proste
formy zachowania. I tak stwierdzono, że 30% wszystkich zgonów z powodu nowotworów
należy przypisać paleniu papierosów (za: Rodin i Salovey, 1989). Odwrotny przykład,
dotyczący form zachowania chroniących zdrowie, przytoczyć można na podstawie
trwających już ponad 25 lat kalifornijskich badań podłużnych w okręgu Alameda
(Alameda Study). Ten rozległy program badawczy obejmował między innymi siedem
prostych form zachowania, określonych jako dobre nawyki zdrowotne. Było to: regularne
spożywanie śniadań, powstrzymanie się od jedzenia między posiłkami, 7–8 snu godzin
na dobę, utrzymywanie prawidłowej wagi, powstrzymanie się od papierosów, umiarkowane spożywanie alkoholu oraz systematyczna aktywność fizyczna.
Badania rozpoczęły się w 1965 roku i objęto nimi blisko 7000 osób. Po upływie 5 1/2
roku stwierdzono niższą śmiertelność w grupach praktykujących wymienione nawyki w
porównaniu z równoważnymi grupami zachowującymi się odmiennie. Na przykład
okazało się, że 45-letni mężczyźni praktykujący sześć lub siedem wymienionych form
zachowania mają szanse na życie dłuższe o 11 lat w porównaniu z rówieśnikami
48
praktykującymi co najwyżej trzy formy (odpowiednio 78 i 67 lat). Dane uzyskane
w późniejszych latach, ogólnie biorąc, potwierdziły zdrowotne znaczenie wymienionych
form zachowania, choć okazało się ono zróżnicowane. Na plan pierwszy jako czynniki
obniżające śmiertelność wysunęły się: powstrzymanie się od papierosów w ciągu całego
życia oraz aktywność fizyczna (Schoenborn, 1993).
Współczesna medycyna jako źródło stresu dla pacjentów
Osiągnięcia współczesnej medycyny są powszechnie znane, a jedno z nich – postępy
w leczeniu chorób zakaźnych – przedstawione zostało powyżej. Ten medal ma jednak
odwrotną stronę – rozwój inwazyjnych metod diagnostycznych i terapeutycznych,
wymagających zastosowania skomplikowanej aparatury, postępująca biurokratyzacja i
specjalizacja, kształtują nowe oblicze medycyny, określane jako jej technicyzacja czy
wręcz dehumanizacja. Niektóre nowe metody leczenia powodują znaczne obciążenie
psychiczne pacjentów. Przykładem jest hemodializa, uzależniająca życie chorego od
sprawnego działania aparatury, czy stomia (zastosowanie sztucznego odbytu),
pociągająca za sobą wiele kłopotliwych następstw, zwłaszcza w kontaktach z innymi.
Obecność aparatury medycznej, której przeznaczenia pacjent nie zna i której działania
nie rozumie, jest dla niego źródłem lęku.
Coraz mniej jest przy tym okazji do bezpośredniego kontaktu z lekarzem, w trakcie
którego byłoby możliwe zmniejszenie skutków emocjonalnych leczenia i ogólna poprawa
stanu psychicznego pacjenta. Rozwijająca się w medycynie specjalizacja pociąga bowiem
za sobą tendencję do koncentrowania się lekarza na właściwym ze względu na specjalność
narządzie, zamiast na chorym człowieku, a postępująca biurokratyzacja stwarza bariery
utrudniające dostęp do lekarza. Korzystanie z pomocy medycznej staje się dla chorego
coraz częściej źródłem stresu, kumulującego się ze stresem spowodowanym samą
chorobą i niekiedy nawet przewyższającego go nasileniem („trzeba mieć dobre zdrowie,
żeby się leczyć“). Opisana sytuacja stanowi wyzwanie dla psychologów, od których
przedstawiciele medycyny oczekują pomocy w rozwiązaniu tych problemów.
Rosnące koszty opieki zdrowotnej
Fakt ten jest konsekwencją trendów rozwojowych we współczesnej medycynie,
a konkretnie dwóch przedstawionych wyżej okoliczności: wzrostu proporcji ludzi chorych
chronicznie oraz rozwoju techniki medycznej. W przeciwieństwie do ostrych chorób
zakaźnych, leczenie i rehabilitacja chorób chronicznych to długotrwałe, często
„dożywotnie“ procesy, trwające niekiedy kilkadziesiąt lat (np. w takich chorobach jak
cukrzyca czy pierwotne nadciśnienie tętnicze). Jest oczywiste, że tak długi okres leczenia
wymaga odpowiednio wysokich nakładów finansowych. Aparatura medyczna, coraz
powszechniej stosowana w diagnostyce, leczeniu i rehabilitacji, jest też coraz bardziej
kosztowna.
W krajach Europy Środkowej wydatki na opiekę medyczną nie odzwierciedlają
wzrostu jej kosztów wobec znanego faktu niedoinwestowania służby zdrowia, sięgnijmy
zatem do danych z krajów zamożniejszych. W Stanach Zjednoczonych przeznacza się
na ten cel ponad 11% dochodu narodowego brutto (Taylor, 1987). Przy końcu lat
49
siedemdziesiątych stanowiło to kwotę 160 miliardów dolarów, ale w roku 1983 wydatki
osiągnęły już 322 miliardy (Thoresen i Eagleston, 1985). Szacunki w krajach Europy
Zachodniej na podstawie obecnego tempa wzrostu wydatków na ochronę zdrowia
prowadzą do absurdalnego wniosku, że niedługo wydatki te mogą przekroczyć cały
obecny dochód narodowy, grożąc załamaniem budżetu. Oczywiście trudno się
spodziewać, aby badania psychologiczne mogły rozwiązać problemy finansowe stające
przed współczesną medycyną. Problemy te kierują jednak uwagę specjalistów na
profilaktykę i promocję zdrowia, które w pewnej perspektywie czasowej mogą obniżyć
zapadalność na choroby chroniczne, a tym samym przyczynić się do efektów
ekonomicznych. Innymi słowy, chodziłoby o zachęcenie osób jeszcze zdrowych do
podejmowania aktywności prozdrowotnej. Tu już wiedza psychologiczna okazuje się
wręcz niezbędna, o ile bowiem ludzie chorzy w sposób niejako naturalny skłonni są
angażować się w działania na rzecz poprawy zdrowia, to osoby zdrowe potrzebują do
tego na ogół specjalnej zachęty.
Wzrost wymagań etycznych stawianych badaniom psychologicznym
O ile jeszcze kilkadziesiąt lat temu jedynie pomysłowość badacza i środki techniczne,
jakimi dysponował, ograniczały zakres eksperymentów laboratoryjnych w dziedzinie
psychologii, to obecnie poważną barierę stanowią standardy etyczne, przyjęte i wymagane
przez profesjonalne organizacje (Heszen-Niejodek, 1993; Brzeziński, 1997). Aby uniknąć
naruszenia tych standardów, wykorzystuje się do celów badawczych takie sytuacje, w
których wskutek działania czynników naturalnych ludzie narażeni są na zagrożenie
cenionych wartości, cierpienie i obciążenia psychiczne. Sytuacja choroby jako spełniająca
te warunki jest dobrą okazją do badań mających cele ogólne, których niezamierzonym
efektem jest wzrost wiedzy na temat psychologicznych aspektów choroby (a także
zdrowia).
Dobrym przykładem są psychologiczne badania nad stresem. Problematyka ta
pojawiła się w psychologii w latach pięćdziesiątych i w tym okresie prowadzone były
eksperymenty laboratoryjne, których sam opis dla wrażliwego czytelnika może być
potężnym stresorem. Obecnie takie badania są nie do pomyślenia, natomiast wielu
badaczy wykorzystuje chorobę jako naturalne źródło stresu (jak Amerykanie R. S.
Lazarus, S. Folkman i S. Miller, Niemiec H. Krohne i wielu innych). I chociaż są to
osoby o akademickim rodowodzie, dla których zastosowanie psychologii do rozwiązywania problemów zdrowotnych ma drugorzędne znaczenie, prowadzone przez nich
badania dostarczają wiedzy nadającej się do wykorzystania w ten sposób.
Wzrost aspiracji ludzi do podmiotowego udziału w rozwiązywaniu własnych problemów
zdrowotnych
Współcześnie obserwujemy rosnące dążenie ludzi do podmiotowego uczestnictwa
w rozmaitych systemach społecznych. W odniesieniu do systemu opieki zdrowotnej
dodatkowym czynnikiem wzmacniającym tę ogólną tendencję jest wzrost wiedzy
medycznej w społeczeństwie, będący następstwem podniesienia się ogólnego poziomu
wykształcenia oraz specjalnie organizowanych akcji oświaty zdrowotnej. Przykładami
dążenia ludzi do zajmowania samodzielnej i aktywnej postawy wobec własnych spraw
50
zdrowotnych jest preferowanie partnerskiego układu z lekarzem, samoleczenie,
rezygnacja z medycyny oficjalnej na rzecz medycyny alternatywnej, czy skupianie się
osób połączonych wspólnym problemem zdrowotnym w grupy wzajemnej pomocy,
broniące własnych interesów.
Jaką rolę wobec usamodzielniania się ludzi w rozwiązywaniu własnych problemów
zdrowotnych ma do spełnienia psychologia? W porównaniu z lekarzem, psycholog z
racji specyfiki tego zawodu i swoistej „filozofii zawodowej“ jest w kontakcie z pacjentem
bardziej partnerski i otwarty na jego inicjatywy, może więc być pomocny w kształtowaniu
się nowych form udziału w leczeniu. Formy te wymagają badań ewaluacyjnych w celu
oceny skuteczności. Psycholog jest na ogół lepiej niż lekarz przygotowany warsztatowo
do prowadzenia takich badań, łatwiej też przyjąć mu pozycję bezstronnego obserwatora.
WYŁONIENIE SIĘ PSYCHOLOGII ZDROWIA
Psychologia zdrowia wyłoniła się jako kolejna już dziedzina zastosowań psychologii
do obszaru zdrowia i choroby, stanowiąc kontynuację i rozwinięcie powstałych wcześniej
kierunków: medycyny psychosomatycznej, medycyny behawioralnej i psychologii
medycznej. W porównaniu z tymi kierunkami, psychologia zdrowia ma najkrótszą
historię, ale największą i wciąż rosnącą popularność. Określenie to pojawiło się przy
końcu lat siedemdziesiątych i od razu spotkało się z szeroką akceptacją, a nawet
entuzjazmem . Warto zaznaczyć, że w odróżnieniu od wcześniejszych kierunków
psychologia zdrowia nie ogranicza się do terenu medycyny, o czym obszerniej będzie
mowa za chwilę.
Za „ojca“ psychologii zdrowia uważany jest wybitny psycholog amerykański
J. Matarazzo, a za jej „ojczyznę“ – Stany Zjednoczone. Matarazzo sformułował
powszechnie przyjętą i szeroko cytowaną definicję psychologii zdrowia: „Psychologia
zdrowia to całokształt specyficznego, oświatowego, naukowego i profesjonalnego wkładu
psychologii jako dyscypliny do promocji i utrzymywania zdrowia, zapobiegania i leczenia
chorób, rozpoznawania etiologicznych i diagnostycznych korelatów zdrowia, choroby
i zbliżonych dysfunkcji, a także do analizy i optymalizacji systemu opieki zdrowotnej
i kształtowania polityki zdrowotnej“ (za: Sheridan i inni, 1988, s. 5). Znacznie prościej
ujęła to S. E. Taylor w jednym z pierwszych podręczników psychologii zdrowia (pierwsze
wydanie ukazało się w 1986 roku): „Psychologia zdrowia jest działem psychologii
zajmującym się poznaniem wpływu czynników psychologicznych na to, że ludzie
pozostają zdrowi, określeniem ich znaczenia w powstawaniu chorób oraz ich roli w
kształtowaniu zachowania ludzi, kiedy zachorują“, (1991, s. 5).
Tak zdefiniowana psychologia zdrowia ma bardzo szeroki zakres, obejmując w całości
psychologię medyczną. Ta ostatnia ujmowana jest bowiem jako dział psychologii
stosowanej rozwijający się na styku z medycyną, którego przedmiotem są psychologiczne
aspekty powstawania, przebiegu i leczenia chorób somatycznych (Heszen-Niejodek,
1983; Taylor, 1991). Z perspektywy historycznej psychologia zdrowia może być
traktowana jako rezultat ewolucji psychologii medycznej. Ewolucja ta polegała na
51
włączenie problematyki zdrowia somatycznego, a nie tylko choroby, do obszaru
zainteresowań psychologii.
U podstaw powstania psychologii zdrowia leżą psychologiczne koncepcje zdrowia.
Koncepcje te, dokładniej przedstawione poniżej, traktują zdrowie i chorobę raczej jako
krańce tego samego kontinuum, niż jako pojęcia wzajemnie się wykluczające. Towarzyszy
temu zmiana akcentów – położenie nacisku na zdrowie, umieszczenie jego ochrony
i promocji w centrum zainteresowania (Sęk, 1987). Stanowisko takie koresponduje
z tendencjami we współczesnej medycynie, w której jako pierwszoplanowy cel traktuje
się profilaktykę, a ostatnio również promocję zdrowia. Wydaje się, że odzwierciedla też
ono ogólniejsze tendencje rozwojowe w psychologii, zapoczątkowane przez psychologię
humanistyczną, a polegające na przekraczaniu obszaru patologii i zwróceniu uwagi
w kierunku zasobów człowieka, jego możliwości rozwojowych. Ta zmiana orientacji
odpowiada potrzebom i oczekiwaniom społecznym pod adresem psychologii.
Psychologia zdrowia wykracza poza teren medycyny zarówno jako dziedzina badań, jak
i zastosowań praktycznych, obejmując swoim zasięgiem wszystkie najważniejsze
dziedziny życia i działalności człowieka (Marteau i Johnston, 1987).
Można spotkać się ze stwierdzeniami specjalistów, że powstanie psychologii zdrowia
jest jednym z najważniejszych wydarzeń w dziedzinie psychologii w czasie ostatnich
50 lat (Taylor, 1991), a związany z nią ruch zdrowia behawioralnego, czyli promowanie
zdrowego stylu życia, wyodrębnia się i nabiera znaczenia jako dziedzina profesjonalna
(Ford, 1985). Czołowi przedstawiciele psychologii zdrowia zastanawiają się, jaki jest jej
stopień zaawansowania jako odrębnej dziedziny (Matarazzo,1983, 1987; Taylor, 1987,
1990). W tym kontekście przytaczane są następujące wydarzenia:
– wyodrębnienie się w 1978 roku Sekcji Psychologii Zdrowia jako 38 sekcji Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego. Tym samym 55 000 członków tej
największej na świecie krajowej organizacji psychologów uznało powstanie nowej
specjalności. Aktualnie liczbę aktywnych psychologów zdrowia w Stanach
Zjednoczonych szacuje się na 10 000 (Maes, 1992);
– ukazanie się w Stanach Zjednoczonych w 1982 roku pierwszego numeru czasopisma
„Health Psychology“ (Psychologia Zdrowia). Trzeba tu dodać, że od tego czasu
w różnych krajach Europy zaczęto również wydawać czasopisma z „psychologią
zdrowia“ w tytule, a ich liczba wciąż się zwiększa;
– wyłonienie się w 1984 roku Sekcji Psychologii Zdrowia w Międzynarodowym
Towarzystwie Psychologii Stosowanej (International Association of Applied Psychology
IAPA).
Powyższe dane ilustrują rozwój psychologii zdrowia w Stanach Zjednoczonych –
kraju, z którego się wywodzi.. Jak na tym tle przedstawia się jej status w Polsce? Obrazują
to następujące fakty:
– w 1991 roku powołana została przy Zarządzie Głównym Polskiego Towarzystwa
Psychologicznego Polska Sekcja Europejskiego Towarzystwa Psychologii Zdrowia,
skupiająca głównie osoby z liczącym się dorobkiem badawczym, przedstawicieli
wszystkich ośrodków akademickich, w których prowadzone są badania psychologiczne. O aktywności Sekcji informują materiały Towarzystwa (EHPS Newsletter,
1995). Znacznie wcześniej, bo jeszcze w 1984 roku w ramach Polskiego Towarzystwa
52
Psychologicznego ukonstytuowała się Sekcja Psychologii Chorego Somatycznie,
której większość członków stanowili psychologowie wykonujący zadania praktyczne
w pozapsychiatrycznej służbie zdrowia .W stosunku do problematyki psychologii
zdrowia profil merytoryczny Sekcji jest węższy, pokrywając się z przedstawionym
wyżej ujęciem psychologii medycznej;
– w Polsce wprawdzie nie istnieje odrębne czasopismo poświęcone psychologii
zdrowia, ale też trudno byłoby tego oczekiwać wobec faktu, że regularnie ukazuje
się zaledwie kilka periodyków z macierzystej dyscypliny. Jednak w czołowym spośród
nich „Przeglądzie Psychologicznym“ wyodrębniono, poczynając od 1991 roku, dział:
„psychologia kliniczna i psychologia zdrowia“;
– niemal we wszystkich uniwersytetach prowadzących nauczanie na kierunku
„psychologia“ funkcjonują jednostki organizacyjne, których nazwa i profil merytoryczny obejmuje psychologię zdrowia. W zależności od miejscowych warunków są
to katedry, zakłady lub pracownie. Często jednostki te, oprócz psychologów zdrowia,
zatrudniają też psychologów o innych specjalnościach, co stwarza możliwości
podejmowania wspólnych badań i tym samym rozwoju psychologii zdrowia w
integracji z innymi działami psychologii,
– jeszcze przed wyodrębnieniem się odpowiednich jednostek organizacyjnych
problematyka psychologii zdrowia pojawiła się w uniwersyteckich programach
nauczania, jakkolwiek w dużym stopniu ograniczona była do zagadnień mieszczących
się w obrębie medycyny („psychologia medyczna“ bądź „psychologia chorego
somatycznie“). W programie studiów uniwersyteckich ten zakres problematyki
uwzględniany był poczynając od 1984 roku. W 1983 roku Resort Zdrowia wprowadził
specjalizację podyplomową I i IIo dla psychologów, uwzględniającą już od początku
psychologiczne problemy związane z chorobą somatyczną (określone terminem
„psychosomatyka“) w postaci jednej z czterech subdyscyplin obowiązujących w
ramach specjalizacji Io i jednej z czterech subdyscyplin do wyboru na etapie
specjalizacji IIo;
– jednocześnie z wprowadzeniem specjalizacji podyplomowej utworzono stanowisko
specjalisty krajowego i regionalnego w zakresie psychologii klinicznej. Specjaliści ci
pełnią na podległym terenie rolę ekspertów także w zakresie psychologii zdrowia.
Można w tym miejscu sformułować wniosek, że psychologia zdrowia w Polsce dość
wyraziście wyodrębnia się już jako specjalność psychologiczna, posiadając przy tym dobre
perspektywy dalszego rozwoju. W dalszej części artykułu przedstawię główne kierunki
badań i działań praktycznych w zakresie psychologii zdrowia. Wydaje się przy tym
właściwe rozpoczęcie od podstaw – próby konceptualizacji zdrowia z psychologicznego
punktu widzenia.
53
PSYCHOLOGICZNE KONCEPCJE ZDROWIA
Potocznie zdrowie rozumiane jest negatywnie jako stan braku choroby, ale specjaliści
już dość dawno uznali to ujęcie za niewystarczające. W 1948 roku, a więc już pół wieku
temu w Konstytucji Światowej Organizacji Zdrowia zaproponowano jego definicję
niejako oficjalną i wciąż jeszcze szeroko cytowaną. Ma ona charakter pozytywny i szeroko
ujmuje zdrowie, przy czym w dalszym ciągu pojęcie stanu jest w niej kategorią nadrzędną.
Zdrowie utożsamiane jest zatem z pełnym dobrostanem fizycznym, psychicznym
i społecznym, a nie wyłącznie z brakiem problemów medycznych. To klasyczne już ujęcie
jest również od dość dawna krytykowane. Akceptując leżące u jego podstaw całościowe
i pozytywne podejście do zdrowia, zarzuca mu się idealizację – tak rozumiane zdrowie
jest praktycznie nie do osiągnięcia. Kwestionuje się ponadto statyczny charakter
i niejednoznaczność pojęcia „dobrostan“ (Słońska, 1994). Przedstawiciele nauk
społecznych, socjologii i psychologii wysuwają więc nowe propozycje, nawiązujące do
ujęcia WHO, ale sformułowane bardziej szczegółowo i dynamicznie. Można tutaj
wyróżnić dwa sposoby konceptualizacji.
W pierwszym zdrowie traktowane jest jako dyspozycja, co przykładowo oddaje
definicja, wedle której jest to: „poddająca się zmianom zdolność człowieka zarówno do
osiągania pełni własnych fizycznych, psychicznych i społecznych możliwości, jak
i reagowania na wyzwania środowiska“. (Słońska i Misiuna [oprac.], 1993, s. 68). Zdrowie
jawi się tu jako zasób, ogólna zdolność organizmu do wszechstronnego rozwoju i do
stawiania czoła aktualnym wymaganiom. Bywa też określane jako poziom kompetencji
życiowej jednostki.
Drugie ujęcie określa zdrowie jako proces poszukiwania i utrzymywania równowagi
w obliczu obciążeń, jakie nieustannie nakłada na organizm otoczenie. Jest to podejście
dynamiczne i interakcyjne. Zdrowie jako proces ma określoną dynamikę w czasie
i zmienia się w odpowiedzi na zaistniałe wymagania zarówno zewnętrzne, jak
i wewnętrzne. Przyjmuje się, że choroba jest następstwem niewydolności tego procesu,
jest załamaniem zdrowia. Dochodzi do tego wtedy, kiedy brakuje energii i/lub
umiejętności, aby sprostać wymaganiom i obciążeniom, zachowując poczucie równowagi
i harmonii (Antonovsky, 1979).
Rozróżnienie między dyspozycyjnym a procesualnym rozumieniem zdrowia
odpowiada wielu podobnym rozróżnieniom w psychologii i dlatego wydaje się przydatne.
W pierwszym rozumieniu jakaś własność (w tym wypadku zdrowie) istnieje w postaci
potencjalnej i aktualizuje się w różnym stopniu w zależności od sytuacji (w tym wypadku
– w zależności od aktualnych wymagań). Drugie akcentuje dynamiczny i interakcyjny
charakter zdrowia, ujmuje je jako ciągle zmieniającą się relację między oceną wymagań,
indywidualną odpornością i wzorami zachowań jednostki. Organizm dąży do utrzymania
tej relacji w równowadze, a gdy ona ulegnie zakłóceniu, następuje choroba. W tym
rozumieniu zdrowie i choroba mieszczą się na tym samym kontinuum.
Wspólne dla obu współczesnych ujęć zdrowia w naukach społecznych jest przyjęcie,
że jego podstawę stanowi złożony i różnorodny zespół czynników, na który składają się
zarówno genetyczne, jak i psychospołeczne zasoby odpornościowe, między innymi
54
wsparcie społeczne (Pommersbach, 1988), strategie radzenia sobie, poziom tożsamości
i inne zasoby. Oba też charakteryzuje relatywizacja zdrowia do określonego czasu
i kontekstu. (Antonovsky, 1979; Thoresen i Eagleston, 1985; Sęk, 1987). Podstawowego
znaczenia nabiera więc w tych koncepcjach relacja między jednostką a otoczeniem w całej
swej złożoności. Widzimy tu ich wyraźny związek z wątkami dominującymi we
współczesnej psychologii teoretycznej. Integralną częścią psychologicznej konceptualizacji zdrowia jest pojęcie zdrowego pola życiowego, na które składają się biologiczne,
techniczne, społeczne i kulturowe czynniki otoczenia, stanowiące warunki zdrowia
indywidualnego.
W przedstawionych wyżej ujęciach zdrowie traktowane było jako stan, dyspozycja,
albo proces. Jednak bez względu na te różnice było ono zawsze zdrowiem czyimś, czymś
przynależnym człowiekowi. Należy jeszcze dodać, że w teorii czynności opracowanej
na gruncie psychologii ogólnej pojęcie zdrowia występuje w rozumieniu abstrakcyjnym,
jako jedna z wartości wyznaczających cele aktywności człowieka. Następuje tu niejako
obiektywizacja zdrowia w tym sensie, że lokowane jest ono jakby na zewnątrz
działającego na jego rzecz człowieka (a w każdym razie „na zewnątrz“ jego aktywności,
dla której jest celem). Przy czym zdrowie i choroba nie są umieszczane na wspólnym
kontinuum, ale traktowane odrębnie, zdrowie jako wartość pozytywna, a jego
przeciwieństwo – choroba –jako wartość negatywna (Tomaszewski, 1975). Rozumienie
zdrowia jako wartości jest szczególnie przydatne w promocji zdrowia, ponieważ pozwala
na wyjaśnienie mechanizmu podejmowania przez ludzi działań na jego rzecz.
PSYCHOLOGIA ZDROWIA JAKO DZIEDZINA BADAŃ
Czy psychologia zdrowia jest odrębną dziedziną badań, czy jedynie obszarem
zastosowań ogólnej wiedzy psychologicznej? Pytanie to formułowane było w wersji
ogólniejszej i odnoszone do celowości prowadzenia badań w naturalnym otoczeniu,
właściwym dla poszczególnych działów psychologii stosowanej. Obecnie jednak,
w następstwie krytyki eksperymentów laboratoryjnych w psychologii, rośnie liczba
zwolenników prowadzenia badań psychologicznych w warunkach naturalnych. Badania
podstawowe prowadzone metodą eksperymentu laboratoryjnego nie są wystarczającym
źródłem wiedzy psychologicznej nadającej się do bezpośredniego wykorzystania
w obszarze zdrowia i choroby.
Stoimy tutaj na stanowisku, że psychologiczne aspekty zdrowia i choroby powinny
być badane przede wszystkim w warunkach naturalnych, w sytuacjach klinicznych i w
innych sytuacjach życiowych ważnych ze zdrowotnego punktu widzenia (field studies).
Badania takie powinny być jednak zakorzenione w ogólnej teorii psychologicznej i w
miarę możności respektować ogólne zasady metodologii badań psychologicznych.
Psycholodzy z dużą i rosnącą intensywnością prowadzą prace badawcze nad
problematyką zdrowia i choroby w warunkach naturalnych i podkreślają w swoich
publikacjach osiągnięcia naukowe psychologii zdrowia (np. Taylor, 1990).
55
Spróbujmy zatem charakteryzować psychologię zdrowia jako dziedzinę badań,
określić zakres i strukturę jej problematyki oraz podstawy teoretyczne. Najogólniej,
wyróżnić można w psychologii zdrowia dwie szerokie dziedziny: psychologię medyczną
i zdrowie behawioralne. Pierwsza z nich obejmuje dział psychologii ugruntowany już
w medycynie pozapsychiatrycznej zajmujący się psychologicznymi aspektami chorób,
w którym centrum praktycznych działań psychologów stanowi człowiek chory. Dziedzina
zdrowia behawioralnego koncentruje się na psychologicznych korelatach zdrowia
a odbiorcą usług psychologa ma być człowiek zdrowy.
Psychologiczna teoria stresu i radzenia sobie jako ramy teoretyczne psychologii
medycznej
We wcześniejszym okresie rozwoju omawianego tu zakresu zastosowania psychologii
uwaga badaczy skupiała się na psychologicznych korelatach choroby – domenie
psychologii medycznej. Badania prowadzone w tym okresie przyniosły obszerny materiał
empiryczny na temat udziału czynników psychicznych – emocji, struktur poznawczych,
zachowania człowieka i osobowości, a także czynników sytuacyjnych – w powstawaniu
chorób i dysfunkcji somatycznych. Drugi nurt badań dotyczył psychologicznych następstw
choroby –reakcji emocjonalnych wobec niej, tworzenia się jej poznawczej reprezentacji,
jak również organizacji zachowania ukierunkowanego na jej pokonanie.
Początkowo badania te prowadzone były w orbicie wpływów paradygmatu
medycznego i w niewielkim stopniu nawiązywały do teorii psychologicznej. W późniejszym okresie wykorzystywano wprawdzie modele teoretyczne, ale oparte na koncepcjach
psychologicznych o wąskim zasięgu, przeważnie posługujących się wyłącznie kategoriami
poznawczymi. Modele te nadawały się do opisu i wyjaśniania jedynie ograniczonego
zakresu faktów empirycznych. Brakuje dotąd w omawianym obszarze teorii
psychologicznej dostatecznie ogólnej, żeby mogła stanowić wystarczające ramy do ujęcia
całokształtu problematyki określanej jako psychologia medyczna. W następstwie tego
istniejący materiał empiryczny jest rozdrobniony i nie tworzy zintegrowanego systemu
wiedzy.
Wydaje się, że psychologiczna teoria stresu i radzenia sobie dostarcza wystarczających
podstaw teoretycznych do ujednolicenia i syntezy bogactwa faktów empirycznych
dotyczących psychologicznych aspektów choroby somatycznej. Od dawna znane są
i doceniane wzajemne związki pomiędzy wydarzeniami stresowymi a chorobą. Jak
wiadomo, wydarzenia takie mogą być rozpatrywane jako współprzyczyny chorób,
a z drugiej strony choroba i jej konsekwencje stanowią źródło stresu psychologicznego.
Rozważając możliwości zastosowania współczesnej psychologicznej teorii stresu do
omawianej tu problematyki, należy również uwzględnić jej ogólny charakter. Konkretnie,
teoria ta, choć określana jako fenomenologiczno-poznawcza, obejmuje także procesy
emocjonalne oraz zachowanie podmiotu ukierunkowane na przezwyciężenie stresu,
nazywane radzeniem sobie (Lazarus, 1980).
Odniesienia teorii stresu psychologicznego i radzenia sobie do problematyki
psychologicznej związanej z chorobą są na tyle ewidentne, że teoria ta bezwyjątkowo
i dość obszernie uwzględniona jest w podręcznikach psychologii zdrowia. Jednakże jak
dotąd żaden z autorów nie podjął próby konsekwentnego wykorzystania teorii stresu
56
jako układu odniesienia do strukturalizacji, opisu i wyjaśniania materiału empirycznego
dotyczącego psychologicznych korelatów choroby. Związek tej teorii z psychologiczną
problematyką choroby traktowany jest bardziej luźno i fragmentarycznie, służy ona
raczej dla omówienia przykładów, niż jako ramy porządkujące strukturę całej
problematyki. W tych samych opracowaniach wykorzystywane są również inne wątki
teoretyczne, zazwyczaj wywodzące się z psychologii poznawczej. Dość często już
struktura podręczników odzwierciedla raczej wpływy paradygmatu medycznego, niż
teorii psychologicznej; treści uporządkowane są według specjalności medycznych czy
jednostek chorobowych.
Próba konsekwentnego ujęcia całokształtu problematyki psychologicznej związanej
z chorobą somatyczną w kategoriach teorii stresu i radzenia sobie byłaby interesująca,
a przede wszystkim – stanowiłaby poważny krok w kierunku osiągnięcia przez
psychologię zdrowia większej teoretycznej dojrzałości. Oznaczałoby to bowiem z jednej
strony zakorzenienie tej problematyki w psychologii ogólnej, a z drugiej – stworzyłoby
lepsze szanse wykorzystania gromadzonego materiału empirycznego dla rozwoju teorii
psychologicznej.
Nasuwa się pytanie, czy paradygmat stresu i radzenia sobie może z równym
powodzeniem pełnić funkcję podstaw teoretycznych drugiego działu psychologii zdrowia,
określanego jako zdrowie behawioralne. Odpowiedź wymaga uwzględnienia różnicy
pomiędzy sytuacją człowieka chorego a sytuacją ludzi nie mających kłopotów ze
zdrowiem, dążących jedynie do jego ochrony lub poprawy. W tym drugim przypadku
teoria stresu i radzenia sobie nie wydaje się wystarczająca do wyjaśnienia motywów
i przebiegu zachowania ukierunkowanego na cele zdrowotne.
Paradygmat salutogenetyczny w badaniach nad zdrowiem behawioralnym
Paradygmat badań prowadzonych w ramach psychologii medycznej i ukierunkowanych na poszukiwanie psychologicznych uwarunkowań chorób i dysfunkcji somatycznych
określony został jako patogenetyczny (Antonovsky, 1984). W świetle współczesnych
koncepcji łączących pojęcia zdrowia i choroby na jednym kontinuum zgromadzona
w ramach tego paradygmatu wiedza ma charakter połowiczny. Jako jego uzupełnienie
A. Antonovsky (tamże) zaproponował nowy paradygmat – podejście salutogenetyczne,
którego istota polega na poszukiwaniu uwarunkowań zdrowia. Innymi słowy, w miejsce
pytania o przyczyny choroby, postawione zostają pytania – jakie czynniki sprzyjają
zdrowiu oraz – dlaczego ludzie zachowują dobre zdrowie, nawet mimo działania
czynników szkodliwych?
Jakie ważne dla zdrowia czynniki wymagałyby uwzględnienia w modelu salutogenetycznym? Można spróbować odpowiedzieć na to pytanie, wykorzystując istniejący
już, choć rozproszony materiał empiryczny. Materiał ten dotyczy procesów i mechanizmów regulacji psychicznej, zachowania, osobowości oraz czynników zewnętrznych
działających na drodze psychologicznej, a jego struktura może być porównana do
lustrzanego odbicia danych wywodzących się z modelu patogenetycznego.
I tak, przeciwwagę dawno już stwierdzonego faktu, że negatywne i długo utrzymujące
się stany emocjonalne są szkodliwe dla zdrowia, stanowią nowsze dane na temat
korzystnych skutków zdrowotnych emocji pozytywnych – optymizmu i nadziei (Scheier
57
i Carver, 1992; Gottschalk i Fronczek, 1993). Na poziomie regulacji poznawczej
szkodliwym efektom zdrowotnym przekonań o własnej bezradności i poczuciu
beznadziejności przeciwstawić można udokumentowany pozytywny wpływ na zdrowie
poczucia kontroli oraz znaczenie przekonania o własnej skuteczności dla podejmowania
zachowań sprzyjających zdrowiu (Schwarzer, 1992). Wydaje się też oczywiste znaczenie
posiadanej wiedzy medycznej i własnych przekonań zdrowotnych dla zachowania
w obszarze zdrowia, w tym dla podejmowania czynności sprzyjających zdrowiu, o których
osobno będzie mowa za chwilę
Dla zachowań z tego obszaru ważne znaczenie ma motyw zdrowotny, określany
jako stopień zainteresowania sprawami własnego zdrowia, z którym wiąże się gotowość
do podejmowania działań na jego rzecz. Jakkolwiek brakuje na ten temat systematycznych badań, można odnieść do tego motywu ogólne prawidłowości psychologiczne
i oczekiwać, że optymalna dla skutecznego działania na rzecz własnego zdrowia jest
jego średnia wielkość. Znajduje to potwierdzenie w potocznych obserwacjach, z których
wynika, że brak zainteresowania własnym zdrowiem prowadzi do jego zaniedbywania,
a z drugiej strony skutkiem nadmiernej koncentracji na sprawach zdrowotnych są
nieuzasadnione obawy i przesadna aktywność.
W zakresie pozytywnego wpływu niektórych form zachowania na stan zdrowia
najwięcej danych dostarczył jak dotąd znany kalifornijski program Alameda, którego
niektóre wyniki przedstawiono już wyżej. W ramach podejścia salutogenetycznego
uzasadnione byłoby również prowadzenie badań nad rozwojowymi aspektami zachowań
ważnych dla zdrowia (ich kształtowaniem się w rozwoju człowieka). Na podjęcie
systematycznych badań oczekuje też mieszczący się w omawianym tu obszarze
zachowania zdrowy styl życia – pojęcie robiące ostatnio karierę.
Poszukiwania czynników sprzyjających zdrowiu dotyczą również osobowości –
najbardziej złożonej instancji regulującej zachowanie człowieka. Najbardziej znanymi
przykładami jest tzw. osobowość hartowna (hardy personality), którą charakteryzować
ma przekonanie o własnej kontroli, zaangażowanie i spostrzeganie wydarzeń stresujących
jako wyzwań (Kobasa, 1982) oraz poczucie koherencji – złożona struktura poznawcza,
której składnikiem osiowym jest przekonanie o zrozumiałości i sensowności świata,
a także własnych możliwościach sprostania jego wymaganiom (Antonovsky, 1984). Teza
o mniejszej podatności osób charakteryzujących się hartowną osobowością i osób
z wysokim poczuciem koherencji na uszczerbki zdrowotne wskutek działania stresu jest
dość dobrze udokumentowana empirycznie.
Wreszcie wspomnieć należy o korzystnych dla zdrowia czynnikach zewnętrznych
działających na drodze psychologicznej. Dla określenia środowiska sprzyjającego
zdrowiu, wolnego od czynników szkodliwych i bogatego w różnorodne ważne dla zdrowia
zasoby stosowany jest termin „zdrowe pole życiowe“ (Sęk, 1987). Szczegółowa charakterystyka tych zasobów wykracza poza ramy tej wypowiedzi. Ogólnie można stwierdzić,
że zdrowe pole życiowe i jego przeciwieństwo – pole życiowe ryzykowne dla zdrowia –
posiadają wiele elementów wspólnych, ale o przeciwnych wartościach.
Na zakończenie tego fragmentu warto podkreślić, że istnieje już spory materiał
empiryczny na temat psychologicznych uwarunkowań zdrowia rozumianego pozytywnie.
Materiał ten gromadzony był jednak przez przedstawicieli różnych kierunków, w ramach
58
różnych koncepcji teoretycznych i wymaga uporządkowania. Jednocześnie, w ramach
tej problematyki inne ważne zagadnienia oczekują na podjęcie badań, czego przykłady
wskazywano powyżej.
PSYCHOLOGIA ZDROWIA JAKO DZIEDZINA ZASTOSOWAŃ PRAKTYCZNYCH
Mimo wyraźnych współcześnie tendencji do łączenia zdrowia i choroby na jednym
kontinuum, uzasadnione jest wyróżnienie dwóch zakresów praktycznych zastosowań
psychologii zdrowia: zadań wykonywanych na terenie medycyny i koncentrujących się
na osobach chorych oraz działań adresowanych do ludności zdrowej. Uzasadnieniem
takiego rozróżnienia jest inny kontekst sytuacyjny tych zastosowań. Ponadto jest
prawdopodobne, że inne czynniki leżą u podstaw zachowań ukierunkowanych na cele
zdrowotne w przypadku osób chorych, a inne u osób jeszcze zdrowych (lub które się za
zdrowe uważają). Wspomniana różnica wynika z różnego celu tych zachowań; o ile
bowiem osoby chore dążą do odbudowy, odzyskania zasobów zdrowotnych, to osoby
zdrowe dążą do powiększenia lub utrzymania (ochrony) tych zasobów.
Zastosowanie psychologii w chorobach somatycznych
Praktyczne zadania psychologa na terenie medycyny pozapsychiatrycznej przynależą
do obszaru psychologii medycznej, posiadają już pewną tradycję i przedstawione są
w odpowiednich opracowaniach szczegółowych (Heszen-Niejodek, 1990). Głównym
nurtem aktywności zawodowej psychologa jest tu praca z pacjentem chorym somatycznie.
Obejmuje ona postępowanie diagnostyczne i terapeutyczne, a także rehabilitację
i posiada swoją specyfikę w porównaniu z terenem psychiatrii. Wymienione tu czynności
psychologa pozostają w analogii do czynności lekarza, ale należy zwrócić uwagę na
ważną różnicę. Różnica ta wynika z innej filozofii zawodowej psychologa, u której
podstaw leży psychologiczna koncepcja człowieka. Właściwe dla psychologii jest
traktowanie człowieka jako podmiotu, co pociąga za sobą uznanie jego prawa do
decydowania o własnym zachowaniu, ale i przypisywanie mu odpowiedzialności za skutki
tego zachowania. W medycynie natomiast oczekuje się od pacjentów raczej podporządkowania, niż podmiotowych decyzji.
Praca z pacjentem jest głównym zadaniem psychologa na terenie medycyny,
możliwości wykorzystania wiedzy psychologicznej są jednak w medycynie znacznie
szersze. Wykonywanie czynności zawodowych przez pracowników służby zdrowia wiąże
się ze znacznym obciążeniem wymagającym umiejętności radzenia sobie ze stresem.
Wobec tych pracowników psycholog może podejmować działania psychoedukacyjne,
obejmujące trening antystresowy, a także kształtowanie umiejętności interpersonalnych,
potrzebnych w kontakcie z pacjentem. Pomoc psychologiczna może również dotyczyć
relacji między lekarzem a pacjentem, usuwania zakłóceń tej relacji przejawiających się
najczęściej w nieprzestrzeganiu przez pacjentów zaleceń lekarskich oraz jej kształtowania
w sposób odpowiadający nie tylko celom terapii, ale również potrzebom pacjenta.
59
Ważnym zadaniem jest praca z rodziną pacjenta, która nie tylko doświadcza konsekwencji
jego choroby, ale i wpływa na reakcje i zachowania chorego.
Psycholog może wreszcie być pomocny w rozwiązywaniu problemów organizacyjnych
placówki zatrudniającej. Placówki służby zdrowia, zwłaszcza zamknięte, mogą być
traktowane jako systemy społeczne, w skład których wchodzą zarówno personel leczący,
jak i pacjenci. W zasadzie każda decyzja dotycząca organizacji i zarządzania takim
systemem może być konsultowana z psychologicznego punktu widzenia zarówno wtedy,
gdy chce się osiągnąć jego lepsze funkcjonowanie, jak i wtedy, gdy system pod jakimś
względem zawodzi.
Zastosowanie psychologii w działaniach na rzecz poprawy zdrowia
Działania adresowane do ludności zdrowej, to przede wszystkim promocja zdrowia.
Jest to przedsięwzięcie interdyscyplinarne, jednakże udział w nim psychologii uważany
jest za ważny, czy wręcz najważniejszy (Benett, Murphy, 1994). Promocja zdrowia jest
prawdziwym współczesnym wyzwaniem dla psychologii, ponieważ oznacza pracę
w naturalnych środowiskach społecznych, poszukiwanie nowych, skutecznych w tych
warunkach metod pracy, a także – konieczność współpracy z innymi specjalistami
i określania własnej roli w zespołach interdyscyplinarnych.
Psychologia koncentruje się na uwarunkowaniach promocji zdrowia tkwiących
w jednostce i małych grupach ludzi. Udział psychologii w promocji zdrowia, najkrócej
ujmując, polega na wykorzystaniu prawidłowości kierujących zachowaniem człowieka
do eliminacji zachowań ryzykownych dla zdrowia i pobudzania zachowań służących
zdrowiu. Oddziaływania promujące zdrowie odwołują się więc do: czynników poznawczych, emocjonalno-motywacyjnych, bezpośredniego wpływu na zachowanie,
podmiotowości człowieka oraz wpływów społecznych. Omówimy je kolejno.
Czynniki poznawcze i podejście edukacyjne. Jest oczywiste, że wiedza na temat
związku określonego zachowania ze zdrowiem jest wstępnym i niezbędnym warunkiem
wykonywania działań sprzyjających zdrowiu i powstrzymania się od działań szkodliwych.
Podejście edukacyjne w promocji zdrowia polega głównie na dostarczaniu odpowiednich
wiadomości, co może być skuteczne w kształtowaniu prawidłowych poglądów, a nawet,
choć to trudniejsze, w korygowaniu poglądów błędnych. Niestety sama wiedza okazuje
się często niewystarczająca do wywołania odpowiednich zachowań, a niekiedy jej
skuteczność jest bardzo niska. Pociąga to za sobą konieczność wzbogacenia programów
promocyjnych o inne środki oddziaływania.
Czynniki emocjonalno-motywacyjne. Motywacja oznacza innymi słowy stan
gotowości do podjęcia zachowania, któremu odpowiada subiektywne odczucie chęci
zrobienia czegoś. „Chcieć“ to kolejny warunek wykonania czynności prozdrowotnej.
Motywacja jest ściśle powiązana z emocjami, co wykorzystuje się przy jej kształtowaniu.
Opierać się ona może na emocjach pozytywnych, albo negatywnych. W promocji zdrowia
oddziałowuje się na jedne i drugie. Angażowanie emocji pozytywnych najczęściej polega
na wskazywaniu korzyści, jakie można odnieść dzięki zachowaniom sprzyjającym
zdrowiu. Najczęściej wykorzystywaną emocją negatywną jest lęk, który wywołuje się
60
opisując, niekiedy w sposób dramatyczny, negatywne skutki zachowań niewłaściwych
ze zdrowotnego punktu widzenia.
Oddziaływanie na zachowanie. Wiedza na temat zachowań zalecanych i przeciwwskazanych ze zdrowotnego punku widzenia okazuje się często niewystarczająca nawet
w połączeniu z motywacją (zamiarem ich wykonania). Dowodzą tego niestety liczne
przykłady, z których najbardziej przekonywające dotyczą uleganiu nałogom. W promocji
zdrowia stosuje się więc oddziaływania skierowane wprost na zachowanie lub na jego
bezpośrednie uwarunkowania. Przykładem może być administracyjny zakaz palenia.
Oddziaływania odwołujące się do podmiotowości człowieka. Odwołanie się do
podmiotowości człowieka jest formą wykorzystania wymienionych wyżej czynników
(poznawczych, emocjonalnych i zachowania), ale na innym poziomie ich organizacji.
Nie są one bowiem autonomicznymi bytami, ale przejawami podmiotowego funkcjonowania człowieka. Podmiotowość wyraża się w zdolności człowieka do wyznaczania
sobie celów do osiągnięcia, podejmowania aktywności ukierunkowanej na te cele,
oceniania jej przebiegu i dostarczania sobie wzmocnień w postaci zadowolenia z siebie
lub braku takiej satysfakcji. Dotyczy to także zachowania ukierunkowanego na cele
zdrowotne. W promocji zdrowia odwołujemy się do takich mechanizmów, jak:
samoobserwacja, samokontrola, samoocenianie i samowzmacnianie. Ważne jest też
uznanie odpowiedzialności za własne zdrowie, co wyraża się w haśle: „Twoje zdrowie w
twoich rękach“.
Wykorzystanie wpływów społecznych. Truizmem jest stwierdzenie, że człowiek jako
podmiot żyje i działa w środowisku społecznym. Wykorzystanie w promocji zdrowia
wpływów społecznych oznacza sięgnięcie do czynników zawartych w relacjach człowieka
z innymi ludźmi, zwłaszcza z osobami i grupami szczególnie dla niego ważnymi (z osobami znaczącymi i z grupami odniesienia). Podstawą jest wiedza z zakresu psychologii
społecznej, bardzo istotna dla promocji zdrowia, zwłaszcza gdy oddziaływania dotyczą
całych grup i odbywają się w naturalnym środowisku. Wykorzystywane są klasyczne
mechanizmy naśladowania i modelowania oraz współczesne modele teoretyczne.
Pracując w naturalnym środowisku, staramy się poznać jego strukturę i obowiązujące
w nim normy. Normy te niekiedy wprost odnoszą się do zachowań ważnych dla zdrowia,
na przykład w środowiskach młodzieżowych mogą być źródłem presji, skłaniającej do
zachowań szkodliwych. Bardzo istotną sprawą jest pozyskanie naturalnych liderów dla
programu promocji zdrowia.
Na zakończenie warto zauważyć, że przedstawione tutaj oddzielnie prace badawcze
i zastosowania praktyczne psychologii zdrowia w istocie nie są od siebie ściśle
odgraniczone. Badania prowadzone w ramach psychologii zdrowia, będącej dziedziną
psychologii stosowanej, mają cele aplikacyjne. Praktyka psychologiczna wyznacza te
cele, inspiruje do badań, podsuwa hipotezy, a także jest źródłem danych wykorzystywanych dla rozwoju teorii psychologicznej.
61
Bibliografia
Adler, N., Stone, G. (1986). Psychologia a system opieki zdrowotnej. Nowiny Psychologiczne, Nr. 3–4,
40–92.
Antonovsky, A. (1979). Health, stress and coping. San Francisco: Jossey-Bass.
Antonovsky, A. (1984). The sense of coherence as a determinant of health. W: J. D. Matarazzo, Sharlene
M. Weiss, J. A. Herd., N. E. Miller, Stephen M. Weiss (red.). Behavioral health. A handbook of health
enhancement and disease prevention (s 114–129). New York: Wiley.
Benett, P., Murphy, S. (1994). Psychology and health promotion. The Psychologist, 7, 126–132.
Brzeziński, J. (1997). Metodologia badań psychologicznych. Warszawa: PWN.
EHPS Newsletter, 1995, No 11.
Ford, D. H. (1985). The behavioral health movement: Implications for practice, theory research and
training in counseling psychology. The Counseling Psychologist, 13, 93–104.
Gniazdowski, A. (1994). Promocja zdrowia w miejscu pracy. Teoria i zagadnienia praktyczne. Łódź: Instytut
Medycyny Pracy.
Gottschalk, L. A., Fronczek, J. (1993). Defense mechanisms and hope as protective factors in physical and
mental disorders. W: U. Hentschel i inni (red.), The concept of defense mechanisms in contemporary
psychology (s. 339–359). New York:Springer-Verlag.
Heszen-Klemens, I. (1983). Psychologia medyczna. Główne kierunki badań. Katowice: Wydawnictwo
Uniwersytetu Śląskiego.
Heszen-Niejodek, I. (1990). Rola psychologa pracującego z chorymi somatycznie. W: I. Heszen-Niejodek
(red.), Rola psychologa w diagnostyce i leczeniu chorób somatycznych (s.15–43). Warszawa: PZWL.
Heszen-Niejodek, I. (1993). Wypowiedź w dyskusji na temat problemów etycznych w badaniach naukowych
z zakresu psychologii. Nowiny Psychologiczne, Nr 1, 59–68.
Kobasa, S. C. (1982). The hardy personality: Toward a social psychology of stress and health. W: G. S.
Sanders, J. Suls (red.), Social psychology of health and illness (s. 3–32). Hillsdale: Erlbaum.
Lazarus, R. S. (1980). The stress and coping paradigm. W: L. A. Bond, J. C. Rosen (red). Competence and
coping during adulthood (s. 28–74). Hanover: the University Press of New England.
Maes, (1992). Preface. W: S. Maes, H. Leventhal, M. Johnston (red.), International review of health
psychology (t. 1, s. IX–XII). Chichester: Wiley.
Marteau, T. M., Johnston, M. (1987). Health psychology: the danger of neglecting psychological models.
Bulletin of the British Psychological Society, 40, 82–85.
Matarazzo, J. D. (1983). Education and training in health psychology: Boulder or bolder. Health Psychology,
2, 73–113.
Matarazzo, J. D. (1987). Relationship of health psychology to other segments of psychology. W: G. C.
Stone i in. (red.), Health Psychology: A Discipline and a Profession (s. 41–59). Chicago: The University
of Chicago Press.
Pommersbach, J. (1988). Wsparcie społeczne a choroba. Przegląd Psychologiczny, 31, 503–525.
Rodin, J. Salovey, P. (1989). Health Psychology. Annual Review of Psychology, 40, 533–579.
Scheier, M. F., Carver, Ch. S. (1992). Effects of optimism on psychological and physical well-being:
Theoretical overview and empirical update. Cognitive Theory and Research, 16, 201–228.
Schoenborn, Ch. A. (1993). The Alameda study – 25 years later. W: S. Maes, H. Leventhal, M. Johnston
(red.), International review of health psychology (t. 2, s. 81–116). Chichester: Wiley.
Schwarzer, R. (1992). Self-efficacy in the adoption and maintenance of health behaviors: Theoretical
approaches and a new model. W: R. Schwarzer (red.), Self-efficacy: Though control and action
(s. 217–243). Washington: Hemisphere.
Sęk, H. (1987). Psychological concepts of health, modes of prevention and counseling for health promotion.
Polish Psychological Bulletin, 18, 77–88.
Sheridan, E. P., Matarazzo, J. D., Boll, T. J., Perry, N. W. Weiss, S. M., Belar, C. D. (1988). Postdoctoral
education and training for clinical service providers in health psychology. Health Psychology, 7, 1–17.
Słońska, Z. (1994). Promocja zdrowia – zarys problematyki. Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna,
nr. 1, 37–52.
Słońska, Z., Misiuna, M.. (1993, oprac). Promocja zdrowia. Słownik podstawowych terminów. Warszawa:
Agencja Promo-Lider.
62
Sokołowska, M. (1986). Socjologia medycyny. Warszawa: PZWL.
Taylor, S. E. (1987). The progress and prospects of health psychology: Tasks of a maturing discipline.
Health Psychology, 6, 73–87.
Taylor, S. E. (1991). Health Psychology (wyd. 2). New York: McGraw-Hill.
Taylor, S. E. (1990). Health psychology: The science and the field. American Psychologist, 45, 40–50
Thoresen, C. E., Engleston, J. R. (1985). Counseling for health. The Counseling Psychologist, 13, 15–87.
Tomaszewski, T. (1975). Człowiek w sytuacji. W: T. Tomaszewski (red.), Psychologia (s. 17–36). Warszawa:
PWN.
Rozwój i perspektywy psychologii zdrowia
(streszczenie)
W artykule przedstawiono główne przyczyny rozwoju badań psychologicznych i
zastosowań psychologii w obszarze zdrowia i choroby. Przyczyny te związane są z jednej
strony z przemianami zachodzącymi we współczesnej medycynie, jak wzrost proporcji
chorych chronicznie, z drugiej – z rosnącym dorobkiem empirycznym psychologii,
dowodzącym znaczenia czynników behawioralnych jako uwarunkowań zdrowia i
choroby. Scharakteryzowano psychologię zdrowia jako dział psychologii stosowanej
zajmujący się psychologicznymi aspektami zdrowia i choroby i przytoczono fakty
świadczące o wyodrębnianiu się psychologii zdrowia jako subdyscypliny. Następnie
przedstawiono teoretyczne podstawy badań w psychologii zdrowia: psychologiczne
koncepcje zdrowia oraz podstawowe paradygmaty: paradygmat patogenetyczny w
badaniach nad psychologicznymi aspektami choroby i paradygmat salutogenetyczny w
badaniach nad zdrowiem behawioralnym. Omówiono także główne dziedziny zastosowań
psychologii zdrowia: pomoc psychologiczną w chorobach somatycznych i promocję
zdrowia.
63
The progress and prospects of health psychology
(abstract)
In the article the main causes of the development of psychological research and
applications to the field of health and illness are presented. On the one hand, these
causes are connected with the changes in the contemporary medicine, as the increase
of the proportion of the chronic patients. On the other – they are a consequence of
growing empirical evidence of the behavioral factors as determinants of health and
illness. Health psychology is characterized as a branch of applied psychology focusing
on the psychological aspects of health and illness and some facts are presented as an
evidence that health psychology is an emerging psychological subdiscipline. Then,
theoretical bases of research are given: psychological concepts of health, pathogenic
paradigm in research on psychological aspects of illness and salutogenic paradigm in
psychological research on health. The main fields of application are also discussed
which are: psychological help in illness and health promotion.
64