W pedagogice naturalistyczno-liberalnej wyróżniamy następujące

WYŻSZA
SZKOŁA HUMANISTYCZNO-EKONOMICZNA W ŁODZI
Naturaliści uważali, że rozwój człowieka wyznaczony jest przez jego naturę i
odziedziczone właściwości indywidualne. Rozwój ten przebiega według ściśle
określonych faz, które następują po sobie w sposób konieczny i niezmienny. Krytycznie
odnosili się do tzw. „urabiania od zewnątrz” czyli podług jakichkolwiek wzorów.
Stworzyli pogląd, że natura dziecka jest z gruntu dobra a jego indywidualność
przedstawia najwyższą wartość, natomiast wychowanie i kultura są narzucone i
wypaczają umysł dziecka i wrodzone zdolności.
Naturalistyczna koncepcja wychowania zwana też biopsychologiczną,
natywistyczną lub pajdocentryczną przedstawia wychowanie jako pochodną od
naturalnego psychofizycznego rozwoju, co więcej utożsamia oba te procesy.
Wychowanie jest więc analogiczne do innych zjawisk przyrodniczych, ma dążyć do
zachowania u dziecka dobra wrodzonego a tym samym pozostawiać mu swobodę w
działaniu. To właśnie natura dziecka, jego indywidualność, zainteresowania i zdolności
wyznaczają cele wychowania. Wychowanie nie powinno przygotowywać z góry do
postawionych zadań życiowych, ani zmierzać ku określonym ideałom, ale powinno być
naturalnym procesem życiowym.
Zadaniem wychowawcy – nie będącego przewodnikiem w wychowaniu, a tylko
obserwatorem, opiekunem – jest podporządkowanie się procesom rozwoju dziecka “od
wewnątrz” i troska o to, aby uczeń jak najmniejszym wysiłkiem, w sposób jak
najwygodniejszy, osiągnął najlepsze wyniki nauczania.
W pedagogice naturalistyczno-liberalnej wyróżniamy następujące kierunki:
 pedagogika psychobiologiczna
 pragmatyzm pedagogiczny
 psychobehawioryzm pedagogiczny
 kierunek terapeutyczny
 personalizm pedagogiczny
 pedagogika wspólnoty życia
 pedagogika egzystencjalistyczna
Pedagogika psychobiologiczna
Przedstawicielami kierunku byli:
Herbert Spencer
Ellen Key
Granville Stanley Hall
Ellen Key (1849-1926) – z pochodzenia Szwedka. Walczyła o równouprawnienie
kobiet, nowe wychowanie, pokój i postęp społeczny. Domagała się przeobrażenia
stosunków społecznych tak, aby każdy człowiek mógł żyć pełnym życiem i
wszechstronnie rozwijać swoje zdolności. W założeniu Ellen Key wyzwolenie kobiety
nie polegało na zrównaniu kobiet z mężczyznami w warunkach pracy, tak jak jest to
przyjmowane w dzisiejszych czasach, ale tak, by kobieta mogła żyć zgodnie ze swoją
naturą i przeznaczeniem czyli stać się matką i wychowanką własnych dzieci. Swoje role
jako matka i/lub żona powinna osiągać dobrowolnie i niezależnie.
Według Ellen Key wychowanie jest rozwijaniem indywidualnej natury dziecka.
Indywidualność stanowiła dla niej najwyższą wartość, dlatego twierdziła, iż szczególnie
zgubne jest wychowanie zbiorowe, szkodzące rozwojowi indywidualności
poszczególnych jednostek.
Ellen Key była zwolenniczką wychowania dziecka w domu rodzinnym. Dzieci i
rodziców mają obowiązywać równe prawa i wspólna praca. Między członkami rodziny
powinna panować atmosfera szczerości i zaufania. Na dziecko nie powinno się działać
nakazami, upomnieniami, groźbą, ale powagą, uczciwością i przykładem, okazaniem
mu całkowitego zaufania.
Ellen Key domagała się szkoły, która umożliwiałaby dzieciom samodzielną
pracę i odkrywanie w nich indywidualnych zdolności a wśród dzieci przeciętnych
stosowała taką metodę nauczania, która umożliwiałaby rozwijanie ich duchowej
odrębności. Szkoła przyszłości powinna dawać wykształcenie ogólne, ale różne dla
każdej jednostki. Powinna przygotowywać młodzież do samokształcenia. Celem takiej
szkoły jak również rodziny i społeczeństwa powinno być pielęgnowanie tych
indywidualności. Głównym zadaniem wychowawcy powinno być pozostawienie
dziecku całkowitej swobody, ale tak aby nie naruszała ona swobody i praw innych
ludzi. Key w swoim dziele „Stulecie dziecka” pisała:
”Czyż nie czas nareszcie zrozumieć tej wskazówki natury, że największa
tajemnica wychowania polega na tym, żeby nie wychowywać”.
Potępiała szkołę, w której realizowany jest program ogólnego nauczania a grupową
zabawę i pracę określała mianem hodowli słabych dyletantów i uległych członków
społeczeństwa, natomiast wychowanie religijne hoduje klerykalizm.
Pragmatyzm pedagogiczny
Przedstawicielami kierunku byli:
William James
Edward Claparede
Edward Claparede (1893-1940) – wybitny psycholog szwajcarski. Uważał, że za
pomocą 3 dyscyplin tj. fizjologii, psychologii i pedagogiki można zrozumieć prawa
rządzące rozwojem człowieka i ustalić odpowiednie metody wychowawcze.
E. Claparede bardzo wysoko cenił zabawę. „Dla dziecka zabawa jest pracą, dobrem,
obowiązkiem, ideałem życia. Jest to jedyna atmosfera, w której może ono psychicznie
oddychać, a zatem i działać”.
Twierdził, że zabawa:
 rozwija w dziecku procesy psychiczne takie jak: spostrzeżenia, uwaga, pamięć,
myślenie,
 spełnia rolę kompensacyjną tzn. dziecko bawiąc się znajduje w wymyślonych
treściach i odtwarzanych rolach zaspokojenie potrzeb działania i tworzenia,
 zastępuje dziecku formy działalności charakterystyczne dla młodzieży starszej i
ludzi dorosłych (nauka i praca).
E. Claparede dostrzegł wśród różnego rodzaju zabaw te, które wymagają od dziecka
szczególnego wysiłku myślowego, czyli zabawy intelektualne, zwane obecnie
zabawami dydaktycznymi. E. Claperde nazwał je zabawami umysłowymi i zaliczył do
tzw. zabaw psychologicznych. „Zabawy umysłowe to te, które opierają się na:
porównywaniu lub rozpoznawaniu (loteryjka, domino), kojarzeniu na podstawie
współdźwięku (dobieranie rymów), rozumowaniu (szachy), domyślności lub
pomysłowości (zagadki, rebusy, szarady itd.), wyobraźni twórczej (zmyślanie
opowiadań, rysunki)”.
W pedagogice funkcjonalnej, którą właśnie reprezentuje Claparede punktem
wyjścia działań wychowawczych jest aktualność dziecka i jego dążenie do czynu.
Dlatego też głównym zadaniem każdej placówki oświatowej (przedszkola, szkoły)
powinno być pobudzanie tej czynności „na miarę” możliwości i sił dziecka.
Uzasadniał potrzebę wprowadzenia zabawy do nauki szkolnej, twierdząc, że
może ona stanowić podstawę wychowania i nauczania, łagodzić wysiłek dziecka
związany z trudnymi obowiązkami szkolnymi. „Wtedy tylko wysiłek będzie skuteczny,
gdy będzie wywołany pozorem zabawy, wtedy też da podmiotowi zadowolenie”.
Claparede wyodrębnił dwa główne okresy w procesie rozwoju człowieka:
 Do lat 12 – dziecko interesuje się swoim najbliższym otoczeniem. W okresie
tym Claparede szczegółowo omówił drugi i trzeci rok życia dziecka, w którym
to dziecko kształci mowę, gromadzi doświadczenia językowe, powtarza i
zmienia wyrazy. W wieku od trzech do siedmiu lat rozwijają się u dziecka
zainteresowania a to wyraża się poprzez liczne pytania ze strony dziecka.
Dotyczą one przyczyny, cech, użyteczności rzeczy.
 Od 12 do 18 roku życia – dziecko poznaje związki łączące je z grupą społeczną i
uświadamia sobie cechy osobowości.
Oprócz podstawowych funkcji zabawy (kompensacyjną i ćwiczenia przygotowawcze)
Claparede dostrzegał również funkcje wtórne. Zabawa może zatem również pełnić role:
 rozrywkową,
 „łagodzącą” – tzn. może łagodzić ból fizyczny w danym momencie,
 relaksu,
 czynnika rozwoju społecznego,
 element podtrzymujący tradycję (śpiew, obchody)
Podkreślał znaczenie naśladownictwa, dzięki któremu dziecko korzysta z doświadczeń
innych ludzi i wzbogaca swoje własne.
Psychobehawioryzm pedagogiczny
Przedstawicielami kierunku byli:
William Chandler Bagley
Eduard Lee Thorndike
John Broadus Watson
Kierunek terapeutyczny
Przedstawicielami kierunku byli:
psychoanaliza
pedagogika seksualna
psychologia indywidualna
psychagogika
neopsychoanaliza
pedagogika integralna
Zygmunt Freud
Albert Dryjski
Alfred Adler
Artur Kronfeld
Erich Fromm
Karen Horney
Ludwika Jeleńska
sugestia jako metoda wychowania
Jean Marie Guyau
Zygmunt Freud (1856-1939) – ojciec psychoanalizy. Wyszedł z założenia, że życie
psychiczne jest nieświadome. Tylko niewielka część zjawisk psychicznych odbywa się i
przebiega w świadomości człowieka. Porównał podstawy naszego zachowania do góry
lodowej.
1 / 7 – świadomość
6 / 7 – nieświadomość (popędy, instynkty,
wstydliwe, bolesne doświadczenia.
Schemat zachowania ludzkiego według Freuda
Jądrem nieświadomej psychiki są przeważnie popędy oraz treści wyparte. Dążą one do
urzeczywistnienia i próbują przeniknąć do świadomości. Freud uważał, że osobowość
ludzka jest konstrukcją złożoną.
Wymieniał 3 instancje osobowościowe, pełniące funkcje regulacyjne. Działają one
według odmiennej zasady:
1. id – najbardziej podstawowa i nieświadoma struktura, stanowiąca źródło energii,
2. ego – pełni funkcję kontrolną i decyzyjną,
3. superego – inaczej zasada słuszności.
Chociaż te 3 sfery są antagonistyczne ściśle ze sobą współdziałają.
Freud rozgraniczył także fazy rozwojowe:
1. faza oralna
2. faza analna
3. faza falliczna
4. faza genitalna
Freud odrzuca przekonanie o niewinności dziecięcej. Od początku życia dziecka swoje
działanie ujawnia libido. Wiąże się ono z głównymi funkcjami organicznymi i jest
jednocześnie natury autoerotycznej. Siła popędu seksualnego początkowo jest związana
z zaspokojeniem głodu a później zwraca się do różnych sfer erogenetycznych, które są
stopniowo odkrywane przez dziecko na ciele. Zetknięcie się z innymi dziećmi,
członkami rodziny a także życie w środowisku społecznym sprawia, że libido dziecka
zaczyna zwracać się ku innym i staje się heteroerotyzmem.
Pierwszym objawem popędu płciowego u dziecka jest kompleks Edypa (popęd do ojca
lub matki) i musi być przezwyciężony by mogło ono wkroczyć na drogę normalnego
rozwoju.
Pomiędzy 6 a 8 rokiem życia rozwój dziecięcej libido zostaje wstrzymany i przechodzi
w okres utajony. W okresie tym w człowieku wytwarzają się takie siły psychiczne jak:
wstręt, wstyd, ideały estetyczne i moralne i zahamowują kierunek popędu płciowego a
główną przyczyną powstawania w/w sił jest wychowanie. Według Freuda rozwój
wewnętrzny dziecka jest organicznie uwarunkowany i może odbywać się bez pomocy
wychowania. Natomiast proces wychowania powinien ograniczać się do pogłębiania,
oczyszczania i uwypuklania rozwoju.
W okresie dojrzewania libido odzyskuje swoja siłę a różne skłonności budzą się
ponownie. Jest to tzw. proces sublimacji libido (uwznioślenia). W tym czasie pod
wpływem różnych czynników pewne pierwiastki skłonności seksualnych zostają
zatrzymane a libido nie dochodzi do swego całkowitego, pełnego rozwoju i powraca do
faz poprzednich. Ten proces nazywa się uwstecznieniem libido czyli regresją.
Wszelkie stłumienie i wyparcie skłonności seksualnych może być przyczyną nerwic i
tak np.:
 nerwica anankastyczna – występuje wtedy gdy dziecko z wewnętrznego
przymusu zajmuje się myślami lub czynnościami, które go wcale nie
interesują(dodaje pewne liczby, gryzienie paznokci, ustawiczne kołysanie
nogami, podczas spacerowania po chodniku unika dotykania linii styku płyt
chodnikowych).
 lęk neurotyczny - polega na uczuciu obawy bez odpowiadającego mu
rzeczywistego zagrożenia.
Według Freuda aby pozbyć się jakichkolwiek symptomów należy przywołać do
świadomości procesy nieświadome i konflikt rozwiązać przez decyzję już świadomą.
To przywracanie nieświadomości do świadomości i odzyskanie równowagi
wewnętrznej jest celem psychoanalizy. Psychoanaliza zaś jest w pewnym sensie
identyczna z terapeutyką, z metodą leczniczą.
Erich Fromm (ur. 1900) – starał się wykazać, że natura ludzka jest wytworem historii i
kultury. Podstawowymi zjawiskami psychiki są potrzeby społeczne człowieka takie jak
miłość, czułość czy współczucie. Człowiek nie jest samowystarczalny i musi liczyć się
z innymi ludźmi. Samotność człowieka jest wynikiem zerwania przez niego więzi
społecznej i kontaktów z innymi ludźmi.
Według Fromma człowiek ma dwojaką naturę. Jako istota żyjąca ma pewne potrzeby
fizjologiczne, które muszą być zaspokojone a jako istota ludzka rozumna, posiada
samowiedzę i wyobraźnię. Poprzez zrozumienie psychiki ludzkiej, przeanalizowanie jej
potrzeb można wychować człowieka i zbudować doskonałe społeczeństwo.
Fromm wymienia pięć podstawowych potrzeb człowieka:
 potrzeba więzi - człowiek utracił instynktowną jedność z naturą, jako istota
obdarzona wyobraźnią i rozumem, stworzył on stosunki społeczne oparte na
twórczej miłości, odpowiedzialności, szacunku i zrozumieniu,
 potrzeba transcendencji – potrzeba ta każe się wznosić człowiekowi ponad
zwierzęcą naturę i rozwijać swoje twórcze siły,
 potrzeba zakorzenienia w świecie – człowiek pragnie czuć, że przynależy do
świata i jest jego integralna częścią,
 potrzeba tożsamości osobowej – zachowanie odrębności,
 potrzeba światopoglądu – umożliwia zrozumienie świata.
Sposób zaspokajania tych potrzeb zależy od warunków społecznych. Osobowość
rozwija się w zgodzie z tymi warunkami i jest zazwyczaj kompromisem pomiędzy
potrzebami wewnętrznymi a zewnętrznymi wymaganiami społeczeństwa.
Karen Horney (1885-1952) – starała się usunąć błędne poglądy Freuda na psychikę
człowieka. Jej zdaniem chora osobowość człowieka ma swoje źródło w lęku
neurotycznym, który jest podstawowym przeżyciem dziecka opuszczonego i
bezradnego. Lęk ten powstaje gdy dziecko z pewnych powodów utraciło poczucie
bezpieczeństwa w stosunku do swoich rodziców. Chcąc się uwolnić od tego lęku ucieka
się ono do różnych strategicznych wybiegów. I tak np. dziecko może być wrogie,
agresywne, mściwe lub wręcz przeciwnie może być uległe i pokorne, chcąc odzyskać
względy rodziców oraz wytworzyć sobie wyidealizowany świat wolny od problemów.
Wyżej wymienione zachowania dziecka mogą stać się potrzebami neurotycznymi
rozwiązującymi zagadnienie stosunku do ludzi. Horney rozróżnia dziesięć takich
potrzeb:
 potrzeba zacieśnienia życia
 potrzeba władzy
 potrzeba eksploatowania innych
 potrzeba prestiżu
 potrzeba osobistego podziwu
 potrzeba własnego udoskonalenia
 potrzeba samowystarczalności i niezależności
 potrzeba nieskazitelności
 potrzeba współczucia i uznania
 potrzeba przychylnego partnera
Potrzeby te Horney rozdzieliła na trzy grupy:
 potrzeby mające na względzie ludzi
 potrzeby nie liczące się z ludźmi
 potrzeby wrogie dla ludzi
Nie zaspokojenie tych potrzeb może stać się źródłem konfliktów wewnętrznych.
Intensywność tych konfliktów będzie zależna od doświadczeń nabytych w dzieciństwie.
Osoba zdrowa będzie w stanie rozwiązać owe wewnętrzne spory godząc w sobie trzy
wyżej wymienione postawy. Osoba chora zaś ucieknie do irracjonalnych i sztucznych
rozwiązań.
Personalizm pedagogiczny
Przedstawicielami kierunku byli:
Wychowanie estetyczne
Impresjonizm pedagogiczny
Aktywizm pedagogiczny
Nowe wychowanie
Szkoła Pracy
Pedagogika wspólnoty życia
Przedstawicielami kierunku byli:
Wilhelm Wundt
Pedagogika egzystencjalistyczna
Przedstawicielami kierunku byli:
Eberhard Grisebach
Ernest Weber
Fritz Gansberg
Hugo Gaudig
Maria Montessori
Janusz Korczak
Georg Kerschensteiner
Skrajne teorie naturalistyczne nie są naukowo uzasadnione, ponieważ nieuzasadnione są
przekonania, jakoby natura dziecka była z gruntu dobra i wartościowa. Rozwój istoty
ludzkiej nie jest wyznaczony wyłącznie przez czynniki odziedziczone. Człowieka nie da
się określić jedynie za pomocą pojęć, instynktów i popędów; człowiek zmienia swoje
potrzeby, wzbogaca i kształtuje nie tylko w toku historycznego rozwoju, ale także w
toku osobistej działalności, której najbardziej typowymi formami są zabawa, nauka i
praca. Nieuzasadnione są również niektóre psychologiczne założenia naturalizmu
pedagogicznego. Fazy i „kryzysy” rozwojowe nie zależą wyłącznie od zadatków
wrodzonych. Uzdolnienia i inteligencja są właściwościami zmiennymi, nie wrodzonymi
i niezależnymi wyłącznie od pierwiastków odziedziczonych.
Naturalizm wprowadził do pedagogiki również elementy pozytywne. Do
najważniejszych zaliczyć trzeba przekonanie, iż o skuteczności wychowania decyduje
znajomość psychiki dziecka.
Bibliografia:
L. Chmaj: Prądy i kierunki w pedagogice XX w.
W. Bobrowska-Nowak: Historia wychowania
1978
przedszkolnego.
Warszawa