3. Etap I trasy (Cisna – Bystre)
advertisement
XXXVII OLIMPIADA GEOGRAFICZNA ---------------------------------------------------------Projekt rowerowej trasy geoturystycznej: Cisna – Jeziorka Duszatyńskie – Cisna Temat C Kacper Grabowski Klasa III h III Liceum Ogólnokształcące im. C. K. Norwida ul. Szopena 11 35 – 055 Rzeszów Nauczyciel geografii: mgr Andrzej Król KARTA OCENY PRACY do tematu C: Projekt trasy geoturystycznej ............................................................................................. .................................................................. Imię i nazwisko ucznia KRYTERIA OCENY PRACY Maksymalna liczba punktów do zdobycia Trafność sformułowania tematu i kryteriów doboru terenu, w tym: 10 A Nazwa szkoły trafność wyboru terenu (jego atrakcyjność przyrodnicza, szczególne walory przyrody nieożywionej, ich wartość poznawcza, dostępność, bezpieczeństwo) , 2 wyjaśnienie powodów wyboru terenu, kompletność podanych argumentów za wyborem 2 możliwość dokonania samodzielnych badań, pomiarów i wywiadów 2 sformułowanie tematu pracy, jego atrakcyjność 2 poprawność terminologiczna tytułu pracy, adekwatność tytułu do treści pracy 2 Zakres spostrzeżeń, wnikliwość opisu i poprawność merytoryczna analizy, w tym: B poprawność opisu środowiska geograficznego wzdłuż wyznaczonej trasy (cechy środowiska fizycznogeograficznego i społeczno-gospodarczego) 4 odpowiedni zakres informacji na temat obiektów przyrody nieożywionej, które mają być przedmiotem poznania, a zwłaszcza ich walorów poznawczych, poprawność merytoryczna opisu 4 zastosowanie badań własnych, ich zakres, różnorodność i poprawność, trafność dokonanych spostrzeżeń i wykorzystanie ich w opisie obiektów 2 Umiejętność wyznaczenia i prawidłowość wykonania szkicu trasy (dobór skali, umownych znaków kartograficznych), w tym: C 10 odpowiednie dopasowanie proponowanej formy wycieczki do długości trasy i warunków terenowych (ukształtowanie powierzchni, rodzaj podłoża) 2 odpowiedni dobór materiału kartograficznego, na bazie którego wykonano szkic trasy (wiarygodność treści, jakość techniczna, skala) 2 poprawność i kompletność wykonanego szkicu (dobór metod prezentacji treści, informacje o skali, orientacja względem kierunków widnokręgu, legenda) 4 estetyka, czytelność treści, przejrzystość obrazu Oryginalność propozycji i możliwość jej realizacji, w tym: D 10 2 20 5 oryginalność i nowatorstwo projektu, wkład twórczy ucznia racjonalność projektu - realna możliwość wykorzystania wyznaczonej trasy dla celów edukacji na temat przyrody nieożywionej 5 wartości poznawcze wyznaczonej trasy - możliwość wzbogacenia wiedzy o przyrodzie nieożywionej u potencjalnych użytkowników trasy, wskazanie możliwości wkomponowania trasy w programy edukacyjne, wnioski na temat wartości takich rozwiązań 5 określenie wachlarza działań potrzebnych do udostępnienia trasy, ocena możliwości ich wykonania 5 -1- Ocena Komisji Szkolnej Ocena jurora KO Zakres i poprawność dokumentacji statystycznej i graficznej (poza szkicem), w tym: odpowiednia jakość materiałów statystycznych i kartograficznych wykorzystanych w pracy 4 odpowiedni dobór ilustracji (mapy, fotografie, tabele, diagramy, wykresy, schematy, itp.) do prezentowanych treści 4 poprawność i estetyka wykonywanych map, fotografii, tabel, diagramów, wykresów, schematów i innych ilustracji 4 różnorodność materiałów statystycznych i kartograficznych 4 poprawność analizy załączonych materiałów statystycznych i kartograficznych 4 E Formalna strona opracowania: poprawność językowa i ortograficzna, umiejętność zestawiania źródeł, przypisy, konstrukcja opracowania, w tym: 20 konstrukcja pracy: poprawność podziału na rozdziały, logika ich układu, obecność wstępu i podsumowania 4 strona redakcyjna: poprawność strony tytułowej, poprawność numeracji rozdziałów, spisu treści , zestawienia literatury, wykazu ilustracji, załączników, itp. 4 organizacja strony: odpowiednia ilość znaków, dobór czcionki (typ i wielkość), numeracja stron, sposób wkomponowania ilustracji, przejrzystość, itp. 4 poprawność ortograficzna, stylistyczna, interpunkcyjna itp. 4 umiejętne powoływanie się na źródła, cytowanie cudzych wypowiedzi, sposób wykonania przypisów 4 Walory dodatkowe pracy według oceny nauczyciela / jurora (nauczyciel wypisuje i uzasadnia F G 20 walory nie wyszczególnione w szczegółowych kryteriach pracy. W szczególności należy zwrócić uwagę na uwzględnienie w pracy podsumowania i ewaluacji przedstawionych wyników badań. Nie należy przyznawać punktów za zaangażowanie ucznia w wykonanie pracy): 10 100 SUMA ZDOBYTYCH PUNKTÓW Pieczęć Szkoły ........................ data ........................................ podpis przedstawiciela Komisji Szkolnej Pieczęć Komitetu Okręgowego ........................ data ........................................ podpis jurora KO -2- Spis treści: 1. Wtęp -------------------------------------------------------------------------------------------------- - 4 2. Informacje dotyczące trasy 2.1. Mapa całej trasy rowerowej ----------------------------- - 6 2.3. Profile hipsometryczne trasy ------------------------------------------------------------------ - 7 2.4. Dystans całej trasy i poszczególnych etapów ----------------------------------------------- - 7 2.5. Okres i czas przebycia trasy ------------------------------------------------------------------- - 8 3. Etap I trasy (Cisna – Bystre) --------------------------------------------------------------------- - 8 4. Etap II trasy (Bystre – Przełęcz Żebraka) ----------------------------------------------------- - 9 4.1. Rezerwat przyrody „Gołoborze” i kamieniołom „Rabe” -------------------------------- - 9 4.2. Kapliczka Synarewo w Rabem i kamieniołom „Huczwice” ---------------------------- - 11 5. Etap III trasy (Przełęcz Żebraka – Duszatyn) ----------------------------------------------- - 15 5.1. Góra Chryszczata i rezerwat przyrody „Zwiezło” – Jeziorka Duszatyńskie ------- - 15 5.2. Zjazd do Duszatyna i rezerwat przyrody „Przełomy Osławy pod Duszatynem” -- - 19 6. Etap IV trasy (Duszatyn – Cisna) -------------------------------------------------------------- - 21 7. Zakres działań niezbędnych dla udostępnienia trasy -------------------------------------- - 22 8. Podsumowanie ------------------------------------------------------------------------------------- - 23 9. Bibliografia ----------------------------------------------------------------------------------------- - 25 - -3- 1. Wtęp W pracy przedstawiam projekt trasy geoturystycznej rowerowej przebiegającej na pograniczu trzech gmin: Cisna, Baligród, Komańcza. Mapa 1. Projektowana trasa na tle województwa podkarpackiego. Źródło: http://www.stat.gov.pl Została ona poprowadzona w większości jednym z głównych szlaków turystycznych tj. szlak czerwony biegnący pasmem Wysoki Dział. Pasmo to rozdziela Bieszczady i Beskid Niski. Bieszczady to część zachodnia Beskidu Wschodniego, między Przełęczą Łupkowską (640 m n.p.m.), a Przełęczą Wyszkowską (933 m n.p.m.). Najwyższe szczyty to: Pikuj (1405 m n.p.m) na Ukrainie, zaś na terytorium Polski – Tarnica (1346 m n.p.m.). Dzielą się na: Bieszczady Zachodnie (na terenie Polski, Słowacji i Ukrainy) i Bieszczady Wschodnie (na terenie Ukrainy). Granice Bieszczadów po stronie Polskiej rozciągają się na wschodzie od Przełęczy Użockiej (852 m n.p.m.) i wzdłuż granicy polsko-ukraińskiej, na północy wzdłuż rzeki San, aż po Zalew Soliński, na zachodzie od -4- Beskidu Niskiego odgradza rzeka Osława oraz Przełęczą Łupkowską (640 m n.p.m.), a na południu wzdłuż granicy polsko-słowackiej. Beskid Niski graniczy od wschodu z Bieszczadami i Pogórzem Bukowskim, od zachodu z Beskidem Sądeckim, a od północy z Pogórzem Środkowo-beskidzkim. Na południu przechodzi w Pogórze Ondawskie. Beskid Niski leży na styku dwóch państw: Polski i Słowacji. Najwyższe szczyty to: Lackowa (997 m n.p.m.) - Polska, Busov (1002 m n.p.m.) – Słowacja. Obydwie krainy posiadają podobną strukturę geologiczną składającą się głównie z fliszu karpackiego - „osady o ogromnej miąższości pochodzenia lądowego; tworzyły się one w głębokim zbiorniku wodnym typu geosynkliny. Ich powstanie związane jest z podwodnymi spływami grawitacyjnymi materiału różnej wielkości: żwirów, piasków, pyłów i iłów, wznoszonych przez rzeki z wypiętrzonych lądów. (…) Flisz składa się z na przemian ległych skał osadowo gruboziarnistych, takich jak zlepieńce i piaskowce, oraz skał drobnoziarnistych mułowców i iłowców (…)” 1. Bieszczady i Beskid Niski jak większość Karpat mają strukturę płaszczowinową, czyli „wielkich rozmiarów fałd leżący lub przywalony, z wytartym, wyciętym skrzydłem dolnym (brzusznym). Skrzydło górne (grzbietowe) zostało nasunięte na przedpole na kilka, a nawet kilkadziesiąt kilometrów.”2 (ryc.1.) Fauna i flora tych dwóch regionów wykazuje wiele podobieństw. Szczególnie liczne są drzewostany buku i olszyny. W lasach możemy natrafić na Ryc. 1. Płaszczowina wg Heima kwitnące m.in.: przebiśniegi, cebulice dwulistne, żywce dziewięciolistne, czosnki niedźwiedzie itp. Ze zwierząt możemy wyróżnić jelenie, sarny, dziki, zające, żbiki, lisy, rysie itd. Od lat jestem zainteresowany rowerową turystyką kwalifikowaną, a jako mieszkaniec miejscowości Przysłup należącej do Gminy Cisna dostrzegam potrzebę wytyczenia tras rowerowych o większych wymaganiach, wiodących cennymi przyrodniczo regionami. W niektórych momentach wytyczonej trasy będą wymagane 1 Encyklopedia szkolna - geografia, pod red. Agnieszki Nawrot, Kraków 2008, Wydawnictwo „Greg”, s. 150 - 151 2 Jan Flis, Szkolny słownik. Terminy geograficzne, Warszawa 1991, WSiP, s.129 -5- od potencjalnego turysty specjalistyczne umiejętności oraz odpowiedni sprzęt rowerowy. Dla pozostałych uczestników przewidziana jest możliwość sprowadzenia roweru. Drogi po których będziemy się przemieszczać to: asfaltowe ok. 50% całej ścieżki, szutrowe ok. 35% i leśne ok. 15%. W pracy wykorzystałem nawigację GPS, podkłady map topograficznych firmy: EXCEL Systemy Nawigacyjne Sp. Jawna GPMapa TOPO 2009 BOX LIC_1730 © IMAGIS S.A. , Mapy cyfrowe ®. Dołączyłem także szkice, profile oraz zdjęcia w celu lepszego zobrazowania poszczególnych informacji. 2. Informacje dotyczące trasy 2.1. Mapa całej trasy rowerowej Mapa 2. Mapa całej trasy rowerowej Podkład topograficzny: EXCEL Systemy Nawigacyjne Sp. Jawna GPMapa TOPO 2009 BOX LIC_1730 © IMAGIS S.A. , Mapy cyfrowe ® Wykonanie trasy, legendy i siatki geograficznej: Autor -6- 2.3. Profile hipsometryczne trasy Profil 1. Profil hipsometryczny (pionowy) etapu I i II (char. Pkt) Wykonanie: Autor z pomocą programu MapSource Profil 2. Profil hipsometryczny (pionowy) etapu III i IV (char. Pkt) Wykonanie: Autor z pomocą programu MapSource 2.4. Dystans całej trasy i poszczególnych etapów Etap I 14,8 km (początkowy) Etap II 20,3 km Etap III 10,8 km Etap IV 27,4 km (końcowy – do punku początkowego) Razem73,3 km -7- 2.5. Okres i czas przebycia trasy Przejazd może potrwać od jednego do dwóch dni. Istnieje możliwość noclegu w gospodarstwach agroturystycznych zarówno na początku wycieczki, tj. w Cisnej jak i później w Bystrem, bądź też w Komańczy, ewentualnie na polach namiotowych: Studencka Baza Namiotowa „Rabe” lub kamping w Duszatynie. Najlepszym czasem na zorganizowanie zaproponowanej wycieczki są wakacje, ponieważ w tym czasie otwartych jest więcej baz noclegowych i restauracji oraz mamy dogodniejsze warunki pogodowe w górach, co znacząco wpływa na bezpieczeństwo projektowanej trasy. Drugim kryterium, jakim się kierowałem w doborze okresu, są dni tygodnia, czyli sobota i niedziela. Powód jest zasadniczy. Dwa pobliskie kamieniołomy, które będziemy mieli okazję obejrzeć są nadal eksploatowane i wstęp w pozostałe dni jest zabroniony. 3. Etap I trasy (Cisna – Bystre) Jako początek trasy wybrałem miejscowość Cisna, gdyż znajduje się ona w najbardziej strategicznym miejscu Bieszczadów, zaraz po Wetlinie. Ma dużą liczbę miejsc noclegowych, znajdują się w niej liczne sklepy, mieści się bank i bankomat, budynek gminy, placówka GOPR, przychodnia, komenda policji, straż pożarna, stacja benzynowa, bogate zaplecze gastronomiczne i bliski dostęp do szlaków turystycznych. Wyjeżdżamy Gminnego Centrum Kultury i Ekologii. Znajduję się tam informacja turystyczna, do której warto zajrzeć w celu poszerzenia naszych informacji odnośnie wybranej trasy. Możemy się też tam dowiedzieć, gdzie, za jakie pieniądze i jakie warunki mają poszczególne miejsca noclegowe. Od tego miejsca zjeżdżamy do drogi wojewódzkiej nr 893, po czym kierujemy się do miejscowości Bystre oddalonej o ok. 15 km. Dystans ten pokonujemy asfaltem, gdzie po drodze podziwiamy liczne struktury i drzewostany bieszczadzkich lasów (np. buczyny karpackiej, drzewostany cisów, jodeł, sosen). Możemy też natrafić na zwierzęta takie jak: sarny, jelenie, lisy, zające oraz kilkadziesiąt gatunków ptaków (np. płochacz halny, siwerniak, orzeł przedni, sęp kasztanowaty, puchacz (gatunek ginący), drozd skalny i coraz częściej spotykany nad rzekami bocian czarny). W trakcie podróży do Bystrego przejeżdżamy przez miejscowość Habkowce, która znajduję się zaraz przed serpentynami wiodącymi na podnóże Góry Jabłońskiej. Potem czeka nas długi zjazd, w trakcie którego mijamy miejscowości: Jabłonka, Kołonice, Łubne i Bystre. W ostatniej miejscowości, tj. Bystre -8- zjeżdżamy z drogi głównej na drogę szutrową wiodącą aż na samą Przełęcz Żebraka (816 m n.p.m.) oraz nieistniejącej już wioski Rabe. To właśnie w tej części trasy znajdują się nasze główne atrakcje geoturystyczne. 4. Etap II trasy (Bystre – Przełęcz Żebraka) 4.1. Rezerwat przyrody „Gołoborze” i kamieniołom „Rabe” Fot. 1. Fragment gołoborza w rezerwacie przyrody „Gołoborze” Fotografia: Autor Po pokonaniu ok. 1 km od drogi głównej (nr 893) dojeżdżamy do miejsca, w którym zaczyna się mały rezerwat przyrody „Gołoborze” obejmujący część kompleksu leśnego o powierzchni 13,9 ha. Przedmiotem ochrony jest przede wszystkim gołoborze, stopniowo opanowywane przez las. Gołoborzem nazywamy „ rumowisko skalne na zboczu górskim w postaci ciągłego płaszcza kanciastych bloków skalnych, przemieszczone poza wychodnię skały macierzystej (…) ”3„ (…) powstaje w wyniku rozpadu skał pod wpływem działania zamrozu i zmian termicznych (…)”4 oraz wskutek intensywnych ruchów grawitacyjnych na stoku. „W Górach Świętokrzyskich nosi nazwę gołoborzy, w Beskidzie – maliniaków lub gorganów”5. Główne miejsce 3 Wojciech Jaroszewski i Leszek Marks i Andrzej Radomski, Słownik geologii dynamicznej, pod red. Wojciecha Jaroszewskiego, Warszawa 1985, Wydawnictwo Geologiczne 4 Encyklopedia szkolna-geografia, pod red. Agnieszki Nawrot, Kraków 2008, Wydawnictwo Greg, s. 169 5 Jan Flis, Szkolny słownik. Terminy geograficzne, Warszawa 1991, WSiP, s.235 -9- występowania chronionego gołoborza jest na początku rezerwatu. Po przejściu przez most nad Potokiem Rabskim, idziemy ok. 100 m, skręcamy w prawo na rozstaju ścieżek, po czym wspinamy się po schodach na sam szczyt dróżki, aż do początku rumowiska. Na jego zboczy możemy dostrzec różne wielkości bloki skalne zbudowane z piaskowca. Średnice skał są różne. Od kilkunastu centymetrów do nawet metra co doskonale ukazuje fot.1, gdzie możemy porównać wielkość brzozy z blokami rumowiska. Obok widnieje tablica przedstawiająca zjawiska osuwania się gruzów skalnych. Po zapoznaniu się z nią wracamy na rozstaj ścieżek, po czym skręcamy w drugą stronę, która doprowadzi nas do szutrowej drogi, a ta z kolei ku kamieniołomowi „Rabe”. Tu możemy zobaczyć rumowisko skalne od tyłu oraz okolice kamieniołomu. Mapa 3. Mapa szczegółowa dojazdu do rezerwatu przyrody „Gołoborze” i kamieniołomu „Rabe” Podkład topograficzny: EXCEL Systemy Nawigacyjne (…) Wykonanie trasy, legendy i siatki geograficznej: Autor Po zakończeniu oglądania wracamy tą samą ścieżką do drogi, z której weszliśmy do rezerwatu. W tym miejscu chciałbym wspomnieć o jeszcze jednej atrakcji. Obok metalowego mostka nad Potokiem Rabskim widnieje tablica informująca o znajdującym się tu źródle „Anna” z analizą fizykochemiczną zawartości wody. Jest to jedno z dwóch takich źródeł w Polsce (drugie jest w Kudowie).Wody zawarte w tym źródle - 10 - są niezwykle użyteczne, zwłaszcza w leczeniu wielu chorób, np. serca. Woda ta została zaklasyfikowana do klasy czystości Ia - co oznacza najwyższą ocenę. 4.2. Kapliczka Synarewo w Rabem i kamieniołom „Huczwice” Fot. 2. Kapliczka Synarewo Fotografia: Piotr Szechyński Kapliczka Synarewo w Rabem to kolejny punkt naszej wyprawy. Znajduję się ona ok. 400 - 500 m od mostka, przez który przed chwilą przechodziliśmy z rezerwatu „Gołoborze”. Aby się do niej dostać musimy wypatrywać po lewej stronie kolejnego mostka, podobnego do wcześniejszego i wejść w głąb lasu (ok. 350 m). Po przebyciu tych kilkudziesięciu metrów naszym oczom ukaże się kapliczka, u podnóża której znajduje się kolejne źródełko z leczniczymi właściwościami, pomocne zwłaszcza przy leczeniu chorób oczu. Według jednej z legend kapliczkę wybudowano Rys. 1. Mapa szczegółowa dojazdu do Kapliczki Synarewo Podkład topograficzny: EXCEL Systemy Nawigacyjne (…) Wykonanie trasy, legendy i siatki geograficznej: Autor w tym miejscu na pamiątkę ukazania się Matki Boskiej jednemu mieszkańcowi Rabego - Feciowi Dziule. Pełny jej tekst można znaleźć w książce Andrzeja Potockiego "Księga legend i opowieści bieszczadzkich", pt. „Kapliczka objawienia” 6. Inna opowiada 6 Andrzej Potocki, Kapliczka objawienia, [ w tegoż: ] Księga legend i opowieści bieszczadzkich, Rzeszów 2008, Wydawnictwo „Libra” - 11 - o pastuchu z Huczwic Mikołaju Syczu, który uleczony został ze ślepoty dzięki przemyciu oczu wodą ze źródła. Mapa 4. Mapa szczegółowa dojazdu do kamieniołomu „Huczwice” Podkład topograficzny: EXCEL Systemy Nawigacyjne (…) Wykonanie trasy, legendy i siatki geograficznej: Autor Po powrocie do utwardzonej drogi udajemy się do najbliższego rozgałęzienia dwóch dróg: pierwsza - w kierunku przełęczy „Żebrak” oraz druga na - kamieniołom „Huczwice”, który jest jednym z najbardziej charakterystycznych miejsc w tym rejonie, a zarazem rajem dla geologów i idealnym miejscem na pogłębienie naszej wiedzy z zakresu geologii i krajoznawstwa. Pomóc nam w tym może znajdująca się tutaj ścieżka dydaktyczna, która ma na celu ukazanie 80 metrowej odkrywki jednego z najstarszych fliszów karpackich oraz stanowiska sosny wdziarowej. Pamiętajmy o zakazie wstępu do kamieniołomu. Powodem są odłamujące się kawałki kamieni, niebezpieczne dla ludzi. Można je usłyszeć w panującej tam ciszy. Dla osób pragnących zwiedzić okolice kamieniołomu polecam ścieżkę dydaktyczną. Poprowadzi nas ona w najważniejsze miejsca i pokaże nam główną odkrywkę fliszu karpackiego. Gdy dojdziemy do tarasu widokowego, naszym oczom ukaże się jedna z najstarszych skał fliszowych polskich Karpat. - 12 - Fot. 3. Główna odkrywka fliszu karpackiego znajdująca się w kamieniołomie „Huczwice” Fotografia: Piotr Szechyński Na powierzchniach ławic piaskowców dostrzec możemy drobne kryształki: -kwarcu nazywanego diamentem marmaroskim (potoczna nazwa bezbarwnej odmiany kryształu górskiego przypominającego diament, nazwa pochodzi od miejscowości Marmarosz w Rumunii), - czerwonego realgaru (minerał o rzadkim występowaniu. Powstaje „Głównie w niskotemperaturowych żyłach hydrotermalnych w towarzystwie aurypigmentu i antymonitu, rzadszy jako produkt sublimacji ekshalacji wulkanicznej 7 i w osadach źródeł gorących”8) - żółtego aurypigmentu (aurypigment powstaje podobnie do realgaru, często też jako produkt wtórny po realgarze). 7 ekshalacje wulkaniczne - „gazy wydobywające się przed, podczas i po wybuchu wulkanu”: Włodzimierz Mizerski i Hubert Sylwestrzak, Słownik geologiczny, Warszawa 2002, Wydawnictwo Naukowe PWN, s.50 8 Olaf Medenbach i Cornelia Sussieck-Fornefeld, Leksykon przyrodniczy. Minerały, przeł. Andrzej Kozłowski i Jan Parafiniuk i Ewa Słaby, Warszawa 1995, Wydawnictwo GeoCenter International, s.82 - 13 - Fot. 4. Minerały możliwe do znalezienia w kamieniołomie „Huczwice” Na naszym tarasie widokowym znajdują się też tablice, na których opisana jest m.in. sosna wdziarowa. To zbiorowy pomnik przyrody. Unikatowy w tej części Karpat drzewostan sosnowy powstał w drodze sukcesji naturalnej na osuwisku sprzed około 250 lat. Nazwa sosny wzięła się od jej cechy charakterystycznej, jaką jest wdzieranie się lekko nasiennej sosny na stanowiska zajmowane wcześniej przez drzewostan jodłowo - bukowy. Sosna dzięki swoim głębokim korzeniom mogła wyrosnąć na tak trudnodostępnej glebie podatnej na erozję. Warto nadmienić, że nadleśnictwo i gmina Baligród z całą pieczołowitością dba o atrakcyjność swoich terenów, na których wszystko jest nienagannie oznakowane i odnawiane jak choćby wspomniana wyżej Kapliczka Synarewo oraz ścieżki edukacyjnych. Po powrocie ze ścieżki dydaktycznej czeka nas długi podjazd na Przełęcz Żebraka. W drodze na nią możemy zobaczyć zakład obróbki kamienia z pobliskich kamieniołomów, „zwózkę” drzewa z lasu9, a także wypał węgla drzewnego10. 9 „zwózkę drzewa z lasu ”: mowa tu o zwożeniu pociętego drzewa z lasu w celu późniejszej jego obróbki „wypał węgla drzewnego”: jest to proces, a zarazem miejsce tworzenia węgla drzewnego, w wielkich metalowych obudowanych kominach 10 - 14 - Fot. 5. Zakład obróbki kamienia w Rabem Fotografia: Autor Ostatnie 1,5 km to najtrudniejsza część tego odcinka trasy. Droga zamienia się w ogromną, stromą serpentynę, która wije się aż do samej przełęczy, gdzie czeka nas III etap wyprawy. 5. Etap III trasy (Przełęcz Żebraka – Duszatyn) 5.1. Góra Chryszczata i rezerwat przyrody „Zwiezło” – Jeziorka Duszatyńskie Na przełęczy udajemy się na szlak czerwony. Tu zaczyna się jeden z najciekawszych odcinków, który prowadzi na Górę Chryszczatą (997 m n.p.m.), a potem na Jeziorka Duszatyńskie. Ścieżka jest wręcz idealna dla bardziej wykwalifikowanych rowerzystów. Pragnę nadmienić, że w tym roku odbył się na tym odcinku trasy maraton rowerowy „Cyklokarpaty”, co właściwie potwierdza pomysł na wytyczenie tu ścieżki rowerowej. Jest ona szybka, ze znacznymi nachyleniami, dużą deniwelacją terenu, biegnie cały czas w lesie; dużo ciszy, spokoju oraz mała liczba turystów na szlaku sprawia, że trasa ta z minuty na minutę staję się przyjemniejsza. Naszym kolejnym celem jest szczyt Góry Chryszczatej. Po wjechaniu na nią czeka nas najtrudniejszy odcinek trasy. W ciągu niecałych 1,7 km musimy zjechać - 15 - z wysokości 997 m n.p.m. na wysokości 708 m n.p.m., co daje nam 17% nachylenia stoku. Rowerzysta musi w tym miejscu uważać, gdyż na ścieżce znajduje się dużo kamienia i świeżo zwalonych drzew, gałęzi itp., które pojawiły się wskutek opadów śniegu na początku października 2009 roku. Drzewa miały jeszcze liście i nie mogły wytrzymać tak dużych ciężarów i naprężeń. Należałoby uprzątnąć ten odcinek ze szkód poprzedniej jesieni – zimy, aby trasa była bezpieczna dla turystów pieszych i rowerowych. Po przebyciu tego najtrudniejszego etapu, czas na przerwę w rezerwacie przyrody „Zwiezło”, gdzie: „W wigilię rzymskokatolicką roku 1907 fragment zbocza Chryszczatej runął w dolinę Olchowego. Gwałtownemu osuwaniu się mas skalnych towarzyszył potężny huk i silny wstrząs, co wywołało panikę wśród pracujących w lesie mieszkańców pobliskiego Duszatyna. Gruz skalny zatarasował koryto potoku, powodując spiętrzenie wody i powstania trzech jeziorek” 11. Mapa 5. . Mapa przedstawiająca Osuwisko Zwezło wg E. Kardaszewskiego Źródło: Przewodnik Bieszczady dla prawdziwego turysty, pod red. Pawła Lubońskiego, Pruszków 2004, Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, s. 152 Tego typu zjawiska w Karpatach są często spotykane, a to za sprawą budowy geologicznej tych gór i tu wracamy do pojęcia fliszu karpackiego. W wyniku nadmiernego nasiąkania gleby wodą (podobno w tamtym okresie występowały duże 11 Przewodnik Bieszczady dla prawdziwego turysty, pod red. Pawła Lubońskiego, Pruszków 2004, Oficyna Wydawnicza Rewasz, s. 151 - 16 - opady deszczu), piaskowiec zsunął się po mokrym łupku ze stromego zbocza Góry Chryszczatej. Osuwisko „Zwezło” jest największym osuwiskiem w polskich Karpatach ze względu na ilość przemieszczonego materiału (mowa tu o ok.12 mln m 3 skał i ziemi oraz drugie pod względem powierzchni (30 ha) zaraz za osuwiskiem w Szymbarku koło Gorlic. W tej chwili dostępne są dwa jeziorka. Pierwsze tzw. „Jeziorko Górne” (708 m n.p.m.) o powierzchni – 12 500 m2, średniej głębokości - 2 m (maksymalna głębokość – ok. 5,8 m), pojemności – ok. 25 500 m3 i drugie „Jeziorko Dolne” położone 21 metrów niżej o powierzchni – 4 500 m2, średniej głębokości – 2,4 m ( maksymalna głębokość – ok. 6,2 m) i pojemności – 12 000 m3 (przewodnik dla prawdziwego turysty), trzecie jeziorko (614 m n.p.m.) przed 1925 rokiem zostało na polecenie właściciela dóbr Stanisława hr. Potockiego spuszczone w celu wyłowienia pstrągów (odłowiono 80 ryb, niektóre ważyły do 10 kg). Niestety dla hrabiego połów ten wydawał się mierny, w wyniku czego postanowił więcej takiego błędu nie popełnić. Nie chciał, by to miejsce straciło swój urok i po kilku latach zasugerował objęcie terenu ochroną prawną, a w odpowiedzi na apel prof. Władysława Szafera w 1934 r. wyraził formalną zgodę. Nie wiadomo, czy rezerwat powstał przed wybuchem II wojny światowej, jednakże istniejący do dziś Rezerwat „Zwiezło” na pewno pojawił się w 1942 r., gdyż w tym czasie figurował już w dokumentach władz Generalnego Gubernatorstwa. W 1957 r. w wyniku niejasnego powstania rezerwatu z 1947 roku Minister Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego (MLiPD) ponownie ustanowił Rezerwat „Zwiezło” o powierzchni 2,20 ha, gdzie ochronie ścisłej miały podlegać dwa zachowane jeziorka. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśne (BULiGL) Odział w Przemyślu opracował wstępne dokumenty do poszerzenia rezerwatu do 477,3 ha. - 17 - Fot. 6. Jeziorko Dolne Fotografia: Autor Od lat jeziorka i całe osuwisko postrzegane są jako miejsce magiczne, zwłaszcza przez ludność miejscową, dodatkowo w jednym jeziorku odkryto nieznany w Polsce (endemit) gatunek wodopójki12 Neumania callosa. Tym szlakiem wędrował w roku 1952, 1953, 1957 i 1960 Karol Wojtyła z grupką znajomych i młodzieży, trzykrotnie biwakując w okolicy jeziorek. Dobrym pomysłem jest utworzenie w tym miejscu pomniczka upamiętniającego te wydarzenia. Kolejną ciekawostką mogą być gazy powstające w wyniku butwienia drewna i resztek roślinności w głębi jeziorek, które powodują w zimie wybuchy obserwowane jako fontanny wody w miejscach rozerwania pokrywy lodowej. Wiadomo też, że - pomimo surowego zakazu kąpieli - znalazło się kilku śmiałków, niestety przepłacając to życiem. Dlatego należy przestrzegać turystów przed próbami kąpieli w jeziorkach, jesteśmy bowiem w rezerwacie przyrody. W toni wody możemy dostrzec pozostałości po osuwisku. W zbiornikach wodnych znajdują się liczne, zwalone i podtopione drzewa. Niestety jeziorka powoli zanikają, a wpływa na to zamulenie i obszerne zarastanie roślinami. Niektóre źródła informacji podają, że w 1925 roku „Jeziorko Górne” było dwukrotnie większe. 12 wodopójka: zwyczajowa nazwa roztoczy zamieszkujących środowiska wodne - 18 - Fot. 7. Jeziorko Górne i zalane drzewa Fotografia: Autor 5.2. Zjazd do Duszatyna i rezerwat przyrody „Przełomy Osławy pod Duszatynem” Przed nami kolejny etap naszej wycieczki. Kierujemy się szlakiem czerwonym, zjeżdżamy w dół do miejscowości zwanej Duszatyn. Odcinek ten jest dość łatwy i spokojny. Delikatnie się obniżając po około 15 min trafiamy do wyżej wymienionej miejscowości. Nie zauważymy żadnych zabudowań, a nawet tabliczki z nazwą wsi lecz jest to wspomniany Duszatyn. Wyjechaliśmy z lasu i jesteśmy na rozstaju dróg. Skręcając w prawo natrafimy na niewielki kamping, a kierując się dalej dojechalibyśmy do Komańczy, gdzie można ewentualnie zjechać na nocleg. My jednak kierujemy się w drugą stronę na Smolnik. Przed nami cztery brody, a zaraz przy pierwszym z nich, pod jednym z największych mostów kolejki wąskotorowej znajduje się rezerwat przyrody o nazwie „Przełom Osławy pod Duszatynem”. - 19 - Fot. 8. Przełomy Osławy Fotografia: Autor Przedmiotem ochrony jest najpiękniejszy fragment zakola doliny rzeki Osławy, której zbocza są porośnięte drzewostanem jodłowo - bukowym, tworzącym zbiorowisko reglowej buczyny karpackiej. Niestety obecnie wstęp do rezerwatu jest zabroniony. Chroniony odcinek rzeki nie najlepiej jest widoczny, jednakże miłośnicy przyrody mogą skusić się na przemarsz po wodzie w dół rzeki. Kształt zakola przypomina omegę, a ciekawostką jest fakt, że do pełnego jej zamknięcia brakuje zaledwie stu kilku metrów. - 20 - Mapa 6. Mapa szczegółowa dojazdu do rezerwatu „Przełomy Osławy pod Duszatynem” oraz droga na Solnik Podkład topograficzny: EXCEL Systemy Nawigacyjne (…) Wykonanie trasy, legendy i siatki geograficznej: Autor 6. Etap IV trasy (Duszatyn – Cisna) Teraz udajemy się w kierunku na Smolnik. Po drodze mijamy - jak już wspomniałem - cztery brody na rzece Osława wyłożone płytami betonowymi. Miejscowi używają ich jako normalnych przejazdów dla aut, jednak nie należy być zbyt pewnym, gdy będziemy się przez nie przeprawiać. Mają w niektórych miejscach nawet pół metra głębokości, a podczas opadów są jeszcze głębsze, dlatego w tym czasie brody potrafią być nieprzejezdne. Powód – zbyt duży nurt. Dalsza droga jest prostsza. Podążamy do miejscowości Smolnik. Po dotarciu do niego kierujemy się na drogę wojewódzką nr 897., gdzie czeka nas ostatni odcinek o długości prawie 19 km. Może on być miejscem odpoczynku po ostatnio przebytych kilometrach. Droga jest prosta, dookoła roztaczają się piękne widoki, a każda miejscowość, którą mijamy (z wyjątkiem Żubracze i Majdanu) to wioski, które zatrzymały się na pewnym etapie rozwoju, w pozytywnym tego słowa znaczeniu. Wzbogacony przez miejscowy folklor, klimat tamtejszych miejscowości jest naprawdę niezapomniany. Co kilka kilometrów dostrzec można kupców z kozim serem, ludzi z ciekawymi opowieściami, a w Woli Michowej możemy się zatrzymać na obiad lub zimny napój, gdyż jest tam kilka barów i restauracji. Umilić nam czas może jeszcze zagroda żubrów występująca w tych okolicach. Znajduje się w niej bowiem ok. 15-20 żubrów i z roku na rok ich przybywa. - 21 - Obszar zagrody to masyw góry Chryszczata, na którym zresztą mieliśmy przyjemność jeździć. 29 grudnia 2006 roku odsłonięto w tym miejscu pomnik „Puszcz imperatora” upamiętniający sprowadzenie tych zwierząt na te ziemie. Zagroda funkcjonuje już od 1976 roku, gdzie po raz pierwszy sprowadzono 6 sztuk tych zwierząt. W następnych latach sprowadzono m.in. żubry z Krakowskiego Zoo, Skandynawii i Ogrodu Zoologicznego w Pradze. Na dzień dzisiejszy zagrodę opuściło 7 osobników, które zostały wypuszczone na wolność. Mapa 7. Mapa szczegółowego dojazdu do zagrody żubrów oraz droga w kierunku na Cisną Podkład topograficzny: EXCEL Systemy Nawigacyjne (…) Wykonanie trasy, legendy i siatki geograficznej: Autor Niecałe 9 km przed Cisną natrafiamy na ostatnią już przed nami przeszkodę terenową. Mowa tu o Przełęczy Przysłup (752 m n.p.m.). Teraz pozostaje nam już tylko zjechać z przełęczy, minąć ostatnie dwie miejscowości (Żubracze, Majdan) i dojechać do domu czyli – Cisnej. 7. Zakres działań niezbędnych dla udostępnienia trasy Aby utworzyć trasę, którą wyznaczyłem, należy przede wszystkim ubiegać się o zgody na jej wytyczenie oraz dobrze oznakować. Dobrym pomysłem byłoby stworzenie punktów czerpania wody pitnej. Mogą to być np. źródełka wspomniane w pracy lub całkiem nowe, które możemy spotkać po drodze. Pomogłoby to rowerzystom ochłonąć i wzmocnić siły. Kolejna ważna kwestia dotyczy samej trasy. Tak jak już wcześniej o tym wspominałem na odcinku Przełęcz Żebraka – Duszatyn należy posprzątać, gdyż na ścieżce znajduje się dużo świeżo zwalonych drzew i gałęzi, - 22 - które pojawiły się wskutek opadów śniegu na początku października 2009 roku. Oczywiście nie mam na myśli wielkiej „czystki” albowiem trzeba dbać o ekosystem tamtejszych lasów, jednakże niektóre większe zwalone drzew można pociąć, a mniejsze usunąć z drogi tak, aby nie przeszkadzały turystom pieszym i rowerowym. Wszystko to jest możliwe dzięki prowadzonemu niedaleko wyrębowi lasu. Wystarczyłoby wjechać lżejszym sprzętem na projektowaną trasę, zwieść drewno do głównej ścieżki wyrębu, a później zabrać je składowisko. Dodatkową zaletą tej operacji byłaby możliwość wykorzystania drewna do dalszej obróbki przemysłowej, oczywiście jeżeli Nadleśnictwa Baligród i Komańcza wyraziłyby na to zgodę. Wykorzystalibyśmy materiał przypadkowej katastrofy przyrodniczej, a nie świadomie wycinali w innych miejscach drzewa, które nadal rosną i spełniają swoją rolę w ekosystemie. Jest to rozwiązanie sprzyjające ekologii oraz projektowanej trasie. Miejscowe gospodarstwa agroturystyczne mogłyby założyć wypożyczalnie rowerów w celu zwiększeniu swoich zarobków, a bliski ich kontakt z projektowaną trasą zwiększyłby szansę sprzedaży tego typu towaru. Ostatnia kwestia do poruszenia to odpowiednia reklama trasy. Można by ją umieścić w różnego typu informatorach turystycznych oraz Informacji Turystycznej w Cisnej, która jest jedną z największych tego typu placówek w Bieszczadach. Kierują się do niej bowiem liczni turyści zarówno starzy jaki nowi co sprzyja możliwości reklamowania ścieżki. Dobrym pomysłem byłoby nawiązać współpracę z firmą „Zielony rower” oraz z Podkarpacką Regionalną Organizację Turystyczną (PROT), które pomagają wytyczać nowe szlaki rowerowe na teranie Bieszczadów. 8. Podsumowanie Trasa i jej przebieg na granicach form ochrony przyrody jest przykładem pokazującym jak można wytyczyć szlak rowerowy bez znaczącej ingerencji człowieka w środowisko naturalne. Utworzenie rowerowej trasy geoturystycznej: Cisna – Jeziorka Duszatyńskie – Cisna jest realne. Szlak i drogi po których ona wiedzie są mało uczęszczane za wyjątkiem drogi wojewódzkiej nr 893, jednakże będziemy się nią przemieszczać przez jedyne 20% całej ścieżki.. Trasa ukazuje nam przykłady dopuszczalnej działalności człowieka pod kątem zagospodarowania terenu na przykładzie kamieniołomów Rabe i Huczwice. Zawiera wybrane wydarzenia związane z historią osadnictwa tego regionu oraz liczne wartości - 23 - poznawcze wzbogacające naszą wiedzę o przyrodzie nieożywionej. Dostarcza nam wiadomości o środowisku przyrodniczym tego regionu, w tym: o przeszłości i budowie geologicznej oraz ich związkach z rzeźbą terenu, pozwala zrozumieć jak powstają formy osuwiskowe i rumowiska skalne. Zwraca uwagę na wielogatunkowość świata roślin i zwierząt, stąd szerzy i rozwija świadomość ekologiczną wśród młodzieży i osób dorosłych. Zapoznaje nas z ekosystemem zarówno masywu Góry Chryszczatej jak i okolic samej Cisnej oraz pasma Wysokiego Działu. Daje nam możliwość spotkania się z królem puszczy – żubrem, który niestety wciąż walczy o przetrwanie na terenie Bieszczadów. - 24 - 9. Bibliografia 1. Andrzej Potocki, Księga legend i opowieści bieszczadzkich, Rzeszów 2008, Wydawnictwo „Libra”, 2. Encyklopedia szkolna - geografia, pod red. Agnieszki Nawrot, Kraków 2008, Wydawnictwo Greg, s. 150 – 151, 169, 3. Jan Flis, Szkolny słownik. Terminy geograficzne, Warszawa 1991, WSiP, s.235,129 4. Odsłonięto obelisk "Puszcz imperatora" (X 2010) http://www.komancza.info.pl strona internetowa gminy Komańcza 5. Olaf Medenbach i Cornelia Sussieck-Fornefeld, Leksykon przyrodniczy. Minerały, przeł. Andrzej Kozłowski i Jan Parafiniuk i Ewa Słaby, Warszawa 1995, Wydawnictwo GeoCenter International, s.82 6. Piotr Szechyński: Okolice Rabego - zakłady górnicze, rezerwat Gołoborze (VIII 2010) ; Kapliczka z cudownym źródełkiem - Rabe k.Baligrodu (V 2006) http://www.twojebieszczady.pl serwis internetowy Twoje Bieszczady 7. Przewodnik Bieszczady dla prawdziwego turysty, pod red. Pawła Lubońskiego, Pruszków 2004, Oficyna Wydawnicza Rewasz, s. 151 – 152, 8. Włodzimierz Mizerski i Hubert Sylwestrzak, Słownik geologiczny, Warszawa 2002, Wydawnictwo Naukowe PWN, s.50 9. Wojciech Jaroszewski i Leszek Marks i Andrzej Radomski, Słownik geologii dynamicznej, pod red. Wojciecha Jaroszewskiego, Warszawa 1985, Wydawnictwo Geologiczne - 25 -
