Agresja u dzieci

Agresywni i bezwzględni – w taki sposób opisywane są dzieci
i młodzież naszych czasów.
Czy można temu zaradzić?
DZIECIĘCA AGRESJA – I CO DALEJ?
Jedną z form dewiacji czy też niedostosowania we współczesnym
społeczeństwie, niestety coraz częściej również wśród małych dzieci, jest agresywne
zachowanie określane skrótowo mianem agresji.
W literaturze naukowej możemy spotkać się z subiektywnym i obiektywnym
określeniem agresji. Zgodnie z ujęciem subiektywnym, zasadniczą cechą
agresywnego zachowania się jest jego swoista motywacja wyróżniająca je od innych
rodzajów ludzkich czynności i działań. Przejawia się ona w wystąpieniu określonych
chęci, pragnień, zamiarów, tendencji pobudzających do takiego zachowania się.
Natomiast zgodnie z ujęciem obiektywnym, mianem agresji określa się pewien rodzaj
faktów występujących w zachowaniu się, które mogą być obserwowane,
rejestrowane i mierzone. Według Tomaszewskiego („Wstęp do psychologii”) będzie
to zachowanie skierowane przeciw czemuś lub komuś. I może ono mieć dwa
kierunki:
na zewnątrz – przeciw przedmiotom lub osobom zewnętrznym, np. przeciw
samej przeszkodzie lub osobie będącej sprawcą trudności (będzie to na
przykład pobicie lub znieważenie słowne, bezcelowe zabijanie zwierząt,
niszczenie roślin, rozbijanie, uszkadzanie przedmiotów itp.)
przeciw samemu sobie (autoagresja przyjmująca formę samouszkodzeń lub
prób samobójczych)
Ze względu na sposób manifestowania się Z. Skorny wyróżnia cztery
rodzaje agresji:
agresje fizyczną – atak skierowany na inną osobę, przyjmującym formę
uderzenia, pobicia powodującego zadanie bólu lub uszkodzenia ciała
agresje słowną – przejawia się w wystąpieniu przykrych i szkodliwych dla
atakowanej osoby bodźców słownych w formie wyśmiewania, obraźliwego
przezywania, straszenia, grożenia, poniżania godności osobistej
- agresje symboliczną – skierowaną na przedmioty symbolizujące dla agresora
osobę, w odniesieniu do której chciałby on przejawić agresję, ale z różnych
powodów jest to niemożliwe. Będzie to np.: podarcie fotografii, zniszczenie
listów osoby, która zerwała dotychczasowe więzi uczuciowe
- agresje ukrytą (wyobrażeniową) – będzie to np.: marzenia o zemście, pobiciu
nielubianej osoby lub zniszczeniu należących do niej przedmiotów. Istnienia
tego rodzaju agresji można się domyślać na podstawie objawów mimicznych,
wypowiedzi słownych itp.
U dzieci agresywne zachowanie przyjmuje postać bójek i kłótni
z rówieśnikami, nieuzasadnionego skarżenia, złośliwych plotek, mściwości
przejawianej w stosunku do kolegów. Ale przedmiotem agresji są również często
osoby dorosłe: nauczyciel, rodzice, znajomi, sąsiedzi a nawet osoby zupełnie obce.
Może się to przejawiać w przeszkadzaniu nauczycielowi w prowadzeniu zajęć,
przedrzeźnianiu rodziców, próby uderzenia lub pobicia nieznanego przechodnia
na ulicy.
1
Dzieci agresywne sprawiają dość duże trudności wychowawcze, gdyż ich
zachowanie cechuje brak zdyscyplinowania powodujący naruszenie zasad i norm
regulujących współżycie społeczne. Dziecko agresywne wywiera destruktywny wpływ
na układ stosunków społecznych w grupie, powodując powstawanie w niej różnych
konfliktów i antagonizmów. A jak zauważa Z. Skorny w jednej ze swoich prac,
agresywność przejawiana w okresie dzieciństwa i młodości może (ale nie musi)
u człowieka dorosłego przybrać postać brutalnego lekceważenia cudzych potrzeb,
narzucania przemocą swojej woli, bezwzględnego zmuszania innych do uległości,
naruszania zasad praworządności, wywoływania konfliktów w miejscu pracy itp.
Agresywność przyjmuje również formę różnego rodzaju czynów chuligańskich,
niszczenia mienia społecznego, uszkodzenia ciała powodującego trwałe kalectwo.
Zapobieganie i przeciwdziałanie wyżej wymienionym zjawiskom należy
do ważnych zadań wychowawczych. Wymaga to jednak poznania prawidłowości
kierujących agresywnym zachowaniem się.
Oto kilka mechanizmów powstawania agresji (Z. Skorny):
1. Struktura grupy społecznej – utrwalone przekonanie, iż ten kto znajduje się
na „szczycie” jest upoważniony do agresywnego zachowania się wobec
pozostałych członków grupy
2. Deindywidualizacja – osobnik działający anonimowo w dużej grupie wykazuje
w większym stopniu skłonność do agresywnego zachowania się, niż wtedy
gdy wiadomo, że jest on sprawcą swych czynów
3. Wrodzony instynkt agresji – instynkt walki, instynkt niszczenia, instynkt
śmierci
4. Model – mimowolne naśladowanie modeli agresywnego zachowania się,
z którymi dana osoba zetknęła się w swoim otoczeniu. Modelem agresji bywa
dla dzieci agresywne zachowanie się rodziców, sąsiadów, przechodniów
na ulicy, a także rówieśników. Ale modele agresywnego zachowania się są
również eksponowane za pośrednictwem filmu lub telewizji, gdzie ukazywane
są sceny bójek, walk, gwałtów, napadów, morderstw. Agresja jest również
przedstawiona w prasie, literaturze pięknej oraz innych .środkach przekazu
słownego. Oddziaływanie procesu modelowania zaznacza się szczególnie
wtedy, gdy modele agresji są zawarte w zachowaniu się osób budzących
podziw i związane z nim stany emocjonalne. Zostaje wówczas uruchomiony
mechanizm identyfikacji z modelem.
5.
Frustracja – badania wykazały, iż frustracja nieuchronnie powoduje
wystąpienie agresji. Źródłem frustracji doznawanej przez dzieci są kary
fizyczne stosowane przez rodziców. Dzieci agresywne są częściej i surowiej
karane przez rodziców, niż dzieci nie przejawiające agresywności
6.
Blokada – czyli brak możliwości zaspokojenia określonych potrzeb.
Powstawaniu agresywnego zachowania się dzieci sprzyja blokada uznania
społecznego (np. spowodowana zbyt częstym upominaniem go, wytykaniem
mu różnych wad i braków, stawianiem mu za przykład wzorowo
zachowujących się kolegów), blokada potrzeby samodzielności (np. wywołana
zbyt licznymi zakazami pochodzącymi od dorosłych, powodującymi nadmierne
ograniczenie samodzielności dziecka) oraz blokada potrzeby afiliacji
(spowodowanej oziębłością uczuciową rodziców, brakiem z ich strony
objawów serdeczności i życzliwości, nadmierną surowością oraz stosowaniem
kar fizycznych)
7. Zmiany chorobowe – agresja może być wtedy wywołana zaburzeniami
nerwicowymi (zwiększona pobudliwość motoryczna i emocjonalna określana
2
mianem pobudliwości psychomotorycznej lub ruchowej); chorób psychicznych
(psychopaci wykazujący skłonności sadystyczne; epileptycy; schizofrenicy;
ludzie pozbawieni sumienia, którzy nie mają poczucia winy ani poczucia
obowiązku, ludzie amoralni, ale również osoby które nie potrafią kochać
nikogo, nie potrafią się przywiązać) oraz chorób somatycznych (np. osoby
chore na reumatyzm, przejawiające niepokój ruchowy, drażliwość
i impulsywność, co powoduje częste konflikty z otoczeniem).
ZAPOBIEGANIE I TERAPIA AGRESYWNEGO ZACHOWANIA SIĘ
Zbigniew Skorny mówi o dwóch podstawowych środkach wychowawczych
stosowanych w celu zapobieżenia agresywnemu zachowaniu się. Są to:
skuteczne kary – przy czym podkreśla, iż kara jest skuteczna wówczas, gdy
karany akceptuje normę, za przekroczenie której została ona wymierzona.
I po drugie, gdy karany przejawia pozytywny stosunek do osób
wymierzających karę.
Wyniki badań świadczą jednak o tym, że kary nie powodują zaniku
agresywnego zachowania się, lecz często wywołują przemieszczenie się
agresji.
Uwzględnienie mechanizmu powstawania agresji i dostosowanie do nich
środków oddziaływania pedagogicznego (wymaga to diagnozy oraz określenia
genezy agresywnego zachowania się)
ŚRODKI ZAPOBIEGAWCZE (w zależności od rodzaju agresji)
ustalenie, które potrzeby uległy blokadzie powodując wystąpienie zachowań
agresywnych
rozważenie możliwości zaspokojenia potrzeb (np. próba zmiany metod
wychowawczych, postaw emocjonalnych w stosunku do dziecka
agresywnego)
wykształcenie umiejętności poprawnego reagowania na frustrację
(umiejętność
zastępczego
zaspokajania
zablokowanej
potrzeby,
podejmowanie właściwych form aktywności społecznej)
zabezpieczenie dzieci przed szkodliwym wpływem modeli agresywnego
zachowania się (np. ograniczając dziecku liczbę oglądanych filmów
ukazujących obrazy agresji, komentować sceny agresji w celu wytworzenia
postaw i ocen moralnych przeciwdziałających występowaniu agresywnego
zachowania się, zainteresowanie filmami, książkami ukazującymi pozytywne
modele postępowania. Ponad to aprobacja koleżeństwa, przyjaźni, wzajemnej
życzliwości, gotowości udzielania pomocy i opiekowania się słabszymi,
a także izolowanie dziecka od zachowujących się agresywnie kolegów,
znajomych)
uniemożliwianie dzieciom osiągania różnych celów za pośrednictwem
agresywnego zachowania się (stwarzanie sytuacji, w których agresywne
reagowanie dziecka usiłującego w ten sposób osiągnąć swoje cele nie
znajduje aprobaty otoczenia, jest negatywnie oceniane i karane)
- ukazywanie pozytywnych modeli społecznego zachowania się
oddziaływanie za pomocą słownego przekonywania zmierzającego
do ukształtowania pożądanych postaw i ocen moralnych
zapewnienie
opieki
lekarskiej
(np.
badań
neurologicznych
lub psychiatrycznych)
3
Warto jeszcze wspomnieć, iż agresja powstaje niekiedy na zasadzie
funkcjonowania mechanizmu sprzężenia zwrotnego między agresywnym
zachowaniem się dziecka a postępowaniem osób z jego otoczenia. Związek taki
zachodzi, gdy frustracje doznawane przez dziecko pobudzają je do agresywnego
zachowania się. Jest ono powodem represji ze strony dorosłych, co staje się źródłem
nowych frustracji oraz powstałej na ich podłożu agresji.
W działalności wychowawczej należy więc dążyć do przerwania ciągu powiązanych
zachowań agresywnych powstających na zasadzie funkcjonowania sprzężenia
zwrotnego.
Tak naprawdę, dziś jednak nad konfliktami wciąż pracuje się w sposób
konwencjonalny tzn. poprzez poszukiwanie winnego i przywoływanie go do
porządku. Środowisko reaguje na zachowania agresywne odwetem i społecznym
odrzuceniem. Przez dotknięte tym problemem osoby, odbierane jest to jako
dodatkowe zagrożenie, co powoduje rodzenie się nowych stanów agresji.
Agresywne zachowanie kwalifikowane jest jako postępowanie, na które
najtrudniej wywrzeć jakikolwiek wpływ. Umiejętności jakie dzieci muszą nabyć, żeby
nauczyć się panować nad swoimi agresywnymi impulsami oraz nawiązywać
i utrzymywać zadawalające kontakty z innymi ludźmi wymagają systematycznego,
ukierunkowanego ćwiczenia.
Świadome przezwyciężanie agresji i wybuchów złości jest niezbędne – nie
chodzi tu o oduczenie dzieci ich wyrażania. Wściekłość jest stanem wysokiego,
wewnętrznego napięcia, który będzie występował zawsze i którego nie wolno
„połykać”. Agresja, jak już wcześniej wspomniałam, nie jest od razu tym samym
co przemoc. Agresja oznacza dosłownie „zbliżenie się”, „atakowanie” w sensie
dotykanie, oraz opisuje (nie tylko negatywną) energię napędową. Kto chce żyć
w zgodzie z innymi musi się najpierw nauczyć kłócić – tego zdania jest zarówno
Skorny, jak i Portmann. Różnice zdań, interesów są nieuniknione, ale muszą zostać
poruszone w rozmowach – bez wyrządzania sobie krzywdy.
Do tego jednak dzieci potrzebują wsparcia. Zabawy i ćwiczenia interakcyjne
są środkami pomagającymi w konstruktywnym przezwyciężaniu agresji. Pozwalają
one na zdobycie różnorodnych doświadczeń ze sobą samym a także z innymi
ludźmi. Dzieci mogą w sytuacji zabawy realizować swoje potrzeby i uczucia, działać
aktywnie i według uznania, a ponad to doświadczać konsekwencji swojego
postępowania.
Rosemarie Portmann uważa, iż w ćwiczeniach i zabawach interakcyjnych
agresjom można nadać określoną formę. Tego rodzaju pozorne walki spełniają
szereg funkcji:
- służą wyrażaniu złości i wrogości
pozwalają na przynoszącą ulgę regresję, to znaczy oddalają od społecznego
przymusu;
- prowadzą paradoksalnie do solidarności i zaufania u uczestników;
- dzięki nim można bez wstydu i sankcji rozmawiać na tematy tabu, na przykład
o przekleństwach, przezwiskach itp.
- możliwa jest zamiana ról, także w formie odwróconej hierarchii
Zabawom i ćwiczeniom interakcyjnym można również (zdaniem R. Portmann)
przypisać szczegółowe cele nauczania. Są nimi na przykład:
- dostrzeganie i wyrażanie agresywnych odczuć
- rozpoznawanie elementów wyzwalających w nas złość i agresję
- lepsze zrozumienie siebie i innych ludzi
- opanowanie agresji i wściekłości, a także ich przezwyciężanie
4
budowanie poczucia wartości samego siebie i silnej tożsamości
nawiązywanie nieagresywnych kontaktów
pokojowe rozwiązywanie konfliktów
W swojej książce autorka szczegółowo analizuje wyżej wymienione cele
a następnie, do każdego z nich, proponuje kilkanaście gier i ćwiczeń interakcyjnych:
-
Dostrzeganie agresywnych uczuć i ich wyrażanie
Dzieci i młodzież często przekraczają granice i zachowują się agresywnie, gdyż nie
mają wyczucia co do uczuć innych ludzi. Nie mają też często dostępu do swoich
własnych uczuć. Aby otworzyć się na drugiego człowieka, na jego uczucia i potrzeby,
muszą oni najpierw uświadomić sobie swoje własne uczucia, dopuścić do tego by się
pojawiły oraz otwarcie je wyrażać. Każdy człowiek ma prawo do odczuwania złości,
agresji a nawet wściekłości. Jednocześnie koniecznym jest, aby nauczył się te stany
przezwyciężać i kontrolować. Kreatywne ćwiczenia i zabawy pomagają
zidentyfikować i opanować te trudne stany emocjonalne.
Przykładowe ćwiczenia i zabawy:
„Kiedy jestem wściekły” – dzieci wypowiadają swoje imię i pokazują co robią
kiedy są wściekłe (np. Nazywam się Kasia. Kiedy jestem wściekła, robię tak ...
a następnie prawą ręką wykonuje taki ruch jakby chciała uderzyć)
„Mowa ciała” – każde dziecko otrzymuje kartkę, na której został napisany
jakiś stan emocjonalny (wystraszony, wściekły, smutny, wesoły ...) który musi
pokazać. Zadaniem pozostałych dzieci jest odgadnięcie prezentowanego
uczucia.
„Agresja na obrazku” – każde dziecko wyszukuje w starych czasopismach
i gazetach, a następnie wycina jedno zdjęcie, które według niego wyraża
agresję.
„Wściekłe powiedzonka” – dzieci chodzą po sali i spontanicznie wyrażają
„wściekłe i agresywne” powiedzonka zaproponowane przez nauczycielkę np.:
- targać się za włosy, - nie patyczkować się z kimś, - sprawić komuś lanie itp.
Lepsze zrozumienie siebie i innych ludzi.
Brak pewności siebie i strach w kontaktach międzyludzkich mogą i często wywołują
społeczną agresję.
Podstawą prawidłowego funkcjonowania jest lepsze poznanie się nawzajem oraz
budowanie wzajemnego zaufania, co pozwoli spotęgować poczucie bezpieczeństwa,
pewność siebie a tym samym pomoże przezwyciężyć agresywne zachowania.
Zabawy i ćwiczenia umożliwiają dzieciom doświadczanie w mało zagrażający im
sposób, jak oddziaływali do tej pory na innych, a także uświadamiają im, co obciążało
ich społeczne kontakty.
Przykładowe ćwiczenia i zabawy:
„Parada zwierząt” – każde dziecko przeobraża się w myślach w jakieś
zwierzę (roślinę, pojazd, mebel, instrument muzyczny) pasujące do jego
charakteru. Następnie zapisuje jego nazwę na kartce lub rysuje je. Zadaniem
grupy jest wybranie dla konkretnego dziecka jakiegoś zwierzęcia, w którego
mogło się ono przeobrazić.
„Znajomość ludzkich charakterów” – każde dziecko otrzymuje kartkę papieru
z narysowanym konturem ludzkiego ciała. Do takiego szkicu dorysowuje to,
co uważa za najbardziej charakterystyczne u siebie samego, np.
- uszy, jeśli potrafi dobrze słuchać innych
- pięści, jeśli zawsze bardzo szybko chce się bić
5
-
język, jeżeli jest gadatliwe itp.
„Pokrewieństwo dusz” – wszystkie dzieci wkładają do worka jakiś osobisty
przedmiot, ale tak by nikt tego nie zauważył. Stopniowo przedmioty wyciąga
się z worka, a grupa zastanawia się do kogo dana rzecz może należeć
„Żeński – męski” – tworzymy przypadkowe pary chłopców i dziewczynek.
Każda z par wykonuje określone czynności np. – kłóci się ze sobą, - być
wściekłym na siebie, - pocieszać się wzajemnie, razem się czegoś bać itp.
Przyglądamy się w jaki sposób chłopcy i dziewczynki wyrażają swoje uczucia.
A następnie następuje zmiana ról – dziewczynki próbują zachowywać się tak
jak to zaobserwowały u chłopców i na odwrót.
Opanowanie i przezwyciężanie złości
Aby ludzie mogli przyswoić sobie prospołeczne zachowania oraz nabyć umiejętność
rozwiązywania konfliktów, muszą najpierw nauczyć się panować nad własną złością,
a agresywne impulsy w stosunku do innych ludzi odreagować w kontrolowany
sposób.
Ćwiczenia i zabawy interakcyjne wychodzą naprzeciw potrzebie ruchu u dzieci
i młodzieży, a jednocześnie stwarzają atmosferę pozytywnego napięcia, wymagają
i uczą wzajemnego szacunku oraz dostosowania się do siebie nawzajem.
Przykładowe ćwiczenia i zabawy:
„Otrząsanie się ze złości” – wszystkie dzieci poruszają się swobodnie po sali
i odgrywają na komendę prowadzącego sytuacje:
- w których były wściekłe albo zachowywały się agresywnie
- jak potem otrząsnęły z siebie swoją złość i zdenerwowanie, a także
- w których cieszyły się na coś nowego, były gotowe na stawienie temu czoła
„Gdybym był wściekły...” – dzieci wymyślają różne sposoby na pozbycie się
złości (i nie może to być wrzeszczenie, tupanie, bicie, psucie czegoś). Dzieci
zapisują lub wypowiadają się na temat, co do tej pory robiły, aby poradzić
sobie ze swoją złością (np. jeździły na rowerze, rzucały piłko o mur, biegały
naokoło bloku, słuchały muzyki itp..) Najbardziej oryginalne pomysły
nauczycielka zapisuje na dużym arkuszu papieru
„Walka kogutów” – dzieci dobierają się parami i stają naprzeciwko siebie.
Oboje krzyżują ramiona na piersiach, stają na jednej nodze (kucają)
i popychają się próbując wytrącić przeciwnika z równowagi.
Budowanie potrzeby własnej wartości i silnej osobowości
Społeczną agresję przejawiają zwykle dzieci niepewne siebie, bezsilne, o słabej
osobowości. Pozytywne poczucie własnej wartości redukuje niepewność, zmniejsza
obawy, a tym samym skłonność do agresywnych zachowań.
Człowiek o silnej osobowości jest zdolny do dostrzegania własnych i cudzych granic
oraz do ich respektowania. Potrafi on informować innych o swoich potrzebach
i pragnieniach. Ponad to nauczył się on wyrażać i akceptować również negatywne
rzeczy, nie wykształcając przy tym bezradności i winy, które zwykle prowadzą
do napadów agresji.
Z tego względu uniemożliwienie dzieciom doświadczania siebie samego w zabawie
jako kogoś znaczącego i wykształcenia u niego poczucia własnej wartości jest
ważnym czynnikiem prawidłowych kontaktów społecznych, a także przyjmowania
odpowiedzialności za własne słowa i działania.
6
Przykładowe ćwiczenia i zabawy:
„Jestem dumny” – dzieci siedzą w kole i uzupełniają po kolei początek
zdania: „Jestem dumny z tego, że ...”
„Gorące krzesło” – dzieci siedzą w kręgu. W środku na „gorącym krześle”
siada jedno dziecko (najmniej lubiane w grupie lub takie które w danym
momencie potrzebuje oznak sympatii). Zadaniem pozostałych dzieci jest
mówienie mu o czymś, co w nim lubią, co najlepiej umie robić itp.
Nawiązywanie nieagresywnych kontaktów
Dzieci muszą nauczyć się bawienia ze sobą, a nie współzawodniczenia – czyli bycia
wciąż naprzeciwko siebie. Muszą doświadczyć ile radości zyskują dzięki wspólnemu
realizowaniu jakiegoś zadania.
W trakcie zabaw i ćwiczeń, w których trzeba się dostosować do pozostałych osób,
dzieci doświadczają wspólnoty i konieczności współpracy, jeżeli chcą osiągnąć
założony cel. Rodzą się wówczas pozytywne uczucia w stosunku do siebie
nawzajem, co daje podłoże do konstruktywnego rozwiązywania konfliktów.
Przykładowe ćwiczenia i zabawy:
„Budowle z naszych ciał” – dzieci grupują się w zespoły sześcioośmioosobowe. Na sygnał nauczycielki wykonują określone zadania
tworząc ze swoich ciał różne budowle np. – Zbudujcie robota, - pojazd,
który będzie mógł się poruszać, - mur, który osłoni was przed
ciekawskimi itp.
„Grupowy obrazek” – każde dziecko otrzymuje kartkę z bloku
o formacie A3. Nauczyciel podaje określony temat i wszyscy zaczynają
malować do niego dowolny obrazek. Po krótkim czasie na sygnał każde
dziecko przekazuje swoją kartkę sąsiadowi, ten dodaje do obrazka
kolejne detale, tak długo, aż na ponowny sygnał będzie musiał podać
go znowu dalej.
Pokojowe rozwiązywanie konfliktów
Konflikty powstają w wyniku ścierania się przeciwstawnych interesów i potrzeb. Życie
bez konfliktów nie jest możliwe. Dlatego chodzi o to, by nauczyć się przezwyciężać je
w odpowiedni sposób.
Warunkiem prawdziwego rozwiązywania zatargów jest to, by dzieci nabyły
umiejętność przedstawiania i przeforsowywania swoich interesów nie wyrządzając
przy tym nikomu krzywdy.
Ćwiczenia i zabawy interakcyjne przyczyniają się do świadomego i wolnego od
agresji radzenia sobie z konfliktami oraz do opracowania nowych, kreatywnych
pomysłów na ich rozwiązywanie.
Przykładowe ćwiczenia i zabawy:
„O dziecku, które pokonało złość” – nauczyciel zaczyna opowiadać bajkę
o „dziecku, które pokonało złość” (może być to opowieść wymyślona lub
autentyczna). Po pierwszych trzech, czterech zdaniach dzieci po kolei
kontynuują opowiadanie. Ich zadanie polega na tym, aby wspólnie dojść do
takiego zakończenia, w którym złość zostanie pokonana.
„Pobawmy się z złość” – dwoje chętnych dzieci odgrywa wymienione
przez nauczycielkę konfliktowe sytuacje, do których dochodzi najczęściej
w grupie np. – jedno z dzieci ma wspaniałe mazaki, a drugie korzysta z nich
cały czas, nie pytając nawet o zgodę i traktując to jako coś zrozumiałego, a do
tego psuje jeszcze niektóre z nich.
7
Obaj uczestnicy omawiają dany problem z punktu widzenia atakującego
i pokrzywdzonego dziecka. Po pewnym czasie następuje zmiana ról, tak aby
każdy miał szansę wczuć się w każdą z postaci.
Te i wiele innych, bo ponad 150 zabaw, ćwiczeń i gier interakcyjnych opisała
w swojej książce „Gry i zabawy przeciwko agresji” Rosemarie Portmann. Są one
łatwą do zastosowania metodą zapoczątkowania procesów konstruktywnego
przezwyciężania złości i agresji. Dzięki tego typu zabawom dzieci mogą nauczyć się
akceptować i wyrażać swoje uczucia oraz aktywnie działać i stanowić o sobie
samym. Wiele spośród tych ćwiczeń można wykorzystać jedynie w pracy
z młodzieżą, ale myślę że każdy nauczyciel będzie potrafił zmodyfikować je do
własnych potrzeb, a przede wszystkim do potrzeb swoich wychowanków.
8