UKŁAD TRAWIENNY
advertisement
UKŁAD TRAWIENNY 1. Informacje ogólne – budowa ścian przewodu pokarmowego. Ścianę przewodu pokarmowego tworzą trzy zasadnicze warstwy: 1) błona śluzowa, 2) błona mięśniowa i 3) błona surowicza. Błona śluzowa stanowi warstwę wyściełającą powierzchnię wewnętrzną przewodu pokarmowego. Pod błoną śluzową leży warstwa łącznotkankowa, zwana tkanką podśluzową. Obecność tkanki podśluzowej sprawia, że błona jest w stanie układać się w fałdy i wygładzać zależnie od rozciągania lub kurczenia się ściany narządu. Błona mięśniowa jest następną warstwą przewodu pokarmowego. Składa się zwykle z dwóch warstw włókien mięśniowych: wewnętrznej - okrężnej i zewnętrznej — podłużnej. Są to włókna mięśniowe gładkie. Pod względem czynnościowym różnią się one od mięśni poprzecznie prążkowanych tym, że: 1) skurcz ich odbywa się znacznie wolniej i trwa dłużej; stan napięcia (tonus) mięśni gładkich utrzymuje się nawet po oddzieleniu ich od ośrodkowego układu nerwowego, 2) mają większą rozciągliwość, 3) obdarzone są zdolnością rytmicznych skurczów. Błona surowicza jest cienką, gładką, białawą błoną, która pokrywa powierzchnię zewnętrzną narządów, zwróconą do wnętrza jamy brzusznej. Nazywamy ją otrzewną. I JAMA USTNA 1. Jama ustna Jama ustna jest początkowym odcinkiem przewodu pokarmowego. Ograniczają ją: od góry — podniebienie, po bokach — policzki, od dołu — dwa mięśnie żuchwowognykowe, tworzące tzw. przeponę jamy ustnej; ścianę przednią jamy ustnej tworzą wargi, ograniczające szparę ustną; w tyle jama ustna łączy się z gardłem otworem. Łuki zębowe, górny i dolny, dzielą jamę ustną na dwie części, mające kształt szpary: na przedsionek jamy ustnej, zawarty między łukami zębowymi a wargami i policzkami, oraz na znacznie większą jamę ustną właściwą. Szparę ustną ograniczają wargi: górna i dolna, łączące się ze sobą w kącie ust. Zrębem policzka jest mięsień policzkowy, pokryty od zewnątrz skórą, od wewnątrz — błoną śluzową. Napięcie mięśni policzkowych utrzymuje policzki przy łukach zębowych. 2. Podniebienie Podniebienie ma kształt łukowatego sklepienia, wypukłego ku górze, oddzielającego jamę ustną od jamy nosowej. Część przednią podniebienia, utworzoną przez wyrostki podniebienne szczęk i blaszki poziome kości podniebiennych wraz z błoną śluzową i zawartymi w niej tworami, nazywamy podniebieniem twardym; część tylna, składająca się z blaszki łącznotkankowej, mięśni i pokrywającej je błony śluzowej, nosi nazwę podniebienia miękkiego. Zwisająca ku tyłowi część podniebienia miękkiego jest wyciągnięta w linii środkowej w postaci wyrostka, zwanego języczkiem podniebiennym. W kierunku bocznym i ku dołowi odchodzą od podniebienia miękkiego dwa łuki podniebienne. Pomiędzy łukiem przednim a tylnym każdej strony znajduje się duże zagłębienie — zatoka migdałkowa, w której znajduje się duże skupienie tkanki limfatycznej, zwane migdałkiem podniebiennym. Migdałek ten o kształcie jajowatym ma wielkość zmienną. 3. Zęby Zadaniem uzębienia jest chwytanie, rozdrabnianie i miażdżenie pokarmu. U człowieka występują dwa pokolenia zębów — zęby mleczne i zęby stałe. W skład uzębienia stałego wchodzą 32 zęby, ułożone w dwa łuki zębowe — górny i dolny po 16 zębów w każdym. W każdym zębie rozróżniamy koronę, szyjkę i korzeń. Korona wystaje do jamy ustnej i jest właściwym elementem mechanicznym zęba. Korzeń jest połączony z zębodołem za pomocą silnej błony łącznotkankowej, zwanej ozębną Pomiędzy koroną a korzeniem znajduje się szyjka zęba. Korona zęba jest bardzo twarda i ma zabarwienie mlecznobiałe. Zabarwienie oraz twardość zawdzięcza warstwie okrywającej ją substancji, zwanej szkliwem Korzeń pokrywa warstwa o zabarwieniu lekko żółtawym, zwana kostniwem. Szyjkę osłania wspomniane wyżej dziąsło. Wnętrze korony zęba zajmuje komora zęba, która przechodzi w kanał korzenia, kończący się otworem szczytowym zęba. Komorę zęba i kanał korzenia wypełnia miazga zębowa. Trzon każdego zęba zbudowany jest z zębiny, pod względem budowy odmiennej od tkanki kostnej. Uzębienie człowieka jest zróżnicowane — zęby przednie, służące tylko do odgryzania pokarmów, mają kształt inny niż przystosowane do przeżuwania pokarmów zęby tylne, w obrębie których ciśnienie wywierane przez łuki zębowe jest znacznie większe. W szeregu górnym i dolnym rozróżniamy z każdej strony następujące rodzaje zębów: 2 zęby sieczne, 1 kieł, 2 zęby przedtrzonowe i 3 trzonowe. Zęby sieczne mają koronę w kształcie dłuta; jest ona silnie spłaszczona od przodu ku tyłowi, na skutek czego powierzchnia żucia przybiera postać wąskiej i ostrej krawędzi siecznej. Ząb sieczny górny przyśrodkowy jest największy; ząb sieczny dolny przyśrodkowy - najmniejszy. Kieł jest zębem najdłuższym; korona jego ma kształ stożkowaty. Korona zębów przedtrzonowych albo dwuguzkowych wykazuje na powierzchni żującej rowek przebiegający strzałkowo, który oddziela dwa guzki. Zęby trzonowe na powierzchni korony mają po kilka guzków, toteż bywają nazywane zębami wieloguzkowymi. Najbardziej masywny jest ząb trzonowy pierwszy, zarówno górny, jak i dolny. W skład uzębienia mlecznego wchodzi 20 zębów: dwa sieczne, jeden kieł i dwa trzonowe w każdej połowie obu łuków Poszczególne zęby mleczne mają kształty zbliżone do zębów stałych; różnią się nieco od nich zabarwieniem, które jest niebieskawobiałe. Okres wyrzynania się zębów: Zęby mleczne Zęby sieczne Zęby sieczne boczne Zęby trzonowe (przednie) wiek: 6 miesięcy 7 miesięcy 12 miesięcy Kły 15 miesięcy Zęby trzonowe drugie 20 miesięcy Żeby stałe Zęby trzonowe przednie Zęby sieczne przyśrodkowe Zęby sieczne boczne Zęby przedtrzonowe przednie Kły Zęby przedtrzonowe drugie Zęby trzonowe trzecie (zęby mądrości) wiek: 6-7 lat 7-8 lat 8-9 lat 9-11 lat 11-13 lat 12-14 lat 17-25 lat 4. Język Język jest wałem mięśniowym pokrytym swoistą błoną śluzową, położonym na dnie jamy ustnej. Główna masa języka stanowi jego trzon. Błonę śluzową grzbietu języka pokrywają liczne brodawki językowe, które sprawiają, że powierzchnia górna języka jest szorstka i ma wygląd aksamitu. Błona śluzowa dolnej powierzchni języka jest cienka, gładka, delikatna, bez brodawek. Brodawki językowe są to wyrostki tkanki łącznej, pokryte nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. U człowieka rozróżniamy cztery rodzaje brodawek: 1) nitkowate, 2) grzybowate, 3) okolone i 4) liściaste. Biorą udział m.in. w procesie rozpoznawania smaku. Zrąb języka utworzony jest przez mięśnie prążkowane. Dzielimy je na dwie grupy: 1) mięśnie zewnętrzne, łączące się z otoczeniem, które rozpoczynają się poza językiem i kończą w jego trzonie, 2) mięśnie własne języka. Do mięśni zewnętrznych należą: mięsień bródkowo-językowy (pociąga język ku przodowi i dołowi), mięsień rylcowo-językowy (pociąga język ku tyłowi i ku górze) i mięsień gnykowo-językowy (pociąga język ku dołowi i do tyłu). Wśród mięśni własnych języka rozróżniamy: dwa mięśnie podłużne języka — górny i dolny, mięsień poprzeczny języka i mięsień pionowy języka. Skurcze mięśni własnych języka zmieniają jego kształt i wymiary. 5. Gruczoły ślinowe W jamie ustnej znajduje się wiele gruczołów ślinowych. Rozróżniamy gruczoły ślinowe małe i duże. Do dużych, zwanych także śliniankami, należą: ślinianka przyuszna, ślinianka podżuchwowa i ślinianka podjęzykowa. Małe gruczołki ślinowe są rozsiane w ścianach jamy ustnej i, zależnie od okolicy, w jakiej występują, rozróżniamy wśród nich: gruczoły wargowe, policzkowe, językowe, podniebienne. Ślinianka przyuszna jest największym gruczołem ślinowym, konsystencji miękkiej, barwy szaroróżowej. Leży na zewnętrznej powierzchni mięśnia żwacza. W całości ślinianka przyuszna ma kształt trójściennego klina o trzech powierzchniach: bocznej, przedniej i tylnej. Przewód ślinianki przyusznej biegnie ku przodowi i uchodzi do przedsionka jamy ustnej, kończąc się małym otworem na wzniesieniu błony śluzowej, zwanym brodawką przyuszniczą, leżącym na wysokości drugiego górnego zęba trzonowego. Ślinianka podżuchwowa leży w okolicy podżuchwowej, częściowo pokryta żuchwą. Dolna część gruczołu zajmuje okolicę pomiędzy żuchwą a kością gnykową. Przewód ślinianki podżuchwowej, biegnie ku przodowi i otwiera się na mięsku podjęzykowym bocznie od wędzidełka języka. Ślinianka podjęzykowa, najmniejsza spośród wszystkich gruczołów ślinowych, leży pod błoną śluzową jamy ustnej, przylegając do dołka językowego żuchwy. Składa się z kilku zrazików i ma kilka przewodów mniejszych, które otwierają się wzdłuż fałdu podjęzykowego, oraz jeden główny przewód większy otwierający się na mięśniu podjęzykowym, najczęściej razem z przewodem ślinianki podżuchwowej. GARDŁO Gardło ma kształt lejkowatej mięśniowo-włóknistej spłaszczonej cewy, położonej w tyle za jamą nosową, jamą ustną i krtanią, a przed trzonami kręgów szyjnych. Rozciąga się od podstawy czaszki do dolnego brzegu krtani, do poziomu VI kręgu szyjnego, gdzie przechodzi w przełyk. Włóknista warstwa ściany gardła jest mocno przytwierdzona do podstawy czaszki. Górna część gardła ma kształt lejka, który ku dołowi stopniowo przybiera postać ! spłaszczonego cylindra, przy czym ściana przednia i tylna zbliżają się ku sobie, tak że na poziomie wejścia do krtani stykają się one ze sobą, tworząc wąską szparę, która rozszerza się w czasie przełykania pokarmu. Jamę gardła dzielimy na trzy części: a) górną — nosową, b) część środkową — ustną i c) część dolną — krtaniową. Gardło ma szereg otworów, które łączą jamę gardła z jamami sąsiednimi. Z jamą nosową łączą je dwa nozdrza tylne, z jamą bębenkową z każdej strony — symetryczne ujścia gardłowe trąbek słuchowych, z jamą ustną — cieśń gardzieli, z krtanią — wejście do krtani. Ku dołowi gardło przechodzi w przełyk. Część nosowa gardła czynnościowo należy do układu oddechowego. Ściany tej części są przymocowane nieruchomo do kości czaszki i dlatego jest ona zawsze otwarta. Na sklepieniu gardła, przy przejściu ściany górnej w tylną, znajduje się skupienie tkanki limfatycznej, tworzące nieparzysty migdałek gardłowy. Migdałek ten u dzieci czasem przerasta, utrudniając przepływ powietrza z jamy nosowej. W bocznej ścianie części nosowej gardła znajduje się z każdej strony owalny lub trójkątny otwór — ujście gardłowe trąbki słuchowej. Otwór ten leży nieco ponad poziomem podniebienia twardego, na wysokości tylnego końca małżowiny nosowej dolnej. Ujście to ograniczają od tyłu i od góry dwa fałdy, z których większy, tylny, zwany jest wałem trąbkowym. Bezpośrednio za wałem trąbkowym znajduje się wąski, pionowo ustawiony, zachyłek gardłowy. Skupienie tkanki adenoidalnej w wale trąbkowym nosi nazwę migdałka trąbkowego. Część ustna gardła leży bezpośrednio za jamą ustną, z którą łączy ją cieśń gardzieli. Ściana boczna cieśni gardzieli ma kształt trójkątnego pola, ograniczonego od przodu łukiem podniebien-no-językowym, a od tyłu łukiem podniebienno-gardłowym. Pole to nosi nazwę zatoki migdałkowej, gdyż leży tu migdałek podniebienny, o którym wspomniano przy omawianiu jamy ustnej. Migdałek podniebienny ma kształt owalny, o osi długiej ustawionej pionowo. Wielkość migdałka jest zmienna. Powierzchnia przyśrodkowa migdałka pokryta jest nabłonkiem płaskim. Na powierzchni tej znajdują się wąskie, głębokie wręby, w które wchodzi błona śluzowa. Migdałki łatwo ulegają powiększeniu, zwłaszcza u dzieci. Przy stanach zapalnych mogą one znacznie zwężać cieśń gardzieli. Część krtaniowa gardła położona jest w tyle za krtanią, mając od przodu chrząstkę nagłośniową i wejście do krtani. W ścianie bocznej tej części gardła znajduje się dosyć głęboki zachyłek groszkowaty. Część krtaniowa, dosyć szeroka u góry, ku dołowi nagle się zwęża i na poziomie górnego brzegu krtani przechodzi w przełyk. Ściana gardła składa się z czterech warstw. Licząc od zewnątrz są to: 1) błona zewnętrzna, 2) błona mięśniowa, 3) błona włóknista i 4) błona śluzowa. W części ustnej gardła następuje skrzyżowanie drogi pokarmowej i oddechowej. Przy zaburzeniach w przełykaniu powietrze może trafić do przełyku i dalej do żołądka, albo też cząstki pokarmów mogą trafić do krtani i tchawicy (zakrztuszenie się, zachłyśnięcie się). Część krtaniowa gardła, położona poniżej wejścia do krtani, należy wyłącznie do układu pokarmowego, część nosowa — wyłącznie do układu oddechowego. Przyłyk Przełyk jest najwęższą częścią przewodu pokarmowego. Ma on kształt długiego wąskiego cylindra. Długość przełyku wynosi 25—30 cm, średnica przełyku pustego około 13 mm. Odpowiednio do okolicy, w jakiej przebiega, rozróżniamy w przełyku: część szyjną, piersiową i brzuszną. Krótka część szyjna przełyku leży bezpośrednio za tchawicą, luźno łącząc się z jej ścianą tylną. Najdłuższa — część piersiowa, biegnie w śródpiersiu tylnym w kierunku ku dołowi. Najkrótsza — część brzuszna, rozpoczyna się po przejściu przez otwór przełykowy przepony i kończy się wpustem żołądka. Przełyk na swym przebiegu wykazuje trzy zwężenia: pierwsze znajduje się na granicy z gardłem, drugie — w miejscu skrzyżowania z lewym oskrzelem głównym, trzecie — w obrębie przepony. W zwężeniach tych mogą się zatrzymywać przełknięte ciała obce. Ściana przełyku składa się z trzech warstw; błony śluzowej, mięśniowej i zewnętrznej. II ŻOŁĄDEK I JELITA ŻOŁĄDEK Żołądek stanowi workowate rozszerzenie przewodu pokarmowego, które ma do spełnienia dwa zadania: 1) stanowi zbiornik pokarmu, 2) jest narządem wydzielniczym wytwarzającym kwas solny i enzymy. Pod wpływem tych enzymów pokarm zostaje zmieniony na płynną miazgę. Żołądek leży ukośnie od góry i strony lewej ku dołowi i stronie prawej w okolicy nadbrzusznej i podżebrzu lewym. Kształt i położenie żołądka u człowieka żywego ustawicznie się zmieniają i zależą od jego wypełnienia, okresu trawienia, stanu błony mięśniowej, jak również od stanu narządów sąsiednich. Lekko wypełniony żołądek ma kształt haka. W początkowym okresie trawienia żołądek wygląda jak złożony z dwóch części: lewej — rozszerzonej balonowato, i prawej — wąskiej, cylindrycznej. Przy skurczonej błonie mięśniowej żołądek przybiera kształt pończochy. W żołądku rozróżniamy dwie ściany: przednią, zwróconą ku przodowi, dołowi i ku stronie lewej, oraz ścianę tylną, skierowaną ku tyłowi, górze i ku stronie prawej. Ściany te łączą się ze sobą u góry wzdłuż tzw. krzywizny niniejszej, u dołu — wzdłuż krzywizny większej. W górnym końcu krzywizny mniejszej żołądek łączy się z przełykiem. Otwór stanowiący ujście przełyku do żołądka nazywa się wpustem. Ujście żołądka do dwunastnicy nazywa się odźwiernikiem. Odźwiernik zaopatrzony jest w gruby pierścień błony mięśniowej okrężnej, tworzący mięsień zwieracz odźwiernika, którego skurcz oddziela światło żołądka od dalszego odcinka przewodu pokarmowego. Błona surowicza jest częścią otrzewnej, która pokrywa cały żołądek z wyjątkiem wąskiego pasa wzdłuż obu jego krzywizn. Błona mięśniowa, zbudowana z pęczków mięśni gładkich, składa się z trzech warstw. Warstwa zewnętrzna zawiera pęczki mięśniowe ułożone podłużnie, najgęściej skupione na krzywiźnie mniejszej i większej. Środkowa warstwa składa się z pęczków o przebiegu okrężnym. W ścianie odźwiernika mięśniówka okrężna grubieje bardzo znacznie, tworząc tam mięsień zwieracz odźwiernika.. Tkanka podśluzowa jest dość grubą warstwą tkanki łącznej wiotkiej, zawierają cej liczne naczynia krwionośne i nerwy. Błona śluzowa stanowi wewnętrzną warstwę żołądka, skierowaną ku jego światłu. Jest ona miękka, dosyć gruba, barwy szaroróżowej, najgrubsza w okolicy odźwiernikowej, najcieńsza w obrębie dna. W pustym żołądku błona śluzowa jest silnie pofałdowana. Fałdy te krzyżują się ze sobą w różnych kierunkach i jedynie w obrębie krzywizny mniejszej występują trzy lub cztery stałe fałdy podłużne, ciągnące się od wpustu do odźwiernika. Powierzchnię błony śluzowej żołądka pokrywa nabłonek jednowarstwowy walcowaty. Na powierzchni tej przy niewielkim powiększeniu można dostrzec liczne punkcikowate ujścia gruczołów żołądkowych, tzw. dołeczki żołądko we. W żołądku rozróżniamy dwa rodzaje gruczołów: gruczoły żołądkowe właściwe i gruczoły odźwiernikowe. Gruczoły żołądkowe właściwe występują w wielkiej liczbie (ok. 100 na 1 mm2) w okolicy dna i trzonu żołądka. Są to gruczoły cewkowe proste, zawierające dwa rodzaje komórek nabłonkowych: komórki główne, wyściełające światło gruczołu, oraz komórki okładzinowe. Pierwsze wytwarzają pepsynogen, drugie — kwas solny. Pepsynogen w obecności kwasu solnego zmienia się w pepsynę, która jest enzymem proteolitycznym żołądka. Gruczoły odźwiernikowe występują w części odźwiernikowej żołądka. Są to proste lub złożone gruczoły cewkowo-pęcherzykowe, zbudowane z komórek nabłonka walcowatego. Wydzielają one prawie wyłącznie śluz. Śluz ten tworzy na powierzchni błony śluzowej warstwę grubości ok. 1 mm, chroniąc ją przed strawieniem przez enzymy żołądkowe oraz zmniejszając tarcie przy przechodzeniu pokarmu. JELITO Jelitem nazywamy najdłuższą część przewodu pokarmowego rozpoczynającą się od żołądka i kończącą odbytem. Jelito dzieli się na dwie odmienne części: jelito cienkie i jelito grube. JELITO CIENKIE Jelito cienkie rozpoczyna się od odźwiernika żołądka i kończy ujściem do jelita grubego, położonym w prawym dole biodrowym. Rozróżniamy w nim trzy odcinki: 1) dwunastnicę, 2) jelito czcze i 3) jelito kręte. Dwunastnica stanowi początkowy odcinek jelita cienkiego pozbawiony krezki. Jelito czcze przechodzi bez wyraźnej granicy w jelito kręte. Ściana jelita cienkiego składa się z czterech warstw: 1) błony surowiczej, 2) błony mięśniowej, 3) tkanki podśluzowej i 4) błony śluzowej. Błona surowicza jest częścią otrzewnej, która ze ścian jamy brzusznej przechodzi na jelito za pośrednictwem krezki grzbietowej. Błona ta stanowi warstwę zewnętrzną, która pokrywa jelito czcze i kręte w całości. Natomiast dwunastnica ma pokrywę surowiczą tylko od przodu. Błona mięśniowa utworzona jest z pęczków mięśni gładkich, ułożonych w dwóch warstwach. Tkanka podśluzowa, łącząca błonę śluzową z błoną mięśniową, przedstawia się w postaci dobrze rozwiniętej warstwy tkanki łącznej wiotkiej, dzięki której położona nad nią błona śluzowa ma dużą ruchomość. Błona śluzowa jest gruba i obficie unaczyniona. Pokrywa ją nabłonek jednowarstwowy walcowaty, który tworzy liczne gruczoły jelitowe. Błona śluzowa jelita cienkiego tworzy liczne fałdy okrężne. W odróżnieniu od fałdów błony śluzowej żołądka fałdy okrężne jelita nie znikają przy rozciąganiu jelit. Fałdy okrężne są najlepiej rozwinięte w dwunastnicy i początkowej części jelita czczego; w dalszym odcinku jelita stają się coraz mniejsze, nieregularne i w końcu jelita cienkiego zanikają prawie zupełnie. Pofałdowanie zwiększa powierzchnię jelita, przez którą odbywa się wydzielanie soków trawiennych i wchłanianie pokarmu. Ściana jelita wytwarzają liczne kosmki jelitowe, które nadają jej wygląd aksamitu. Liczba kosmków w jebcie człowieka sięga kilku milionów. W dwunastnicy kosmki mogą być rozgałęzione, w pozostałych jelitach mają kształt nitkowaty. Kosmki są narządami, za pomocą których odbywa się wchłanianie strawionego pokarmu. Pod powierzchnią każdego kosmka znajduje się sieć naczyń włosowatych krwionośnych, do których przenikają z jelita produkty trawienia węglowodanów i białek. Zawiesina drobnych kropelek tłuszczu natomiast zostaje wchłonięta do naczynia chłonnego, położonego centralnie w osi kosmka, skąd zostaje doprowadzona do układu naczyń chłonnych, nadając mlecznobiałe zabarwienie chłonce odpływającej z jelit. W ścisłym związku z naczyniami chłonnymi, przebiegającymi w ścianie jelita cienkiego, pozostają skupienia tkanki chłonnej w kształcie okrągłych tworów wielkości główki szpilki, zwane grudkami chłonnymi samotnymi. Większe skupienia grudek chłonnych noszą nazwę grudek skupionych. W błonie śluzowej jelita cienkiego występują liczne gruczoły jelitowe. Gruczoły jelitowe są to proste cewkowate zagłębienia w błonie śluzowej, wysłane nabłonkiem walcowatym. Ujścia tych gruczołów mają postać okrągłych otworków położonych pomiędzy kosmkami jelitowymi. Gruczoły te występują na całej długości jelita cienkiego. Gruczoły dwunastnicze są to złożone gruczoły cewkowo-pęcherzykowe, występujące w błonie podśluzowej dwunastnicy. Gruczoły jelitowe i dwunastnicze wydzielają sok jelitowy przeznaczony do trawienia pokarmu. Dwunastnica Dwunastnica jest początkowym odcinkiem jelita cienkiego, długości ok. 25 cm, który łączy się z odźwiernikiem żołądka. Nie ma ona krezki i jest przytwierdzona do tylnej ściany jamy brzusznej, leżąc pozaotrzewnowo. Uchodzą do niej przewody wyprowadzające dwóch największych gruczołów trawiennych — wątroby i trzustki. Dwunastnica ma kształt podkowy otwartej ku stronie lewej i ku dołowi. Rozróżniamy w niej cztery części: 1) część górną, ciągnącą się od odźwiernika ukośnie ku tyłowi, nieznacznie na prawo i lekko ku górze; 2) część zstępującą, biegnącą prawie pionowo w dół do dolnego brzegu III kręgu lędźwiowego; 3) część poziomą, krzyżującą poziomo kręgosłup i 4) część wstępującą, biegnącą ukośnie ku górze po lewej stronie aorty brzusznej do poziomu II kręgu lędźwiowego, gdzie zgina się ku przodowi i dołowi, by przejść w jelito czcze. W początkowym odcinku dwunastnicy, zwanym przez radiologów opuszką dwunastnicy, błona śluzowa nie ma fałdów. Mniej więcej w połowie części zstępującej błona śluzowa tworzy fałd podłużny dwunastnicy, kończący się wzniesieniem zwanym brodawką większą dwunastnicy. Na brodawce tej znajduje się ujście przewodu żółciowego wspólnego i przewodu trzustkowego. W pobliżu tej brodawki znajduje się czasem brodawka mniejsza, na której wierzchołku otwiera się przewód trzustkowy dodatkowy. Błona śluzowa dwunastnicy jest grubsza niż w pozostałej części jelita cienkiego. Pokrywają ją krótkie, dość grube kosmki. Błona podśluzowa wyróżnia się tym, że zawiera, głównie w górnej połowie dwunastnicy, gruczoły dwunastnicze. Jelito cienkie krezkowe Jelito czcze i jelito kręte są przymocowane do tylnej ściany jamy brzusznej za pomocą krezki, są przeto także nazywane jelitem cienkim krezkowym. Krezka jelita cienkiego jest podwójnym fałdem otrzewnej, który schodzi z tylnej ściany jamy brzusznej i w swym wolnym brzegu zawiera jelito. Jelito cienkie układa się w liczne pętle, które wypełniają większą część jamy brzusznej i sięgają także do miednicy mniejszej. Pętle te mogą przesuwać się i zajmować różne położenia w jamie brzusznej; dlatego też położenie poszczególnych części jelita cienkiego jest bardzo zmienne. Ogólnie można powiedzieć, że jelito czcze zajmuje lewą część jamy brzusznej poniżej żołądka, pętle jelita krętego zaś układają się w prawej i dolnej części jamy brzusznej. Pomiędzy dwiema blaszkami krezki przebiegają naczynia krwionośne i chłonne oraz nerwy zdążające do jelita. W krezce znajdują się poza tym liczne węzły chłonne oraz pewna ilość tkanki tłuszczowej. Jelito czcze przechodzi w jelito kręte bez wyraźnej granicy. JELITO GRUBE Jelito grube rozpoczyna się w prawym dole biodrowym szerokim workowatym odcinkiem ślepo zakończonym, zwanym jelitem ślepym albo kątnicą. Jelito cienkie łączy się z jelitem grubym nie w jego odcinku początkowym, lecz ok. 7 cm powyżej końca jelita ślepego. W pozostałym odcinku jelita grubego rozróżniamy następujące części: okrężnicę, dzielącą się na: a) wstępującą, b) poprzeczną, c) zstępującą i d) esowatą oraz odbytnicę. W jelicie grubym, w odróżnieniu do jelita cienkiego, warstwa błony mięśniowej podłużnej nie jest rozłożona w ścianie jelita równomiernie, lecz skupiona w trzech taśmach przebiegających podłużnie w jednakowej od siebie odległości. Jedna z nich, tzw. taśma swobodna, ciągnie się na brzegu wolnym jelita, taśma sieciowa — wzdłuż przyczepu sieci większej do okrężnicy poprzecznej i trzecia, taśma krezkowa — wzdłuż krawędzi przyczepu jelita. Taśmy te krótsze niż jelito, wskutek czego powstają między nimi trzy rzędy wybrzuszeń. Poza tym jelito grube odznacza się tym, że z jego powierzchni zwisają małe kieszonki wypełnione tkanką tłuszczową, tzw. przyczepki sieciowe. Jelito ślepe i wyrostek robaczkowy Jelito ślepe stanowi początkowy odcinek jelita grubego, położony poniżej ujścia jelita krętego. Jelito ślepe leży w prawym dole biodrowym, pokrywając częściowo mięsień lędźwiowo-udowy większy. Na granicy z okrężnicą wstępującą do jelita grubego uchodzi jelito cienkie ograniczone zastawką krętniczo-kątniczą. Utworzona przez błonę śluzową i warstwę okrężną błony mięśniowej końcowego odcinka jelita krętego zastawka ta nie pozwala na cofanie się zawartości jelita grubego do jelita cienkiego. Poniżej zastawki w ścianie tylnej przyśrodkowej jelita ślepego znajduje się ujście wyrostka robaczkowego, zaopatrzone w fałd błony śluzowej, zwany zastawką tego wyrostka. Wyrostek robaczkowy ma kształt cienkiego uchyłku kątnicy o zmiennej długości i średnicy. Wyrostek robaczkowy jest w całości pokryty otrzewną i ma dosyć dużą krezeczkę, która sięga zwykle do jego końca i łączy go z końcową częścią krezki jelita krętego. Wyrostek robaczkowy nie bierze bezpośredniego udziału w trawieniu. Światło jego ulega często zarośnięciu. Okrężnica Okrężnica wstępująca rozpoczyna się powyżej ujścia jelita krętego, skąd biegnie ku górze i nieznacznie ku tyłowi. Po dojściu do trzewnej (dolnej) powierzchni wątroby tworzy zgięcie prawe okrężnicy i przechodzi w okrężnicę poprzeczną, skierowaną przyśrodkowo ku dołowi. Okrężnica poprzeczna rozpoczyna się w podżebrzu prawym i biegnie ku stronie lewej i ku górze, gdzie zmienia kierunek tworząc zgięcie lewe okrężnicy, by przejść w okrężnicę zstępującą. Okrężnica zstępująca rozpoczyna się od zgięcia lewego okrężnicy, skąd biegnie ku dołowi wzdłuż lewej ściany jamy brzusznej i na wysokości grzebienia miednicy przechodzi w okrężnicę esowatą. Okrężnica esowata rozciąga się od grzebienia biodrowego do poziomu II i III kręgu krzyżowego. Długość jej jest zmienna i waha się w dużych granicach. Odbytnica Odbytnica jest końcowym odcinkiem jelita grubego. Rozpoczyna się na wysokości III kręgu krzyżowego i kończy poniżej wierzchołka kości guzicznej. Taśmy okrężnicy na odbytnicy łączą się ze sobą i tworzą jednolitą warstwę błony mięśniowej podłużnej. Odbytnica na swym przebiegu tworzy dwa zgięcia w płaszczyźnie strzałkowej i kilka zgięć w płaszczyźnie czołowej. Otrzewna pokrywa tylko niewielką część odbytnicy, mianowicie jej ściany boczne i przednią do połowy ich długości. Ściana tylna jest przymocowana za pomocą tkanki łącznej wiotkiej i tłuszczowej do ściany i narządów miednicy. Błona mięśniowa odbytnicy składa się z dwóch warstw: zewnętrznej — podłużnej, i wewnętrznej — okrężnej. Warstwa podłużna jest znacznie grubsza niż taśmy okrężnicy. Błona mięśniowa okrężna grubieje w kierunku ku dołowi, by u ujścia odbytnicy utworzyć gruby i wysoki pierścień — mięsień zwieracz wewnętrzny odbytu. Błona śluzowa odbytnicy nie tworzy regularnych fałdów okrężnych. Wyraźnie występują jedynie wspomniane wyżej fałdy poprzeczne, odpowiadające zgięciom odbytnicy. W końcowym odcinku odbytnicy, zwanym częścią kroczową, błona śluzowa tworzy 8—12 pionowych podłużnych słupów odbytniczych, pooddzielanych od siebie zatokami. W słupach tych znajdują się sploty żylne. Otwór końcowy przewodu pokarmowego nazywamy odbytem. III WIELKIE GRUCZOŁY TRAWIENNE 1. Wątroba Wątroba jest największym gruczołem ciała ludzkiego. Wątroba jest narządem bardzo obficie ukrwionym, ma więc barwę czerwonobrunatną. Konsystencja wątroby jest miękka, sprężystość nieznaczna. Miąższ wątroby jest bardzo kruchy, toteż przy upadkach lub urazach wątroba łatwo może pękać. Wątroba zajmuje prawie całe podżebrze prawe, znaczną część nadbrzusza i sięga do podżebrza lewego. Wątroba ma kształt zbliżony do połowy jaja. Powierzchnia wypukła, zwana powierzchnią przeponową, jest zwrócona do przepony, bardziej płaska zaś — ku dołowi. Na powierzchni dolnej, trzewnej, widnieją trzy bruzdy ułożone w kształcie litery H. Bruzda poprzeczna nosi nazwę wrót wątroby. Przez wrota wchodzą do wątroby: tętnica wątrobowa, żyła wrotna i nerwy, wychodzą zaś przewód wątrobowy oraz naczynia chłonne. Dwie inne bruzdy — podłużna lewa i podłużna prawa — przebiegają w kierunku strzałkowym. Wymienione bruzdy wyznaczają na powierzchni trzewnej wątroby granice czterech płatów. Na lewo od rowka podłużnego lewego znajduje się lewy płat wątroby. Pomiędzy dołem pęcherzyka żółciowego a więzadłem obłym leży płat czworoboczny. Płatem ogoniastym nazywa się część położona pomiędzy bruzdą żyły głównej dolnej a więzadłem żylnym. Część powierzchni trzewnej położona na prawo od bruzdy podłużnej prawej należy do prawego płata wątroby. Wątroba otoczona jest błoną łącznotkankową, zwaną torebką wątroby. Większa część powierzchni wątroby pokryta jest otrzewną, która jest ściśle zrośnięta z torebką wątroby. Jedynie część powierzchni przeponowej płata prawego w otoczeniu żyły głównej dolnej, zrośnięta z przeponą, oraz część powierzchni dolnej, przylegająca do pęcherzyka żółciowego, nie mają pokrywy otrzewnowej. Więzadłem sierpowatym wątroby nazywa się szeroki fałd otrzewnej, który odchodzi od górnej i przedniej części powierzchni przeponowej wątroby do dolnej powierzchni przepony oraz do przedniej ściany jamy brzusznej aż do pępka. Więzadło to leży w płaszczyźnie strzałkowej. Linia przyczepu więzadła sierpowatego wątroby wyznacza na jej powierzchni granicę oddzielającą płat prawy od płata lewego. Dolny brzeg więzadła sierpowatego jest wolny. Na utrzymanie stosunkowo ciężkiego narządu, jakim jest wątroba, na jej położenie w górnej części jamy brzusznej pod przeponą składa się kilka czynników. Najważniejszą rolę w tym względzie odgrywa tłocznia brzuszna, żyła główna dolna oraz tkanka łączna, wiążąca część powierzchni wątroby z przeponą. Udział więzadeł w utrzymaniu wątroby jest mały. Z różnorodnymi czynnościami, jakie pełni w ustroju wątroba, pozostaje w związku jej swoista budowa, różniąca się znacznie od budowy innych gruczołów nabłonkowych. Wątroba wydziela żółć, bierze udział w przemianie materii, pełni rolę obronną, oczyszczając krew z substancji szkodliwych, wytwarza mocznik, magazynuje węglowodany w postaci glikogenu oraz częściowo tłuszcze. Poza tym jest magazynem krwi oraz narządem niszczącym starzejące się krwinki czerwone. Do wątroby dochodzi nie tylko krew tętnicza, lecz także krew żylna, prowadzona przez żyłę wrotną z narządów jamy brzusznej. Budowa wewnętrzna wątroby w znacznej mierze zależna jest od właściwości jej ukrwienia. Wątroba składa się z wielkiej liczby małych zrazików o kształcie wielokątnych pryzmatów, ściśle do siebie przylegających, połączonych tkanką łączną. U człowieka rozgraniczenie poszczególnych zrazików nie jest wyraźne. Tętnica wątrobowa i żyła wrotna wchodzące przez wrota wątroby dzielą się na coraz mniejsze gałązki. Ostatecznie gałązki te przebiegają pomiędzy poszczególnymi zrazikami. nosząc nazwę naczyń międzyzrazikowych. Od gałązek międzyzrazikowych żyły wrotnej odchodzą żylne naczynia włosowate, zdążające promienisto do środka każdego zrazika, gdzie wpadają do tzw. żyły środkowej zrazika, która biegnie w jego osi. Żyły środkowe poszczególnych zrazików, łącząc się ze sobą w coraz to większe naczynia, tworzą ostatecznie kilka żył wątrobowych. Każdy zrazik utworzony jest z wielkiej liczby komórek wątrobowych. Sieć naczyń włosowatych żylnych przebiega pomiędzy beleczkami komórek wątrobowych, przy czym śroóbłonkowa ściana tych naczyń jest niekompletna, wskutek czego komórki wątrobowe w wielu miejscach pozostają w bezpośrednim kontakcie z krwią. Niektóre komórki śródbłonkowe mają postać tzw. komórek gwiaździstych. Należą one do układu siateczkowo-śródbłonkowego, pełniącego w ustroju ważną rolę w procesach obronnych. Beleczki wątrobowe są złożone z dwóch warstw komórek, pomiędzy którymi znajdują się wąskie włosowate kanaliki żółciowe; do nich komórki wątrobowe wydzielają żółć. Kanaliki te nie mają własnych ścian, lecz stanowią właściwie szczeliny pomiędzy sąsiednimi komórkami. Sieć kanalików żółciowych jest niezależna od sieci naczyniowej. Kanaliki żółciowe wpadają do przewodzików żółciowych międzyzrazikowych, których ściany wyścieła nabłonek walcowaty. Kanaliki żółciowe tworzą ostatecznie dwa przewody wątrobowe: większy, wychodzący z prawego płata, i mniejszy — z lewego. We wrotach wątroby przewody tę łączą się ze sobą pod kątem rozwartym tworząc tzw. przewód wątrobowy wspólny. Przewód ten łączy się z przewodem pęcherzykowym wychodzącym z pęcherzyka żółciowego. Pęcherzyk żółciowy ma kształt gruszkowatego worka Rozróżniamy w nim trzon, dno i szyjkę. W skład ściany pęcherzyka żółciowego wchodzą błona śluzowa i błona mięśniowa. Błona surowicza pokrywa tylko dolną jego powierzchnię. Błona mięśniowa jest słabo rozwinięta. Przewód pęcherzykowy jest nieco dłuższy od przewodu wątrobowego wspólnego. Przewód żółciowy wspólny powstaje po połączeniu przewodu wątrobowego wspólnego z przewodem pęcherzykowym. Końcowy odcinek przewodu żółciowego wspólnego spotyka się z przewodem trzustkowym przed wejściem do ściany dwunastnicy, którą wspólnie przebijają ukośnie i otwierają się na brodawce większej dwunastnicy. Przed ujściem oba przewody tworzą rozszerzenie, zwane bańką wątrobowo-trzustkową. a. Cholecystografia. Układ dróg żółciowych daje się uwidocznić na zdjęciu rentgenowskim, jeżeli badanemu podamy doustnie lub dożylnie pewne związki jodu, które są wiązane w wątrobie i wydalane z żółcią. Badanie takie, zwane cholecystografia, umożliwia rozpoznanie kamicy żółciowej. Czynności wątroby: Czynności wątroby są różnorodne. Poza udziałem w procesach trawienia, wątroba bierze udział w gospodarce węglowodanowej, w przemianie białkowej i tłuszczowej, pełni rolę ochronną oraz wykonuje wiele innych czynności, niedostatecznie jeszcze poznanych. W wątrobie odbywa się przemiana glukozy (cukru gronowego) na glikogen, czyli skrobię zwierzęcą, który jest magazynowany w komórkach wątrobowych. Cukier gronowy jest podstawowym materiałem energetycznym ustroju. Z chwilą gdy zapotrzebowanie na glukozę przewyższy jej dowóz z pokarmem, enzymy wątroby zmieniają zmagazynowany w niej glikogen na cukier gronowy, który zostaje wydzielony do krwi. Do bardzo ważnych funkcji należy także regulacja stężenia poszczególnych aminokwasów we krwi. W wątrobie odbywa się przemiana aminokwasów na glukozę i mocznik, który zostaje wydalony przez nerki jako odpadkowy produkt przemiany, podczas gdy glukoza zostaje wykorzystana do syntezy glikogenu. W wątrobie powstają albuminy krwi oraz jest wytwarzana protrombina, enzym biorący udział w krzepnięciu krwi. Poza tym wątroba reguluje gospodarkę żelaza i miedzi, które się w niej gromadzą. W wątrobie także wytwarza się heparyna, substancja zapobiegająca krzepnięciu krwi. Rola ochronna wątroby polega na wychwytywaniu z krwi substancji trujących, które powstają w jelitach wskutek procesów gnilnych lub dostają się do krwi wraz z pokarmem. Substancje te zostają w wątrobie związane i wydalone na zewnątrz bądź z żółcią, bądź przez nerki. Zestawiając czynności wątroby można przedstawić je w następujących punktach 1) wątroba wytwarza żółć, 2) magazynuje glikogen, tłuszcze, białka i witaminy, 3) bierze udział w tworzeniu i niszczeniu krwinek czerwonych, 4) pełni rolę odtruwającą, 5) wytwarza białka osocza, fibrynogen i protrombinę, 6) jest centralnym narządem, przemiany węglowodanów, białek i tłuszczów. 2. Trzustka Trzustka jest długim i wąskim gruczołem o budowie zrazikowej, barwy szaroróżowej lub żółtoróżowej, konsystencji miękkiej. Trzustka jest ułożona poprzecznie na tylnej ścianie jamy brzusznej za żołądkiem na poziomie I i II kręgu lędźwiowego. Rozróżniamy w niej: 1) głowę, położoną wewnątrz pętli dwunastniczej, 2) trzon, ciągnący się poprzecznie ku stronie lewej i nieco ku górze, oraz 3) ogon, sięgający do wnęki śledziony. Głowa trzustki, nieco spłaszczona, jest zrośnięta z częścią zstępującą dwunastnicy. Trzon i ogon na przekroju poprzecznym mają kształt trójkątny, w związku z czym odróżniamy tu trzy powierzchnie. Centralnie w osi gruczołu przebiega przewód trzustkowy, do którego dochodzą mniejsze przewody zrazikowe. Przewód główny, jak i przewody zrazikowe, dają się łatwo rozpoznać, gdyż ściana ich ma barwę białawą, która odznacza się na tle ciemniejszego miąższu gruczołu. Przewód trzustkowy otwiera się do dwunastnicy. Trzustka ma budowę zrazikową. Liczne drobne rozgałęzienia przewodów zrazikowych w postaci długich, cienkich cewek łączą się z pęcherzykami gruczołowymi, umieszczonymi w zrazikach. Pęcherzyki wydzielnicze są małe, kuliste, wysłane wysokimi walcowatymi lub stożkowatymi komórkami gruczołowymi. Wewnętrzna część tych komórek, zwrócona ku światłu pęcherzyków, jest jaśniejsza i zawiera dużo ziarenek wydzieliny. Zewnętrzna część komórek jest ciemniejsza i składa się z jednorodnej protoplazmy. Wśród tkanki w każdym zraziku rozsiane są grupy odmiennych komórek, tworzące wyspy trzustki. Komórki te nie mają łączności z przewodami wyprowadzającymi, lecz są oplecione gęstą siecią naczyń krwionośnych włosowatych. Komórki beta tych wysp wytwarzają hormon insulinę, która jest bezpośrednio wydzielana do krwi. Wyspy trzustki tworzą tzw. aparat wysepkowy trzustki, który należy do gruczołów dokrewnych. Czynności: Trzustka wytwarza dwa rodzaje wydzieliny: sok trzustkowy, wydzielany do dwunastnicy, który bierze znaczny udział w trawieniu pokarmów, oraz powstające w wyspach trzustki dwa hormony — insulinę, która jest hormonem regulującym przemianę węglowodanową i glukagon (czynnik hiperglikemiczny), podnoszący stężenie glukozy we krwi przez rozpad glikogenu. IV OTRZEWNA Otrzewna jest cienką, gładką błoną surowiczą, która wyścieła ściany jamy brzusznej i miednicy oraz pokrywa całkowicie lub częściowo położone w tych jamach narządy. Otrzewna stanowi jak gdyby worek, który u mężczyzn jest całkowicie zamknięty, a u kobiet łączy się ze światem zewnętrznym za pośrednictwem bardzo wąskiego ujścia jajowodu. W zależności od tego, w jakim stopniu narządy wewnętrzne są pokryte przez otrzewną, mówimy o różnym ich położeniu albo stosunku do otrzewnej. Jedne narządy są pokryte otrzewną ze wszystkich stron, inne tylko częściowo, a do niektórych otrzewna przylega tylko z jednej strony. O pierwszych mówimy, że są położone wewnątrzotrzewnowe Należą tu: żołądek, jelito cienkie z wyjątkiem dwunastnicy, śledziona, wątroba, jelito ślepe, wyrostek robaczkowy, okrężnica poprzeczna, esica, górna część odbytnicy, macica. Do drugiej grupy należą narządy pierwotnie położone wewnątrzotrzewnowo; w trakcie rozwoju osobniczego znalazły się one wtórnie w położeniu częściowo pozaotrzewnowym, które nazywamy położeniem śródotrzewnowym; należą tu: pęcherz moczowy, środkowa część odbytnicy, okrężnica wstępująca i zstępująca. Wreszcie położenie pozaotrzewnowe mają nerki, nadnercza, trzustka i dwunastnica. Otrzewna, schodząc ze ściany jamy brzusznej na narządy, tworzy fałdy składające się z dwóch blaszek błony surowiczej, zwane krezkami lub więzadłami. Na krezce zawieszone jest jelito cienkie (z wyjątkiem dwunastnicy), okrężnica poprzeczna i okrężnica esowata. Fałd otrzewnej przechodzący z przepony na przeponową powierzchnię wątroby nazywa się więzadłem wieńcowym wątroby. Bibliografia: Michajlik Sokołowska Bochenek
