Rodzina głównym podmiotem wychowania
advertisement
Współczesne koncepcje wychowania w rodzinie ks. Wojsław Czupryński Olsztyn 2010 WSPÓŁCZESNE KONCEPCJE WYCHOWANIA W RODZINIE Literatura: Błasiak A., Funkcje rodziny, w: Oblicza pedagogii, K. Jarkiewicz (red.), Kraków 2005, s.59-78. Jarkiewicz K., Oblicza pedagogii, Kraków 2005. Kieciński Z., Śliwerski B. (red.), Pedagogika. Podręcznik akademicki, t. I-II, Warszawa 2006. Luber D., Wychowanie chrześcijańskie wobec współczesnego dyskursu o istocie wychowania, w: Wychowanie chrześcijańskie. Między tradycją a współczesnością, A. Rynio (red.), Lublin 2007, s. 628-645. Łuczyński A., Dzieci w rodzinach zastępczych i dysfunkcjonalnych, Lublin 2008. Majdański K. (red.), Rodzina na przełomie wieków, , Łomianki 2000. Marshall T. Właściwe relacje. Jak je tworzyć i jak odbudować, Wrocław 1996. Nowak M., Teorie i koncepcje wychowania, Warszawa 2008. Rynio A., Wychowanie chrześcijańskie. Między tradycją a współczesnością, Lublin 2007. Ryś M., Oblicze współczesnej rodziny polskiej, Kraków 2003. Ryś M., Relacje wewnątrzrodzinne w świetle badań psychologicznych, w: Oblicze współczesnej rodziny polskiej, Kraków 2003, s.29-45. Sareło Z. (red.), Postmodernizm. Wyzwanie dla chrześcijaństwa, Poznań 1995. Sareło Z., Postmodernizm w pigułce, Poznań 1998. Szyszka M., Społeczeństwo Przestrzeń – Rodzina, Lublin 2009. Tarnowski J., Jak wychowywać, Warszawa 1993. Tymosz S., Małżeństwo i rodzina wobec współczesnych wyzwań, red., Lublin 2008. Wilk J., Rodzina jako podstawowe środowisko wychowawcze, w: Oblicze współczesnej rodziny polskiej, Kraków 2003, s.163-181. Wojciechowski J., Nowoczesność / ponowoczesność. Fenomen i wyzwanie, Warszawa 2009. Artykuł: (A01) "Wychowanie bezstresowe" przy temacie : (3) "Funkcje rodziny", a zwłaszcza po omówieniu funkcji wychowawczej Film "Pręgi" przy temacie: (4) "Komunikacja uczuć w rodzinie" Artykuł: (A02) "Stosowanie kar cielesnych" po omówieniu filmu Artykuł: (A03) "Bunt jako etap rozwoju" przy temacie (8) "Wychowanie moralne w rodzinie" Artykuł (A04) "Rozwód i jego skutki dla dzieci" przy temacie (10) "Współczesny kryzys ojcostwa" Film: "Postęp po szwedzku" przy temacie (11) "Postmodernizm a rodzina" 1 Współczesne koncepcje wychowania w rodzinie 2 1. POJĘCIE RODZINY Rodzina to podstawowe środowisko życia człowieka. Dzięki swojej niepowtarzalności i indywidualności stwarza najlepsze warunki dla rozwoju człowieka oraz uczy życia w społeczeństwie W literaturze przedmiotu istnieje wiele aspektów definiowania rodziny. Początkowo rodzina była rozpatrywana jako środowisko wychowawcze i analizowano przede wszystkim wpływ rodziców na dzieci uwzględniając głównie ten kierunek oddziaływań. Z czasem przedmiotem zainteresowania stały się relacje rodzinne, w których oddziaływanie jest wzajemne, zarówno między małżonkami, jak również między rodzicami i dziećmi. Rodzina - to grupa osób połączonych stosunkiem małżeńskim i rodzicielskim. Jest jedyną grupą społeczną, która opiera się na czynnikach biologicznych i naturalnych, w której więzi miłości oraz pokrewieństwa mają największe znaczenie. Rodzina jest: szczególnym typem wspólnoty wypływającym z natury ludzkiej, a nie jest dziełem umowy społecznej. u jej podstaw leży naturalne zróżnicowanie człowieka na dwie płcie. jest naturalnym środowiskiem, w którym dziecko przychodzi na świat, rozwija się i dorasta. W rodzinie człowiek uczy się bliskich kontaktów z innymi, zdobywa niezbędne w życiu umiejętności praktyczne, społeczne, jak również kształtuje własną tożsamość. wielu psychologów podkreśla, że o efektach wychowania dzieci nie decydują specjalne metody, lecz więzi w rodzinie (Carl Rogers – psycholog USA) Pedagogika mesologiczna (środowiskowa) a) głównym oddziałującym podmiotem jest grupa, a zasadniczymi czynnikami wpływu są: atmosfera, zwyczaje i postawy w tej grupie dominujące. b) podstawowym mechanizmem opisywanego wpływu wychowawczego jest: - naśladownictwo - spontaniczna tendencja w psychice dziecka - konformizm - psychiczny trend do zbliżenia swojej postawy do form ogólnie obowiązujących w danej grupie. Człowiek - istota rodzinna Człowiek osiąga zasadniczo swoje spełnienie w rodzinie. Dlatego określa się go również mianem HOMO FAMILIARIS - człowiek istota rodzinna. Człowiek przeżywa siebie, spełnia swoje istnienie w kontekście potrójnego odniesienia do rodziny: - rodzi się (w sensie narodzin biologicznych) w sposób najbardziej godny i ludzki w rodzinie; - w rodzinie, w której otrzymał życie (tzw. rodzinie pochodzenia), rodzi się powtórnie do życia duchowego, człowieczego; - w rodzinie, którą sam zakłada (tzw. rodzinie prokreacji), nadaje swemu życiu ostateczny kształt, sens i wartość. Współczesne koncepcje wychowania w rodzinie 3 Empiryczne dowody wskazujące na niezbędną rolę rodziny w procesie wychowania a) doświadczenia Fryderyka II w XIII w. Jego obsesją było poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, który z języków używanych na świecie jest najstarszym, przyrodzonym wszystkim ludziom. Postanowił tego dowieść w ten sposób, że zebrał kilkoro niemowląt od zdrowych matek i oddał je pod opiekę dobranych, najlepszych piastunek i karmicielek. Do ich obowiązków należało troskliwe zajmowanie się dziećmi, a tylko jedna rzecz była surowo zakazana: rozmawianie z dziećmi. Tak czekano na przemówienie przez dzieci w „pramowie" ludzkiej, ale to nie nastąpiło. Dzieci szybko poumierały. b) eksperymenty nad rasowym rozrodem w hitlerowskich Niemczech Rozmnażanie doborowe - specjalnie dobierani ojcowie, najdorodniejsze matki. Dzieci po urodzeniu przechodziły na własność państwa i hodowane były w najbardziej luksusowych, specjalnych domach dziecka. Wyposażone w najlepszy garnitur genetyczny (doborowa dziedziczność), a jednak badane w wieku 2-3 lat przedstawiały sobą pożałowania godny obraz ciężkiego upośledzenia fizycznego i psychicznego. Świadectwo prof. Heilbrugge’go w książce Entwicklung des Kindes 1928 Do końca życia pamiętać będę tę grupę dzieci, które przyprowadzono mi do badania do poradni dziecięcej w Monachium. Na pierwszy rzut oka robiły one wrażenie dodatnie, cieszyły oko swoją nieprzeciętną urodą (cóż, rasowy dobór ma swoje znaczenie dla kształtowania się cech fizycznych dziecka). Ale przy bliższym zetknięciu wychodził na jaw brak życia mimicznego; oczy bez wyrazu, ciało pozbawione normalnej dziecięcej prężności. Wygląd ich budził litość. Mając 2,5 roku nie umiały one jeszcze sprawnie chodzić, część z nich nie potrafiła nawet siedzieć. Nie umiały posługiwać się łyżką, nie umiały posługiwać się mową... c) Wilden Kinder (dzieci dzikie) Dzieci w okresie niemowlęcym zaginione, porwane i przygarnięte przez zwierzęta, które po latach zostały odnalezione. Jedynie ich wygląd zdradzał ludzkie pochodzenie, wszystko inne było wspólne ze zwierzętami. Podejmowane przez naukowców próby reedukacji tych dzieci nie przyniosły żadnych rezultatów. Historia wychowania notuje ok. 53 takie przypadki (z najsłynniejszymi dziećmi wilczymi Amalą i Kamalą z Indii); d) dzieci wcześnie hospitalizowane Wszelkie obserwacje i badania potwierdzają u tych dzieci zubożenie wielu funkcji psychicznych w rozwoju, zwłaszcza symptomy tzw. choroby sierocej. Jest to reakcja na opuszczenie i osamotnienie przez matkę przede wszystkim (stąd np. ta choroba w jęz. angielskim nazywa się syndromem macierzyńskiego zubożenia - „maternal deprivation syndrom"), powodująca uczuciowe okaleczenie małego dziecka, a w następstwie trwale wypaczenie jego charakteru, które nazwać można „niezdolnością do kochania"; e) dzieci wcześnie oddane do żłobka; wyniki badań wskazują na zaburzenia sfery emocjonalnej: brak kontaktu, bierność i obojętność, niestałość, napady złego samopoczucia, pobudliwość, choroba sieroca. U wielu dzieci pojawiają się zaburzenia w rozwoju społecznym, zaburzenia psychomotoryczne, czy niepożądane nawyki jak: ssanie palców, obgryzanie paznokci, moczenie się nocne itp. Współczesne koncepcje wychowania w rodzinie 4 RODZINA JAKO SYSTEM (twórcy: Argentyńczyk Salvator Minuchin i Amerykanin Murray Bowen) Współczesne naukowe patrzenie na rodzinę ujmuje ją jako system wzajemnych interakcji, Członkowie rodziny tworzą układ, który można interpretować jako system. Jego funkcjonowanie jest wynikiem wzajemnych oddziaływań poszczególnych członków rodziny na poziomie emocji i myśli. Elementami tego systemu są: a) określone cele - pewien zespół norm i zasad; b) zbiór środków podtrzymujących jego spójność; Systemowe ujęcie rodziny każdy członek w rodzinie to ogniwo systemu każda jednostka wpływa na funkcjonowanie całego układu, natomiast działanie tego układu determinuje zachowania i działania poszczególnych elementów (sprzężenie zwrotne). całość znaczy więcej niż siła sumy poszczególnych jednostek. W takim systemie wzajemnych interakcji każda osoba zależy od wszystkich pozostałych osób i także pozostałych relacji. Koncepcję systemową charakteryzują trzy zasadnicze pojęcia: a) całościowość - system rodzinny stanowi integralną strukturę, całość, którą można przyrównać do żywego organizmu. - zmiana w zakresie jednego elementu wiąże się ze zmianami w całości funkcjonowania systemu rodzinnego. - każda osoba ma swoją własną indywidualność, a jednocześnie nosi w sobie ślady całego systemu b) przyczynowość cyrkularna - będąca procesem kołowym. - osoby oddziałują na siebie na zasadzie sprzężenia zwrotnego, - trudno jest ustalić czyje zachowanie było przyczyną, a czyje skutkiem. - następuje eskalacja zachowań w postaci samowzmacniających się cykli. np.: Ojciec nadużywa alkoholu, gdyż twierdzi, że jego żona jest strasznie rozdrażniona. Żona zaś jest jeszcze bardziej rozdrażniona, gdy mąż przychodzi pijany do domu. c) ekwifinalność - to możliwość: - osiągania podobnych rezultatów końcowych przy różnych stanach początkowych (np. w rodzinie bardzo ubogiej i w rodzinie o wysokim standardzie materialnym dzieci ukończyły studia medyczne) - doprowadzenie podobnych startów początkowych do zupełnie różnych skutków (np. wśród rodzin żyjących bardzo skromnie, jedna z nich, dzięki zaradności i przedsiębiorczości, osiąga nieporównanie wyższy status społeczny niż pozostałe). Inne istotne określenia w opisie rodziny ujętej jako system: a) zdolności homeostatyczne - system rodzinny dąży do zachowania określonego typu równowagi wewnętrznej. Jest ona ważna w zapobieganiu dezintegracji i autodestrukcji rodziny (tendencja systemu do przetrwania). Współczesne koncepcje wychowania w rodzinie 5 b) morfogeneza – zmiana struktury w rodzinie. Rodzina jest rzeczywistością dynamiczną. Wszyscy jej członkowie zmieniają się wraz z wiekiem, przystosowują się do określonych nowych sytuacji i ról. Te zmiany powinny być akceptowane przez wszystkich domowników (np. syn stopniowo przejmuje zadania ojca) c) granice - wyraźnie określone zapewniają rodzinie intymność i prywatność. - Muszą być jednak na tyle przepuszczalne, by umożliwić kontakt poszczególnych członków z otoczeniem i nie powodować izolacji rodziny. - z drugiej strony muszą być ściśle określone. Rozmyte granice mogą doprowadzić do zaburzenia sytemu rodzinnego: (np. nadmierna ingerencja teściów lub sąsiadów w życie rodziny) - granice te istnieją także wewnątrz systemu rodzinnego d) Spójność i elastyczność – zasada złotego środka Spójność – rodzina powinna być zintegrowana, być dla siebie wsparciem Elastyczność – członkowie rodziny mają prawo do autonomii, prywatności i intymności – zapewnienie niezależności stanowi warunek rozwoju człowieka Stan idealny to optymalne wartości spójności i elastyczności. Graficznie można to przedstawić następująco: + Przykład: Rodzina powinna by na tyle spójna, aby nie było sytuacji, że jedno z małżonków wyjeżdża na 3 dni, nie powiedziawszy o tym współmałżonkowi (sytuacja skrajnie ujemna) Małżonkowie nie rozstają się w ogóle albo ciągle się sprawdzają. (sytuacja skrajnie dodatnia). Spójność - + - Elastyczność e) podsystemy - System rodzinny ma swoje podsystemy, do których należą wszyscy członkowie rodziny (np. mąż - żona, matka - córka, siostra - brat, itd.). Podsystem to układ dwóch osób, którzy ze względu na generację, płeć, zadania, itp. tworzą ściśle określoną relację. - to, co dokonuje się wewnątrz podsystemu wpływa zarówno na osoby go tworzące, a także oddziałuje na innych członków rodziny. - każdy podsystem ma inne zadanie do zrealizowania i czego innego oczekuje się od tych, którzy go tworzą; - podsystemy mogą mieć charakter: a) przymierza (członkowie nie kierują go przeciw osobie trzeciej) b) koalicji (jest skierowany przeciw innemu członkowi rodziny); - wśród interakcji rodzinnych istotną rolę odgrywa podsystem: mąż - żona, ponieważ od niego zależy powstanie i trwanie rodziny, a jego spójność i jakość wpływa na jakość innych podsystemów rodzinnych. (najlepszą rzeczą, jaką rodzice mogą ofiarować swoim dzieciom jest przykład ich wzajemnej miłości). Współczesne koncepcje wychowania w rodzinie 6 STRUKTURA INTERAKCJI WYCHOWAWCZYCH W RODZINIE (POKAZ) 1. Interakcja Wpływanie na siebie nawzajem. Ten wpływ jest dużo bardziej silny niż nam się wydaje. 2. Wychowawcze oddziaływanie w sferze podświadomości Granica świadomości i podświadomości (Zygmunt Freud: przedświadomość i głęboka nieświadomość). Większa część naszego oddziaływania dokonuje się w sferze nieświadomości a) prof. Zenomena Płużek min. 50%. b) Erick Johnson – ok. 80 % św. Augustyn: „Karmię was tym, czym sam żyję”. Wychowanie to jest przekazywanie życia. Więcej wychowuję gestem niż słowem. 3. Schemat interakcji wychowawczej. Błędna koncepcja wychowania głosiła, że wychowawca to ten, kto rzeźbi wychowanka (Muszyński). Wychowawca wskazuje cel wychowankowi, ale obaj zmierzają do tego celu. Wychowawca także jest na drodze ciągłej przemiany, a od wychowanka różni się tym, że ma większe doświadczenie. Ten model formacji bardzo wyraźnie widoczny jest w harcerstwie, formacji oazowej. o. Jacek Woroniecki: „Cechą dobrego wychowawcy jest długomyślność”. Efekty procesów wychowawczych dają się poznać po wielu latach. 4. Schemat wychowania w rodzinie Rodzice oddziałują bezpośrednio na dzieci. Niesamowicie duży wpływ na dzieci ma natomiast interakcja między rodzicami. Rodzice nie mogą sobie za główny cel obierać wychowania dzieci. Muszą troszczyć się o podtrzymanie swojej więzi. Współczesne koncepcje wychowania w rodzinie 7 2. RODZICE JAKO PODSTAWOWY WZORZEC RELACJI INTERPERSONALNYCH Lp. CECHY MĘŻCZYZNY CECHY 1. predyspozycje 2. sposób funkcjonowania 3. spostrzegawczość i pamiętanie drobiazgów ukierunkowane na ojcostwo ukierunkowane na macierzyństwo życie w świecie rzeczy poświęcanie się pracy zawodowej życie w świecie ludzi troszczenie się o osoby, relacje międzyludzkie, o wychowanie selektywna spostrzegawczość widzi tylko to, co jest potrzebne i przydatne, Spostrzegawczość - kobieta widzi dookoła wszystko pamiętanie drobiazgów, 4. podzielność uwagi CECHY KOBIETY koncentracja na jednej wykonywanej czynności, dokładność, szczegółowość, aby usłyszeć, co się do niego mówi, musi odłożyć wykonywaną czynność i skoncentrować uwagę na osobie mówiącej 5. sposób mówienia wyrażanie rzeczy przemyślanych (wnioski) oszczędność w słowach krótkie, rzeczowe odpowiedzi 6. sposób pracy i wypoczywania 7. sposób myślenia 8. wyrażanie uczuć i emocji mężczyzna podejmując pracę chce, aby to było tworzenie dzieła, cel wysiłku: ważna jest korzyść, widoczny efekt, sens wykonywanej czynności, użyteczność i przydatność, jak skończy pracować - musi odpocząć, umiejętności planistycznepatrzenie w przyszłość: co będzie za miesiąc, rok itp. selekcja informacji na ważne, mniej ważne, nieważne, potrzeba wyłączenia się po ciężkim wysiłku (drzemka) wykonywanie wielu czynności równocześnie, podzielność uwagi na głos wyrażają to, co czują do wniosków dochodzą w miarę mówienia (czyli głośne myślenie) łatwość mówienia, wyrażania emocji (entuzjazm w rozmowie) kobiecy „przymus komunikowania się" zmęczona kobieta odpoczywa robiąc inną czynność, odnajdywanie się w pracach urozmaiconych - źle znosi prace monotonne, cel wysiłku: ważny jest odbiór adresata - aby się komuś podobało (reakcja 2 osoby), wykonywanie kilku czynności równocześnie myśli, jak przekształcić czynność tak, by się nie narobić lub w ogóle tego nie robić, oddanie inicjatywy mężczyźnie do zaprowadzania zmian w domu jest szansą na znalezienie wielu nowych, łatwiej szych, prostszych i logicznych rozwiązań. kobieta myśli, jak poukładać wiele rzeczy do zrobienia, żeby wszystko zrobić naraz w jednym czasie, zdominowanie życia rodzinnego przez kobietę tzn. podejmowanie wszystkich decyzji, grozi zupełnym wycofaniem z życia rodzinnego mężczyzny. Mężczyzna pragnie poczucia stabilności, że zdobył już kobietę i ją posiada, stabilność emocjonalna, dystans do wyrażania emocji (trudność w ich werbalizowaniu), Kobieta pragnie być stale zdobywana; oczekuje ciągłych zapewnień o miłości mężczyzny, łatwość wyrażania uczuć i emocji umiejętność nazywania przeżywanych stanów Współczesne koncepcje wychowania w rodzinie skłonność do mówienia o świecie rzeczy 9. poczucie własnej wartości przeżywanie własnej wartości w kategoriach rozumu, siły, sprawności szeroko rozumianej, sprawności intelektualnej lubi, by doceniono jego zdolności np. organizacyjne, kompetencje, osiągnięcia zawodowe, materialne w sferze seksualnej - wbrew pozorom doznania seksualne nie są najważniejsze - potrzebna jest świadomość, że „moja żona mnie chce, pragnie współżycia ze mną" bo to utwierdza go w przekonaniu, że jest męski 10. reakcje psychoseksualne 11. reagowanie rozumie miłość jako dawanie siebie przez działanie, aktywność, zaloty kobiety odczytuje jako zaproszenie do współżycia, pobudzają go bodźce wzrokowe, szybkie dążenie do momentu współżycia, porównanie przeżyć mężczyzny do ognia z zeschłych liści szybko wybucha gwałtownym płomieniem i szybko gaśnie przez rozum, nie można go do niczego zmusić, jeśli to się sprzeciwia jego rozumowi 8 emocjonalnych, skłonność mówienia o uczuciach o świecie ludzi, empatia, emocjonalność, ekspresyjność, pełna paleta uczuć przeżywanie własności w kategoriach estetycznych i moralnych chce być piękna, mądra, chce tworzyć dobro i piękno i chce, by to było zauważone, działania seksualne odbiera jako wyraz głębokiego oddania uczuciowego ze strony mężczyzny, wrażliwa na dotyk, słuch i zapach oraz wrażliwość mężczyzny, ciepło psychiczne, poczucie bezpieczeństwa, zaufanie, wyższe wartości „uduchowiona" seksualność silnie połączona z potrzebą bycia kochaną, porównanie przeżyć kobiety do płonącego węgla - powoli się rozpala, ale promieniuje ciepłem bardzo długi czas, przez uczucia, nie można jej do niczego zmusić, jeśli to się sprzeciwia jej uczuciom. Współczesne koncepcje wychowania w rodzinie 9 3. FUNKCJE RODZINY Funkcje rodziny - cele, do których zmierza życie i działalność rodziny oraz zadania, jakie pełni rodzina na rzecz swych członków oraz społeczeństwa oczekującego od rodziny dobrze przygotowanych i bezkonfliktowo włączających się w życie społeczne obywateli. W literaturze zarówno pedagogicznej, jak również socjologicznej i psychologicznej, funkcjonują różne rodzaje klasyfikacji. Różnią się one liczbą wymienionych funkcji, zakresem, treścią i nazewnictwem. Funkcja prokreacyjna a) Rodzina jest tą wspólnotą osób, która spełnia najkorzystniejsze warunki, aby w niej przyszedł na świat człowiek i w niej się rozwijał, przygotowywał do samodzielnego życia. b) Rodzina daje gwarancję, że nowonarodzeni będą otoczeni opieką, troską i miłością. Funkcja opiekuńcza a) Obejmuje nie tylko opiekę nad dziećmi od ich poczęcia do usamodzielnienia, ale także opiekę nad tymi członkami rodziny, którzy z racji swojego stanu zdrowia lub wieku nie są w stanie samodzielnie zaspokoić swoich potrzeb. b) Zadaniem rodziny jest stworzenie jak najlepszych warunków dla rozwoju: - biologicznego (zapewnienie potrzeb materialno-bytowych, fizjologicznych) - psychicznego i duchowego (zapewnienie potrzeby bezpieczeństwa, czułości, miłości, akceptacji, bliskości) Zachowanie odpowiednich proporcji między troską o zaspokajanie potrzeb materialnych, psychicznych i duchowych, decyduje o modelu wychowania. Funkcja socjalizacyjna a) Socjalizacja to proces poznawania i włączania w życie społeczne, przekazywanie wartości, norm, wzorów zachowań, b) Rodzice, dziadkowie, rodzeństwo poprzez swoje codzienne zachowania, wypowiedzi, zainteresowania, pracę, sposób odnoszenia się do innych ludzi, dają wyraz temu, co dla nich jest ważne lub co powinno być w życiu ważne. Celem procesu socjalizacji (uspołecznienia) jest pomoc w osiągnięciu postawy szacunku, odpowiedzialności, opieki i troski w stosunku do innych. Funkcja kulturotwórcza Rodzina jest miejscem przechowywania i przekazywania wartości kulturowych. Każda rodzina posiada swoje własne dziedzictwo kulturowe i jest miejscem inkulturacji swoich członków. Funkcja kulturotwórcza rodziny dotyczy między innymi: pielęgnowania i podtrzymywania tradycji, zwyczajów i obyczajów panujących w danej rodzinie (np. obchody świąt religijnych, czy państwowych, ważnych wydarzeń dotyczących członków rodziny); kultywowania przywiązania do określonych zawodów, prac, zainteresowań; dbałości o kulturę życia codziennego w rodzinie, sposób wyrażania się, ubierania, dbanie o czystość i estetykę otoczenia, wystrój domu; tworzenia kultury przez bezpośrednią pracę artystyczną, naukową, odkrywczą i twórczą, czy też przez sponsorowanie takiej działalności. Współczesne koncepcje wychowania w rodzinie 10 Funkcja wspomagania rozwoju osobowości a) Wychowanie jest dynamicznym procesem, który polega na tym, by osoba wychowująca pomagała wychowankowi w rozpoznaniu i rozwoju jego potencjalności, zdolności, zainteresowań. b) Rodzina jest pierwszym środowiskiem wspomagającym rozwój osobowości poszczególnych członków. c) Kształtowaniu osobowości w rodzinie sprzyjają takie okoliczności, jak: - wielość sytuacji, - zróżnicowane relacje oraz zadania realizowane przez poszczególne osoby, - uczestnictwo w grupach lokalnych, koleżeńskich Wspomaganie rozwoju moralno-religijnego a) obejmuje wszystkie czynności i przekazy werbalne i niewerbalne, które dotyczą religijnego rozwoju człowieka (pojęcia religijne, wymogi moralne, wzorce zachowania religijnego, a przede wszystkim przeżycia religijne) b) Rodzina jest pierwszym środowiskiem rozwoju moralnego i religijnego. Jest pierwszą wspólnotą, która wprowadza w świat przeżyć religijnych lub eliminuje je z życia jej członków. c) Ważną rolę odgrywa tutaj osobisty wzór rodziców, którzy nie tylko uznają normy moralne i prawne, ale także realizują je w swoim życiu. Jest to najlepsza droga do uwewnętrznienia norm moralnych i prawnych przez dzieci, by stały się osobistymi zasadami życia. Funkcja profilaktyczna Polega ona na stałej obserwacji i neutralizacji tych czynników, które mogą zagrażać zdrowiu i życiu, rozwojowi poszczególnych członków oraz jedności i realizacji określonych zadań rodziny. Wiąże się to z wyszukiwaniem i stymulowaniem działania tych czynników, które sprzyjają zdrowiu, rozwojowi rodziny i jej członków. W odniesieniu do rodziny należy wyróżnić: a) Czynniki ryzyka - zaburzenia więzi (głównie emocjonalnej) pomiędzy rodzicami i dziećmi, - wysoki poziom konfliktów w rodzinie (w tym także pomiędzy małżonkami), - zaburzenia w pełnieniu ról rodzicielskich (matki i ojca), - niejasny system wymagań stawianych dzieciom, - brak dyscypliny i kontroli lub nadmiernie surowa dyscyplina i kontrola, - niekonsekwencje w wychowaniu, - tolerancja rodziców dla ryzykownych zachowań dzieci - rodzice będący niewłaściwymi wzorcami zachowań (np. picie alkoholu). b) Czynniki chroniące - silna więź z rodzicami, - zainteresowanie nauką szkolną, - właściwa komunikacja między poszczególnymi członkami w rodzinie - wspólne spędzanie czasu; - szacunek do norm, prawa, wartości, autorytetów - przynależność do pozytywnej grupy rówieśniczej. Współczesne koncepcje wychowania w rodzinie 11 Funkcja wychowawcza a) w rodzinie dokonuje się najważniejsza część ogólnego procesu wychowawczego b) o ile proces socjalizacji uzdalnia człowieka do bycia z innymi i bycia w świecie, tak by być twórczym, współdziałającym i nie wyrządzać krzywd innym, to proces wychowania uzdalnia do bycia coraz bardziej człowiekiem. c) rytm życia rodzinnego, stałe, żywe, emocjonalne relacje z innymi są najlepszymi okazjami do uczenia się miłości, otwartości życzliwości, prawdomówności, sprawiedliwości, a także poznania swoich możliwości umysłowych, zręcznościowych czy artystycznych. Główne mechanizmy procesu wychowania: a) Sympatia rozumiana jest jako zdolność wzajemnego psychicznego dostrajania się. Na jej podstawie dana osoba dąży do tego, by chcieć myśleć, odczuwać, jak ci, z którymi sympatyzuje. b) Naśladownictwo jest następstwem sympatii. Polega ono na powtarzaniu czynności oraz indywidualnych cech (np. gesty) innych osób. Dzięki temu dziecko ma ułatwione zadanie zdobywania nawyków, które decydują o jego dalszym rozwoju. c) Sugestia to umiejętność przekonywującego przekazywania drugiej osobie swoich wyobrażeń, poglądów, pojęć i uczuć. Ważną rolę odgrywa tutaj autorytet. d) Procesy poznawcze - wyjaśnianie, dowodzenie, rozumowanie, argumentowanie. e) Uwewnętrznianie - przyswojenie i zaakceptowanie wartości i norm. Ten mechanizm jest uwarunkowany możliwościami poznawczymi (myślenie logiczno-abstrakcyjne, symbolami, ideami). Stąd proces uwewnętrzniania zaczyna uruchamiać się około 12 roku f) System kar i nagród - stosowanie nagrody i kary jest szczególnie złożone i trudne, wymaga dużej kultury pedagogicznej. Są one wychowawczymi sposobami oddziaływania, pełnią role stymulacyjną, korekcyjną i profilaktyczną. Mają służyć rozwojowi. Podstawowe zasady: - nagradza się osobę, karze się czyn; - kara nie może być odwetem, ani reakcją emocjonalną nie może poniżać godności dziecka; - kara musi być dobrze przemyślana i konsekwentnie wprowadzona w czyn; - nie wolno karć wielokrotnie za to samo; zarówno kara jak i nagroda muszą być umotywowane i sprawiedliwe; - wielkość kary powinna być dostosowana do wielkości winy, a nie do wielkości wyrządzonej szkody; - nagroda nie może wywoływać rywalizacji i zazdrości, lecz pobudzać do wysiłku; - nagrodę dziecko może otrzymać od innego dziecka, kary nie; - obiecanej nagrody nie można odwołać, karę można Podstawowe błędy: nieokreślone lub rozmyte granice i reguły postępowania; brak konsekwencji; wzajemne podrywanie autorytetu przez rodziców; uleganie emocjonalnym szantażom dziecka; zaspokajanie każdej zachcianki dziecka; moralny intelelektualizm – wychowanie to nie tylko przekaz teoretycznej wiedzy, ale przede wszystkim trening właściwych postaw; materializm praktyczny; Współczesne koncepcje wychowania w rodzinie 12 ZJAWISKO DYSFUNKCJI I PATOLOGII W ŻYCIU RODZINY Istotą funkcjonowania rodziny postrzeganej jako swoiście rozumiany mikrosystem społeczny jest to, iż cechuje ją: - spójność, - harmonia, - wielofunkcyjność, tj. realizacja wszystkich podstawowych przypisanych jej funkcji. Rodziny, które nie potrafią wypełnić swych funkcji wystarczająco dobrze, nazywamy rodzinami dysfunkcyjnymi. Przyczyny dysfunkcjonalności rodziny mogą być natury: a) wewnętrznej - alkoholizm, narkomania, przemoc, prostytucja, dewiacja, rozbicie rodziny, skłócenie rodziców, zawężone stosunki emocjonalne w rodzinie, długotrwała choroba lub inwalidztwo jednego lub obojga rodziców. b) zewnętrznej - bezrobocie, bezdomność, ubóstwo, charakter pracy rodziców, negatywny wpływ środków masowego przekazu. Wartość rodziny jako środowiska wychowania zależy od: a) świadomości celów i zadań rodziny w dziedzinie wychowania. Dzisiaj rodzina traci swoją rolę w realizacji funkcji socjalizacyjnej na rzecz: - wyspecjalizowanych instytucji, - środków masowego przekazu, - grona rówieśniczego. Żadne instytucje pozarodzinne nie są w stanie zapewnić wystarczających warunków pełnego i prawidłowego przebiegu procesu socjalizacji (brak odpowiednich środków, a szczególnie naturalnej atmosfery wychowawczej, jaka jest w rodzinie) b) struktury rodziny (pełna, niepełna, zrekonstruowana, rozbita); c) sytuacji zdrowotnej (obciążenia dziedziczne, aktualne schorzenia, nałogi); d) organizacji i rytmu życia rodziny (godziny pracy, czas wolny, zainteresowania, czas spędzany razem i treść wspólnych zajęć); e) sytuacji ekonomicznej (wysokość zarobków, budżet rodziny itp.); f) poziomu wykształcenia członków rodziny g) życiowej i pedagogicznej zaradności rodziny; Współczesne koncepcje wychowania w rodzinie 13 4. KOMUNIKACJA UCZUĆ W RODZINIE A. Zamiast „słuchać jednym uchem” słuchaj dziecka bardzo uważnie. Można się zniechęcić, próbując dotrzeć do kogoś, kto tylko udaje, że słucha. Dużo łatwiej podzielić się swoimi kłopotami z rodzicem, który rzeczywiście słucha. Nie musi nawet nic mówić. Często współczujące milczenie jest tym, czego oczekuje dziecko B. Zamiast pytań i rad, zaakceptuj jego uczucia Problem leży w tym, że rodzice zwykle nie akceptują i nie chcą poznawać odczuć swoich dzieci. Zdecydowane zaprzeczenie uczuciom dziecka prowadzi do tego, że dzieci odrzucają świat swoich uczuć. Dziecku trudno jest myśleć jasno i konstruktywnie, kiedy ktoś pyta, gani lub radzi. Bardzo pomocne jest zwyczajne „Och”, „Hmm”, „Rozumiem”. Takie słowa w połączeniu z wytężoną uwagą zachęcają dziecko do wyrażenia własnych uczuć i myśli oraz szukania własnych rozwiązań. Dzieci muszą być wysłuchane i zrozumiane. Taka postawa powoduje również, że dziecko nie potrafi prawidłowo ocenić swoich uczuć - nie wierzy im. C. Zamiast zaprzeczać uczuciom, określ uczucia dziecka Przykład: Dziecko mówi Słowo, które określa, co ono mogłoby czuć Użyj to słowo w zdaniu: okazując, że rozumiesz te uczucia (nie zadawaj pytań i nie dawaj rad): Kierowca autobusu wrzasnął na mnie i wszyscy się śmiali zawstydzenie Wygląda na to, że Cię zawstydził (lub) Musiało ci być wstyd. Mam ochotę dać Piotrkowi w nos. złość Wygląda na to, że jesteś wściekły Marek zaprosił mnie na przyjęcie, ale sam nie wiem, czy iść. wątpliwość „Hmm. Wydaje mi się, że masz jakieś wątpliwości, czy iść na to przyjęcie ". Nie wiem, dlaczego nauczyciele tyle zadają na weekend żal, rozgoryczenie Widzę, że jesteś rozgoryczony z powodu tych lekcji Ani się wyprowadza do innego miasta, a to przecież moja najlepsza przyjaciółka smutek Wyjazd drogiego przyjaciela musi wytrącić z równowagi D. Dwie przydatne rady przekaż dziecku informację Czy mogę teraz wyjść i pobawić się na podwórku? (–) Nie, nie możesz! (+) Za parę minut mamy obiad. warto zastąpić słowo „nie” słowem „tak” Czy możemy iść teraz do kina. (–) Nie kochanie, bo nie posprzątałeś pokoju! (+) Tak, naturalnie, jak tylko posprzątasz pokój Współczesne koncepcje wychowania w rodzinie 14 5. CHARAKTERYSTYKA SYSTEMÓW RODZINNYCH Wyróżniamy następujące systemy modele systemów rodzinnych: a) rodzina prawidłowa b) rodzina władzy, c) rodzina nadopiekuńcza, d) rodzina chaotyczna, e) rodzina uwikłana. a) Rodzina prawidłowa Rodzina prawidłowa powstaje na bazie kochającego się związku małżeńskiego dwóch osób o dojrzałej osobowości. Małżonkowie: - tworzą silny związek małżeński (rozwój i troskę o związek małżonkowie uważają za istotną wartość); - dobre porozumiewanie się (szczera i otwarta komunikacja); - właściwe zaspokajanie potrzeb, (małżonkowie mają poczucie zaspokojenia najważniejszych potrzeb: akceptacji, miłości, bezpieczeństwa); - konflikty są rozwiązywane zaraz po pojawieniu się problemu, w sposób szanujący godność własną i współmałżonka, zawsze z troską o dobro wspólne; - każdy z małżonków ma poczucie właściwie wybranego partnera życiowego, na którym można polegać, wspólnie realizować wartości uznane za najważniejsze w życiu; - stała troska o rozwój więzi małżeńskiej sprawia, że po odejściu dorosłych dzieci z domu rodzice nie przeżywają tzw. syndromu pustego gniazda. Styl rodzicielski: - rodzice zapewniają dzieciom poczucie bezpieczeństwa, miłości, akceptacji, kontaktu, więzi; - znając silne i słabe strony dziecka, pomagają mu w rozwoju; - dzieci w rodzinie prawidłowej mają wystarczająco dużo swobody, aby być sobą, i dużo ciepła, aby czuć się kochanym; - rodzice zachęcają dzieci do wyrażania swojego zdania w sprawach dotyczących całej rodziny, a szczególnie w tych, które dotyczą samego dziecka; rezerwują sobie jednak prawo veta, gdy decyzja dziecka jest niewłaściwa; - rodzice zachęcają dzieci do kontaktów z innymi ludźmi, dbają o to, by dzieci utrzymywały bliskie więzi z dziadkami; - dzieci są wdrażane do samodzielności i odpowiedzialności, mają poczucie bezpieczeństwa; - są zasilane pewnością, jaką pokładają w nich ich rodzice - problemy są ujawniane i prawidłowo rozwiązywane; Odejście dorosłych dzieci z domu - nie jest dramatycznym wydarzeniem; - opuszczeniu domu towarzyszy radość i smutek; - dzieci odchodzące z domu mają pewność siebie, poczucie własnej wartości, czują się przygotowane do życia; - z przyjemnością wracają do rodzinnego domu; - rodzice w stosunku do dorosłych dzieci starają się unikać nadmiaru rad. Współczesne koncepcje wychowania w rodzinie 15 b) Rodzina władzy W rodzinie władzy przedkłada się zasady ponad stosunki międzyludzkie; najważniejsze są obowiązki domowe i zadania (łatwiej się mówi tu o nich, niż o uczuciach). Dzieci znajdują się pod silną władzą rodziców; wiedzą dokładnie, czego się od nich oczekuje, ale nigdy nie słyszą, że są kochane. Małżonkowie: - w rodzinie władzy małżonkowie nie okazują sobie uczuć, ani o uczuciach nie rozmawiają, małżonkowie mają często także poczucie samotności. - miłość, jeśli jest, jest wyrażana poprzez wypełnianie obowiązków. Styl rodzicielski: - dzieci mają poczucie, że życie składa się z nieskończonej listy obowiązków. - żądanie wypełnienia obowiązków nie jest wyjaśniane; - rodzice nie dają wskazówek, oczekują, że dziecko samo będzie wiedziało, jak to zrobić, a w razie złego wykonania zadania jest ono przez rodziców karcone; rodzice nie zauważają postępów dzieci, przyjmując je za oczywiste; nigdy dobre zachowanie dzieci nie jest dostatecznie zadowalające. - dzieci są pozbawione emocjonalnego wsparcia ze strony rodziców; - wycofują się emocjonalnie; trudno im przyjść do rodziców ze swoimi problemami. - metoda „silnej ręki” to zasadniczy model rozwiązywania trudności, Odejście dzieci z domu: - dzieci jak najszybciej starają się opuścić taki dom; - odwiedziny w domu są wyrazem poczucia obowiązku; c) Rodzina nadopiekuńcza W rodzinie nadopiekuńczej dzieci są często głównym czynnikiem determinującym plany rodziny; rodzice żyją dla dzieci i poświęcają się dla dzieci. Własne życie, własny rozwój rodziców schodzi na plan drugi. Małżonkowie: - małżonkowie koncentrują się na dzieciach, a nie na wzajemnej relacji. - po odejściu dorosłych dzieci z domu (o ile dzieciom „uda" się odejść) rodzice boleśnie przeżywają syndrom pustego gniazda. Styl rodzicielski: - rodzice zachowują się tak, jakby potrzebowali zgody na sprawowanie funkcji rodzicielskich; - dzieci mają wygórowane oczekiwania, ponieważ nigdy im nie odmawiano, nie stawiano wymagań. - aby unikać trudnych sytuacji często są stosowane kompromisy; Odejście dorosłych dzieci z domu: - rodziny opiekuńcze opóźniają moment odejścia dzieci z domu. - opuszczając dom dorosłe dziecko może odczuwać wyrzuty sumienia, ponieważ porzuca troskliwych i kochających rodziców. - dzieci wyrosłe w rodzinach nadopiekuńczych boją się, czy poradzą sobie bez pomocy rodziców. rodzice szkodzą małżeństwu swego dziecka - wymagając wobec niego absolutnego priorytetu. Współczesne koncepcje wychowania w rodzinie 16 d) Rodzina chaotyczna Rodzina chaotyczna to rodzina pozbawiona więzi; źle zorganizowana, rozdarta. Występują w niej ciągle konflikty, dręczenie innych swoimi problemami; dzieci są ignorowane lub wykorzystywane. Są to rodziny alkoholików, narkomanów itp. Małżonkowie: - więź małżeńska często jest zaburzona, - częsta agresja, awantury, nierozwiązane konflikty Styl rodzicielski: - w postępowaniu rodziców wobec dzieci brak jest konsekwencji; - rodzice kierują się nastrojami; są nieodpowiedzialni; - dzieci czują się niekochane i zagrożone; - brak życia rodzinnego, członkowie rodziny żyją obok siebie; Odejście dzieci z domu: - dzieci na ogół odchodzą z takiego domu zbyt wcześnie; - do domu rodzinnego wracają jedynie z poczucia obowiązku. e) Rodzina uwikłana W rodzinie uwikłanej rodzice wykorzystują dzieci do zaspokojenia jedynie własnych potrzeb. Egotyzm czy egoizm rodziców (skrywany np. pod płaszczykiem jakiejś choroby często histerii lub hipochondrii) służy psychicznemu wykorzystaniu dzieci. Małżonkowie: (lub częściej jedno z nich) - przeżywają poczucie niezrozumienia, - brak zaspokojenia przez małżonka podstawowych potrzeb. Styl rodzicielski: - poczucie zagrożenia, bądź obcości w relacjach małżeńskich wywołuje koncentrację na dzieciach; - rodzic manipuluje dziećmi (stawia ich w sytuacji bez wyjścia); wywołuje w dzieciach stałe poczucie winy („gdybyś mnie kochał, to byś dla mnie zrobił to, czego oczekuję "). - dzieci starają się dostosować do oczekiwań rodziców, odgadywać ich pragnienia; nie są autentyczne; mają trudności w sferze emocjonalnej. - w rodzinie panuje niepokój, napięcia; najczęściej nie ma otwartych konfliktów, ważniejszy jest konformizm niż szczerość; nie wyraża się prawdziwych uczuć. Odejście dorosłych dzieci z domu: - z takiego domu dzieci nie mają prawa odejść; - nawet jeśli fizycznie się wyprowadzają; dzieci nie mają prawa prowadzić samodzielnego życia; - wszelkie próby uzyskania emocjonalnej niezależności i prawa decydowania o sobie są traktowane jako nielojalność wobec rodziny. Określone systemy rodzinne maja istotny wpływ na dalsze życie wychowywanych w nich dzieci, bowiem kształtują podstawowe zręby wzorów relacji z innymi ludźmi. Rodzice a) są pierwszymi partnerami interakcji społecznych dziecka, b) oddziałują na dziecko w najwcześniejszym i najbardziej plastycznym okresie życia, przy czym kontakty te są częste i długotrwale. Współczesne koncepcje wychowania w rodzinie 17 Podsumowując skutki życia w określonym systemie rodzinnym, można je przedstawić w formie schematycznej: RODZINA prawidłowa władzy nadopiekuńcza chaotyczna uwikłana poczucie wartości + – + – – zaspokojenie potrzeb miłości i akceptacji + – + – – prawidłowe relacje z innymi + – – – – umiejętność okazywania uczuć + – + – – zdolność radzenia sobie w trudnych sytuacjach + + – – – 6. STYLE WYCHOWANIA W każdym typie rodziny można wyodrębnić określone style wychowania. a) autokratyczny, b) demokratyczny c) liberalny. Styl autokratyczny - dziecko zna swoje obowiązki, prawa, wie co to jest konsekwencja, - rodzice sądzą, że okazywanie dzieciom uczuć psuje je, - w rodzinie ważniejsze są dobrze wypełniane przez każdego obowiązki, niż troska o zaspokajanie potrzeb i relacje międzyludzkie, - sukcesy i postępy dziecka rodzice traktują jako rzec oczywistą, uważając, że chwalenie i podkreślanie osiągnięć szkodzi w wychowaniu dziecka, - rodzice wychwytują i krytykują każdy błąd dziecka, - nie stosują nagród, w wychowaniu najważniejszą rolę odgrywa kara, - rodzice ściśle kontrolują relacje pozarodzinne swoich dzieci. Styl demokratyczny - poszanowanie praw i uczuć każdego członka rodziny, - wzajemne zaufanie, sympatia życzliwość, - troska o rozwój wszystkich osób w rodzinie, - wspólne planowanie, rozwiązywanie problemów, - luźne sposoby kontroli, - nie narzucanie zadań, - nie stosowanie surowej represji, raczej perswazji i argumentacji. - dzieci wychowywane w tego typu rodzinach mają poczucie pewności siebie, - przejawiają samodzielność i twórczość w działaniu Współczesne koncepcje wychowania w rodzinie 18 Styl liberalny - pozostawienie dziecku całkowitej swobody, zdecydowana uległość rodziców wobec dzieci, - nie hamowanie aktywności i spontanicznego rozwoju, - interweniowanie tylko w wyjątkowych przypadkach, - okazywanie zainteresowania sprawami dziecka, tylko wtedy, gdy samo tego zażąda. - brak stawiania wymagań, odwoływania się do autorytetu, - niebezpieczeństwo opóźnienia rozwoju emocjonalnego dziecka i obniżenia jego odporności psychicznej Styl liberalny może przybierać dwie skrajne formy. Inaczej będzie wyglądał styl liberalny rodziców kochających, inaczej odrzucających. a) liberalny styl kochający - rodzice otaczają dziecko czułością i miłością, - są z dzieckiem związani, b) liberalny styl niekochający - rodzice okazują dziecku obojętność, chłód emocjonalny, - nie interesują się jego życiem. Żaden z wymienionych stylów wychowania nie występuje w rzeczywistości w postaci czystej. 7. POSTAWY RODZICÓW WOBEC DZIECKA Postawa - to trwałe nastawienie wobec kogoś lub czegoś, przechodzące bezpośrednio w zachowanie. Postawa rodziców wobec dziecka to przede wszystkim stosunek emocjonalny wyrażający się w sposobie postępowania z dzieckiem i myślenia o nim. Postawy prawidłowe: - Akceptacja dziecka (postawa otwartego serca) - przyjęcie go takim, jakie jest w rzeczywistości, ze wszystkimi jego zdolnościami i ograniczeniami. oraz udzielenie mu pomocy w rozwoju. Postawę tę można określić jako. - Współdziałanie z dzieckiem - przejawia się w zaangażowaniu i zainteresowaniu rodziców zabawą i pracą dziecka, a także angażowaniem go w zajęcia i sprawy rodziców i domu - odpowiednio od jego możliwości rozwojowych. - Rozumna swoboda dawana dziecku, właściwa dla jego wieku - charakteryzuje się uznaniem marginesu wolności dziecka i w tej strefie wolności do decydowania dziecka o sobie. Rodzice stwarzają okazję do zaspokojenia dziecięcej potrzeby aktywności i samodzielności. - Respektowanie praw dziecka - rodzice ustosunkowują się do przejawów aktywności dziecka w sposób swobodny, nie formalny i nie wścibski czy dyktatorski. Postawy nieprawidłowe: - Postawa odtrącenia - dziecko jest dla rodziców ciężarem, stale jest przez nich krytykowane i surowo karane. Rodzice nie lubią dziecka, a opieka nad nim wzbudza w nich niechęć bądź uznają ją za będącą ponad ich siły. Taka postawa powoduje, że dziecko staje się agresywne, nieposłuszne, staje się przyczyną aspołecznego zachowania. Współczesne koncepcje wychowania w rodzinie - - - 19 Postawa unikająca - kontakty między rodzicami a dzieckiem są zasadniczo powierzchowne, cechuje je ubóstwo uczuć lub wręcz obojętność uczuciowa oraz brak zainteresowania jego sprawami. Taka postawa powoduje niestałość uczuciową dziecka, bojaźliwość, mogą one przejawiać tendencję do zachowań samouszkadzających. Postawa nadmiernie ochraniająca - rodzice przesadnie ochraniają dziecko przed samodzielnym wysiłkiem, pracą i odpowiedzialnością oraz tratują je nadmiernie pobłażliwie. Utrudnione wejście w relacje społeczne. Postawa nadmiernie wymagająca - rodzice stawiają dziecku maksymalne wymagania, zmuszając je do wysiłku ponad jego możliwości, nie licząc się z jego indywidualnymi cechami wynikającymi m.in. z fazy rozwojowej, w której się znajduje. Taka postawa sprzyja kształtowaniu się takich cech, jak: niepewność, lękliwość, obsesje. 8. WYCHOWANIE MORALNE W RODZINIE Uwarunkowania naturalnego rozwoju a) Błędne stereotypy: 1. „Dzieci są z natury altruistyczne i skłonne do współpracy” Im mniejsze dziecko tym bardziej jest skoncentrowane na sobie i swoich potrzebach. Kiedy dostaje to, co chce, jest miłe, grzeczne. Kiedy nie dostaje marudzi, histeryzuje, krzyczy. Małe dziecko z natury nie jest zdolne do empatii. Trzeba dziecko uczyć wrażliwości na innych (np. przeznaczenie części swoich skromnych oszczędności na zbiórkę dla jakiegoś chorego dziecka). 2. „Dzieci są istotami racjonalnymi.” Dzieci nie są osobami racjonalnymi. W przypadku dzieci emocje zawsze górują nad rozumem. Dziecko stopniowo uczy się kontroli nad emocjami. 3. „Powinno wystarczyć, że powiem dziecku coś raz, a dobitnie” Nie wystarczy dziecku powiedzieć raz a dobitnie. Wychowanie to jest trening. Trening polega na powtarzaniu. Dzieci nie uczą się przestrzegania zasad czysto intelektualnie. Przekaz dociera do dziecka, gdy jest powtarzany. 4. „Dziecko nie powinno się na nas złościć” Dziecko ma prawo się na nas złościć. Zadaniem rodziców jest nauczenie dzieci prawidłowego wyrażania emocji, przez ich nazwanie (werbalizacja), przez umiejętność opanowywania złości. b) Fazy rozwoju Na każdym etapie rozwoju można określić tzw. charakter moralny (pewna stała struktura postaw, wartości, która warunkuje tryb wyboru). a) faza początkowa – anomia (okres dzieciństwa) – etap amoralny, zachowanie dziecka naznaczone jest egoizmem i egocentryzm b) faza średnia – heteronomia (okres młodzieńczy) – zachowanie dziecka naznaczone konformizmem, dziecko podporządkowuje się zasadom z zewnątrz na zasadzie kary i nagrody („co mi się opłaca, co daje mi korzyść”) Współczesne koncepcje wychowania w rodzinie 20 – w tej fazie dziecko przechodzi z indywidualizmu do uspołecznienia, ciągle jednak na zasadzie konformizmu, tzn. przyjmuje się takie stanowisko, żeby się nie narazić grupie, ocena moralna zrelatywizowana ze względu na stanowisko grupy. – irracjonalno-zmienny sposób rozumowania, ocena siebie – pobłażliwa, ocena innych – surowa, pojawia się radykalizm, który trzeba mądrze ukierunkować. c) faza końcowa – autonomia – postawa rozumno-altruistyczna, – ocena czynów w sposób rozumny, w oparciu o zinterioryzowane wartości. – postępowanie stałe, konsekwentne, umiejętność przyznania się do błędu. Jakie jest znaczenie rodziny w wychowaniu moralnym? W poszukiwaniu jak najlepszej odpowiedzi na to pytanie korzystamy ze współczesnej teorii konwergencji, której sformułowanie zawdzięczamy niemieckiemu uczonemu Williamowi Sternowi. Twierdził on, że w procesie rozwoju człowieka istotne są dwa czynniki: biologiczny i zewnętrzny, które wzajemnie na siebie oddziałują i nakładają się w rozwoju psychologicznym człowieka. Każda wrodzona właściwość występuje jako predyspozycja do działania i żeby się rozwinąć muszą wpłynąć na nią czynniki zewnętrzne. Muszą zatem zaistnieć pewne warunki (czynniki) niezbędne dla tego rozwoju. Współczesna pedagogika rozbudowała teorię konwergencji przyjmując, że rozwój człowieka w każdym momencie pozostaje pod wpływem 4 czynników: - PG - potencjału genetycznego (bios) - ŚR - środowiska (etos) - W - wychowawca (agos) - AW - aktywności własnej (auto-agos) Wyrazić to można wzorem: O = f (PG x ŚR x W x AW) Miejsce rodziny w tak opisanym rozwoju jest szczególne. Jest to bowiem jedyna rzeczywistość, której obecność odnajdziemy w każdym z czynników wyżej wymienionych. Wychowanie moralne jako kształtowanie charakteru Słowo „charakter” pochodzi od gr. <charaktêr” - piętno Pierwszym myślicielem, który użył słowa „charakter” w dzisiejszym znaczeniu był uczeń Arystotelesa, Teofrast z Erezos. Współcześnie charakter definiuje się jako: zespół cech, trwałych dyspozycji psychicznych, stałe usposobienie wewnętrzne, nadające postępowaniu człowieka spójność, konsekwencję, pewien jednolity kierunek. W literaturze można spotkać następujące podziały: a) - wrodzony - nabyty b) - formalny (gdy zawiera się w nim idee określonego sposobu działania, np. szczerość) - treściowy (gdy zawiera się w nim określoną wartość, np. chrześcijańskie przebaczenie, uczynność) Współczesne koncepcje wychowania w rodzinie 21 Wskazania praktyczne: uczyć oceny wartości, nie dawać gotowych rozwiązań, pobudzać do krytycznej oceny własnego postępowania, unikać nakazów, wszelki imperatyw działa krótko, wiązać teorię z praktyką, egzystencjalny wymiar wychowania, stawać wychowankom dalekosiężne cele, zachęcać, motywować, aby stawiać sobie wymagania dbać o precyzję i jasność określeń moralnych, nie lekceważyć moralnych dylematów dzieci Zagrożenia dotyczące wychowania od strony systemów filozoficznych a) pragmatyzm – ważne jest jedynie to, co użyteczne, ograniczenie wychowaniu do przekazanie kompetencji i umiejętności, b) scjentyzm – przekreśla się duchowy wymiar życia, (empiria, fizys) c) intelektualizm – przecenienie rozumu, człowiek wart tyle, ile wie. d) socjologizm – zagubiona wartość jednostki e) indywidualizm – absolutna wolność jednostki, człowiek bez ograniczenia decyduje o wszystkim. Inne: - partnerstwo – nauczyciel i uczeń w relacji partnerstwa – błąd antropologiczny - technologizm – ograniczenie się do umiejętności technicznych i informatycznych Kształtowanie sumienia a) Błędne rozumienie sumienia - jako nieograniczony, nieomylny instynkt b) Czynniki kształtujące sumienie: (osobiste przeżycia, słabości i skłonności, więzi i struktury społeczne, posiadana kultura i wychowanie, umiłowanie prawdy). 9. WYCHOWANIE SEKSUALNE W RODZINIE Rodzina głównym podmiotem wychowania seksualnego Zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 „O planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży” do programów nauczania szkolnego wprowadzony został przedmiot obejmujący wiedzę o życiu seksualnym człowieka, o zasadach świadomego i odpowiedzialnego rodzicielstwa, o wartości rodziny, życia w fazie prenatalnej oraz metodach i środkach świadomej prokreacji. Szkoła jednak nie jestem głównym i najlepszym podmiotem wychowania seksualnego i nie jest w stanie zastąpić w tej roli rodziców. Wychowanie seksualne ma swoje korzenie w relacjach dziecka z rodzicami, a szczególnie w relacji małżeńskiej ich rodziców. Stanowią one bardzo ważne podłoże do dalszego rozwoju. Dziecko tworzy sobie obraz siebie jako istoty seksualnej uczestnicząc we wzajemnej więzi emocjonalnej rodziców. Jego identyfikacja seksualna w okresie dzieciństwa tworzy się w relacji uczuciowej do obojga rodziców - ważna jest zarówno więź dziecka z ojcem, jak i jego więź z matką. Adhortacja Apostolska „Fmiliaris consortio” stwierdza: „Wychowanie seksualne stanowiące prawo i podstawowy obowiązek rodziny winno dokonywać się zawsze pod troskliwym kierunkiem rodziców zarówno w domu, jak i w wybranym i kontrolowanym przez nich ośrodkach wychowawczych”. Współczesne koncepcje wychowania w rodzinie 22 Warto sobie też uświadomić, że niektórzy wychowawcy i nauczyciele skupiają się tylko na przekazywaniu suchej teorii o fizjologii. Relacja z ojcem Negatywna postawa ojca to niewrażliwość, niekiedy wręcz oschłość emocjonalna. Wyraża się ona w postawie: a) twardego zachowania: w krzyku, w częstym karaniu, w braku szczerej rozmowy, w zbytnim ograniczaniu osobistej wolności; b) w postawie wycofywania się z życia rodzinnego oraz w „ucieczce we własne sprawy”: w pracę zawodową, w mało znaczące hobby czy też w pozarodzinne życie towarzyskie.” Dobry kontakt emocjonalny z ojcem a) u dziewcząt, które mają dobry kontakt emocjonalny ze swoim ojcem, więzi z osobami płci odmiennej są zwykle o wiele prostsze i bardziej naturalne. Dziewczęta te nie przeżywają większych lęków przed chłopcami. Nie doświadczają też potrzeby jakiegoś histerycznego zwracania na siebie ich uwagi. b) u chłopców, którzy mają dobry emocjonalny kontakt z ojcem, problemy emocjonalne i seksualne w okresie dojrzewania przeżywane są o wiele łagodniej i spokojniej. Relacja z matką Negatywna relacja z matką to często sytuacja braku oparcia emocjonalnego w swoim mężu, szukają go często w swoim dziecku, zwłaszcza w synu. Wówczas więź matka-dziecko staje się bardzo głęboka, ale jednocześnie zaborcza. Jednym z bardzo bolesnych przejawów zaborczości uczuciowej matki jest jej skłonność do emocjonalnego karania dziecka (np. obrażanie się, demonstrowanie swojego cierpienia, wzbudzanie w dziecku poczucia winy). Zaborczość uczuciowa matki dochodzi nieraz do tego stopnia, iż próbuje ona nadmiernie kontrolować niemal całe życie dziecka, także jego relacje z rówieśnikami w okresie dzieciństwa oraz relacje z płcią odmienną w okresie dojrzewania. Emocjonalne uzależnienie dziecka od matki wpływa zwykle na opóźnienie jego dojrzewania emocjonalnego, która wyraża się najczęściej w postawie: - zamykania się w sobie, - nieufności wobec ludzi, - w trudnościach w relacji z rówieśnikami tej samej płci i z osobami płci odmiennej. Niestałość emocjonalna matki objawia się zmiennymi nastrojami. W krótkim czasie przechodzi ona od uczuć miłości i poświęcenia do okazywania uczuciowej obojętności, odrzucenia i karania. Ta niestałość emocjonalna matki powoduje zwykle u dziecka głęboką niepewność siebie i ciągłe życie w lęku, ponieważ "nigdy nie wiadomo", jak matka się zachowa. Dobry kontakt uczuciowy z matką w okresie dzieciństwa i dojrzewania jest ważnym fundamentem wrażliwości i delikatności emocjonalnej w relacjach międzyludzkich zarówno dla chłopców, jak i dla dziewcząt. Chłopcy, którzy mają głęboki, ale bezinteresowny (tzn. nie naznaczony zaborczością) kontakt uczuciowy z matką, zwykle charakteryzują się: - większą łagodnością i "miękkością" emocjonalną - ich męskość zwykle nie ma w sobie tendencji do agresywności i brutalności. Współczesne koncepcje wychowania w rodzinie - 23 najczęściej nie potrzebują też udowadniać sobie własnej męskości przez szukanie ciągle nowych kontaktów seksualnych. ich problemy związane z autoerotyzmem w okresie dojrzewania bywają przeżywane łagodniej i spokojniej. Dziewczęta mające głęboki kontakt emocjonalny z matką charakteryzują się: "spokojną" kobiecością, która nie potrzebuje być nieustannie udowadniana sobie przez zwracanie na siebie uwagi osób płci odmiennej. Podstawowymi zadaniami rodziny w zakresie wychowania seksualnego: - wychowanie zgodnie z prawdą wiedzy o początkach życia człowieka - ukazanie właściwego stosunku do ciała i płci - ukazanie postawy czystości i wstydliwości - przygotowanie do odpowiedzialnego rodzicielstwa Powiązanie seksualności i miłości Rodzice powinni wskazywać dzieciom nie tylko to, że matka urodziła, ale także wskazywać wartości, dlaczego je urodziła. Matka powinna uświadomić dziecko, że zostało powołane na świat z wielkiej miłości. Zadaniem rodziców jest wskazanie, że życie seksualne przepełnione jest miłością i radością. Ukazywanie rzekomego konfliktu między seksualnością a duchowością, albo, co gorsze, wskazywanie na seksualność człowieka jako sferę grzeszną, bardzo utrudnia młodemu człowiekowi dostrzec seksualność jako dar. „Dlatego należałoby go uwrażliwiać na powiązania sfery seksualnej ze sferę emocjonalną i duchową”. Gdy dziecko nie zauważa głębokiej relacji między swoimi rodzicami, wtedy intuicyjnie przeczuwa, że nie jest ono owocem ich miłości, że było niechciane. Takie przekonanie prowadzi do wyalienowania doświadczeń seksualnych z przestrzeni miłości. Młodzież w wieku dojrzewania przeżywa pewnego rodzaju fascynację dojrzewającą w nich płciowością. Kiedy połączone jest to z traktowaniem (w środowisku rodzinnym) spraw związanych z seksualnością jako tabu, wówczas nastręcza to młodym wielu frustracji i utrudnia odpowiednie ukierunkowanie na kobiecość i męskość. Może prowadzić do autoerotyzmu, sięgania po pornografię. Metody wychowania seksualnego a) Podstawową metodą wychowania seksualnego jest dialog ojca i syna oraz matki i córki (dobrze jest, gdy ten dialog podejmują właśnie osoby tej samej płci).Gdyby systematycznie rodzice rozmawiali ze swoimi dziećmi o ich bieżących problemach, wychowanie seksualne w szkole nie miałoby racji bytu. b) Każdy człowiek przeżywa indywidualnie swoje dojrzewanie, stąd potrzeba dialogu i indywidualnej rozmowy, a nie ogólnej wykładni na tematy związane z seksualnością. c) W rozmowie z dzieckiem bardzo ważna jest delikatność, dyskrecja, wyczucie i zrozumienie Współczesne koncepcje wychowania w rodzinie 24 10. WSPÓŁCZESNY KRYZYS OJCOSTWA Istniejący od wieków model ojca jako "głowy rodziny" o niepodważalnym autorytecie, uległ radykalnym przemianom. Model ojcostwa jest elementem tego, co stanowi ogólną tożsamość mężczyzny. Dość łatwo wskazuje się negatywne modele ojcostwa, dużo trudniej dać pozytywną wykładnię, jaki jest ten właściwy wzorzec ojcostwa. Przykłady negatywnych modeli ojcostwa a) Ojciec nieobecny - mężczyzna, który zajmuje się zarabianiem pieniędzy i nie bierze udziału w wychowaniu dziecka b) Ojciec jako męska mama - mężczyzna traktowany jako druga mama pomagający spełniać żonie funkcje opiekuńczo-wychowawcze c) Ojciec na "ławce dla rezerwowych" - niektóre kobiety wychodzą z założenia, że mężczyzna nie jest potrzebny do wychowania dziecka… d) Ojciec tragiczny - dramatycznym przykładem niszczenia ojcostwa jest aborcja… Wizerunek mężczyzny w mediach może utrwalać niewłaściwe modele zachowań a) Mąż tradycjonalista - zajmowanie się utrzymaniem rodziny zwalnia z wszelkich obowiązków domowych „Od domu i dzieci jest kobieta”. b) Mąż niewierny - męska zdrada jest zwyczajnym sposobem bycia, przelotną rozrywką nie zagrażającą małżeństwu… c) Mąż macho - podkreślanie swojej dominacji i traktowanie żony instrumentalnie stanowi dowód jego męskości… d) Mąż sadysta - przemoc jest naturalną formą „upomnienia” kłótliwej, niezgodnej czy zbyt samodzielnej żony… Ojcostwo zagubione – przyczyny a) dominacja kultury hedonizmu i użycia, która wypiera cywilizację miłości, altruizmu, poświęcenia; (coraz częściej widzimy tendencję, by rzeczy kochać, a ludzi używać. (Mężczyzna chce „mieć” żonę w sensie posiadania”) zakamuflowany podwójny egoizm. b) Negatywny klimat wokół rodziny redefinicja rodziny, tzw. wolne związki, kobieta z kobietą, mężczyzna z mężczyzną, wielokochający – kto w takim układzie ma pełnić obowiążki ojca, kto matki; sprzeciw mentalny wobec modelu rodziny wielodzietnej terminologia: „stan błogosławiony”/”ciąża” być „obdarowanym/mieć dziecko” polityka podatkowa: Idzie matka z czwórką dzieci. zaczepia ją kobieta i dość agresywnie, nieprzyjemnie, z wyrzutem pyta się: „Czy to wszystko pani?” Tak, proszę pani… i będą pracowały na pani emeryturę”. stan prawodawstwa długie oczekiwanie na adopcję 11. POSTMODERNIZM A RODZINA Postmoderna (od łac. post – po, modernus – nowoczesny). Polskim odpowiednikiem postmodern jest pojęcie ponowożytności. Niektórzy myśliciele określają postmodernizm jako „stan uwikłania w nowoczesność”. Współczesne koncepcje wychowania w rodzinie 25 Pojęcie postmodernizm najpierw pojawiło się w kulturze i sztuce (np. jako styl w malarstwie francuskim, będący przeobrażeniem impresjonizmu). Pojęcie to szybko upowszechniło się, zaraz po wydanym w 1979 roku dziele francuskiego filozofa J. F. Lyotarda pt. „Kondycja ponowoczesna. Raport o stanie wiedzy”. Praca ta miała na celu podkreślenie istnienia krytycznego nurtu wobec tzw. modernizmu. Dziś wyróżnia się trzy postacie postmodernizmu: artystyczną, filozoficzną i socjokulturową. Postmodernizm jest swoistym projektem naprawczym zastanego świata, opartym przede wszystkim na: odrzuceniu tego „co było”, gdyż jest nieskuteczne; totalnej krytyce wszystkiego, co do tej pory miało sens. Jest to plan utworzenia nowego świata, w którym ma żyć szczęśliwe społeczeństwo, nieskrępowane jakimikolwiek ograniczeniami. Główne idee postmodernizmu Zakwestionowanie uniwersalności rozumu – człowiek dzięki swojemu rozumowi postrzega świat na swój indywidualny sposób. Godzi się na zafałszowany obraz rzeczywistości dokonany przez jego umysł. Poznanie jest subiektywne, a twierdzenia wypowiadane przez ludzi to tylko „gra słowna”. Odrzucenie idei prawdy i obiektywności - istnieje tylko „prawda subiektywna”, która jest produktem intelektualnym rozumnej istoty. Nie ma żadnego kryterium prawdy, należy przyjąć istnienie wielu prawomocnych prawd. Każdy człowiek ma swoją prawdę. Odrzucenie idei jedności – rzeczywistość jest zmienna, nieciągła i chaotyczna, dlatego nie warto szukać zasad jedności w takim świecie. Jakiekolwiek dążenia do jedności wiążą się więc z totalitaryzmem i terroryzmem. U podstaw życia społecznego muszą znajdować się niezgoda (pojmowana jako prawo do odróżniania się) i chaos (wynikający z konsekwentnego respektowania wolności wszystkich ludzi). Absolutyzacja pluralizmu, tolerancji i chaosu – jako zasady mające regulować relacje międzyludzkie. Człowiek jest wolny i ma prawo do własnych upodobań. Nikt nie może oceniać czyjegoś postępowania, ani narzucać mu jakiś wartości czy zabronić czegoś czynić. Rodzina w zderzeniu z postmodernizmem - konsekwencje Brak jednolitych zasad, panujący egoizm prowadzą do rozpadu życia społecznego. Ludzie wchodzą w relacje z innymi tylko dla doraźnych celów. Wiara w wolność jednostki, pogłębia przeświadczenie, że drugi człowiek jest dla mnie, dla mojego „Ja” zagrożeniem, albo że mogę go traktować instrumentalnie, jako narzędzie do realizacji moich planów. Jan Paweł II - List do Rodzin, 14: „Człowiek doby ponowoczesności sam <ustanawia prawdę> tego, co chce. Nie przyjmuję, aby ktoś chciał, wymagał od niego w imię obiektywnej prawdy. Nie chce drugiemu dawać, stawać się darem bezinteresownym. Indywidualizm pozostaje egocentryczny i egoistyczny”. Próba redefinicji pojęcia rodziny W myśl Dyrektywy (2004/38/) Parlamentu Europejskiego z marca 2004 roku, „rodzinę stanowi para dorosłych osób płci różnej lub tej samej, która jest małżeństwem, związkiem partnerskim, konkubinatem wraz z dziećmi i krewnymi w prostej linii wstępnej”. Powstałe różnorodne konfiguracje rodzinne w dużej mierze odmienne są od małżeństwa pojmowanego monogamicznie, a także wywodzącej się bezpośrednio z niego rodziny nuklearnej. Różnych, tzw. alternatywnych form życia małżeńskiego i rodzinnego Współczesne koncepcje wychowania w rodzinie 26 jest aż kilkadziesiąt. Na szeroką skalę zaczęły się pojawiać się nowe typy rodziny i style życia: - rodzina zrekonstruowana, - rodzina niepełna, - rodzina diasporowa, - rodziny bezdzietna z wyboru, - rodzina oparta o związek homoseksualny, - rodzina zdalna (LAP lub LAT), - związki konkubenckie, - ekspaci, - single. Rodzina niepełna Nazywana także „rodziną monoparentną”, „monorodzicielską” – to rodzina, w której dziecko jest wychowywane przez jedną osobę dorosłą, na której spoczywa odpowiedzialność za gospodarstwo domowe. Taki typ rodziny powstaje najczęściej wskutek rozwodu, długotrwałej nieobecności drugiego z rodziców (która może być spowodowana: wyjazdem, pobytem w szpitalu, więzieniu) lub też śmierci jednego z rodziców. W zależności od charakteru nieobecności mówimy wtedy o rodzinie niepełnej czasowo, okresowo lub stale. Rodzina zastępcza Forma opieki nad małoletnim dzieckiem, którego biologiczni rodzice są nieznani albo pozbawieni władzy rodzicielskiej lub którym ograniczono władzę rodzicielską. Nie można ustanowić rodziny zastępczej dla dziecka, którego przynajmniej jeden z rodziców ma pełnię władzy rodzicielskiej. Rodzina zrekonstruowana Znana inaczej rodziną wielorodzinną – rodzina uzupełniona w wyniku nowego związku małżeńskiego osamotnionego współmałżonka. To zlepek kilku rodzin powstałych w wyniku zawieranych kolejnych ślubów i rozwodów. Byli małżonkowie wchodzą wraz ze swoimi dziećmi w nowe związki. Dzieci przechodzą wówczas trudną drogę adaptacji do nowych warunków i osób w rodzinie. Rodzina diasporowa Rodzina nie prowadząca wspólnego gospodarstwa domowego, żyjące oddzielnie, w rozproszeniu, w swoistej diasporze przestrzennej, ale oparta na silnych więzach emocjonalnych i przepojona poczuciem odpowiedzialności - zwłaszcza rodziców wobec własnych dzieci. Dotyczy to sytuacji, gdy małżonkowie (mający dzieci) uzyskują formalny rozwód i nie angażują się w nowe związki. Tu funkcje ekonomiczna i więzi emocjonalnych są na pierwszym miejscu. W rozumieniu prawa kościelnego rozwiedzeni małżonkowie stanowią nadal małżeństwo i funkcjonują dozgonnie jako rodzina. Rodzina disasporowa może funkcjonować w niewielkim przestrzennym rozproszeniu (np. w tym samym mieście - wtedy cyklicznie lub nawet codziennie realizuje swoje podstawowe funkcje) lub w układzie krajowym albo międzynarodowym (jeśli jeden z rodziców przebywa za granicą). Konkubinat, kohabitacja Określenie konkubinat nie znajduje szerszego uznania ze względu na swoje pejoratywne zabarwienie. Odchodzi się też od nazw: „życie na kocią łapę” czy „życie na Współczesne koncepcje wychowania w rodzinie 27 kartę rowerową”. W to miejsce stosuje się termin kohabitacja. Jest to nieformalny związek dwojga osób żyjących razem jak małżeństwo. Osoby będące w związku nieformalnym postrzegają się, jako ci, co są ze sobą z własnej woli, którym nie potrzebny jest żaden „papier”. Życie na sposób małżeński bez zawarcia związku, jest krótkotrwały („na próbę”) lub długotrwały (tylko dla1/10 par). Zwykle trwa około dwa lata, po czym albo się rozpada, albo w jakiś sposób formalizuje. Układ partnerski LAT (Living Apart Together) Osoby żyjące w takim układzie traktują się jak partnerów życiowych, ale mieszkają osobno. Na tę formę decydują się głównie młodzi ludzie, którzy na co dzień pochłonięci są obowiązkami zawodowymi i nie chcą lub nie umieją dzielić czasu między pracę i dom. Takie związki zdalne tworzą także osoby starsze (średni i starszy wiek). Są to zwykle ludzie niezależni finansowo, z własnym mieszkaniem i przyzwyczajeniami, a z którymi nie chcą się rozstawać. Ludzie ci nie potrafią wyobrazić sobie życia z drugą osobą na co dzień i nie chcą dzielić się z nią swoją przestrzenią przyzwyczajeń i codziennych czynności. Układ partnerski LTA (Living Together Apart) Są to pary małżeńskie, nawet mające dzieci, które zamieszkują duży dom, podzielony na suwerenne strefy, urządzony według specjalnego projektu (umożliwiającego życie w oddzieleniu). Ekspaci Ekspaci to osoby, przemieszczające się po całym świecie w celu dbania o ekspansję firmy, dla której pracują, na nowe rynki. W zamian firmy oferują im odpowiedni poziom życia. To „współcześni nomadzi” stworzeni przez wielkie firmy korporacyjne. Podróżują sami lub zabierają ze sobą całe rodziny. Częste przeprowadzki mają negatywny wpływ na dzieci – występuje tzw. syndrom TCK (Third Culture Kids czyli dzieci trzeciej kultury), który powoduje „poczucie braku przynależności i zakorzenienia” u dzieci. „Wysłannik firmy”, który przez długi czas pozostawia swoją rodzinę, musi brać pod uwagę, że taki model życia, może doprowadzić do bardzo bolesnego w skutkach osłabienia więzi z dzieckiem (eurosieroctwo), a także do rozpadu małżeństwa. Inną grupą ekspatów są ludzie, którzy nie założyli jeszcze swojej rodziny. Są to zwykle młodzi ludzie, których wędrowny tryb życia uniemożliwia nawiązanie bliskich relacji i stworzenie domu. Ze względu na coraz to krótsze kontrakty, ludzie ci nie mają szansy nawet na zamieszkanie na stałe za granicą i nawiązanie kontaktów w nowym środowisku. Single Jest to egzystowanie w pojedynkę czyli bez rodziny, bez dzieci oraz bez wszelkich z tym związanych zobowiązań i poczucia odpowiedzialności za innych. Dla niektórych takie bycie samemu, jest stylem życia. W literaturze spotyka się określenie „generacja golfa”. Autor tego terminu - F. Illies („Die Golf Generation”) określa w ten sposób, okolenie dzieci generacji 1968 roku. Są to osoby dorastające w idealnych warunkach materialno-bytowych, mające wykształconych i światłych rodziców. Ludzie ci nie tworzą własnych rodzin, ponieważ w ich życiu priorytetem jest ich własna wygoda oraz przyjemność. Żyją szybko, skupiają się na karierze, pieniądzach, atrakcyjnie spędzonych wolnych chwilach. Koncentrują się na banale i nie widzą sensu w takich wartościach jak: wierność, zaufanie, trwałość związku. Rodzina bez dzieci Współczesne koncepcje wychowania w rodzinie 28 To małżeństwa określane mianem DINKS (Double Income No Kids = podwójne przychody, żadnych dzieci). Są to zwykle zamożne, świadomie bezdzietne pary, inwestujące przede wszystkim we własny rozwój i zaspokajające swoje potrzeby na jak najwyższym poziomie. Związki homoseksualne i biseksualne Wspólnota, której trzon stanowi związek osób tej samej płci w publicystyce bywa określana jako rodzina homoseksualna. Dzieci wychowywane przez pary tej samej płci pochodzą z poprzedniego związku heteroseksualnego jednego lub obojga partnerów, sztucznego zapłodnienia lub adopcji. Większość społecznych organizacji twierdzi, że dobro dziecka w takim związku jest zagrożone. Pary homoseksualne mogą przekazywać dzieciom niewłaściwe wzorce społeczne i kulturowe. Wielokochający Tym mianem określa się osoby żyjące w jawnym w związku z dwoma, trzema lub czterema partnerami jednocześnie. Związek może mieć zarówno charakter w hetero i homoseksualny. Każdy z członków takiego związku wie o istnieniu pozostałych. Bardzo często żyją ze sobą na co dzień pod jednym dachem.
