91 Elektrotechnika podstawowa ROZDZIAŁ 5 Magnetostatyka. Cewki indukcyjne Pole magnetyczne powstaje w wyniku przemieszczeń (zmian) ładunków elektrycznych. Mówi się więc o wytwarzaniu tego pola przez źródłowe elementy prądowe. Najczęściej rozważa się przypadki pól magnetycznych występujących wokół przewodów z prądem. Między położonymi blisko siebie przewodami z prądem występują siły (oddziaływanie elektrodynamiczne). Stosując materiały o szczególnych własnościach magnetycznych (ferromagnetyki) uzyskuje się koncentrację strumieni magnetycznych wzdłuż określonych dróg, tworzących obwód magnetyczny. Analiza obwodów magnetycznych jest utrudniona z powodu nieliniowości charakterystyk magnesowania ferromagnetyków. Fundamentalne znaczenie odgrywa w elektrotechnice: prawo indukcji elektromagnetycznej. Wskutek zmiany strumienia skojarzonego z cewką, indukuje się w niej napięcie. Jeśli strumień skojarzony z cewką pochodzi od prądu tejże cewki, to występuje zjawisko samoindukcji, a jeśli od prądu innej cewki – zjawisko indukcji wzajemnej. Dzięki indukcji wzajemnej możliwe jest przenoszenie energii z jednego obwodu elektrycznego do drugiego obwodu elektrycznego na drodze magnetycznej. Taki proces zachodzi w transformatorze. Posługując się wielkością zwaną przekładnią transformatora, sprowadza się jego schemat dwuobwodowy do schematu jednoobwodowego. 92 Elektrotechnika podstawowa Oznaczenia wielkości występujących w rozdziale 5 a B Br Bs eind Fµ ∆F F ∆F Hc H i iL I k l ∆l ∆l L Lg Ls Lµ M M ∆M ∆M pµ ∆Q odległość od przewodu z prądem indukcja magnetyczna remanencja (indukcja szczątkowa, pozostałość magnetyczna) indukcja nasycenia siła elektromotoryczna (sem) indukowana siła magnetomotoryczna wartość bezwzględna siły działającej na element prądowy siła siła działająca na element prądowy koercja (natężenie koercji, natężenie powściągające) natężenie pola magnetycznego prąd hipotetyczny prąd Lenza prąd stały współczynnik sprzężenia magnetycznego długość przewodu; długość drogi strumienia długość elementu prądowego wektor długości elementu prądowego indukcyjność własna indukcyjność główna indukcyjność rozproszenia indukcyjność główna (magnesująca) transformatora indukcyjność wzajemna polaryzacja magnetyczna (magnetyzacja) wartość bezwzględna momentu działającego na dipol magnetyczny moment działający na dipol magnetyczny dipolowy moment magnetyczny ładunek elementu prądowego Literatura do rozdziału 5 [1], [2], [3], [4], [5], [6], [8] r r RFe Rµ.k S ∆S ∆S t u uind Uµ ∆v v Wµ z ϑ κ Θ Λµ.k µ µr µ0 ρWµ Φ ∆Φ Ψ odległość wektor odległości; promień rezystancja poprzeczna schematu transformatora reluktancja (opór magnetyczny) pole powierzchni; pole przekroju rdzenia (magnetowodu) pole elementu powierzchni; pole płaskiej pętli prądu wektor normalny do elementu powierzchni ∆S czas napięcie napięcie indukowane napięcie magnetyczne objętość przestrzeni elementarnej prędkość; prędkość ładunku elementu prądowego energia pola magnetycznego liczba zwojów uzwojenia (cewki) przekładnia transformatora podatność magnetyczna przepływ prądu permeancja (przewodność magnetyczna) przenikalność magnetyczna przenikalność magnetyczna względna stała magnetyczna (przenikalność magnetyczna próżni) przestrzenna (objętościowa) gęstość energii pola magnetycznego strumień magnetyczny; strumień magnetyczny przenikający przez powierzchnię S strumień magnetyczny przenikający przez powierzchnię ∆S strumień skojarzony 93 5. Magnetostatyka. Cewki indukcyjne Wykład XI. POLE I OBWODY MAGNETYCZNE Pole magnetyczne i jego źródła a) Występowanie oddziaływań magnetycznych (pól magnetycznych) v ∆Q wiąże się z prądem elektrycznym. Źródłami pola magnetycznego są I tzw. elementy prądowe, mianowicie: ładunki poruszające się z okreb) śloną prędkością (rys. a); odcinki przewodów z prądem elektrycznym ∆l (rys. b); płaskie pętle, tj. zamknięte obwody, zwoje, ramki, w których c) płynie prąd elektryczny (rys. c). I N Małą, płaską pętlę prądu nazywamy dipolem magnetycznym. Można go S ∆S traktować jako układ elementarny dwóch biegunów magnetycznych. Każdy z występujących w przestrzeni elementów prądowych przyczynia się do powstania wypadkowego pola magnetycznego, a gdy sam znajduje się w polu magnetycznym pochodzącym od innych elementów prądowych, podlega określonemu działaniu tego pola. Na pole magnesu trwałego składają się w głównej mierze pola związane ze spinowymi ruchami elektronów. Indukcja magnetyczna Podstawową wielkością charakteryzującą pole magnetyczne jest indukcja magnetyczna B. Definiując tę wielkość korzysta się z zależności określających siłę lub moment, z jaką pole magnetyczne działa na próbne elementy prądowe. Podobnie – za pomocą siły działającej w polu elektrycznym na próbny ładunek – zostało określone natężenie pola elektrycznego (rozdz. 1). α B a) ∆Q⋅ v Próbny element prądowy określonego rodzaju wyraża się ilościowo v jako: ∆Q - iloczyn małego ładunku elektrycznego ∆Q i wektora jego ∆F prędkości v (rys. a), α b) I⋅ ∆l B - iloczyn prądu I płynącego w krótkim, prostoliniowym odcinku ∆l przewodu, i wektora jego długości ∆l o zwrocie zgodnym ze zwroI ∆F tem prądu (rys. b), - iloczyn prądu I i wektora pola powierzchni ∆S płaskiej pętli c) I⋅ ∆S B α prądu, nazywany dipolowym momentem magnetycznym; przy czym I moduł ∆S równa się polu powierzchni ∆S, kierunek ∆S jest zgod∆S pµ ny z normalną do powierzchni, a zwrot – ustalony względem zwro∆M tu prądu zgodnie z regułą korkociągu (rys. c). Siła ∆F (moduł ∆F)lub moment ∆M (moduł ∆M), działające na próbne elementy prądowe, to iloczyny wektorowe wyrażających je wielkości przez indukcję magnetyczną B: - siła ∆F (N), nazywana siłą Lorentza, z jaką pole magnetyczne działa na ładunek elektryczny ∆Q (C), poruszający się z prędkością v (m s-1) ∆F = ∆Q ⋅ v × B , ∆F = ∆Q ⋅ v ⋅ B ⋅ sin α , (5.1a, a’) - siła ∆F (N), nazywaną siłą Ampere’a, z jaką pole magnetyczne działa na mały, prostoliniowy odcinek przewodu z prądem I (A), o długości skierowanej ∆l (m) ∆F = I ⋅ ∆l × B , ∆F = I ⋅ ∆l ⋅ B ⋅ sin α , (5.1b, b’) - moment ∆M (N m), z jaką pole magnetyczne działa na dipol magnetyczny o prądzie I (A) i powierzchni ∆S (m2) ∆M = I ⋅ ∆S × B = p µ × B , ∆M = I ⋅ ∆S ⋅ B ⋅ sin α , (5.1c, c’) przy czym dipolowy moment magnetyczny p µ = I ⋅ ∆S . (5.1c”) Jak widać, między miarami elementów prądowych i modułami sił lub momentów, działających na te elementy w polu magnetycznym, zachodzi proporcjonalność wyrażona współczynnikiem ( B ⋅ sin α ) . Moduły sił ∆F i momentów ∆M osiągają największe wartości, jeśli wielkości występu- 94 Wykład XI jące w iloczynach wektorowych zależności: (5.1a), (5.1b) oraz (5.1c), są do siebie prostopadłe (α = π/2). Zakładając prostopadłość wektorów odpowiednich wielkości (odpowiednie ustawienie elementu prądowego w polu magnetycznym), definicję indukcji B można uformować – wg zależności: (5.1a’), (5.1b’) oraz (5.1c’) – na podstawie granicznych wartości modułów: ∆Fmax ∆Fmax ∆M max , , . (5.2a, b, c) B = lim B = lim B = lim ∆Q →0 ∆Q ⋅ v ∆l →0 ∆l ⋅ I ∆S →0 ∆S ⋅ I Jednostką indukcji magnetycznej jest tesla (T), wyrażana w jednostkach innych wielkości jako weber na metr do kwadratu (Wb⋅m-2) albo wolt razy sekunda na metr do kwadratu (V⋅s⋅m-2). Jeśli moduł, kierunek i zwrot siły lub momentu pochodzenia magnetycznego, jakie działają na określony element prądowy, są stałe w dowolnym miejscu rozważanej przestrzeni (przy jednakowym zorientowaniu elementu względem osi układu współrzędnych), to indukcja magnetyczna jest stała co do modułu, kierunku i zwrotu. Pole magnetyczne występujące w tej przestrzeni jest polem równomiernym. Krzywe styczne we wszystkich punktach do wektora indukcji magnetycznej, zgodnie z nim skierowane, noszą nazwę linii pola magnetycznego. Efekt działania pola na elementy prądowe jest najsilniejszy, jeśli są one skierowane pod kątem prostym do linii pola magnetycznego. Na ładunek elektryczny poruszający się w polu magnetycznym działa siła skierowana prostopadle do płaszczyżny wyznaczonej przez linie pola i wektor prędkości ładunku. Tor ruchu cząstki w stałym, równomiernym polu magnetycznym ulega więc zakrzywieniu. Przykładem takiego działania jest odchylanie wiązki elektronów w lampie kineskopowej. Na odcinek przewodu prostoliniowego z prądem działa siła wypychająca go w kierunku prostopadłym do płaszczyzny wyznaczonej przez linie pola i przewód. Na płaski zwój przewodu z prądem działa moment obracający go prostopadle do płaszczyzny wyznaczonej przez linie pola i normalną do płaszczyzny zwoju. Strumień magnetyczny Strumień magnetyczny ∆Φ przenikający przez powierzchnię ∆S , tzn. strumień wektora indukcji magnetycznej B przez element powierzchni ∆S (rys.), jest skalarem ∆Φ = B ⋅ ∆S = B ⋅ ∆S ⋅ cos α . (5.3a) gdzie ∆S = ∆S⋅1n – wektor normalny do elementu powierzchS ∆S ni ∆S (w przypadku powierzchni zamkniętej – skierowany ∆Φ na zewnątrz tej powierzchni). Φ Strumień magnetyczny Φ przenikający przez powierzchnię S, tzn. całka powierzchniowa B po S , jest skalarem S ∆S Φ = ∫ B ⋅ dS . (5.3b) α B S W równomiernym polu magnetycznym strumień Φ przez powierzchnię S prostopadłą do B (moduł: B) jest równy iloczynowi Φ = B⋅S . (5.3c) Jednostką strumienia magnetycznego jest weber (Wb) czyli wolt razy sekunda (V⋅s). Strumień magnetyczny przenikający przez powierzchnię zamkniętą jest zawsze równy zeru (5.4) ∫ B ⋅ dS = 0 . 1 ∆S S Wynika z tego, że pole magnetyczne jest polem bezźródłowym (solenoidalnym), a jego linie są liniami zamkniętymi. Stwierdzenie to wyraża tzw. zasadę ciągłości linii pola magnetycznego. W przestrzeni ograniczonej liniami pola magnetycznego strumień ma stałą wartość. Można więc tworzyć „rurki” („komórki”) strumienia magnetycznego, z nich zaś – obwód magnetyczny, przypominający obwód elektryczny. Rola strumienia magnetycznego w analizie obwodów magnetycznych jest podobna do roli prądu elektrycznego w analizie obwodów elektrycznych. 95 5. Magnetostatyka. Cewki indukcyjne Natężenie pola magnetycznego. Przenikalność magnetyczna Wektor indukcji magnetycznej B pola wytworzonego przez określony układ elementów prądowych zależy od własności magnetycznych środowiska. Wielkością magnetyczną, która nie zależy od własności środowiska, a tylko od rodzaju i układu geometrycznego elementów prądowych wytwarzających pole, jest natężenie pola magnetycznego H. W środowisku izotropowym wektory B i H mają ten sam kierunek i zwrot, a związek ten wyraża się zależnością (wektorowo i skalarnie): B = µ⋅H , B = µ⋅H . (5.5a, b) Występująca w nim wielkość µ to przenikalność magnetyczna, będąca iloczynem stałej magnetycznej (przenikalności magnetycznej próżni) µ0 i przenikalności magnetycznej względnej środowiska µr: µ = µ0 ⋅ µr . (5.5c) Przenikalność magnetyczna µ jest podstawową stałą materiałową magnetyka. Jednostką natężenia pola magnetycznego jest amper na metr (A⋅m-1). Odwołując się do jednostki indukcyjności – henra (H) czyli omosekundy (Ω⋅s), stałą magnetyczną µ0 i przenikalność magnetyczną µ wyraża się w henrach na metr (H⋅m-1) czyli omach razy sekunda na metr (Ω⋅s⋅m-1). Stała magnetyczna ma wartość µ0 = 4π ⋅ 10 – 7 H/m. Prawo Biota-Savarta-Laplace’a. Prawo przepływu prądu (prawo Ampere’a) W środowisku jednorodnym i izotropowym obowiązuje zasada superpozycji pól magnetycznych pochodzących od różnych źródeł. Natężenie pola pochodzące od przewodu z prądem jest równe sumie natężeń pochodzących od odcinków tego przewodu. Wkład (przyczynek) dH – elementarnego odcinka przewodu dl z prądem i – do natężenia pola magnetycznego H w punkcie położonym w odległości r od dl (rys. a), zapisuje się w postaci wektorowej albo skalarnej: i i ⋅ dl a) (5.6a) dH = ⋅ ( d l × r ) = ⋅ (1dl × 1r ) , 3 2 4 π ⋅ r 4 π ⋅ r dl α i dH i ⋅ dl (5.6b) dH = ⋅ sin α . r 4π ⋅ r 2 Powyższa formuła słowna oraz zależności analityczne (5.6a) i b) H (5.6b) wyrażają prawo Biota-Savarta-Laplace’a. ik dl Całka liniowa wektora natężenia pola magnetycznego H po krzywej zamkniętej (całka okrężna) równa się sumie prądów przenikających (przepływowi prądu Θ ) przez powierzchnię rozpiętą na tej krzywej (rys. b): k = 1, 2, ... c) n ∫ H ⋅ dl = ∑ ik = Θ . B, H I B, H I L (5.7) k =1 Powyższa formuła słowna oraz zależność analityczna (5.7) wyrażają prawo przepływu prądu (prawa Ampere’a). Wartość całki we wzorze (5.7) jest w ogólnym przypadku różna od zera. Pole magnetyczne jest więc polem wirowym. Linie pola magnetycznego wokół nieskończenie długiego przewodnika z prądem układają się koncentrycznie (rys. c). Przykład. Na podstawie praw Biota-Savarta-Laplace’a oraz Ampere’a, zostanie wyprowadzony wzór na natężenie pola magnetycznego H w odległości a od nieskończenie długiego przewodu z prądem i. 96 Wykład XI I sposób. Z rys. c’ wynikają zależności: x = a ⋅ ctg(π − α ) = − a ⋅ ctg α , zatem a dx = ⋅ dα , sin 2 α c’) a , sin α a2 r2 = , sin 2 α r= a r π H =∫ i 4π ⋅ a 0 ⋅ sin α ⋅ dα = 1r π -α i i 2π ⋅ a II sposób. Z rys. c” i wzoru (5.7) wynika równanie i 2π ⋅ a ⋅ H = i , stąd H = . 2π ⋅ a . α x x dx 1x 0 a po podstawieniu tych wyrażeń do wzoru (5.6b) otrzymuje się y dH, H c”) H i a Oddziaływanie elektrodynamiczne. Definicja jednostki prądu elektrycznego Położone blisko siebie przewody z prądem przyciągają się lub odpychają. Oddziaływania tego rodzaju zwykło się określać jako elektrodynamiczne. W przypadku dwóch prostoliniowych, nieskończenie długich, biegnących równolegle do siebie, cienkich przewodów z prądem (rys. poniżej oraz wzór otrzymany w przedstawionym wyżej przykładzie): - siła Ampere’a działająca na jednostkę długości pierwszego prze∆F1 i1 wodu, pochodząca od prądu drugiego przewodu B2 ∆l1 F1 i µ a = i1 ⋅ B2 = i1 ⋅ µ ⋅ 2 = ⋅ i1 ⋅ i2 , (5.8a) i2 B1 ∆l2 l 2π ⋅ a 2π ⋅ a - siła Ampere’a działająca na jednostkę długości drugiego prze∆F2 wodu, pochodząca od prądu pierwszego przewodu ∆l 1 i 1 F2 i µ = i2 ⋅ B1 = i2 ⋅ µ ⋅ 1 = ⋅ i1 ⋅ i2 , (5.8b) B2 ∆F1 l ⋅ a ⋅ a 2 π 2 π a ∆F2 i2 B1 F1 F2 µ więc = = ⋅ i1 ⋅ i2 . (5.8c) ∆l 2 l l 2π ⋅ a Widać, że przewody odpychają się przy przeciwnym zwrocie prądów, a przyciągają – przy zgodnym. F Jeśli: i1 = i2 = 1 A, µ = µ 0 = 4π ⋅ 10 −7 H/m, a = 1 m, to = 2 ⋅ 10 −7 N/m. l W ten sposób, za pomocą siły oddziaływania elektrodynamicznego przewodów z prądem elektrycznym, definiuje się podstawową jednostkę elektryczną: amper (A) jest natężeniem prądu, który płynąc w dwóch prostoliniowych, nieskończenie długich przewodach o pomijalnie małym przekroju kołowym, umieszczonych w próżni i biegnących równolegle do siebie w odległości 1 m, wywołuje między nimi siłę równą 2⋅10-7 N na każdy metr długości. Diamagnetyki i paramagnetyki O magnetycznych właściwościach ciał decyduje budowa atomów i ich przestrzenne, wzajemne ułożenie. Wspomniane wcześniej prądy molekularne, odpowiadające orbitalnym i spinowym ruchom elektronów oraz przypisanym im orbitalnym i spinowym momentom magnetycznym, są głównym źródłem wypadkowych pól magnetycznych atomów. Ruchom protonów i neutronów wewnątrz jąder atomów odpowiadają wypadkowe momenty magnetyczne jąder, ale są one około 2000 razy mniejsze od orbitalnego i spinowego momentu elektronu. Jeśli atomy ciała nie wytwarzają wypadkowego pola magnetycznego w nieobecności zewnętrznego pola magnetycznego, czyli pola orbitalne oraz spinowe atomów kompensują się, to ciało takie zalicza się do diamagnetyków. 5. Magnetostatyka. Cewki indukcyjne 97 pµ 1 Pod wpływem zewnętrznego pola magnetycznego występują w B=0 nich niewielkie zmiany wypadkowych momentów magnetyczpµ 1 = pµ 2 pµ 2 pµ = pµ 1 + pµ 2 = 0 nych par elektronów, które zajmują w atomach te same poziomy energetyczne (rys. obok). Reakcja każdej pary elektronów na zewnętrzne pole magnetyczne jest podobna. Powstaje słabe, B≠0 pµ 1’ wypadkowe wewnętrzne pole magnetyczne, skierowane przeB p ’ < p ’ µ 1 µ 2 ciwnie do pola zewnętrznego. Efekt ten, wyrażający się osłabiepµ ’ = pµ 1’+ pµ 2’≠ 0 pµ 2’ niem w nikłym stopniu pola zewnętrznego, określa się jako efekt diamagnetyczny. Jeśli atomy ciała wytwarzają wypadkowe pole magnetyczne, czyli pola orbitalne oraz spinowe atomów nie kompensują się, a kierunki i zwroty pól w ramach tworzonych przez cząsteczki struktur przestrzennych są zupełnie dowolne, to ciało takie zalicza się do paramagnetyków. Atomy paramagnetyków można przedstawić jako elementarne magnesy, które dążą do zajęcia położenia zgodnego z polem B=0 × zewnętrznym (rys. obok). Działanie to, utrudniane w znacznym stopniu przez ruchy cieplne cząsteczek, prowadzi do powstania wypadkowego wewnętrznego pola magnetycznego, skierowanego zgodnie z polem zewnętrznym. Wynikiem jest niewielkie B≠0 × wzmocnienie pola zewnętrznego, określane jako efekt paramagnetyczny. W paramagnetykach występuje również efekt diamagnetyczny, ale jest on słabszy od paramagnetycznego. Zewnętrzne pole magnetyczne nie wpływa zatem wyraźnie na zmianę ustawienia dipoli magnetycznych w dia- i paramagnetykach. Ciała te nie mają szczególnych własności magnetycznych. Przenikalność magnetyczna względna diamagnetyków jest znikomo mniejsza, a paramagnetyków – znikomo większa od 1 (np. srebro ma µr ≅ 0,99998, zaś aluminium 1,00002). Diamagnetyki są przez magnes słabo odpychane, a paramagnetyki słabo przyciągane. Ferromagnetyki Nadzwyczajne właściwości magnetyczne wykazują ferromagnetyki. Ich kryształy dzielą się na elementarne przestrzenne obszary samorzutnego namagnesowania, w których atomowe pola magnetyczne (typu paramagnetycznego) są zorientowane zgodnie, chociaż w różny sposób w poszczególnych obszarach. Obszary te nazwano domenami magnetycznymi. Domeny wyraźnie reagują na pojawienie się zewnętrznego pola magnetycznego. Dążą do zorientowania swych pól zgodnie z polem zewnętrznym (dotyczy to głównie momentów spinowych elektronów) przez przejmowanie i podporządkowanie tej orientacji części cząsteczek sąsiednich domen i przez „poprawę” własnego ustawienia. Nazywa się to poglądowo obrotem i rozrostem domen, chociaż jedno i drugie zjawisko polega w zasadzie na tym samym: zmianie orientacji momentu dipoli magnetycznych. Efektem tego „przeorientowania” jest magnesowanie się ciała. Ferromagnetyk nienamagnesowany jest silnie przyciągany przez magnes, bowiem w wyniku przeorientowania domen sam staje się magnesem. Po usunięciu zewnętrznego pola pozostaje w ferromagnetyku wierzchołek jakieś namagnesowanie. Zależnie od tego, jak jest ono duże, pętli histerezy B mówi się o materiale, że jest magnetycznie miękki albo magneBs krzywa tycznie twardy. Materiałów magnetycznie twardych używa się magnesoBr do wyrobu magnesów trwałych. wania Hc H Zależność B = f(H) materiałów ferromagnetycznych przedstawia 0 krzywe magnesowania pierwotnego i pętle histerezy (rys. obok). pętla histerezy Przenikalność magnetyczna względna µr różnych ferromagnetyBs – indukcja ków – statyczna bądź dynamiczna poniżej punktu nasycenia – nasycenia zawiera się w przedziale wartości od kilkuset (nikiel – ok. 600) Br – remanencja Hc – koercja do kilkuset tysięcy (czyste żelazo – ok. 200 tysięcy). 98 Wykład XI Polaryzacja magnetyczna (magnetyzacja) Zjawisko powstawania wewnętrznego pola magnetycznego pod wpływem pola zewnętrznego nazywa się polaryzacją magnetyczną lub magnetyzacją – przez analogię do polaryzacji elektrycznej w dielektrykach. Na zasadzie podobnej analogii wprowadza się pojęcie wektora polaryzacji magnetycznej, krótko: polaryzacji magnetycznej lub magnetyzacji M (oznaczenie rezerwowe J), określonego wzorami: p µ .∆v . (5.9) M = lim ∆v →0 ∆v M =κ ⋅H , (5.10) gdzie: ∆v – objętość, pµ.∆v - suma momentów dipoli magnetycznych cząsteczek zawartych w objętości ∆v, κ - podatność magnetyczna środowiska, wielkość bezwymiarowa. Wypadkowe wewnętrzne pole magnetyczne może być skierowane – względem pola zewnętrznego – zgodnie (paramagnetyki i ferromagnetyki) lub przeciwnie (diamagnetyki), zatem κ może przybierać wartości dodatnie i ujemne. Indukcja magnetyczna wyraża się wzorem B = µ 0 ⋅ µ r ⋅ H = µ 0 ⋅ H + µ 0 ⋅ M = µ 0 ⋅ (1 + κ ) ⋅ H , (5.11a) µr = 1+ κ . czyli (5.11b) Prawa dotyczące obwodów strumienia stałego (magnetostatycznych) Pole magnetyczne związane z prądem stałym jest nazywane polem magnetostatycznym (magnetycznym statycznym). Polem magnetostatycznym jest także pole magnetyczne wytworzone przez magnes trwały. Zazwyczaj rozważa się przypadki pola magnetostatycznego w rdzeniu ferromagnetycznym (magnetowodzie) i występujących w nim szczelinach powietrznych. Stosowanie ferromagnetyka pozwala uzyskać koncentrację strumieni magnetycznych wzdłuż założonych dróg, które tworzą obwód magnetyczny (pojęcie to odnosi się do układów ze strumieniami stałymi w czasie i wolnozmiennymi). Obwód magnetyczny jest to zespół elementów tworzących drogi zamknięte dla strumieni magnetycznych, wraz ze źródłami tych strumieni, którymi są prądy elektryczne w uzwojeniach lub magnesy trwałe. Z powodu stosowania ferromagnetyków, obwody magnetyczne są z reguły nieliniowe. Gałęziami obwodu magnetycznego są odcinki o stałym strumieniu, zaś węzłami – miejsca rozgałęziania się strumieni gałęziowych. Gałęzie składają się na ogół z odcinków o stałym przekroju. Przyjmuje się, że pole magnetyczne jest w tych przekrojach równomierne. Suma strumieni magnetycznych w węzłach jest równa zeru (I prawo Kirchhoffa dla obwodu magnetycznego), co zapisuje się następująco: (5.12) ∑Φ k = 0 , k przy czym strumienie dopływające k-tych gałęzi bierze się tradycyjnie ze znakiem „plus”, a odpływające – ze znakiem „minus”. Zgodnie z prawem Ampere’a, wzdłuż oczek obwodu magnetycznego – z uzwojeniami jako źródłami pola – obowiązują następujące, równoważne zależności (II prawo Kirchhoffa dla obwodu magnetycznego): ∑ H k ⋅ l k = ∑ I k ⋅ z k , ∑U µ .k = ∑Θ k , ∑U µ .k = ∑ Fµ .k , (5.13a, b, c) k k przy czym: k U µ .k = H k ⋅ l k , k k Θ k = Fµ .k = I k ⋅ z k , k (5.13d, e) gdzie: Hk – natężenie pola magnetycznego w magnetyku k-tej gałęzi należącej do oczka, lk – długość drogi strumienia w magnetyku k-tej gałęzi należącej do oczka, Ik – prąd elektryczny w uzwojeniu k-tej gałęzi należącej do oczka, zk – liczba zwojów uzwojenia k-tej gałęzi należącej do oczka, 99 5. Magnetostatyka. Cewki indukcyjne Uµ.k – napięcie magnetyczne (mierzone w amperach) k-tej gałęzi należącej do oczka, Θk – przepływ prądu, inaczej wzbudność (w amperach) k-tej gałęzi należącej do oczka, Fµ.k – siła magnetomotoryczna (inaczej nazwany i oznaczony przepływ prądu) k-tej gałęzi należącej do oczka. Dla k-tych liniowych części (gałęzi) obwodu magnetycznego, np. szczelin powietrznych, wprowadza się pojęcia reluktancji (oporu magnetycznego) Rµ.k i permeancji (przewodności magnetycznej) Λµ.k : lk µ ⋅S 1 R µ .k = = k k , , (5.14a, b) Λ µ .k = µk ⋅ Sk R µ .k lk gdzie: lk – długość rozważanej, liniowej k-tej gałęzi obwodu magnetycznego, Sk – powierzchnia przekroju poprzecznego, przez którą przenika strumień k-tej gałęzi, µk – przenikalność magnetyczna materiału k-tej gałęzi. Jednostką permeancji jest henr (H) czyli omosekunda (Ω⋅s). Jednostką reluktancji jest odwrotność henra (H-1) czyli simens na sekundę (S⋅s-1). a) lk B Φ Φ k Rµ .k Skoro H = = , więc U µ .k = H k ⋅ l k = ⋅ Φ k = R µ .k ⋅ Φ k µ µ⋅S µk ⋅ Sk Uµ .k (rys. a), zatem liniowej części obwodu magnetycznego odpowiadają nastęące zależności (prawo Ohma dla obwodu magnetycznego – rys. b): puj b) Φ Rµ U µ = Rµ ⋅ Φ , Φ = Λµ ⋅ U µ , (5.15a, b) Uµ c) Φ zaś nierozgałęzionemu liniowemu obwodowi magnetycznemu można przypisać równania (rys. c): Θ = Rµ ⋅ Φ , Φ = Λµ ⋅ Θ , (5.16a, b) Rµ gdzie: Θ – przepływ całkowity, tzn. sumaryczny przepływ prądów uzwojeń; Rµ i Λµ – reluktancja i permeancja części albo całego obwodu liniowego. Θ Obwód magnetostatyczny nierozgałęziony Uzwojeniu nawiniętemu na rdzeń ze szczeliną powietrzną (rys. a) odpowiada nierozgałęziony obwód magnetyczny, złożony z dwóch części (rys. b): nieliniowej pasywnej (żelazo) i liniowej aktywnej (uzwojenie i szczelina powietrzna). Aby wyznaczyć Φ, znając Θ i wykres zależności nieliniowej Bż (Hż), można skorzystać z metody przecięcia charakterystyk, znanej z teorii obwodów elektrycznych. W układzie współrzędnych Uµ ,Φ wrysowuje się charakterystyki części nieliniowej Φ ż (Uµ .ż ) i liniowej Φ p (Uµ .ż ), a następnie określa parametry odpowiadające punktowi ich przecięcia (rys. c). Charakterystykę części nieliniowej pasywnej Φ ż (Uµ .ż ) uzyskuje się z przeskalowania charakterystyki magnesowania żelaza B(H), wg wzorów: U µ . ż = H ⋅ l ż , Φ ż = B ⋅ S ż . Charakterystyka części liniowej aktywnej Φ p (Uµ .ż ) wynika z równania obwodu: Θ = U µ . p + U µ . ż , czyli Θ = Rµ . p ⋅ Φ p + U µ . ż , zapisanego jako równanie prostej Φ p = Φ p (U µ . ż ) = Θ − U µ .ż , gdzie stałymi są Θ = z ⋅ i i Rµ . p = Rµ . p B, H a) i Φ b) Φp =Φ Sp . Φż =Φ Φp,Φż Θ Rµ .p lp z µ0 ⋅ S p c) Sż lż lp Θ Uµ .p Φ ż (Uµ .ż) Rµ .p Uµ .ż (Rµ .ż) Φ Φ p (Uµ .ż) Uµ .ż 0 Uµ .ż Θ 100 Wykład XI Zwykle nie przeskalowuje się danej wykreślnie charakterystyki magnesowania żelaza Bż (Hż) , tylko pozostaje przy współrzędnych Hż , Bż , dostosowując do nich charakterystykę części liniowej: B p ' (H ż ) = Φ (H ż ) Sż = U µ. p (H ż ) Rµ . p ⋅ S ż = Θ − H ż ⋅ lż Rµ . p ⋅ S ż Bż Θ (rys. obok). Bż (Hż) Rµ .p⋅ Sż Punkt przecięcia charakterystyk Bż(Hż) i Bp’ (Hż) wyznacza Bż Bp’ (Hż) szukaną wartość indukcji magnetycznej Bż , stąd Φ = B ż ⋅ S ż . Hż 0 Hż Θ 1,4 1806 1,5 2846 Jeśli zależność nieliniowa Bż (Hż) dana jest w postaci numerycznej, lż to zwykle wyznacza się charakterystykę wypadkową Φ (Θ ), też w postaci numerycznej. 1 Φ Dla wartości Bż i Hż oblicza się wartości: Φ = B ż ⋅ S ż , Θ = U µ.ż + U µ. p = H ż ⋅ l ż + ⋅ ⋅ l p . µ0 S p Szukaną wartość Φ, przy danej wartości Θ, wyznacza się dokładnie na zasadzie interpolacji. Obliczanie wartości Θ, przy danych wartościach Bż lub Φ, jest dużo łatwiejsze, albowiem punktem wyjścia jest wielkość, do której bezpośrednio odnosi się związek nieliniowy. W powyższych rozważaniach pominięto wpływ grubości płytek na rdzeniu przy szczelinie powietrznej, ustalających powierzchnię jej przekroju (jeśli jest ona różna od powierzchni przekroju rdzenia). Przykład. W rdzeniu stalowym ze szczeliną powietrzną o danych: Sż = Sp = 25 cm2, lż = 120 cm, lp = 2 mm, uzwojenie wytwarza przepływ Θ = 2600 A. Szukana jest wartość strumienia Φ. Charakterystyka magnesowania rdzenia jest zadana numerycznie: B (T) H (A/m) 0,5 299 0,6 359 0,7 423 0,8 488 0,9 568 1,0 668 1,1 812 1,2 1002 1,3 1317 1,6 5134 Wyznacza się wartości Φ i Θ dla spodziewanego fragmentu wypadkowej charakterystyki Φ (Θ ), po czym znajduje wartości skrajne przedziałów, w którym są wartości: zadana Θ i szukana Φ. B (T) H (A/m) Φ (10-3 Wb) Θ (A) Obliczenie wartości Φ dla Θ = 2600 A: 0,8 0,9 1,0 1,1 488 568 668 812 2,00 2,25 2,50 2,75 1811 2114 2393 2725 2600 − 2393 ≅ 2,656 ; 2725 − 2393 Φ = 2,656⋅10-3 Wb . 2,5 + (2,75 − 2,5) ⋅ Obwód magnetostatyczny rozgałęziony Przykład. W rdzeniu stalowym ze szczeliną powietrzną (rys.) o danych: S1 = S2 = Sp = 25 cm2, S3 = 10 cm2, l1 = l2 = 60 cm, l3 = 40 cm, lp = 2 mm, uzwojenie wytwarza przepływ Θ = 2600 A. Szukana jest wartość indukcji Bp . Charakterystyka magnesowania rdzenia jest zadana numerycznie (jw.). Φ p = B p ⋅ S p = Φ 2 ; B2 = B p → H2 ; Φ1 Φ2 (Rµ .2) l1 Φ2 Φ1 l2 /2 U µ 3 = U µ 2 + U µ. p = l 2 ⋅ H 2 + l p ⋅ B p µ 0 ; Uµ 1 Φ3 Uµ 2 Φ3 (Rµ .1) H 3 = U µ3 l3 → B3 ; Φ 3 = B3 ⋅ S 3 ; Θ lp Uµ 3 l3 Uµ .p Θ Φ = Φ + Φ ; B = Φ S → H1 ; l2 /2 (Rµ .3) 1 Rµ .p Bp (T) 0,6 0,7 0,8 0,77 Φp (mWb) H2 (A/m) Uµ3 (A) H3 (A/m) 1,50 1,75 2,00 359 423 488 3 p 1 1 1 Θ = U µ1 + U µ3 = l1 ⋅ H1 + U µ3 . B3 (T) Φ1 (mWb) 1170 2925 1,503 3,00 1368 3420 1,525 3,28 1566 3915 1,547 3,55 ← wynik interpolacji B1 (T) 1,20 1,31 1,42 H1 (A/m) 1002 1366 2014 Θ (A) 1771 2188 2774 2600