Pierścienice
advertisement
PIERŚCIENICE SYSTEMATYKA Królestwo: Zwierzęta Podkrólestwo: Tkankowce Typ: Pierścienice (Annelida) Gromada (1): Wieloszczety Przedstawiciele: nereida, nalepian,sabella, afrodyta tęczowa. Gromada (2):Skąposzczety Przedstawiciele: dżdżownica ziemna, rurecznik mułowy, wazonkowie Gromada (3): Pijawki Przedstawiciele: pijawka rybia, pijawka końska, pijawka lekarska UKŁAD KRWIONOŚNY Układ zamknięty; składa się z 2 podłużnych naczyń głównych: grzbietowego (nad jelitem), tłoczącego krew do przodu oraz brzusznego (pod jelitem) krew płynie do tyłu. Naczynia te są połączone naczyniami okrężnymi (w przedniej części ciała ). Brak serca, funkcje tę pełni kurczące się naczynie grzbietowe ( u nereidy), naczynia okrężne (u dżdżownicy ). Krew jest zielona lub czerwona. UKŁAD NERWOWY Układ ma charakter drabinkowy. Składa się ze; zwoi nadgardzielowych, od których odchodzą włókna obrączki okołogardzielowej (łączą się ze sobą w mózg), łańcuszka nerwowego, złożonego ze zwojów segmentalnych rozmieszczonych w każdym metamerze, połączonych pniami nerwowymi. U niektórych pierścienic zwoje te zlewają się w jeden. Narządy zmysłów: liczne wieloszczety mają proste oczka. UKŁAD ODDECHOWY Pierścienice oddychają całą powierzczchnią ciała, pokrytą wilgotnym oskórkiem. UKŁAD POKARMOWY Składa się z 3 odcinków, rozpoczyna się otworem gębowym, a kończy odbytem: otwór gębowy > jama gębowa > gardziel (na jej powierzchni u form drapieżnych występują ząbki) > przełyk > wole > żołądek > jelito > odbyt Posiadają zęby służące do obrony i ataku. Gruczoły wapienne odpowiadają za neutralizację próchnicy. UKŁAD WYDALNICZY Układ metanefrydialny, zbudowany z urzęsionego lejka otwierającego się do jamy ciała oraz kanalika wydalniczego, uchodzącego otworem wydalniczym na zewnątrz. W każdym segmencie istnieje para nefrydiów, których kanaliki uchodzą do następnego segmentu i uchodzą na zewnątrz. UKŁAD MIĘŚNIOWY Występują gładkie mięśnie okrężne i wzdłużne. Mięśnie odpowiadają za poruszanie. UKŁAD SZKIELETOWY brak UKŁAD ROZRODCZY Wieloszczety są organizmami rozdzielnopłciowymi, dymorfizm płciowy zaznacza się stosunkowo słabo. Zapłodnienie jest na ogól zewnętrzne (powstaje larwa trochofora.) Pijawki i Skąposzczety są obojnakami (na ciele występuje siodełko umożliwiające krzyżowe zapłodnienie). Rozwój jest prosty bez stadium larwalnego. NARZĄDY ROZRODCZE: U osobników żeńskich: jajniki, jajowody U osobników męskich; jądra, nasieniowody, pęcherzyk nasienny SKORUPIAKI SYSTEMATYKA Królestwo: Zwierzęta Podkrólestwo: Tkankowce Typ: Stawonogi Gromada: Skorupiaki (Crustacea) Przedstawiciele: rozwielitka, oczlik, pąkla, kiełż, garnela właściwa, rak rzeczny , rak pustelnik , rak błotny, homar, krab, krewetka, langusta UKŁAD KRWIONOŚNY Układ otwarty. W układzie krwionośnym raków wyższych wyodrębnia się serce o cewkowatym kształcie położone po stronie grzbietowej. Krew jest bezbarwna. UKŁAD NERWOWY Układ scentralizowany w postaci łańcuszka brzusznego Zwoje nerwowe łączą się w większe odcinki. Zwój nadprzełykowy przekształca się w mózg, od którego biegną nerwy do oczu o budowie złożonej oraz do narządów dotyku i węchu Narządy zmysłów: 2 pary czółków, oczy na słupkach, 1 para statocystów. UKŁAD ODDECHOWY W postaci pierzastych skrzeli, pokrytych pokrywą skrzelową. Ruch odnóży napędza wodę do skrzeli. UKŁAD POKARMOWY Składa się z 3 odcinków.Jelito przednie: składa się z przełyku i żołądka dzieli się na: *część żującą rozdrabnianie pokarmu *część cedzącą - filtrowanie treści żołądkowej Jelito środkowe: zachodzi tu trawienie i wchłanianie, do jelita środkowego uchodzą gruczoły: wątrobowy i trzustkowy. Jelito tylne: wydalanie UKŁAD WYDALNICZY Występują gruczoły czułkowe u nasady drugiej pary czułków. Przewody wyprowadzające tych gruczołow rozszerzają się, tworząc pęcherz moczowy. UKŁAD MIĘŚNIOWY Mięśnie poprzecznie prążkowane: szczękowe, tułowiowe, odwłokowe. UKŁAD ROZRODCZY Skorupiaki są rozdzielnopłciowe. Przeważnie rozmnażają się płciowo, ale mogą rozmnażać się bez udziału samców z jaj nie zapłodnionych (partenogeneza).Jedne z nich przechodzą rozwój prosty (bez formy poczwarki), inne złożony. OWADY SYSTEMATYKA Królestwo: Zwierzęta (Animalia) Podkrólestwo: Beztkankowce (Parazoa) Typ: Stawonogi (Arthropoda) Gromada: Owady (Incecta) Przedstawiciele: rybik cukrowy, ważki, karaluch, modliszka zwyczajna, mszyce, pluskwa domowa, stonka ziemniaczana, pszczoła miodna, trzmiel, szerszeń, jedwabnik morwowy, skorek pospolity, mrówka, chrabąszcz majowy, turkuć podjadek, pływak żółtobrzeżek, patyczak, jelonek rogacz,termit, wesz, nartnik, komar, mucha domowa, pasikonik zielony, widlik, motyle, np.: paz królowej, niepylak apollo, modraszek lazurek, cytrynek, mieniak strużyk, motyl rajski, czerwończyk dukacik, kraśnik zmienny, rusałka pawik, zawisak tawulec. CHARAKTERYSTYKA Wśród stawonogów owady stanowią najliczniejszą i najwyżej stojąca grupę pod względem rozwoju. Są bardzo szeroko rozprzestrzenione na kuli ziemskiej. Żyją w środowiskach: lądowych i wodnych, wykazując wysoki stopień przystosowania. Ciało owadów jest podzielone na trzy części: głowę, tułów i odwłok. Przeważnie są uskrzydlone i posiadają trzy pary odnóży tułowiowych .Na głowie znajduje się najczęściej para oczu złożonych, para czułków i aparat gębowy. Kształt głowy może być różny, np.: wydłużony lub półkulisty. Czułki mogą być: szczeciniaste, nitkowate, paciorkowate, pierzaste, grzebykowate, wachlarzykowate. Są one bardzo ważnym organem owada, ponieważ mieszczą sie w nich narządy dotyku i węchu. W zależności od rodzaju spożywanych pokarmów u owadów występuje kilka typów aparatów gębowych: * gryzące służą do rozdrabniania pokarmu (karaluch) * gryząco liżące są przystosowane do pobierania pokarmu stałego i płynnego * ssąco kłujące występują u pluskwiaków i komara * liżące są przystosowane do zlizywania płynnego pokarmu * ssące właściwe dorosłym motylom Tułów składa się z trzech segmentów: przedtułowia, śródtułowia i zatułowia.Na tułowiu osadzone są narządy ruchu owada : nogi i skrzydła. Wszystkie owady maja po trzy pary nóg.W zależności od rodzaju wykonywanych ruchów nogi mają różnorodną budowę: * kroczne np.: karaczany, chrząszcze * skoczne np.: pchły, szarańczaki * grzebne u turkucia podjadka *czepne np.: wszy * pływnwe niektórych owadów wodnych Skrzydła są osadzone na śródtułowiu i zatułowiu. Niektóre owady mają obie pary skrzydełjednakowo zbudowane, u innych są one odmienne i spełniają różne czynności. Większość owadów ma 2 pary skrzydeł. Skrzydła mogą być: * błoniaste, w których przebiegają tchawki, nerwy i naczynia; mogą być przejrzyste, lub matowe, pokryte łuskami, lub włoskami * skórzaste są grubsze, nieprzezroczyste i spełniają rolę spadochronu * skrzydła zwane pokrywami są stwardniałymi skrzydłami pierwszej pary, pod którymi kryją się błoniaste drugiej pary, służące do lotu. Odwłok jest największą częścią ciała owada. Znajdują się w nim prawie wszystkie narządy wewnętrzne. U samic niektórych owadów na odwłoku wykształca się pokładełko, które służy do składania jaj. U pszczołowatych występuje żądło, służące do obrony. Ciało owada pokrywa jednowarstwowy nabłonek, którego komórki wytwarzają pancerz kutikularny. Nabłonek pokrywający ciało obfituje w gruczoły jedno i wielokomórkowe, np.: g. woskowe i wonne.Ubarwienie owadów zależy od obecności barwnych substancji w samej kutikuli lub w nabłonku oraz od struktury kutikuli pokrywającej ich ciało. Wspaniałe metaliczne barwy wielu owadów należą do barw strukturalnych, tzn. wywołanych zjawiskiem rozszczepiania się promieni świetlnych w nierównościach kutikuli, jak i tym, że kąt odbicia się promieni bywa różny. Ubarwienie owadów ma różne znaczenie, przede wszystkim obronne, przyczynia się do zachowania gatunku. Ubarwienie jest przeważnie podobne do barwy otoczenia. UKŁAD KRWIONOŚNY Jest to układ otwarty. Serce ma postać segmentowanej rurki z rozszerzonymi komorami. Są w nim ostia i zastawki. Krew (hemolimfa) jest pompowana ku przodowi do aorty, wylewa się i krąży w jamie ciała. Brak barwnika przenoszącego gazy oddechowe. Krew jest bezbarwna. UKŁAD NERWOWY Ma formę łańcuszka, składa się z obrączki okołoprzełykowej i 3 zwojów tułowiowych, do 10 zwojów odwłokowych i ich połączeń. Większa część układu znajduje się po brzusznej części ciała. Owady posiadają komórki zmysłowe umieszczone w czułkach, odpowiadające za węch, dotyk i słuch. Posiadają oczy o złożonej budowie. Wykazują złożone zachowania instynktowne. UKŁAD ODDECHOWY Występują rozgałęzione w całym ciele tchawki, które oplatają wszystkie narządy. Przez wilgotne powierzchnie chitynowych ścianek najcieńszych tchawek zachodzi wymiana gazowa. Powietrze jest aktywnie pompowane do tchawek dzięki skurczom mięśni odwłoka. Rozbudowany układ tchawkowy powoduje, iż owadom wystarcza otwarty układ krążenia. UKŁAD POKARMOWY Typowa budowa stawonogów: 3 odcinki. Dobrze rozwinięte gruczoły ślinowe (trawienne), gruczoły te produkują wosk u pszczoły, jedwab u jedwabnika, obniżają krzepliwość krwi u komara. Ich wydzielina zwilża pokarm o stałej konsystencji. UKŁAD WYDALNICZY Są to cewki Malphiniego, czyli palczaste uchyłki leżące na granicy jelita środkowego i tylnego. W cewkach gromadzone są szkodliwe produkty przemiany materii, następnie transportowane sądo światła jelita i usuwane wraz z odchodami przez odbyt. Produktem jest kwas moczowy. UKŁAD MIĘŚNIOWY Występują mięśnie odwłoka. Przy pancerzu są mięśnie, które poruszają skrzydłami i odnóżami. UKŁAD SZKIELETOWY Jest to cienki pancerzyk zewnętrzny. UKŁAD ROZRODCZY Przeobrażenie zupełne (z formą poczwarki, np.; u motyla) lub przeobrażenie niezupełne (bez formy poczwarki, np.: u konika polnego). Zapłodnienie jest wewnętrzne. Są rozdzielnopłciowe, występuje dymorfizm płciowy. U pszczoły występuje partenogeneza, czyli dzieworództwo. Jest to rozmnażanie bez udziału samca. U samic występuje pokładełko, a u samca narząd kopulacyjny. PŁAZY Płazy są zwierzętami ziemno-wodnymi i przez to zasięg ich występowania ogranicza się przede wszystkim do terenów przybrzeżnych wód słodkich miejsc podmokłych i bagnistych. Ze względu na to, że są zmiennocieplne, zasiedlają w szczególności okolice strefy międzyzwrotnikowej. W klimacie strefy umiarkowanej na okres zimy zapadają w stan odrętwienia, tzn. przestają pobierać pokarm, zagrzebują się w ziemi lub na dnie zbiorników wodnych i prawie w bezruchu trwają do wiosny. W Polsce żyje kilkanaście gatunków płazów. Płazy mają dużą spłaszczoną głowę, która bezpośrednio łączy się z tułowiem. U wielu płazów beznogich i ogoniastych za tułowiem występuje dobrze wykształcony ogon. Opływowy kształt ciała jest przystosowaniem się do życia w wodzie. Płazy ogoniaste i bezogonowe mają dwie pary kończyn, które umożliwiają zarówno poruszanie się po lądzie, jak i pływanie w wodzie (niektóre palce u wielu płazów są spięte błoną pławną). Na głowie znajduje się duży otwór gębowy, para wypukłych oczu pokrytych powiekami, parzyste nozdrza z klapkami skórnymi oraz dwa otwory słuchowe pokryte błoną bębenkową, która zamyka kanał ucha środkowego. Osadzenie oczu i nozdrzy na grzbietowej stronie głowy umożliwia obserwację środowiska i wymianę gazową, gdy płaz jest częściowo zanurzony w wodzie. Powieki natomiast chronią oczy przed wysychaniem na lądzie. Skóra jest wilgotna, ponieważ w rogowaciejącym i złuszczającym się naskórku znajdują się wielokomórkowe gruczoły śluzowe, których wydzielina (śluz) zwilża i „smaruje" powierzchnię naskórka. Warstwa śluzu na powierzchni ciała w czasie pływania zmniejsza opór wody, a na lądzie częściowo chroni skórę przed wysychaniem. Tylko płazy beznogie mają drobne łuski, wytworzone przez skórę właściwą. Barwę ciału nadają skupienia barwnika (pigmentu) w komórkach barwnikowych (pigmentowych), znajdujących się w naskórku i w skórze właściwej. Brunatnozielonkawe ubarwienie większości płazów pełni rolę maskującą, a kontrastowe zestawienia barw (czerwonej, pomarańczowej, żółtej i czarnej) u niektórych z nich, np. u czarno-żółtej salamandry plamistej, mają odstraszać drapieżniki. Wspomagającą funkcję obronną pełnią także wydzieliny wielokomórkowych gruczołów jadowych, występujących w skórze wielu płazów. Układ szkieletowy i mięśniowy płazów różni się od układu ruchowego ryb dość znacznie. Czaszka ma dwa ktykcie potyliczne (specyficzne wyrostki), które wchodząc w zagłębienia kręgu szyjnego dają ruchome połączenie czaszki z kręgosłupem. Umożliwia to ruch głowy tylko w płaszczyźnie pionowej i ułatwia wystawianie głowy ponad wodę. Ze względu na wykształcone płuca, łuki skrzelowe w czaszce płazów zanikają lub ich funkcja jest inna niż u ryb. Końcowe łuki skrzelowe tworzą szkielet krtani, który zbudowany jest z parzystych chrząstek, stanowiących oparcie dla błon głosowych. Dzięki połączeniu z odpowiednimi więzadłami i mięśniami chrząstki te zwężają lub rozszerzają szczelinę krtani. Część łuku gnykowo-żuchwowego uległa przekształceniu w strzemiączko - pierwszą kosteczkę słuchową. Cała czaszka jest bardzo delikatna. Kręgosłup zróżnicowany jest na cztery odcinki: szyjny, piersiowy, krzyżowy i ogonowy. Część szyjną tworzy jeden kręg, nazywany atlasem (dźwigaczem), którego panewki (wgłębienia) łączą się stawowo z kłykciami potylicznymi. Część piersiowa składa się z kilku kręgów, a część krzyżowa tylko z jednego. Kręgi ogonowe występują w dużej liczbie u płazów ogoniastych i beznogich, natomiast u bezogonowych zrośnięte są w jedną kość, nazywaną urostylem. U niektórych płazów (głównie u beznogich i niektórych ogoniastych) z wyrostkami poprzecznymi kręgów piersiowych połączone są żebra. Płazy bezogonowe i niektóre ogoniaste mają wykształcony mostek - element szkieletu położony po stronie brzusznej; przytwierdzone są do niego kości pasa barkowego, co wzmacnia osadzenie kończyn przednich. Pas barkowy składa się z dwóch obojczyków, dwóch kości kruczych i dwóch łopatek. W porównaniu z rybami u płazów pas barkowy utracił łączność z czaszką, natomiast za pomocą mięśni powiązany jest z kręgosłupem. U bezogonowych i niektórych ogoniastych pas barkowy dodatkowo połączony jest z mostkiem. W łopatkach (tuż przy kościach kruczych) są panewki stawowego połączenia kończyn przednich. Kończyny tylne osadzone są stawowo w panewkach pasa miednicowego, który zbudowany jest z dwóch kości biodrowych, dwóch kości kulszowych i dwóch kości tonowych zrośniętych ze sobą. Kości biodrowe połączone są z wyrostkami poprzecznymi kręgu krzyżowego, co wzmacnia osadzenie kończyn tylnych Kości przedramienia (łokciowa i promieniowa) oraz podudzia (goleniowa i strzałkowa) są zrośnięte. W kończynie przedniej zachowane są na ogół cztery palce, a w tylnej pięć. Stawy łokciowy i kolanowy skierowane są na boki (poza obręb ciała), przez co ciało płazów nie jest dźwigane na kończynach. Płazy bezogonowe mają dobrze wykształcone kończyny tylne, o wydłużonych kościach, co umożliwia im skakanie i pływanie. Płazy beznogie utraciły kończyny i poruszają się podobnie jak dżdżownice. Metameryzacja mięśni, wyraźna u ryb, pozostała jedynie u płazów beznogich. Wraz z pojawieniem się kończyn u płazów ogoniastych zachowała się jedynie w odcinku ogonowym, a u płazów bezogonowych i ogoniastych zachowana jest śladowo w mięśniach tułowia. Poszczególne mięśnie tworzą oddzielne grupy funkcjonalne, które umożliwiają ruch elementów szkieletu (w szczególności kończyn) i przez to całego ciała. Układ pokarmowy rozpoczyna się jamą gębowo-gardłową. U niektórych płazów bezogonowych (żaby) język jest rozwidlony na końcu i przytwierdzony do przedniej części szczęki dolnej, co umożliwia szybkie wyrzucanie go (porusza się jak otwierająca się klapka) i chwytanie pokarmu. Na podniebieniu znajdują się drobne ząbki. Do jamy gębowo-gardłowej dochodzą parzyste przewody nosowe, tworząc w ten sposób nozdrza wewnętrzne. Z jamą gębowo-gardtowa kontaktuje się krtań oraz za pomocą przewodów Eustachiusza jama ucha środkowego. W dalszej części układu pokarmowego płazów występują takie same narządy, jakie spotykamy u ryb. Układ pokarmowy zakończony jest kloaką, czyli rozszerzonym odcinkiem jelita prostego, do którego uchodzi układ wydalniczy i rozrodczy. Dorosłe płazy są drapieżnikami polują na drobne zwierzęta, np.: owady, pajęczaki, pierścienice lub mięczaki. Układ oddechowy. Wymiana gazowa zachodzi przez dobrze unaczynioną i wilgotną skórę, ścianki jamy gębowo-gardłowej oraz narządy oddechowe płuca lub skrzela. Larwy płazów mają skrzela. Najczęściej są to pierzaste wyrostki umieszczone za głową - tzw. skrzela zewnętrzne. Większość dorosłych płazów (oprócz np. salamandry bezpłucnej) ma płuca w postaci parzystych, cienkościennych worków o mniej (traszka) lub bardziej (salamandra) pofałdowanych ściankach. Powietrze z jamy gębowo-gardłowej dostaje się do płuc przez krtań i krótką tchawicę. Wymiana powietrza w płucach możliwa jest dzięki ruchowi dna jamy gębowogardłowej, odpowiednio zsynchronizowanemu z otwieraniem i zamykaniem krtani i nozdrzy zewnętrznych. Układ krwionośny larw płazów jest zbudowany podobnie jak u ryb. Znaczna przebudowa tego układu następuje wraz z rozwojem płuc u dorosłych płazów. Tworzą się dwa obiegi krwi (maty induży), a serce staje się trójdziatowe, ponieważ następuje podział przedsionka na prawy i lewy. W obiegu małym krew z komory serca kierowana jest tętnicami ptucnymi do płuc, z których doprowadzana jest żytami płucnymi do przedsionka lewego i ponownie do komory. W obiegu dużym krew z komory wyprowadzana jest rozgałęzioną aortą do pozostałych części ciała, skąd powraca żyłami do prawego przedsionka. Dzięki dwóm obiegom ruch krwi w całym układzie jest szybszy niż u ryb, ale mieszanie się (chociaż minimalne) krwi natlenowanej z odtlenowaną w komorze serca nie jest rozwiązaniem doskonałym Ze względu na to, że płazy mają dwa obiegi krwi, ich naczynia krwionośne są bardziej zróżnicowane niż u ryb. Do przedsionka prawego doprowadzana jest krew poprzez zatokę żylną trzema żyłami. Są to dwie żyty czcze przednie, zbierające krew ze skóry i przedniej części ciała, oraz pojedyncza żyta czcza tylna, która zbiera krew z tylnej części ciała. Do przedsionka lewego doprowadzana jest parzystymi żyłami płucnymi krew natlenowaną w płucach. Krew z obu przedsionków wtłaczana jest do komory, gdzie znajduje się krew mieszana. Odpowiednia budowa znajdującego się za komorą stożka tętniczego, zawierającego zastawkę, umożliwia częściową segregację krwi. Krew najbardziej natlenowaną kierowana jest parzystymi tętnicami głowowymi do przedniej części ciała, mieszana – parzystymi łukami aorty do reszty ciała, a najbardziej odtlenowaną jest kierowana parzystymi tętnicami płucnymi do płuc Układ wydalniczy ma budowę taką samą jak uktad ryb: parzyste nerki (typu pranercza), moczowody i pęcherz moczowy. Ujście tego układu u dorosłych płazów znajduje się w kloace. Płazy są zwierzętami, które wydalają przede wszystkim mocznik. Układ nerwowy i narządy zmysłów. W porównaniu z rybami, u płazów zaszły niewielkie zmiany w organizacji układu nerwowego. Jedynie kresomózgowie rozrosło się i podzieliło na dwie półkule, pozostałe części układu centralnego zachowały ten sam plan budowy (ułożenie liniowe) i zróżnicowanie funkcjonalne. W układzie obwodowym płazów wykształciły się nerwy, które kierują pracą mięśni kończyn. W budowie i funkcjonowaniu narządów zmysłów płazów możemy dostrzec przystosowanie się do życia na lądzie. Oczy, zaopatrzone w powieki, mają dwuwypukłą soczewkę (u ryb jest okrągła), ale akomodacja soczewki jest podobna jak u ryb. Narząd słuchu jest rozbudowany o ucho środkowe, którego jama powstała z I szczeliny skrzelowej, położonej u ryb między łukami szczękowym i gnykowo-żuchwowym. Ta część ucha umożliwia odbieranie fal dźwiękowych i ich wzmacnianie poprzez drgania strzemiączka przyczepionego do błony bębenkowej. Drgania strzemiączka podrażniają narząd słuchu w uchu wewnętrznym i dzięki temu płazy odbierają dźwięki z otoczenia. Wyrównywanie ciśnienia powietrza po obu stronach bardzo delikatnej błony bębenkowej następuje przez przewód Eustachiusza. Doskonalą się też narząd węchu, umieszczony w przewodach nosowych, oraz narząd smaku - w jamie gębowej. Układ rozrodczy, rozmnażanie i rozwój płazów. Płazy są zwierzętami rozdzielnopłciowymi, z zaznaczonym dymorfizmem płciowym, który przejawia się przede wszystkim jaskrawszym ubarwieniem samców. Niektóre gatunki (żaba wodna, kumak nizinny) w okresie rozrodu wydają charakterystyczny rechot, wzmacniany przez rezonatory głosowe. Rozwinięte modzele, będące zgrubieniami skórnymi na pierwszych palcach kończyn przednich, służą do przytrzymywania samicy podczas zapłodnienia. Okres godów w naszej strefie klimatycznej przypada na wiosnę (od marca do maja). U większości płazów bezogonowych zachodzi zapłodnienie zewnętrzne, które polega na tym, że samiec polewa spermą jaja w momencie składania ich przez samicę. U płazów ogoniastych i niektórych beznogich zachodzi zapłodnienie wewnętrzne, a rolę narządu kopulacyjnego pełni wysuwający się stek. Zapłodnione jaja, tzw. skrzek, lub rodzące się larwy (u salamander) składane są w wodzie. Rozwój płazów przebiega z przeobrażeniem i postać larwalna - kijanka, przez pewien czas musi żyć w wodzie. Taki sposób rozrodu i rozwój uzależnia płazy od środowiska wodnego. Niektóre opiekują się jajami lub kijankami, np. grzbietoród amerykański nosi jaja w zagłębieniach na grzbiecie, a samiec żaby Darwina przechowuje kijanki w rezonatorze. MIĘCZAKI SYSTEMATYKA Królestwo: Zwierzęta (ANIMALIA) Podkrólestwo: Tkankowce (METAZOA) Typ: Mięczaki (Mollusca)Gromada (1): Ślimaki (Gastropoda) Przedstawiciele: ślimak winniczek, błotniarka stawowa, aplyzja, pomrów wielki, ślinik, rozkolec, żyworódka. Gromada (2): Małże (Bivalvia) przedstawiciele: skójka, omułek jadalny, racicznica, groszówka, perłopław, sercówka, ostryga, szczeżuja, przydacznia olbrzymia Gromada (3): Głowonogi (Cephalopoda) Przedstawiciele: mątwa, kałamarnica, kasjopeja, łodzik, żeglarek, ośmiornica. Mięczaki są po stawonogach, typem najliczniejszym, obejmującym ok. 130 tys. gatunków. Należą do nich różnorodne zwierzęta o ciele miękkim, nie podzielonym na wyrazne odcinki. Z wyjątkiem większości ślimaków, odznaczają się one dwuboczną symetrią ciała. Ciało mięczaka przykrywa od strony grzbietowej silnie rozwinięty fałd skórny, zwany płaszczem; muszla powstaje z wydzieliny gruczołów płaszcza. Mięczaki żyją w morzach, w wodach słodkich i na lądzie, zasiedlając strefę wód przybrzeżnych. Tylko nieliczne gatunki są pasożytami. Mięczaki obejmują kilka gromad, z których 3 najważniejsze to: ślimaki,małże, głowonogi ŚLIMAKI: większość ślimaków ma budowę asymetryczną. Spiralnie skręcona muszla przechylona jest wierzchołkiem zwykle na prawą stronę ciała. Również z prawej strony ciała znajdują się: otwór oddechowy, odbytowy, wydalniczy i płciowy. Wór trzewiowy mieści w sobie organy wewnętrzne także zbudowane asymetrycznie. Od innych gromad mięczaków ślimaki różnią się nie tylko asymetrią, lecz także dobrze wyodrębnioną głową oraz nogą zaopatrzona zwykle w podeszwę służącą do pełzania lub pływania. Wśród ślimaków spotykamy formy lądowe i wodne. UKŁAD KRWIONOŚNY: Jest otwarty (krew częściowo krąży wewnątrz naczyń krwionośnych, część wlewa się do jamy ciała). Większość gatunków ma serce złożone z jednej komory i jednego przedsionka. UKŁAD NERWOWY: Zbudowany jest ze zwojów mózgowych, nożnych i trzewiowych, połączonych spoidłami. Od zwojów mózgowych odchodzą włókna nerwowe, unerwiające narządy zmysłów. Zmysł węchu mieści się głównie w czułkach drugiej pary, zmysł smaku na fałdach skórnych po bokach głowy. Wrażenia świetlne odbiera ślimak za pomocą prostych oczu oraz całej wystającej z muszli powierzchni ciała. Również na powierzchni ciała mieszczą się komórki umożliwiające ślimakowi odczuwanie ruch powietrza, wahań temperatury, wilgotności, właściwości chemicznych podłoża itp. UKŁAD ODDECHOWY Ślimaki oddychają za pomocą pierzastego skrzela albo tzw. płucami. Płuca te wykształcają się u niektórych form lądowych i słodkowodnych, gdy skrzela ich ulegają zanikowi. Formy słodkowodne oddychają powietrzem atmosferycznym, są płucodyszne. W celu wymiany powietrza w jamie płaszcza ślimaki muszą co pewien czas wypływać na powierzchnię wody. UKŁAD POKARMOWY Przewód pokarmowy zaczyna się u wielu gatunków ruchomym, wciągalnym ryjkiem, służącym do pobierania pokarmu roślinnego, chwytania drobnych zwierząt i wysysania innych mięczaków. Z przodu głowy znajduje się otwór gębowy, uzbrojony w szczękę i język. Z jamy gębowej pokarm dostaje się do gardzieli, do której uchodzą przewody gruczołów ślinowych. Dzięki fermentom zawartym w ślinie trawienie skrobi zaczyna się w gardzieli. Gardziel przechodzi z kolei w przełyk rozszerzający się w workowaty żołądek. Do żołądka uchodzą przewody trzech dużych płatów wątroby położonej w górnych skrętach muszli. Wydzielina wątroby spływa do żołądka, miesza się z pokarmem i ułatwia trawienie. W ątroba magazynuje również różne substancje zapasowe. Wychodzące z żołądka jelito tworzy pętle i skręca ku przodowi jako jelito cienkie, a następnie odbytowe, uchodzące na zewnątrz z prawej strony ciała. UKŁAD WYDALNICZY Układ wydalniczy tworzy nerka, z reguły nieparzysta (będąca przekształconym metanefrydium) i odchodzący od niej długi moczowód zakończony otworem wydalniczym. U form lądowych szkodliwe produkty przemiany materii usuwane są w postaci kryształków kwasu moczowego, a u form wodnych w postaci amoniaku i mocznika. Ponadto nerka odgrywa podstawową rolę w utrzymaniu właściwego ciśnienia osmotycznego w całym ciele mięczaka. UKŁAD ROZRODCZY Podobnie jak wszystkie mięczaki, ślimaki rozmnażają się wyłącznie płciowo. Płucodyszne są obojnakami, natomiast do skrzelodysznych należą zarówno rozdzielnopłciowe, jak i obojnaki. Formy wodne składają jaja w skupiskach po kilkanaście lub więcej, lądowe natomiast składają jaja pokryte silną błonką pojedyńczo lub w skupiskach, do wygrzebanej nogą jamki. U form morskich postacią przejściową jest larwa typu trochofory, przypominająca larwę pierscienic morskich; u form lądowych rozwój przebiega bez stadiów larwalnych. Niektóre gatunki są żyworodne. MAŁŻE Są to mięczaki o budowie dwubocznie symetrycznej; ciało ich jest w dwu boków okryte płaszczem wyściełającym muszlę złożoną z dwu skorupek, połączonych elastycznym wiązadłem lub zamkiem umieszczonym po stronie grzbietowej muszli. Małże żyją w środowisku morskim, rzadziej występujące w zbiornikach słodkowodnych. Przedstawicielem naszych małżów jest słodkowdna szczeżuja. Małże często tworzą duże skupiska, np. w Zatoce Kilońskiej na powierzchni 1 m2 stwierdzono obecność 30 000 omułków. Małże przeważnie zagrzebują się w dnie, niektóre przytwierdzają się do skał lub kamieni, tak jak ostrygi. Małże nie mają głowy, czułków, oczu, a także szczęk i tarki. W ciele ich wyróżnia się m.in. płaszcz, worek trzewiowy, jamę płaszczową ze skrzelami (jest to przestrzeń między wewnętrzną powierzchnią płaszcza a nogą, która w tylnej części otwiera się na zewnątrz syfonami: dolnym wpustowym i górnym wyrzutowym) i umięśnioną nogę. UKŁAD KRWIONOŚNY Jest otwarty. Serce zbudowane z jednej komory i dwóch przedsionków, leży w osierdziu. Ku przodowi i ku tyłowi ciała wychodzą z serca aorty rozprowadzające krew po całym ciele. Z zatok żylnych krew wpływa do żył, przechodzi przez narządy wydalnicze, a następnie wpływa do tętnic skrzelowych. Ze skrzeli wraca do przedsionków, a z nich dostaje się do komory serca. Krew jest bezbarwna; składa się z osocza i białych ciałek krwi. UKŁAD NERWOWY Składa się ze zwojów nerwowych połączonych parzystymi spoidłami. Bardzo słabo rozwinięte narządy zmysłów, co wiąże się z odseparowaniem zwierzęcia zamkniętego w muszli od środowiska zewnętrznego. UKŁAD ODDECHOWY Małże oddychają za pomocą skrzeli, pobierając tlen z wody przepływającej stale przez jamę płaszczową. Skrzela znajdują się w jamie płaszcza po bokach nogi i są zbudowane z bogato unaczynionych, siateczkowatych blaszek. Niektóre gatunki mają skrzela słabo rozwinięte w postaci krótkich, płaskich listków skrzelowych. UKŁAD POKARMOWY Większość małży należy do filtratorów (zwierząt odcedzających z wody drobne organizmy i szczątki organiczne. Zdobywanie pokarmu ma charakter bierny; polega na przepuszczaniu przez jamę płaszczową wody i wychwytywaniu z niej cząstek pokarmowych przez urzęsione skrzela. Pokarm dostaje się z wodą przez syfon wpustowy do jamy płaszczowej, następnie przez otwór gębowy przechodzi do przełyku i żołądka, do którego wnikają soki trawienne z przewodów wątrobowych. Wychodzące z żołądka jelito, które ma zwiększoną przez podłużny fałd powierzchnię chłonną, tworzy w dolnej części ciała pętlę, następnie kieruje się ku grzbietowi, przebija osierdzie i komorę serca i kończy się otworem odbytowym położonym w okolicy syfonu wyrzutowego w tylnej części ciała. UKŁAD WYDALNICZY Układ wydalniczy stanowią parzyste, symetrycznie ułożone nerki, noszące nazwę organów Bojanusa. Otwierają się z jednej strony do osierdzia, a z drugiej po bokach ciała do jamy płaszcza. UKŁAD ROZRODCZY Większość małży jest rozdzielnopłciowa. Wszystkie przechodzą w swym rozwoju stadium swobodnie pływającej larwy (typu trochofory i weligera), która przekształca się w formę ostateczną. U wielu małży wylęganie i rozwój młodych zachodzi w jamie skrzelowej organizmu macierzystego. Jest to swoista forma opieki nad potomstwem. GŁOWONOGI Głowonogi są najwyżej uorganizowanymi pod względem morfologicznym i fizjologicznym mięczakami. Do głowonogów należą wyłącznie gatunki morskie. Żyją w ciepłych, tropikalnych wodach i żywią się rybami oraz skorupiakami. Ciało ma budowę dwubocznie symetryczną, składa się z części głowowej i z tułowia. Na głowie znajduje się wieniec czułków, czyli muskularnych ramion, i duże jaskrawo ubarwione oczy, przypominające u niektórych gatunków oczy kręgowców oraz jama gębowa wyposażona w parę szczęk w kształcie papuziego dzioba, służących do rozszarpywania schwytanego zwierzęcia. Ramiona pokryte licznymi przyssawkami, zaopatrzonymi dodatkowo w chwytliwe haczyki stanowią nie tylko organy ruchu, ale także służą do obrony i ataku. Liczba ramion wynosi 8 u ośmiornic lub 10 u dziesięciornic (mątwy i kałamarnice). Po stronie brzusznej w tylnej części tułowia znajduje się worek czernidłowy, a w nim gruczoły wytwarzające czarny barwnik. Mątwa wyrzuca zawartość worka na zewnątrz gdy czuje się zagrożona. Tworzy się wówczas wokół zwierzęcia ciemna osłona, która dezorientuje napastnika. Ciało okryte jest płaszcze przyrośniętym do niego po stronie grzbietowej, a po stronie brzusznej tworzącym obszerną jamę płaszczową. U większości żyjących gatunków muszla uległa zanikowi albo redukcji, przy czym szczątki jej ukryte są wewnątrz płaszcza. UKŁAD KRWIONOŚNY Ma złożoną budowę. Składa się z serca, leżącego po stronie brzusznej ciała i naczyń krwionośnych. Krew płynie w systemie naczyń, jednak w okolicy serca wlewa się do jamy okołosierdziowej, z tego względu uważa się, że układ krwionośny głowonogów jest prawie zamknięty. UKŁAD NERWOWY Wykazuje najdalej wśród bezkręgowców posuniętą koncentrację, a narządy zmysłów w związku z bardzo ruchliwym trybem życia, są dobrze rozwinięte. Są to statocysty, komórki zmysłowe oraz wcześniej już wspomniane oczy. UKŁAD ODDECHOWY W jamie płaszczowej głowonogów znajdują się jedna lub dwie pary skrzeli. UKŁAD POKARMOWY Jama gębowa uzbrojona jest w potężne szczęki, kształtu papuziego dzioba i w język opatrzony tarką. jak np. u flądrowatych, ostrzegające, odstraszające, tak jak np. u skrzydlicy, czy dezorientujące wroga. Skóra większości ryb pokryta jest twardymi łuskami. Łuski to charakterystyczne wytwory skóry właściwej, pokrywające dachówkowato ciało ryb. Pełnią one przede wszystkim funkcję ochronną. Tworzą na ciele ryby jak gdyby pancerz, który w znacznym stopniu zmniejsza możliwość zranienia, a także utrudnia atakowanie zwierzęcia przez pasożyty zewnętrzne. Układ szkieletowy i mięśniowy. Szkielet stanowi miejsce przyczepu mięśni, ochrania narządy wewnętrzne oraz bierze udział w ruchu. Szkielet ryby kostnoszkieletowej, jak sama nazwa wskazuje, jest kostny. Składa się ze szkieletu osiowego (elastycznego kręgosłupa połączonego z czaszką), szkieletu pasów (obręczy) oraz szkieletu płetw. czaszka ryb kostnoszkieletowych zbudowana jest z wielu kości i połączona nieruchomo z kręgosłupem. Szkielet czaszki składa się z mózgoczaszki, okrywającej mózg, oraz trzewioczaszki zbudowanej z łuków skrzelowych. Zakłada się, że pierwsza para luków skrzelowych* przekształca się w szczęki. Druga para łuków* tworzy chrząstkę lub kość gnykowo-żuchwową, podtrzymującą szczęki. Szkielet pozostałych łuków skrzelowych jest oparciem dla skrzel. kręgosłup, zbudowany z wielu kręgów, dzieli się na dwie części - tułowiową i ogonową. Każdy krąg składa się z trzonu, łuków i wyrostków kręgowych. Między trzonami kręgów zachowane są resztki struny grzbietowej. W części tułowiowej do kręgów przytwierdzone są żebra, ograniczające z góry i boków jamę ciała. Pewną osobliwość, nie spotykaną u innych kręgowców, stanowią ości, czyli skostnienia międzymięśniowe. szkielet PŁETW parzystych wspiera się na pasach barkowym i miednicowym. Pas barkowy składa się z parzystych kości: kruczych, łopatek i kości skoblowych. Zrośnięty z mózgoczaszką, stanowi oparcie dla płetw piersiowych. Z kolei pas miednicowy nie jest związany z kręgosłupem. Tworzą go dwie zrośnięte kości bezimienne, luźno ułożone w mięśniach brzusznych ryby. Płetwy to fałdy skórne rozpięte na kostnych promieniach. Występują jako płetwy nieparzyste (grzbietowa, ogonowa i odbytowa) i pletwy parzyste (piersiowe i brzuszne). Do lokomocji, obok falistego ruchu ciała, służy głównie płetwa ogonowa i, w niewielkim stopniu, płetwy piersiowe i brzuszne. Płetwy parzyste odgrywają rolę przy sterowaniu i powolnym przemieszczaniu się ryby ku przodowi. Wraz z płetwami nieparzystymi pozwalają na zachowanie równowagi oraz hamowanie. Płetwy grzbietowe i odbytowe pomagają w nagłej zmianie kierunku. Ogólnie zdolność manewrowania jest związana bezpośrednio z budową, kształtem i rozmieszczeniem wszystkich płetw. Mięśnie. Zebrane są w pasma (miomery) oddzielone przegrodami tkanki łącznej (mioseptami). Skurcze metamerycznie ułożonych mięśni pozwalają rybie na swobodne wyginanie ciała. U szybkich ryb liczba miomerów dochodzi do kilkunastu, u ryb powolniejszych może być ich zaledwie kilka. Układ pokarmowy - rozpoczyna się otworem gębowym prowadzącym do jamy gębowej. Gardziel, przebita pięcioma parami szczelin skrzelowych, przechodzi w krótki przełyk, rozszerzający się w żołądek. Za żołądkiem znajduje się jelito cienkie, jelito grube i odbyt. Do przedniej części jelita cienkiego, zwanej dwunastnicą, uchodzą przewody dwóch gruczołów trawiennych - trzustki i wątroby. Ryby niedrapieżne (np. karpiowate) mogą w ogóle nie mieć wyróżnionego żołądka, trawienie przebiega u nich w jelicie, które jest odpowiednio dłuższe. Układ oddechowy tworzą skrzela znajdujące się w jamie skrzelowej, która zapewnia im ochronę oraz skuteczny przepływ wody. Skrzela osadzone są na łukach skrzelowych po obu stronach gardzieli. Od każdego łuku odchodzą dwa rzędy bogato unaczynionych listków skrzelowych. Mieszczące się na listkach drobne fałdy to blaszki skrzelowe, zwiększające powierzchnię oddechową. Pokrywy skrzelowe działają jak pompa ssąco-tłocząca, utrzymując jednokierunkowy przepływ wody - od jamy gębowej do jamy skrzelowej U ryb kostnoszkieletowych w jamie ciała, pod kręgosłupem, ciągnie się duży, cienkościenny pęcherz pławny, wypełniony mieszaniną gazów. Pęcherz pławny jest narządem hydrostatycznym. Jego główną rolą jest usprawnienie pływania - zmiana ciężaru właściwego ciała ryby, co pomaga jej w zmianie głębokości. U licznych gatunków, np. karpiowatych i sumowatych, pełni on również inne funkcje: służy do przekazywania fal dźwiękowych do błędnika lub/i jako dodatkowy narząd oddechowy. Układ krwionośny. Krew krąży w ciele ryby kostnoszkieletowej w obiegu zamkniętym, pompowana dzięki pulsującej pracy serca zbudowanego z zatoki żylnej, przedsionka i komory. W sercu ryby znajdują się zastawki (w postaci błonek), pozwalające na ruch krwi tylko w jednym kierunku. Krew przepływająca przez serce jest krwią nieutlenowaną. Istotnym problemem związanym z przebywaniem ryb w środowisku wodnym jest regulacja ciśnienia osmotycznego, czyli utrzymywanie właściwego stężenia jonów w płynach ustrojowych. Usuwanie z organizmu szkodliwych produktów przemiany materii jest zróżnicowane w zależności od środowiska, w jakim bytuje ryba. Układ nerwowy zbudowany jest u ryb, podobnie jak u minoga, z 5 odcinków, lecz jest lepiej rozwinięty. Ośrodkowy układ nerwowy składa się z mózgu i rdzenia kręgowego. Najlepiej rozwiniętymi odcinkami mózgu są: śródmózgowie, w którym znajdują się ośrodki wzrokowe; móżdżek, będący ośrodkiem równowagi; oraz rdzeń przedłużony (zamózgowie). U wielu ryb (np. drapieżnych) dobrze rozwinięte jest również kresomózgowie i ptaty węchowe. Rdzeń przedłużony przechodzi w rdzeń kręgowy, który w porównaniu z wielkością mózgu jest duży. Od mózgu odchodzi 10 par nerwów czaszkowych. Do najważniejszych narządów zmysłu związanych z przebywaniem w środowisku wodnym należy linia boczna. Narząd ten, będący mechanoreceptorem, dostarcza rybie informacji o kierunku i sile prądów wodnych, o zmianach ciśnienia, informuje o poruszających się obiektach, a także ułatwia omijanie przeszkód. Linia boczna składa się z kanałów przebiegających w skórze po obu bokach ciała. Kanały te połączone są z zewnętrznym środowiskiem krótkimi kanalikami, przebijającymi łuski. W kanalikach wypełnionych śluzem znajdują się urzęsione komórki czuciowe. Ujście kanalików narządów linii bocznej widoczne jest na powierzchni łusek gołym okiem. Zasięg odbioru nie przekracza kilkudziesięciu centymetrów, jednak dzięki temu narządowi niektóre ryby, jak np. szczupak, potrafią chwytać pożywienie nawet po oślepnięciu. Długość i przebieg linii bocznej nie są jednakowe u wszystkich gatunków ryb. Ryby, choć mają rozwinięty narząd wzroku, są krótkowzroczne. Oczy ryb kostnoszkieletowych nie są osłonięte powiekami. Stale omywane wodą, nie mają gruczołów łzowych. Wielkość źrenicy jest u większości ryb niezmienna, ale istnieje zdolność akomodacji, tzn. ustawienia ostrości widzenia przez adaptacyjne ruchy soczewki względem siatkówki, rejestrującej bodźce wzrokowe. Soczewka częściowo wystaje przez źrenicę i dzięki temu oko ma szeroki kąt widzenia, dochodzący do 180. Rekompensuje to rybie brak ruchomej szyi. RYBY Ryby cechuje olbrzymia różnorodność kształtów, związana głównie ze znacznym zróżnicowaniem zajmowanego środowiska oraz trybem życia, jaki dany gatunek prowadzi. Większość ryb żyjących w toni wodnej czy w wodach szybko płynących ma opływowy, torpedowaty kształt ciała, tak jak np. tuńczyk, śledź czy makrela. Taką sylwetkę określamy jako hydrodynamiczną. Natomiast spokojne wody jezior, z bogato porastającą dno roślinnością, zamieszkują ryby o ciele bocznie spłaszczonym, takie jak leszcz czy płoć. Nie są to wytrwali i szybcy pływacy, jak śledź czy tuńczyk, ale za to bardzo zwrotni. Ryby przydenne charakteryzują się spłaszczeniem ciała, np. flądra. Jeszcze inne mają ciało wydłużone, np. węgorz czy murena, lub kuliste, np. nadymki albo najeżki, czy też nietypowego kształtu, jak pławikonik (konik morski) Powłoka ciała. Ciato ryby pokrywa skóra, której rolę ochraniającą znacznie zwiększają łuski oraz liczne jednokomórkowe gruczoły śluzowe. Śluz pomaga także w pokonywaniu oporu wody. Skóra chroni ciało przed urazami mechanicznymi, jak również przed wnikaniem czynników chorobotwórczych, ponadto bierze udział w procesach wymiany gazowej, wydalania oraz osmoregulacji. Jest też ubarwiona dzięki obecności komórek barwnikowych chromatoforów. Ubarwienie ciała może być maskujące, tak OBLEŃCE SYSTEMATYKA Królestwo: Zwierzęta Podkrólestwo: Tkankowce Typ: Obleńce (Nemathelminthes) Gromada (1): Wrotki (Rotatoria) Gromada (2): Nicienie (Nematoda) Przedstawiciele: glista ludzka, włosień kręty, owsik, tęgoryjec dwunastnicy, węgorek jelitowy, mątwik burakowy, węgorek ziarnowy, węgorek niszczyk Do obleńców należą organizmy wolno żyjące, zamieszkujące morza, wody słodkie i glebę, oraz organizmy pasożytnicze. Najliczniejszą grupę stanowią pasożyty zwierząt, ale występują także pasożyty człowieka i roślin. Kształt ciała robaków obłych jest wydłużony, walcowaty, w przekroju poprzecznym okrągły (obły). Ciało nie jest podzielone na człony, pokryte silnie rozwiniętym oskórkiem. Wnętrze pierwotnej jamy ciała wypełnione jest płynem, który powoduje napięcie wora skórno mięśniowego i utrudnia jego skurcze i rozkurcze, co wpłynęło na częściowy zanik mięśni. W związku z tym obleńce poruszają się wyginając wężowato przednią część ciała. UKŁAD KRWIONOŚNY brak UKŁAD NERWOWY Składa się z pierścienia okołoprzełykowego, od którego odchodzą ciągnące się wzdłuż całego ciała pnie nerwowe: grzbietowy, brzuszny i dwa boczne, łączące się ze sobą za pomocą spoideł. UKŁAD ODDECHOWY brak (gatunki wolno żyjące oddychają całą powierzchnią ciała, pasożyty oddychają beztlenowo; podstawowym Zródłem energii dla tych zwierząt są reakcje rozkładu glikogenu) UKŁAD POKARMOWY Przypomina nieco zwykłą rurkę. Rozpoczyna się otworem gębowym, zaopatrzonym w wargi. Za otworem gębowym znajduje się trzyczęściowe jelito: 1. Jelito przednie: to umięśniona gardziel, dzięki skurczom których układ zachowuje się jak pompa ssąco trawiąca. 2. Jelito środkowe: prosty odcinek, wysłany cienkim nabłonkiem, zachodzi tu głównie trawienie i wchłanianie. 3 Jelito tylne: zakończone otworem odbytowym. UKŁAD WYDALNICZY Protonefrydialny, zbudowany z 1do3 komórek; tworzą 2 kanały wydalnicze, biegnące wzdłuż ciała w bocznych wałkach hypodermalnych. Kanały te są ślepo zakończone w tylnym odcinku ciała. Łączą się w przednim odcinku po stronie brzusznej w jeden przewód zakończony otworem wydalniczym. UKŁAD MIĘŚNIOWY Gładkie mięśnie wzdłużne; znaczna redukcja umięśnienia spowodowana dużym ciśnieniem płynu w jamie ciała dzięki czemu ciało jest naprężone i sprężyste. UKŁAD SZKIELETOWY brak UKŁAD ROZRODCZY Obleńce są rozdzielnopłciowe, występuje dymorfizm płciowy. Większość nicieni jest jajorodna. W cyklu rozwojowym występują larwy, przypominające osobniki dorosłe. U osobników żeńskich: 2 jajniki, jajowody, macica. U osobników męskich: jądra, przewody nasienne. PAJĘCZAKI SYSTEMATYKA Królestwo: Zwierzęta Podkrólestwo: Tkankowce Typ: Stawonogi (Arthropoda) Gromada: Pajęczaki (Arachnoidea) Przedstawiciele: cofnik, czarna wdowa , gryziel, kołosz wielobarwny , kleszcz, kosarz, pająk krzyżak, poskocz krasny , ptasznik, skakun, skorpion, świerzbowiec, topik, tygrzyk paskowany, zaleszczotek UKŁAD KRWIONOŚNY Układ otwarty. Występuje serce o cewkowatym kształcie położone po grzbietowej stronie ciała. UKŁAD NERWOWY Silnie scentralizowany. Zwój nadprzełykowy jest połączony obrączką okołoprzełykową z masą podprzełykową , która powstała w wyniku zlania sięwszystkich nerwowych zwojów tułowiowych. Od masy podprzełykowej odchodząnerwy boczne i 2 odwłokowe pnie nerwowe. Dobrze rozwinięty zmysł dotyku, posiadają także zmysł smaku i wzroku. UKŁAD ODDECHOWY Pajęczaki wykształciły blaszkowate płucotchawki lub tchawki, które stykają się ze środowiskiem zewnętrznym poprzez przetchlinki. Tlen jest rozprowadzany przez tchawki. UKŁAD POKARMOWY Składa się z 3 odcinków: Jelito przednie: gardziel i żołądek (tworzą pompę ssącą przy "wysysaniu" zdobyczy), Jelito środkowe: posiada ślepe wyrostki zwiększające powierzchnię chłonną , do niego dochodzą przewody gruczołu wątrobowego, Jelito tylne: odbyt UKŁAD WYDALNICZY Cewki Malphiniego (3 pary) uchodzące do jelita końcowego. Są to rurukowate, palczasto rozgałęzione przewody, ślepo zakończone w jamie ciała. UKŁAD MIĘŚNIOWY Mięśnie poprzecznie prążkowane: szczękowe, tułowiowe, odwłokowe. UKŁAD ROZRODCZY Pajęczaki są rozdzielnopłciowe. Układ rozrodczy mieści się w odwłoku. Rozwój jest prosty (bez przeobrażenia). [Tylko roztocze przechodzą rozwój złożony] U osobników żenskich: nieparzyste jajniki, 2 jajowody, pochwa U osobników męskich:parzyste jądra, rurkowate zewody, końcowy człon nogogłaszczek jest przekształcony w narząd kopulacyjny, pęcherzyk nasienny PLAZIŃCE SYSTEMATYKA Królestwo: Zwierzęta Podkrólestwo: Tkankowce Typ: Płazińce (Platyhelminthes) Gromada (1): Wirki Przedstawiciele: wypławek biały, wielooczka czarna Gromada (2): Przywry Przedstawiciele: motylica wątrobowa, przywra krwi, motyliczka Gromada (3): Tasiemce Przedstawiciele: tasiemiec uzbrojony, tasiemiec nieuzbrojony, bruzdogłowiec szeroki, tasiemiec bąblowcowy, mózgowiec. Środowiskiem życia płazińców może być woda, gleba oraz organizmy żywe, w których ciele robaki te pasożytują. Zwierzęta te są różnej wielkości: niektóre nie osiągają nawet centymetra, długość ciała innych wynosi aż kilkanaście metrów. Ciało płazińców jest grzbieto brzusznie spłaszczone, mają one symetrię dwuboczną. Ciało stanowi wór skórno mięśniowy, zbudowany z mięśni kurczliwych. Skurcze wywołują ruch całego ciała. Wolno żyjące wirki poruszają się za pomocą nabłonka rzęskowego. Przywry i tasiemce są pozbawione narządów ruchu. U zwierząt tych można odróżnić przednią i tylną część ciała oraz część grzbietową i brzuszną. Przednia część jest zaopatrzona w narządy zmysłów i skupienia zwojów nerwowych. Strona grzbietowa chroni ciało przed wpływem szkodliwych czynników środowiska. Spośród płazińców przywry i tasiemce prowadzą pasożytniczy tryb życia. Taki tryb życia ma wpływ na budowę morfologiczną i anatomiczną pasożyta.Są to: *nabłonek odporny na działanie enzymów trawiennych żywicieli *wykształcenie narządów czepnych: przyssawek i haczyków *brak układów krwionośnego i oddechoego *brak ubarwienia *taśmowaty, płaski kształt ciała *brak narządów ruchu *wchłanianie pokarmu przez powłokę ciała *oddychanie beztlenowe *silnie rozwinięty układ rozrodczy i olbrzymia jego produktywność *obojnactwo i samozaplemnianie UKŁAD KRWIONOŚNY brak Funkcję układu krążenia pełni parenchyma i jelito. UKŁAD NERWOWY Jest to układ pasmowy zbudowany z 2 zwojów nerwowych, leżących w przedniej części ciała. Od zwojów odchodzą 2 pnie nerwowe główne i poboczne. Płazińce posiadają narządy zmysłów: chemoreceptory i fotoreceptory. U niektórych wolno żyjących płazińców występuje zmysł równowagi: statocysta. Niektóre płazińce posiadają oczka. UKŁAD ODDECHOWY brak (Płazińce oddychają całą powierzchnią ciała, pasożyty oddychają beztlenowo) UKŁAD POKARMOWYU form pasożytniczych brak układu. U form wolno żyjących występuje w postaci silnie rozgałezionej rurki z jednym otworem służącym do pobierania pokarmu i wydalania nie strawionych resztek. Wirki: (gardziel > jelito przednie > jelito tylne), brak odbytu. U tasiemców brak układu pokarmowego, wchłanianie pokarmu odbywa się przez powlokę ciała. UKŁAD WYDALNICZY Protonefrydialny (dwa kanały, które uchodzą na zewnątrz otworami wydalniczymi. Od głównych kanałów odochodzą liczne, drobne odgałęzienia, których końcowe odcinki są zakończone komórkami płomykowymi. UKŁAD MIĘŚNIOWY Występują gładkie mięśnie okrężne i wzdłużne. UKŁAD ROZRODCZY brak (rolę pełni parenchyma) GADY Rozmiary i kształty gadów są dość zróżnicowane. Ich ciało jest najczęściej wydłużone i można w nim wyróżnić głowę, szyję, tułów i ogon. Większość gadów ma cztery kończyny, których stawy łokciowe i kolanowe skierowane są na boki (poza obręb ciała), i przez to tułów jest na nich zawieszony, podobnie jak u płazów. Na końcach palców mają pazury, które usprawniają poruszanie się. Węże i niektóre jaszczurki wtórnie utraciły kończyny i poruszają się dzięki skurczom mięśni przytwierdzonych do żeber. Na głowie gadów znajduje się otwór gębowy, para oczu z powiekami i dodatkową błoną migawkową (nieco inaczej jest u węży), parzyste otwory nosowe oraz dwa otwory słuchowe pokryte błoną bębenkową. Powierzchnia ciała gadów, w przeciwieństwie do powłok płazów, jest sucha; w ich rogowaciejącym i złuszczającym się naskórku nie ma gruczołów śluzowych. Naskórek tworzy łuski, tarczki lub płyty rogowe. U węży i jaszczurek zrzucanie (linienie) złuszczającej się warstwy naskórka zachodzi okresowo. Skóra właściwa żółwi i krokodyli wykształca płyty kostne, które dodatkowo chronią ciało. W skórze tych zwierząt, podobnie jak u płazów, są komórki zawierające barwnik; nadaje on ciału barwę, pełniąc rolę maskującą lub odstraszającą. Przykładem może być ubarwienie kameleona zmieniające się w zależności od koloru podłoża: może być zielono-brązowe (w cieniu liści drzew) lub żółte czy kremowe (w pełnym słońcu). Układ szkieletowy i mięśniowy. Czaszka gadów w porównaniu do czaszek płazów bezogonowych jest nieco wysklepiona, mocniejsza, lepiej chroni narządy głowy i składa się z większej liczby kości. U krokodyli między jamami nosowymi a jamą gębową wytworzyła się kostna przegroda, czyli podniebienie twarde, co umożliwia wentylację płuc w czasie jedzenia, ponieważ nozdrza wewnętrzne leżą bliżej gardzieli. U jaszczurek i węży kość kwadratowa ze szczęki górnej tworzy ruchome (stawowe) połączenie z czaszką i dzięki temu zwierzęta te mogą szeroko rozwierać szczęki przy pobieraniu pokarmu (np. węże mogą połykać zwierzęta znacznie większe od siebie). Na kościach obu szczęk są prawie jednakowe (stabo zróżnicowane) zęby (homodontyzm), a u niektórych węży występują zęby jadowe, połączone z gruczołem wydzielającym jad (substancję paraliżującą ofiarę). Zęby utraciły tylko żółwie na rzecz rogowych płytek pokrywających szczę- ki, które razem tworzą strukturę podobną do papuziego dzioba. Czaszka gadów łączy się z kręgosłupem za pomocą jednego kłykcia potylicznego. W pierwszym kręgu szyjnym, czyli dźwigaczu, jest pojedyncze zagłębienie łączące się z kłykciem potylicznym, a trzon tego kręgu oddziela się i przyrasta do drugiego kręgu szyjnego, który w ten sposób przekształca się w obrotnik*. Sprawne ruchy głowy współczesnych gadów związane są z połączeniem stawowym kłykcia potylicznego z dźwigaczem. W porównaniu z kręgosłupem płazów bezogonowych kręgosłup gadów składa się z dużej liczby kręgów (od kilkudziesięciu do kilkuset). Gady mają dodatkowy odcinek kręgosłupa - część lędźwiową, położoną między odcinkiem piersiowym i krzyżowym. Mają też dobrze rozwinięte żebra. Te z żeber, które u jaszczurek i krokodyli odchodzą od części piersiowej kręgosłupa, po stronie brzusznej łącząc się z mostkiem, tworzą klatkę piersiową. Wytworzenie tej części szkieletu sprawiło, że w porównaniu z płazami całkowicie zmienił się mechanizm wentylacji płuc (będzie on opisany przy układzie oddechowym). Za odcinkiem szyjnym, piersiowym i lędźwiowym znajdują się dwa kręgi krzyżowe, a za nimi liczne kręgi ogonowe. Pasy piersiowy i miednicowy są wykształcone podobnie jak u płazów, natomiast w kończynach poszczególne kości przedramienia i podudzia są wyraźnie wyodrębnione. Oczywiście formy beznogie utraciły lub mają zredukowane te elementy szkieletu Układ mięśniowy gadów zachowuje metameryzację mięśni przede wszystkim w odcinku ogonowym. Wraz z rozwojem klatki piersiowej wykształciły się mięśnie międzyżebrowe, które umożliwiają ruchy klatki piersiowej niezbędne do wymiany powietrza w płucach. Układ pokarmowy. W jamie gębowej gadów znajduje się dobrze wykształcony język, zęby (oprócz żółwi) oraz ujścia gruczołów ślinowych. Język węży i wielu jaszczurek pełni rolę narządu węchu i dotyku (jest długi, cienki i rozwidlony na końcu), a u kameleona służy do pobierania pokarmu (jest wysuwalny i zwijający się). Za jamą gębową jest gardziel, od której odchodzi przełyk. Żołądek gadów jest dobrze rozwinięty, szczególnie u tych grup, które pobierają pokarm o dużej objętości (np. węże). U gadów roślinożernych rozwinęło się jelito ślepe, co ułatwia trawienie pokarmu roślinnego. Podobnie jak u płazów, w układzie pokarmowym gadów występuje kloaka. Układ oddechowy. Wymiana gazowa przez skórę jest u gadów bardzo utrudniona, ponieważ jest ona sucha i pokryta rogowymi tworami naskórka - tylko 5% wymiany gazowej zachodzi tą drogą. W odróżnieniu od płazów, wymiana gazowa u gadów zachodzi przede wszystkim przez płuca. Powietrze przez nozdrza, gardziel, krtań, tchawicę i parzyste oskrzela dostaje się do płuc, czyli właściwego narządu wymiany gazowej. Płuca są silnie unaczynione i bardziej pofałdowane niż płuca płazów, dzięki czemu mają znacznie większą powierzchnię wymiany gazowej. U większości gadów powierzchnię oddechową płuc stanowią ich pofałdowane ścianki, które zagłębiając się do środka tworzą komory. U innych gadów (np. waranów) do wnętrza płuc wnikają oskrzela, które, rozgałęziając się, tworzą system rureczek, czyli oskrzelików dochodzących do komór w płucach Ponieważ gady mają wykształconą klatkę piersiową, powietrze nie jest wtłaczane do płuc tak jak u płazów. Wdech i wydech u gadów możliwy jest dzięki ruchom klatki piersiowej. Skurcz mięśni międzyżebrowych powoduje zwiększenie objętości klatki piersiowej, wytworzenie podciśnienia i rozprężenie elastycznych płuc, co warunkuje wdech. Rozciąganie mięśni międzyżebrowych powoduje zmniejszenie objętości klatki piersiowej, wytworzenie nadciśnienia i w efekcie kurczenie się płuc, co warunkuje wydech. Układ krwionośny gadów ma budowę podobną jak układ płazów. Zmienia się tylko budowa serca. Gady mają częściową przegrodę komory, a u krokodyli rozrasta się ona na tyle, że całkowicie dzieli tę część serca na komorę prawą i lewą. W komorze serca gadów (oprócz krokodyli) krew odtlenowana z natlenowaną miesza się, ale w mniejszym stopniu niż u płazów. U krokodyli mieszanie się krwi natlenowanej z odtlenowana zachodzi u podstawy prawego i lewego łuku aorty, ponieważ w tym miejscu są one połączone. Układ wydalniczy. Gady są kręgowcami, u których w układzie wydalniczym rozwija się nowy typ nerki - tzw. zanercze, zwane inaczej nerką ostateczną. W porównaniu z płazami, u gadów następuje rozdzielenie ujść układu wydalniczego i rozrodczego. Moczowody uchodzą bezpośrednio do kloaki. U niektórych gadów (żółwie, jaszczurki) ze ścianek kloaki powstaje pęcherz moczowy. Większość gadów (węże, jaszczurki, niektóre żółwie) wydala kwas moczowy. Fakt, że związek ten może być wydalany w dużym stężeniu, a nawet w postaci krystalicznej, wskazuje na przystosowanie gadów do ekonomicznej gospodarki wodą i do życia na lądzie. Nerka ostateczna (zanercze) jest narządem wydalniczym funkcjonującym u dorosłych gadów, ptaków i ssaków. Podobnie jak wszystkie typy nerek, składa się z nefronów, czyli kanalików wydalniczych. Nefrony zanercza w porównaniu z nefronami pranercza nie mają nefrostomów, co powoduje zmianę sposobu funkcjonowania nerki; zachowane w nefronach torebki kłębuszka (Bowmana) filtrują krew. Układ nerwowy i narządy zmysłów. W porównaniu z płazami, u gadów doskonali się budowa centralnego układu nerwowego. Dotyczy to przede wszystkim mózgu. Na powierzchni kresomózgowia tworzy się kora mózgowa - warstwa substancji szarej z licznymi ośrodkami nerwowymi. Jednocześnie ta część mózgu rozrasta się i pokrywa międzymózgowie. Ze względu na wykształcenie szyi i możliwość unoszenia głowy ponad poziom tułowia następuje wygięcie (w kształcie litery S) zamózgowia i jego częściowe podwinięcie pod móżdżek. Efektem tych procesów jest zaburzenie liniowego ułożenia poszczególnych części mózgu na korzyść ich wzajemnej integracji, co usprawnia koordynację czynności życiowych. Gady mają 12 par nerwów czaszkowych (mózgowych). Kręgowce te mają dobrze rozwinięty zmysł dotyku (na języku) i węchu (w postaci pól węchowych w jamie nosowej). Budowę ucha środkowego mają podobną do płazów, jedynie węże nie mają tego narządu i dlatego nie słyszą. Niektóre gady (jaszczurki, krokodyle) mają zaczątki ucha zewnętrznego w postaci fałdów skórnych otaczających błonę bębenkową, co usprawnia wychwytywanie fal dźwiękowych. Oczy gadów są lepiej chronione przed wysychaniem niż oczy płazów, ponieważ mają dodatkową osłonę w postaci błony migawkowej oraz gruczoł łzowy, który nawilża ten narząd. Węże nie mają powiek, ale ich oczy pokryte są przezroczystym rogowym tworem naskórka, który jest zmieniany podczas linienia. Osobliwością węży jest także to, że swoim ciałem wyczuwają drgania podłoża, co rekompensuje im brak ucha środkowego. Węże (np. grzechotniki, żmije) mają rozwiniętą umiejętność wyczuwania ciepłoty innych organizmów i dzięki temu mogą polować w nocy. Układ rozrodczy, rozmnażanie i rozwój. W układach rozrodczych samców gadów występują narządy kopulacyjne, które umożliwiają zapłodnienie wewnętrzne. Rozwój zarodkowy większości gadów przebiega w jaju (w osłonkach jajowych) składanym na lądzie lub przetrzymywanym w organizmie samicy (niektóre węże i jaszczurki). Jaja gadów mają skórzaste osłonki, dużą zawartość substancji zapasowych, a rozwijające się zarodki wytwarzają błony płodowe - co umożliwia rozwój zarodkowy w środowisku lądowym. U gadów zachodzi rozwój prosty. PTAKI W ciele ptaków wyróżniamy głowę wraz z dziobem, osadzoną na stosunkowo długiej szyi, opływowy tułów wraz ze skrzydłami (przekształcone kończyny przednie) oraz kończyny dolne podciągnięte pod ciało (staw kolanowy jest skierowany do przodu, a skokowy do tyłu). Dobrze wykształcona szyja umożliwia sprawne obroty głową i przez to szybką orientację w terenie nawet w czasie lotu. Skrzydła po rozpostarciu tworzą płaszczyzny nośne, a u ptaków, które nie latają, są zredukowane (ptaki bezgrzebieniowe) lub słabo wykształcone, ale przystosowane do pływania (pingwiny). Na lądzie ptaki kroczą lub skaczą, a kończyny dolne, które podpierają ciało i utrzymują je w stabilnej pozycji, są podciągnięte pod tułów i mają najczęściej trzy palce skierowane do przodu, a jeden do tyłu. W czasie lotu ptaki układają nogi wzdłuż ciała lub je podkurczają, co zmniejsza opór powietrza. Oprócz tego kończyny dolne ptaków umożliwiają pływanie, gdy palce są spięte błoną pławną (kaczka, gęś, łabędź), brodzenie, gdy same kończyny są długie (bocian, czapla, ibis), chwytanie i rozszarpywanie zdobyczy, gdy mają ostre szpony (orzeł, sokół, krogulec), czy utrzymywanie się na cienkich gałęziach lub drutach, gdy mają dobrze rozwinięty palec czwarty i odpowiednio wygięte pazury (wróbel). Dziób ptaków, utworzony z wydłużonych szczęk pokrytych rogową pokrywą, umożliwia przede wszystkim zdobywanie pokarmu. Dzioby ptaków drapieżnych (sowy, orły, sokoły, krogulce) są duże i zakrzywione do dołu. Ptaki ziarnojady (łuszczaki) mają dzioby stożkowate, czasami z przekrzywioną względem siebie częścią górną i dolną, tak jak u krzyżodzioba. Ptaki blaszkodziobe (kaczki, gęsi) mają szerokie, spłaszczone dzioby, umożliwiające odsączanie pokarmu pobieranego z wodą. Inne modyfikacje dziobów przedstawione są na. Na dziobie znajdują się parzyste nozdrza. Nad dziobem po obu stronach głowy osadzone są oczy, osłonięte powiekami i błoną migawkową. Z boku głowy znajdują się otwory słuchowe pokryte błoną bębenkową. Ciało ptaków pokryte jest piórami, a na nogach łuskami. Pióra i łuski są tworami naskórka. W zależności od budowy i pełnionych funkcji wyróżniamy pióra konturowe i puchowe. Oś pióra konturowego stanowi rogowa rurka, zróżnicowana na dutkę (część zagłębioną w skórze) i stosinę (część wystająca ponad ciało). Na stosinie osadzone są cienkie rogowe blaszki nazywane promieniami. Każdy promień zaopatrzony jest w drobne rogowe wyrostki, nazywane promykami. Regularny układ promieni i promyków połączonych haczykami tworzy po obu stronach stosiny dwie chorągiewki. Pióra konturowe dachówkowato zachodzą na siebie i nadają ciału ptaka opływowy kształt, tworząc szczelną warstwą izolacyjną. Jednocześnie odpowiednie osadzenie tych piór na ogonie i kończynach przednich tworzy duże płaszczyzny lotne. Długie pióra osadzone wzdłuż kości dłoni nazywane są lotkami I rzędu, a osadzone wzdłuż kości przedramienia - lotkami II rzędu. Długie i sztywne pióra ogonowe to sterówki. Pióra ptaków są wymienne. Okresy pierzenia mogą zachodzić raz lub dwa razy do roku. Istotną rolę w życiu ptaków pełni kolor piór, nadawany przez barwniki, lub widoczny dzięki samej strukturze piór, różnie załamującej światło. Przykładem może być maskujące szarawobrunatne ubarwienie kuropatwy czy ubarwienie godowe samców batalionów.Układ szkieletowy i mięśniowy. Szkielet ptaków jest stosunkowo lekki, ponieważ wiele kości ma budowę pneumatyczną (do ich wnętrza wnikają worki powietrzne). Kości czaszki są cienkie, a mózgoczaszka znacznie bardziej wysklepiona niż u gadów. Wydłużone kości szczęk tworzą szkielet dzioba. Sposób połączenia czaszki z kręgosłupem jest taki sam jak u gadów, ale ruchliwość głowy ptaków jest większa ze względu na większą liczbę kręgów szyjnych (od 8 do 25). Dalsza część kręgosłupa znacznie usztywnia ciało, ponieważ kręgi piersiowe i lędźwiowokrzyżowe zrastają się ze sobą. Tak usztywniony kręgosłup jest dobrym oparciem dla skrzydeł i kończyn dolnych. Ptaki mają kilka kręgów ogonowych zrośniętych ze sobą, co tworzy dobre miejsce przyczepu dla mięśni sterówek. Ptaki mają dość nietypową budowę klatki piersiowej. Każde żebro składa się z części grzbietowej i brzusznej, połączonych ze sobą stawowe. Dodatkowe stawy wytwarzają się na granicy żeber i mostka. Taka budowa powoduje elastyczność klatki piersiowej, co jest przystosowaniem do lotu, a także usprawnia wentylację układu oddechowego. Pingwiny i ptaki latające wykształcają na mostku kostny wyrostek, nazywany grzebieniem. Ten element szkieletu jest miejscem przyczepu potężnych mięśni odpowiadających za ruch skrzydeł. Obręcz barkowa jest połączona z mostkiem za pomocą masywnych kości kruczych, co daje solidne oparcie dla szkieletu skrzydeł. Obojczyki, łączące się ze sobą, wzmacniają przednią część klatki piersiowej. Miednica u większości ptaków jest otwarta, ponieważ kości łonowe nie są zrośnięte. Umożliwia to składanie stosunkowo dużych jaj zawierających znaczną ilość substancji zapasowych. Bardzo istotne zmiany w budowie szkieletu ptaków dotyczą przekształcenia kończyny przedniej w skrzydło. Ramię staje się grubsze i masywniejsze, wydłużają się kości przedramienia oraz częściowo są redukowane i pozrastane kości nadgarstka i śródręcza. Zredukowane są także palce - pozostają jedynie pojedyncze paliczki I i III palca oraz dwa paliczki palca II. Zmiany w końcowej części kończyny górnej ptaka polegają na tym, że pozostałe po redukcji kosteczki nadgarstka zrastają się ze sobą i wraz z kośćmi śródręcza tworzą wydłużoną w kształcie agrafki kość nadgarstkowo-dłoniową. U podstawy tej kości pozostaje jednopaliczkowy palec I (kciuk), a na jej końcu dwupaliczkowy palec II i jednopaliczkowy palec III. Wszystkie kości dłoni zestawione są tak, że mogą razem poruszać się w jednej płaszczyźnie, co usztywnia skrzydło w czasie lotu. Kończyna dolna ptaka składa się z uda, podudzia, w którym pozostaje dobrze rozwinięta kość piszczelowa (goleniowa) i przyrośnięta do niej szczątkowa kość strzałkowa, kości skokowej, powstałej z kości nastopka i części śródstopia, oraz najczęściej czterech palców zakończonych pazurami. Charakterystycznymi mięśniami ptaków są te, które umożliwiają ruch skrzydeł - szczególnie dobrze rozwinięty jest mięsień piersiowy, osadzony na grzebieniu mostka. U większości ptaków silnie rozwinięte są mięśnie kończyn dolnych, ponieważ ich praca warunkuje sprawne poruszanie się po lądzie, odbijanie się od ziemi podczas wznoszenia się w powietrze, amortyzowanie po lądowaniu i niejednokrotnie pływanie. Układ pokarmowy ptaków rozpoczyna się bezzębną jamą gębową, w której jest język (o częściowo zrogowaciałej powierzchni) oraz do której mają ujścia gruczoły ślinowe. Brak zębów odciąża głowę (przystosowanie do lotu), ale powoduje konieczność połykania pokarmu bez rozdrabniania. Poprzez gardziel jama gębowa łączy się z przełykiem, którego końcowa część tworzy rozszerzenie, nazywane wolem. Ta „kieszeń" przewodu pokarmowego służy nie tylko jako magazyn pokarmu, ale umożliwia też jego rozmiękczanie i dzięki temu wytwarzanie tzw. mleczka dla piskląt (np. u gołębia). Za wolem jest żołądek gruczołowy, w którym zachodzi trawienie za pomocą enzymów, a za nim żołądek mięśniowy, miażdżący i rozcierający pokarm niekiedy przy udziale kamyków połykanych przez ptaka. Praca żołądka mięśniowego rekompensuje brak zębów, a jednocześnie jego położenie w dolnej części tułowia przesuwa środek ciężkości ptaka, pozwalając na zachowanie równowagi w czasie lotu. Dalsza część przewodu pokarmowego ptaków jest zbudowana podobnie jak u gadów. W stosunku do masy ciała, ptaki zjadają bardzo dużo pokarmu, ponieważ utrzymanie stałocieplności i prowadzenie aktywnego trybu życia wymaga dużej ilości energii. Ilość pobieranego pożywienia dodatkowo wzrasta w niższej temperaturze otoczenia i w czasie karmienia młodych; sikory w czasie zimy zjadają w ciągu doby więcej pokarmu niż same ważą. Układ oddechowy ptaków ma dość specyficzną budowę. Składa się z dróg oddechowych, ptuc i dodatkowo wykształconych worków powietrznych. Drogi oddechowe ptaków składają się z takich samych elementów, jakie wykształciły gady, ale ich tchawica jest znacznie dłuższa (rozwój szyi), a krtań zróżnicowana na część górną (oddziela tchawicę od gardzieli) i dolną, która znajduje się na końcu tchawicy i jest narządem głosu. Oskrzela, jako parzyste rozgałęzienia tchawicy, doprowadzają powietrze do rurkowatych płuc, w których zachodzi wymiana gazowa. Niezależnie od tego oskrzela mają połączenie z workami powietrznymi, które pełnią rolę magazynu powietrza. Dzięki nim świeże powietrze przechodzi przez płuca ptaków w czasie wdechu i wydechu. Taki proces wymiany gazowej nazywamy podwójnym oddychaniem. Ruch powietrza w układzie oddechowym ptaków powodowany jest ruchami klatki piersiowej. Ptaki mają dziewięć worków powietrznych, które ze względu na funkcje dzielimy na przednie i tylne. Podczas wdechu świeże powietrze napełnia worki tylne, a pozostała jego część przechodzi przez płuca (tu następuje wymiana gazowa) i jako powietrze zużyte napełnia worki przednie. W czasie wydechu powietrze z worków przednich wyprowadzane jest oskrzelami, a z worków tylnych przechodzi przez płuca (tu następuje wymiana gazowa) do oskrzeli. Układ krwionośny. Serce tych zwierząt ma całkowicie podzieloną komorę, co chroni przed mieszaniem się krwi odtlenowanej z natlenowaną. Pozostałe narządy układu krwionośnego ptaków są tak samo wykształcone jak w układzie gadów, oprócz lewego łuku aorty, którego nie ma u ptaków (pozostaje tylko prawy łuk). Ekonomicznie pracujący układ krwionośny i duża ilość tlenu, dostarczana u ptaków dzięki podwójnej wymianie gazowej, pozwalają na wytwarzanie dużej ilości energii w organizmie ptaka, a to umożliwia utrzymywanie stałej temperatury ciała, czyli stałocieplność. Układ wydalniczy ptaków ma taką samą budowę jak układ wydalniczy gadów. Większość tych zwierząt nie ma pęcherza moczowego, a szkodliwe produkty przemiany materii wydala w postaci kryształków kwasu moczowego wraz z kałem (kałomocz). Tak oszczędna gospodarka wodna powoduje, że liczne ptaki (np. drapieżniki) wcale nie piją wody. Brak pęcherza moczowego obniża ciężar ptaka i ułatwia wznoszenie się w powietrze. Układ nerwowy i narządy zmysłów. W porównaniu z gadami, u ptaków następuje dalszy rozwój mózgu. Silniej rozrastają się półkule kresomózgowia oraz móżdżek, w którym są ośrodki równowagi i koordynacji ruchów, co ma ogromne znaczenie dla lotu. Od mózgu ptaków odchodzi 12 par nerwów czaszkowych. Ptaki mają dobrze rozwinięty zmysł wzroku. Dostosowanie oka do oglądania przedmiotów z różnych odległości następuje przez zmianę kształtu soczewki i jej przesuwanie w gałce ocznej. Proces ten nazywany jest podwójną akomodacją oka. Ze względu na to, że oczy większości tych zwierząt osadzone są z boków głowy, mają one duże (ok. 300°) pole widzenia. Jednak kąt widzenia przestrzennego (stereoskopowego), powstającego w wyniku nakładających się obrazów z jednego i drugiego oka, wynosi tylko ok. 30°. Ptaki rozróżniają barwy, a niektóre z nich (np. myszołowy) mają zdolność widzenia promieni podczerwonych i dlatego mogą polować nocą. Inne narządy zmysłów są u ptaków rozwinięte podobnie jak u gadów. Układ rozrodczy, rozmnażanie i rozwój. Ptaki są kręgowcami o wyraźnym zazwyczaj dymorfizmie płciowym. Samce mają na ogół barwniejsze upierzenie, szczególnie wyraziste w okresie godowym – prezentowane zwłaszcza w czasie tańca godowego. W budowie narządów rozrodczych w porównaniu z układem rozrodczym gadów zaszły niewielkie zmiany. U większości samców nie ma narządu kopulacyjnego, chociaż nadal zachodzi zapłodnienie wewnętrzne przy udziale kloaki. Samice ptaków mają rozwinięty tylko lewy jajnik i jeden jajowód, który jest zróżnicowany na odcinki produkujące białko i skorupkę jaj. Wszystkie ptaki składają jaja i większość z nich je wysiaduje (do czasu wylęgu piskląt). Z jaj wylęgają się młode ptaki (rozwój prosty), które przez pewien czas pozostają pod opieką rodziców. Na okres rozrodu wiele ptaków buduje gniazda, chociaż niektóre podrzucają swoje jaja innym ptakom, np. kukułka, Ssaki Ssaki, podobnie jak ptaki, są stałocieplnymi kręgowcami powszechnymi we wszystkich środowiskach na kuli ziemskiej. Większość ssaków prowadzi naziemny tryb życia, niektóre żyją pod ziemią (kret), inne w wodzie (wieloryby, syreny). Ze środowiskiem życia wiążą się różne sposoby poruszania się tych zwierząt. Tak więc ssaki kroczą (krowa), szybko biegają (antylopa), skaczą (kangur), przeskakują z drzewa na drzewo (kapucynka), pływają (delfin) i latają (gacek). Różnorodność siedlisk i trybu życia zadecydowała o przeogromnym zróżnicowaniu form ssaków. Wśród nich są zwierzęta stosunkowo małe i lekkie, takie jak rzęsorek mniejszy, który waży do kilkunastu gramów i ma długość kilku centymetrów, oraz duże i ciężkie, takie jak płetwal błękitny, ważący ok. 120 t i osiągający długość 35 m. Wiele ssaków żyje w dużych (np. antylopy, bawoły czy zebry) bądź w mniejszych grupach (np. dziki, wilki, małpy), by łatwiej zdobywać pokarm, bronić się przed drapieżnikami, wspólnie opiekować się młodymi. Ze względu na budowę i sposób życia ssaki są zwierzętami, które osiągnęły najwyższy poziom rozwoju ewolucyjnego. Człowiek jest także ssakiem. Budowa łożyskowców Budowa zewnętrzna łożyskowców jest bardzo zróżnicowana. Głowa tych ssaków jest dobrze wyodrębniona i osadzona na wyraźnie wykształconej szyi, jednak u form wodnych (foka) i podziemnych (kret) jest słabo wyróżniona. Na głowie znajduje się para oczu okrytych powiekami, nozdrżą zewnętrzne, małżowiny uszne, których brak u syren i waleni, a które są zachowane w formie szczątkowej u fok i kretów, oraz otwór gębowy otoczony wargami. Na tułowiu ssaków są cztery kończyny, które ze względu na prowadzony tryb życia mogą być bardzo wydłużone - jak u antylopy, silnie skrócone i rozszerzone - jak u kreta, chwytne - jak kończyny przednie człowieka, wreszcie tworzące powierzchnie lotne -jak kończyny przednie nietoperza. Większość ssaków ma wykształcony ogon, chociaż u niektórych z nich ulega on silnej redukcji (niedźwiedzie, małpy człekokształtne czy człowiek). Ciało ssaków pokrywa skóra, która składa się z naskórka, skóry właściwej i warstwy podskórnej, zbudowanej z podściółki tłuszczowej. Zrogowaciate części naskórka tworzą różnorodne struktury, tj. wlosy, łuski, pazury, paznokieć, kopyta, pochwy rogowe pustorożców. Naskórek tworzy także gruczoły potowe, łojowe i zapachowe. Gruczoły potowe wspomagają pracę układu wydalniczego (usuwają szkodliwe produkty przemian związków azotowych, wodę i sole mineralne) oraz pełnią istotną rolę w termoregulacji (parująca woda zabiera ciepło z powłok ciała). Wydzielina gruczołów łojowych nadaje elastyczność włosom i zabezpiecza powierzchnię skóry przed wysychaniem i pękaniem. Gruczoły zapachowe umożliwiają rozpoznawanie się osobników tego samego gatunku. Podobnie jak u wielu innych kręgowców. powierzchnia naskórka ssaków rogowacieje i złuszcza się. Skóra właściwa ssaków jest dobrze unaczyniona - znajdują się w niej liczne rozgałęzienia naczyń włosowatych, oraz unerwiona dzięki zakończeniom nerwowym wrażliwym na dotyk, ucisk, ból, ciepło i zimno. Warstwa podskórna, która zbudowana jest z tkanki tłuszczowej i pełni rolę izolatora cieplnego, jest bardzo dobrze rozwinięta u ssaków o zredukowanym owłosieniu, np. u wielorybów. Tak zbudowana skóra chroni organizm ssaka przed utratą ciepła, czynnikami środowiska zewnętrznego, uczestniczy w procesie termoregulacji, odbiera bodźce z otoczenia, pełni funkcję bariery obronnej, a nawet, choć w minimalnym stopniu, uczestniczy w wymianie gazowej. Układ szkieletowy i mięśniowy. W porównaniu gadami, w czaszce ssaków zaszły dość istotne zmiany. Rozrosła się mózgowa część czaszki, która np. u człowieka przerasta swoją objętością trzewiową część czaszki. Czaszka jest mocna, ponieważ tworzące ją kości ściśle do siebie przylegają (tworzą szwy) lub zrastają się. Wyodrębnione kostne fragmenty szczęk tworzą dwie następne kosteczki słuchowe; kość kwadratowa ze szczęki górnej przekształca się w kowadełko, a kość stawowa ze szczęki dolnej w młoteczek. W zębodołach szczęk ssaków osadzone są zróżnicowane zęby (heterodontyzm), wśród których wyróżniamy: siekacze, kty, przedtrzonowce i trzonowce. Czaszka ssaków połączona jest z kręgosłupem za pomocą dwóch kłykci potylicznych, ale pierwsze kręgi szyjne, atlas i obrotnik, są podobne do gadzich. Również w kręgosłupie ssaków wyróżniamy takie same odcinki jak u gadów. Między kręgami znajdują się wstawki chrzestne, tzw. dyski międzykręgowe, które zmniejszają nacisk kręgów na siebie. Odcinek szyjny składa się najczęściej z siedmiu kręgów, a piersiowy zazwyczaj zawiera od dwunastu do dwudziestu pięciu kręgów. Wszystkie kręgi piersiowe łączą się z żebrami. Część żeber po brzusznej stronie ciała przyrasta do mostka, co umożliwia wytworzenie szkieletu klatki piersiowej. U ssaków wyróżniamy trzy rodzaje żeber: żebra prawdziwe, które bezpośrednio tączą się z mostkiem, żebra rzekome, które dolną częścią zrastają się z żebrami prawdziwymi, oraz żebra wolne, które po stronie brzusznej nie mają połączeń. Część lędźwiowa kręgosłupa najczęściej składa się od dwóch (leniwce) do dwudziestu jeden kręgów (delfiny), które mają dobrze rozwinięte wyrostki poprzeczne i szczątkowe żebra. Kręgi krzyżowe, w liczbie od jednego do trzynastu, zrastają się ze sobą i z kilkoma kręgami ogonowymi, tworząc kość krzyżową. Odcinek ogonowy charakteryzuje się dużą zmiennością liczby kręgów - od 3 do 49. U człowieka ta część kręgosłupa składa się z kilku kręgów (4-5), które są zrośnięte, tworząc kość ogonową, natomiast np. u parzystokopytnych odcinek ogonowy liczy sobie kilkadziesiąt kręgów i tworzy szkielet długiego ogona. U ssaków czworonożnych kręgosłup przyjmuje pozycję poziomą, a u człowieka pionową, tworząc na przemian wygięcia ku przodowi i tyłowi - amortyzują one wstrząsy powstające w trakcie poruszania się. W skład obręczy barkowej łożyskowców wchodzą łopatki; obojczyki występują tylko u ssaków, które wykazują ruchliwość kończyny przedniej w wielu płaszczyznach, takich jak owadożeme, naczelne czy nietoperze; kości krucze natomiast nie występują. Obręcz miednicowa ma budowę taką jak obręcz u gadów. Kończyny ssaków są podciągnięte pod tułów (nie wystają poza obręb ciała) i unoszą ciało nad poziom podłoża, co znacznie usprawnia poruszanie się. U ssaków ze względu na zróżnicowanie funkcji kończyn następują modyfikacje ich szkieletów. W kończynach, które służą do pływania (np. u waleni), grubieją i skracają się odcinki bliższe tułowia, wzrasta liczba palców i ich paliczków, natomiast kończyny tylne najczęściej zanikają. Kończyny lotne (przednie u nietoperzy) mają wydłużone cztery palce. Ssaki kroczące po pod- łożu mogą podpierać się dobrze wykształconymi częściami ręki i stopy (stopochodność u niedźwiedzia) lub czubkami palców (palcochodność u nieparzystokopytnych i parzystokopytnych). Parzystokopytne chodzą na palcu III i IV, a nieparzystokopytne na palcu III. W chwytnych kończynach u naczelnych palec I ustawiony jest przeciwstawnie do pozostałych. Wszystkie mięśnie szkieletowe ssaków są bardzo dobrze rozwinięte i warunkują sprawność ruchów tych zwierząt. U ssaków wytwarza się dość istotny mięsień, który współuczestniczy w mechanizmie wentylacji płuc - tzw. przepona, czyli mięsień rozpięty między ostatnimi żebrami, mostkiem i kręgosłupem. Układ pokarmowy ssaków jest podobnie zbudowany jak układ pokarmowy gadów. W jamie gębowej znajdują się zęby, które umożliwiają odcinanie kęsów pokarmu (siekacze), jego rozszarpywanie (kły), a także rozdrabnianie (zęby przedtrzonowe i trzonowe). U niektórych ssaków, takich jak delfiny, wszystkie zęby są jednakowe. Czasami uzębienie jest całkowicie zredukowane, jak u mrówkojadów, syren, wielorybów fiszbinowych. Dla ułatwienia identyfikacji zębów ssaków stosuje się wzór zębowy, w którym nad kreską wpisuje się liczby poszczególnych typów zębów (siekacze, kły, zęby przedtrzonowe i trzonowe) w jednej połowie szczęki górnej, a pod kreską typy zębów połowy szczęki dolnej. U pozostałych ssaków, ze względu na rodzaj pobieranego pokarmu, uzębienie podlega różnym modyfikacjom. Mogą one dotyczyć liczby poszczególnych typów zębów i ich kształtów. U zwierząt drapieżnych występują wszystkie typy zębów, a szczególnie dobrze rozwinięte są kły, przy czym zęby przedtrzonowe i trzonowe mają stożkowate powierzchnie tnące. U przeżuwaczy zanikają niektóre siekacze i kły, a dobrze rozwijają się powierzchnie trące zębów przedtrzonowych i trzonowych. U gryzoni i zajęczaków siekacze rosną całe życie. Należy zaznaczyć, że u ssaków najczęściej występują dwie generacje zębów - tzw. zęby mleczne u młodych i zęby stałe u dorosłych, a ich wzory zębowe są różne. Jama gębowa ssaka otoczona jest wargami, które wraz z językiem umożliwiają ssanie i pobieranie pokarmu. Do jamy gębowej uchodzą trzy pary ślinianek. Przez gardziel i przełyk pokarm dostaje się do źołądka, który u ssaków wykazuje dużą zmienność kształtów i rozmiarów. Za żołądkiem ciągnie się jelito - bardzo długie u roślinożerców (pokarm roślinny jest trudniejszy do strawienia), a stosunkowo krótsze u drapieżców. Do pierwszej części jelita, nazywanej dwunastnicą, uchodzą przewody z trzustki i wątroby. W dalszej części jelita cienkiego odbywa się oprócz trawienia także wchłanianie aminokwasów, cukrów prostych i kwasów tłuszczowych. W ostatnim odcinku, jelicie grubym, ma miejsce formowanie kału. Na końcu jelita jest otwór odbytowy. Układ oddechowy. Powietrze przez nozdrza, gardziel, krtań, tchawicę i oskrzela zasysane jest do płuc. Oskrzela wchodzące do płuc rozwidlają się na drobniejsze oskrzeliki zakończone graniastymi układami pęcherzyków płucnych, w których następuje wymiana gazowa. Wdech zachodzi pod wpływem podciśnienia wytworzonego w klatce piersiowej na skutek skurczu przepony i mięśni międzyżebrowych. Wydech jest wynikiem rozciągania tych mięśni. Układ krwionośny ssaków składa się z czterodziałowego serca, z całkowitą przegrodą komory, oraz naczyń krwionośnych o podobnym układzie jak u gadów. Zanika, inaczej niż u ptaków, prawy łuk aorty, a lewy pozostaje dobrze rozbudowany. Erytrocyty ssaków, w przeciwieństwie do erytrocytów innych kręgowców, nie mają jąder, są również mniejsze, przez co stosunek ich powierzchni do objętości jest większy i dlatego są lepiej dostosowane do transportu gazów. Budowa i funkcjonowanie układu oddechowego i krwionośnego umożliwia utrzymywanie stałej temperatury ciała łożyskowców (ok. 37°C). Stałocieplność umożliwia aktywność ssaków przez cały rok, a także pozwala im żyć we wszystkich strefach klimatycznych. Tylko niektóre ssaki (z żyjących w Polsce np. jeż, suseł) zapadają w sen zimowy, w czasie którego zwalniają intensywność procesów metabolicznych i obniżają temperaturę ciała o kilka stopni. Układ wydalniczy ssaków składa się z parzystych nerek (zanercza), moczowodów, pęcherza moczowego i cewki moczowej, która kończy się niezależnym od układu pokarmowego otworem wydalniczym. Łożyskowce najczęściej wydalają mocznik. Układ nerwowy i narządy zmysłów. U ssaków nastąpił intensywny rozwój mózgu (rys. VIII.61.). Przejawem tego jest duża jego objętość w stosunku do wielkości ssaka oraz rozwój poszczególnych struktur mózgu. Najintensywniej rozwinęło się kresomózgowie, które swoimi półkulami przykryło międzymózgowie i śródmózgowie. Powierzchnia kresomózgowia jest pofałdowana, a w korze mózgowej rozwinęły się ośrodki wyższych czynności nerwowych, takich jak pamięć i kojarzenie, które decydują o inteligencji ssaków. Dzięki temu ssaki potrafią uczyć się i modyfikować swoje zachowania w środowisku, w którym żyją. Wykazują umiejętność nie tylko szybkiego reagowania na bodźce środowiska, ale także przewidywania zachodzących w nim zmian. Ssaki w porównaniu z innymi kręgowcami mają dobrze rozwinięty móżdżek (jest on podzielony na dwie półkule o pofałdowanej powierzchni), co decyduje o stopniu rozwoju ośrodków odpowiadających za równowagę i koordynację ruchów. Od mózgu ssaków odchodzi 12 par nerwów czaszkowych. Dobrze unerwiona skóra ssaków wrażliwa jest na dotyk, ucisk, ból, zim- no i ciepło. Oko ma budowę typową dla kręgowca (zagadnienie to będzie omawiane w klasie trzeciej), a jego akomodacja następuje poprzez zmianę kształtu soczewki. U większości łożyskowców jest dobrze wykształcona małżowina uszna, która służy do „koncentracji" fal dźwiękowych. W uchu środkowym wszystkie ssaki, w tym łożyskowce, mają trzy kosteczki słuchowe, które przekazują drgania błony bębenkowej do ucha wewnętrznego. Tak rozwinięty narząd słuchu umożliwia nie tylko odbieranie dźwięków ze środowiskazewnętrznego, ale również porozumiewanie się między osobnikami. Układ rozrodczy, rozmnażaniei rozwój. W układzie rozrodczym samców ssaków są dwa jądra, nasieniowody, tzw. gruczoły dodatkowe (prostata i pęcherzyki nasienne, których wydzielina wraz z plemnikami wytwarzanymi przez jądra tworzy spermę) oraz narząd kopulacyjny. Układ rozrodczy samic łożyskowców składa się z dwóch jajników, jajowodów, macicy i pochwy. U ssaków zachodzi zapłodnienie wewnętrzne; plemniki z komórkami jajowymi łączą się w jajowodach, a rozwój zarodka przebiega w macicy. Pod tym względem łożyskowce są zwierzętami szczególnymi, ponieważ ich macica wraz z błonami płodowymi zarodka tworzy łożysko omoczniowe, przez które do zarodka dostarczane są substancje odżywcze i tlen, a zabierane szkodliwe produkty przemian związków azotowych i dwutlenek węgla. Taka ochrona zarodków, połączona z zaspokajaniem ich potrzeb fizjologicznych, zadecydowała o tym, że zwierzęta te nie wytwarzają dużej liczby komórek jajowych, ale te, które zostaną zapłodnione, są chronione szczególnie w organizmie samicy. Jednocześnie u łożyskowców rozwijają się gruczoły mlekowe (przekształcone gruczoły potowe), które wraz z innymi tkankami tworzą sutki, umożliwiające karmienie młodych mlekiem produkowanym przez samice. Ssaki mają wykształcony instynkt macierzyński i ich młode długo pozostają pod opieką rodziców.
