Uzależnienia chemiczne (alkohol, nikotyna, substancje
advertisement
412 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 412-418 Uzależnienia chemiczne (alkohol, nikotyna, substancje psychoaktywne) w opiniach i doświadczeniach młodzieży gimnazjalnej powiatu chełmińskiego Chemical addictions (alcohol, nicotine, psychoactive substances) in the opinions and experiences of young people of the Chełmno district (Poland) Mirosława Domaradzka 1/, Dorota Jachimowicz-Gaweł 2/ Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Chełmnie Zakład Organizacji i Zarządzania w Ochronie Zdrowia, Collegium Medicum im. dra Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 1/ 2/ Wprowadzenie. Zjawisko uzależnień chemicznych jest jednym z największych problemów społecznych współczesnego świata. Pomimo szeroko zakrojonych programów profilaktycznych uzależnienia nadal pozostają kluczową bolączką ówczesnych społeczeństw. W obliczu obniżającego się progu inicjacji substancji uzależniających grupą szczególnie zagrożoną tym problemem jest obecnie młodzież. Cel. Autorskie badanie ma na celu sprawdzenie, jaki jest stopień świadomości szkodliwości substancji uzależniających wśród młodzieży powiatu chełmińskiego, a także weryfikację zasięgu i rozmiaru tego zjawiska poprzez analizę doświadczeń badanej młodzieży z substancjami uzależniającymi. Materiał i metoda. Próbę badawczą stanowili uczniowie gimnazjów ulokowanych w powiecie chełmińskim. Łącznie badaniu poddanych zostało 1032 uczniów w wieku 14-17. Zastosowano metodę kwestionariuszową z ankietą rozdawaną. Wnioski. Pośród uczniów chełmińskiego gimnazjum praktycznie nie istnieje zjawisko narkotyzmu (choć uczniowie charakteryzują się znaczną wiedzą odnośnie substancji psychoaktywnych oraz ich szkodliwości). Ankietowani uczniowie nie posiadają także bogatego doświadczenia związanego z paleniem papierosów. Jednakże, z analizy materiału empirycznego wynika, że spożywanie alkoholu pośród badanych nastolatków jest znaczące. Introduction. The phenomenon of chemical addiction is one of the biggest social problems of the modern world. Despite extensive addiction prevention programs this problem remains crucial for contemporary societies. In the face of decreasing the threshold for initiation of addictive substances young people are a particularly vulnerable group. Aim. A proprietary study aimed to examine the degree of awareness of the dangers of addictive substances among the adolescents of the Chełmno district, as well as verification of the extent of this phenomenon by analyzing the experiences with substance abuse in young people. Materials & Method. The sample was comprised of the pupils of secondary schools located in the Chełmno district. In total, the study subjects were 1032 students aged 14-17 years. The applied research method was a survey questionnaire. Conclusions. Among the school students of the Chełmno district virtually no drug use exists (although students are characterized by significant knowledge regarding psychoactive substances and their harmful effects). The surveyed students did not have much experience of tobacco smoking. However, the analysis of the empirical material shows that alcohol consumption among the surveyed teenagers is significant. Key words: addiction, youth, drugs, psychoactive substances, nicotine, alcohol Słowa kluczowe: uzależnienia, młodzież, narkotyki, substancje psychoaktywne, nikotyna, alkohol © Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 412-418 www.phie.pl Nadesłano: 10.01.2014 Zakwalifikowano do druku: 19.04.2014 Wstęp Problematyka uzależnień pozostaje jedynym z najsilniej eksploatowanych empirycznie zjawisk współczesnego świata społecznego. Posiada status zagadnienia o charakterze interdyscyplinarnym – specjaliści rekrutujących się z różnych pól naukowych próbują na właściwy sobie sposób, konceptualizować Adres do korespondencji / Address for correspondence Mirosława Domaradzka Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna ul. Łunawska 2a, 86-200 Chełmno tel. 600 065 894, e-mail: [email protected] uzależnienia [1]. Przynależny temu zagadnieniu status interdyscyplinarności, choć z jednej strony przyczynia się do głębszego zrozumienia badanej specyfiki oraz pozwala zintensyfikować dochodzenie do najdoskonalszego modelu profilaktyki uzależnień, powoduje pośrednio zacieranie ostrości ram definicyjnych kluczowe pojęcia związane z problematyką uza- Domaradzka M, Jachimowicz-Gaweł D. Uzależnienia chemiczne (alkohol, nikotyna, substancje psychoaktywne) ... leżnień [1]. Z tego powodu, że na przestrzeni ostatniej dekady powstały masowo publikacje traktujące o zjawisku ‘uzależnienia’/‘nałogu’, a jedynie wycinek z nich spełniał rygorystyczne reguły metodologiczne, obecnie musimy borykać się z konsekwencjami zupełnej dowolności stosowania tych terminów – czyli, nieprecyzyjność, nierzetelność, niejasność, błędna interpretacja, które z powodzeniem mogą podważyć zasadność prowadzania niejednych naukowych badań [1]. W przypadku tak określonej ‘dobrowolności’ obecnej w opracowaniach naukowych, każde naukowe rozmyślanie o tematyce uzależnień, do których zalicza się także ta praca, musi brać swój początek w próbie usystematyzowania stosowanych pojęć oraz podania kluczowych definicji używanych terminów. Proces uprecyzyjnienia wywodu należy zacząć od definicyjnej propozycji wyjścia z impasu, jaki powstaje w sytuacji zbyt ogólnego traktowania zbioru zjawisk, które zaliczone mogą być do obszaru znaczeniowego takich bytów pojęciowych jak ‘uzależnienie’ lub ‘nałóg’. Trudności rozpoczynają się już na poziomie fundamentalnego rozdźwięku występującego pomiędzy tożsamymi pozornie terminami jak ‘używanie substancji psychoaktywnych’ oraz ‘nadużywanie substancji psychoaktywnych’ [1]. Trud w określeniu rzeczywistego obszaru znaczeniowego ‘uzależnień’/ ‘nałogu’ podjęty został w ramach nauki o medycznym leczeniu bólu – bowiem to właśnie w tej perspektywie ta „semantyczna przepychanka interdyscyplinarna” ma swoje zasadnicze uzasadnienie, podczas gdy sposób konceptualizacji tematyki uzależnień funkcjonujący chociażby, by posłużyć się egzemplifikacją na wskroś jaskrawą, na łamach nauk społecznych np. socjologii, sprowadza się do „wrzucania” do jednego worka wszystkich problemów związanych z uzależnieniami, mając na uwadze ich dysfunkcjonalność – dewiacyjność stanowiącą przejaw anomii społecznej [2]. Na płaszczyźnie rugowania zbyt uniwersalnych definicji ‘uzależnień’/’nałogu’ powstała taka, która wychodzi na przekór tym ograniczeniom, rozumiejąc uzależnienie jako „pierwotną, chroniczną, neurobiologiczną chorobę związaną z czynnikami genetycznymi, psychospołecznymi i środowiskowymi” [1]. Powyższa definicja, która jest wynikiem współpracy specjalistów zarówno od medycyny bólu, jak i nauki o uzależnieniach, godna jest cytowania i powielania przynajmniej z dwóch powodów. Jeden z nich dotyczy jawnie artykułowanego stanowiska w zakresie przyznania uzależnieniu (chemicznemu) statusu stanu chorobowego – a zatem jednoznacznie opowiada się za poglądem, zgodnie z którym w ludzkim mózgu znajduje się obszar, którego zakłócenie może doprowadzić do podejmowania przez daną osobę czynności związanych z używaniem środków uzależniających (a tym samym, w określonych okolicznościach do- 413 prowadzić do uzależnienia na tle fizycznym) [3]. Drugi powód wskazuje na prezencję wzajemnego oddziaływania czynników o charakterze społecznym (środowiskowym), psychologicznym i biologicznym [2]. W ten sposób, zjawisko ‘uzależnienia’/‘nałogu’ można rozumieć jako zachowania charakteryzujące się przymusowym używaniem określonych substancji, które prowadzą do konsekwencji o naturze psychologicznej (obsesja oraz silne zaobserwowanie substancjami uzależnianymi), biologicznej (nieopanowanie pożądanie środka uzależniającego, utrata kontroli, wysokie ryzyko powrotu do uzależnienia pomimo absencji) oraz środowiskowej (łamanie norm społecznych). I chociaż w tym opracowaniu będzie mowa o uzależnieniu chemicznym (od określonych substancji, np. alkoholu, środków psychoaktywnych, leków, nikotyny) doprowadzającym w pewnym okresie stosowania do zespołu efektów określanego jako uzależnienie fizyczne (fizjologiczne), należy bezwzględnie mieć na uwadze ów trójczłonowy zbiór wpływów oddziaływujących na osobę uzależnioną [4]. Biologia uzależnienia Perspektywa biopsychologiczna przedstawia całą gamę czynników (genetycznych, biochemicznych czy stricte biologicznych), które zwiększają prawdopodobieństwo sięgnięcia po substancje uzależniające [4]. Niemniej, wydaje się, że dla rozwoju zachowań patologicznych największy wpływ mają kategorie oddziaływań umiejscowionych w następujących płaszczyznach: (1) zaburzenie równowagi neuroprzekaźników i hormonów w mózgu; (2) podatność genetyczna; (3) skłonności organiczne; (4) dysfunkcja mózgu i plastyczność nerwowa oraz (5) deprywacja lub uszkodzenie fizyczne [2]. Przy rozpatrywaniu etiologii uzależnień chemicznych (zwłaszcza od substancji psychoaktywnych oraz alkoholu) pomocna jest tzw. teoria predyspozycji konstytucjonalnej, zakładające, że choroba alkoholowa lub narkomania są dziedziczona [2]. Poprzez uwzględnienie prymatu genów przy warunkowaniu skłonności alkoholowych czy narkotycznych, uwalnia się społeczeństwo od odpowiedzialności nad profilaktyką dewiacji społecznych, choć z drugiej strony, intensywne poszukiwania „genu nałogowca” mogą w przyszłości określić jednostkowy stopień prawdopodobieństwa uzależnienia od konkretnej substancji, co stanowi niekwestionowany przełom w nauce o przeciwdziałaniu i wykrywaniu uzależnień [1-4]. Silna obecnie gałąź badań na biologiczną etiologią uzależnień chemicznych została zainicjowana dzięki odkryciu w latach 70. minionego stulecia zjawiska ‘endorfin’ – własne, osobnicze niedobory opiatów mózgu (tzw. wrodzony niedobór) mogą zostać rekompensowane przez dostarczanie organizmowi substancji psychoaktywny, np. amfetaminy, 414 co przywraca stan ‘przyjemności’ [2-4] Podobnie odkrycie tzw. ‘drogi mózgowej’ zwróciło uwagę badaczy na uwarunkowanie uzależnień w kategoriach sprawiania sobie przyjemności [2-4]. W ramach badania nad organicznymi uwarunkowaniami uzależnień wiele wnoszące okazało się także przyjrzenie się temu, w jaki sposób organizm ludzki dystrybuuje oraz rozkłada alkohol lub narkotyki, co zaczęto rozumieć w kategoriach określania podatności niektórych osób (np. tych o bardziej wydajnym metabolizmie) do stosowania pewnych substancji w ilościach mogących doprowadzić do uzależnienia fizjologicznego [2]. Młodzież jako szczególna grupa ryzyka (przyczyny uzależnień) Nie bez przyczyny mówi się o młodzieży, a nawet dzieciach, jako grupie szczególnie zagrożonej uzależnieniami chemicznymi [5]. Choć należy na wstępie zaznaczyć różnicę pomiędzy incydentalnym sięganiem po środki uzależniające, a stanem uzależnienia fizjologicznego, niezaprzeczalnym faktem pozostaje obniżający się wiek inicjacji alkoholowej, nikotynowej, a także narkotykowej, zacieranie różnic płciowych w gotowości do stosowania środków chemicznych o możliwym działaniu uzależniającym, rosnący problem uzależnień fizjologicznych wśród coraz młodszych konsumentów używek, udokumentowane przypadki śmiertelne oraz rażące opinie publiczną oraz pedagogów statystki [6]. W obliczu tak diagnozowanego zagrożenia, warto zapytać o przyczyny powszechności uzależnień młodzieńczych/dziecięcych – dlaczego w obecnych czasach niemalże na każdej szerokości geograficznej uznaje się za zupełnie koniecznie wprowadzanie do szkół złożonych programów profilaktycznych uzależnienia? Wyjaśnianie idei młodzieżowego charakteru zjawiska uzależnień warto rozpocząć od tych przyczyn, które wskazują na powiązanie używek z okresem dojrzewania [5]. Oznaczałoby to sytuację, w której borykający się z koniecznością kreacji własnej jednostkowej tożsamości dorastający, młody człowiek motywowany może być ku środkom psychoaktywnym i innym substancjom chemicznym, przez zwykłą ciekawość, chęć sięgnięcia po tzw. „zakazany owoc”, konieczność sprawdzenia doświadczeń na własnej skórze lub po prostu przez skłonność do robienia wszystkiego co rodzice lub inne potencjalne autorytety, określają jako niewłaściwe i niebezpieczne [7]. Ważne jest w tym miejscu wskazanie na społeczne podstawy uzależnień, a tym samym ulokowanie ich źródeł w kulturze kręgów rówieśniczych. Wiadomo, że posądza się je często o produkcję silnej presji na podporządkowanie się obowiązującej w danej zbiorowości młodych ludzi „kulturze brania”/„kulturze palenia” – a ta chęć podporządkowania się może powodować Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 412-418 uwewnętrznienie przez jednostkę wzorca uzależniania jako atrakcyjnego środka do zyskania popularności szkolnej/podwórkowej [8]. Badacze młodzieńczej etiologii uzależnień wskazują także na psychospołeczne konsekwencje związane ze specyfiką ponowoczesności. Truizm „żyjemy w trudnych czasach” odnosi się do realnych zagrożeń diagnozowanych we współczesnym życiu społecznym (np. kultura ryzyka, kryzys wartości rodzinnych i tradycyjnych, chroniczność samotności, indywidualizacja oparta na coraz bardziej żarłocznym konsumpcjonizmie i kulturze posiadania), które mogą doprowadzać młodych ludzi do przekonania, że środki uzależniające są swego rodzaju ucieczką w brak odpowiedzialności, w nieuczucie – że zatrzymują dorastanie [5, 8]. Jeszcze inni autorzy wskazują na kryzys autorytetów, a także słabnięcie kontroli społecznej, które przyczyniają się do obierania postaw sprzyjającym uzależnieniom – należą do nich niepowodzenia szkolne, brak motywacji, bunt i wyobcowanie, niska samoocena, problemy z przystosowaniem [5, 8]. Osobna gałąź przyczyn wskazuje po prostu na dostępność środków uzależniających związaną z umiejscowieniem kanałów dystrybuujących np. narkotyków w otoczeniu szkół [5]. Szczególnie istotne wydaje się także podkreślenie roli tzw. społecznej znieczulicy (społecznego przyzwolenia) na objawy demoralizacji młodzieży, do których należą zachowania uzależniające. Nie sposób w tak krótkim opracowaniu zdiagnozować wszystkich przyczyn, które motywują młodych ludzi do sięgnięcia po substancje uzależniające – czy mają one swoje źródło w patologicznych sytuacjach rodzinnych, motywowane są młodzieńczą chęcią spróbowania, nieświadomością, głupotą czy presją rówieśniczą – wszystkie prowadzą do wysoce niebezpiecznych zachowań patologicznych, które mogą (choć oczywiście nie muszą) doprowadzić do silnego fizycznego uzależniania od środków chemicznych i zbudować w młodym człowieku przekonanie,, że sięganie po „chemiczne uśmierzacze rzeczywistości” to jedyny sposób radzenia sobie z trudnościami życiowymi. Cel badań Celem przeprowadzonych badań empirycznych było określenie świadomości młodzieńczej w zakresie szkodliwości stosowania substancji uzależniających, a także zdiagnozowanie wielkości zjawiska stosowania tych substancji. Metoda i materiał Obiekty uzależniające zostały wąsko zdefiniowane, tak by zachować przejrzystość metodologiczną – badawcza uwaga skupiła się na trzech rodzajach środków przyczyniających się do uzależniania fizycz- Domaradzka M, Jachimowicz-Gaweł D. Uzależnienia chemiczne (alkohol, nikotyna, substancje psychoaktywne) ... nego, tj. alkohol, narkotyki oraz nikotyna. Wybór właśnie tych substancji uzależniających podyktowany jest przede wszystkim ich powszechnością i dostępnością dla przeciętnego młodego człowieka, a także założeniem, że właśnie te trzy substancje prowadzą do najczęstszych, statystycznie obejmowanych, typów młodzieńczych uzależnień [9]. Próba badawcza składa się z uczniów uczęszczających do dwunastu wybranych szkół na poziomie gimnazjalnym, osadzonych w powiecie chełmińskim. Także ten wybór ma swoje uzasadnienie – młodzież gimnazjalna posiada najwięcej psychologicznych trudności związanych z tzw. okresem przejściowym, co zwiększa prawdopodobieństwo stosowania środków uzależniających – słowem młodzież gimnazjalna plasuje się w grupie szczególnie zagrożonej uzależnieniami chemicznymi [9]. Metoda przeprowadzenia badania to metoda kwestionariuszowa oparta na rozdawanej ankiecie, złożonej z dziewiętnastu pytań (w przeważającej części zamkniętych o kafeterii odpowiedzi wielokrotnego wyboru). W badaniu wzięło udział ok. 1100 uczniów, liczących 13-18 lat, obu płci. Analiza materiału empirycznego Profil społeczno-demograficzny Próba badanych liczy dokładnie 1032 osoby. Składają się na nią 520 uczennic i 512 uczniów, co oznacza, że zachowana została proporcja płci. Ankietowani mieszczą się w przedziale wiekowym wyznaczanym przez dwie cezury: 14 lat oraz 17 lat, z dominantą oscylującą około 15 roku życia. Nie można jednoznacznie orzec o środowisku, z którego wywodzą się małoletni respondenci – 517 jednostek zamieszkuje miasto, a 515 pochodzi z obszarów wiejskich powiatu chełmińskiego. Opinie młodzieży gimnazjalnej powiatu chełmińskiego o szkodliwości substancji uzależniających Spojrzenie holistyczne na odpowiedzi, które udzielali badani uczniowie w kontekście ich świadomości szkodliwości stosowania środków uzależniających, przedstawia, że pytana młodzież posiada sprecyzowane opinie odnośnie analizowanych substancji chemicznych i jest świadoma konsekwencji jakie mogą one mieć dla ich zdrowia, sytuacji społeczno-ekonomicznej czy rozwoju psychospołecznego. Pytani o szkodliwość picia alkoholu, palenia papierosów lub zażywania narkotyków, gimnazjaliści chełmińskich szkół wykazują się zdecydowaną świadomością w zakresie profilaktyki uzależnień oraz rozumienia, jak szkodliwe mogą być wymienione substancje chemiczne dla ich zdrowia (tab. I). Należy zauważyć, że najsłabszą świadomością odnośnie szkodliwości zdrowotnej zażywania substancji uzależniających, legitymują się uczniowie 415 Tabela I. Uświadomienie szkodliwości środków uzależniających dla zdrowia wśród gimnazjalnej młodzieży powiatu chełmińskiego Table I. Awareness of harmful effects of addictive substances on health among secondary school youth of the Chełmno district Typ środka uzależniającego Świadomość szkodliwości Nieświadomość szkodliwości Alkohol 72% (747) 28% (285) Nikotyna 87% (905) 13% (127) Narkotyki 88% (912) 12% (120) w kontekście szkodliwości alkoholu. Może to wynikać przede wszystkim z obecnego w kulturze polskiego społeczeństwa przyzwolenia dla picia alkoholu. Pomocne dla wyjaśnienia fenomenu nieuwzględniania w opiniach młodzieży szkodliwości trunków alkoholowych może być także zauważenie, że programy profilaktyczne odnośnie spożywania alkoholu (także przez osoby nieletnie) są najsłabiej obecne w polskiej szkole, a także środkach masowego przekazu. Potwierdzeniem powyższej konstatacji (o charakterze probabilistycznym, bynajmniej dogmatycznym) jest stosunek ankietowanej młodzieży do aprobowanego przez nich (uważanego za właściwy) wieku inicjacji alkoholowej. 56% z nich (582 osoby) uważa, że z piciem alkoholu powinno zaczekać się do uzyskania pełnoletniości, co oznacza, że przeciwnego zdania – a więc dopuszczających możliwość łamania obowiązującego prawa polskiego – wśród ankietowanych jest aż 44%. Ważne w tym kontekście jest także zauważenie, że niemalże 20% uczniów z badanej próby otwarcie przyznaje, że picie alkoholu w ich ocenie nie może prowadzić do uzależnienia. Jest to przejaw lekceważenia alkoholu jako jednej z substancji silnie uzależniającej – między innymi z uwagi na powszechność trunków alkoholowych obecnych praktycznie w całym życiu ludzkim oraz nieuznawania alkoholizmu jako jednostki chorobowej. Uczniowie przyznają większą szkodliwość zdrowotną środkom psychoaktywnym oraz nikotynie niż alkoholowi. Podczas gdy aż 28% ankietowanych niepełnoletnich uczniów nie uznaje szkodliwości alkoholu dla ich zdrowia i wykazuje w ten sposób niską samoświadomość w kontekście uzależniania fizjologicznego, niecałe 15% z nich podobnego zdania jest w kontekście nieszkodliwości środków psychoaktywnych, a jedynie 6% uznaje nikotynę za podobnie nieszkodliwą dla ludzkiego organizmu. Są to wyniki na wskroś ciekawe, wskazują bowiem, że nikotyna, jako substancja, która choć doprowadza do syndromu uzależnienia (także na podłożu fizjologicznym) nie odznacza się jawną szkodliwością fizyczną w perspektywie krótkookresowej – konsekwencje wynikające z nałogowego palenia objawiają się zazwyczaj po długim czasie dawkowania tej substancji w odróżnieniu np. od narkotyków wywierających potężny, niemalże natychmiastowy, destrukcyjny wpływ zarówno fi- 416 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 412-418 zyczny, poznawczy i społeczny – figuruje w opiniach młodzieży jako najsilniej szkodliwy zdrowotnie środek chemiczny (najmniejszy odsetek osób uznających daną substancję za nieszkodliwą dla zdrowia skupia właśnie nikotyna). Ankietowani zostali poproszeni także o opisanie (za pomocą własnych słów) dlaczego ich zdaniem młodzi ludzie decydują się na zażywanie środków mogących doprowadzać do uzależnienia fizjologicznego – choroby mózgu? Otrzymane uczniowskie sugestie motywów zostały pogrupowane w następujące kategorie odpowiedzi: ‘Używki jako sposób spędzania wolnego czasu’, ‘Używki jako możliwość oderwania się od paskudnej rzeczywistości nastolatka’ oraz ‘Używki jako konieczność dopasowania się do grupy rówieśniczej’. Pierwszą kategorię odpowiedzi budują te, które wskazują, że środki chemiczne znajdują się w nastoletnim repertuarze sposobów sprawiania sobie przyjemności/dobrej zabawy – słowem, są receptą na prawdziwą rozrywkę. Druga grupa przyczyn motywuje konieczność sięgania po środki uzależniające w kategorii sposobu na uśmierzenie psychicznego, nastoletniego bólu związanego z przeżywaniem kryzysów tożsamościowych (problemy rodzinne, stres, samotność, niska samoocena, niepopularność i inne). Warto podkreślić, że w obu powyższych kategoriach motywów wskazuje się, chociażby implicite, na przyjemnościotwórczą funkcję używek w życiu nastolatka. Z kolei trzecia kategoria skupia te motywy sięgania po substancje uzależniające, które wynikają z oddziaływania presji grupowej, co znajduje swoje odzwierciedlenie w frazie: „Biorę, by być lubianym”. Badani nastolatkowe właśnie takiego rodzaju przyczyny uznawali za najczęściej powodujące zażywanie środków mogących prowadzić do uzależnień (ryc. 1). Wskazuje to na dużą świadomość ankietowanej młodzieży odnośnie skutków społecznej presji wywieranej na młodego człowieka. Dlaczego młodzi ludzie siegają po używki? Motywacje wynikające ze sposobu spędzania czasu 21% Wpływ grupy 48% Konieczność oderwania się od rzeczywistości 31% Ryc. 1. Opinie ankietowanej młodzieży powiatu chełmińskiego odnośnie motywów powodujących inicjację do substancji uzależniających Fig. 1. Opinions of surveyed youth regarding motives initiating use of addictive substances Doświadczania młodzieży gimnazjalnej powiatu chełmińskiego z substancjami uzależniającymi Pytanie o doświadczenie osobiste związane z stosowaniem środków uzależniających stawiane osobie niepełnoletniej, która z litery prawa nie powinna ich zażywać, zawsze jest pytaniem zagrażającym. Należy, pamiętając o anonimowości ankiety, „brać na poprawkę” fakt możliwości koloryzowania rzeczywistości. Niemniej, uzyskane dane empiryczne są zastraszające w tym sensie, że niemalże 57% badanych uczniów, a więc prawie 600 nieletnich gimnazjalistów powiatu chełmińskiego, miało w swoim życiu okazję do spróbowania alkoholu (jest to zatem zgodne z tym co zostało wcześniej powiedziane odnośnie przyzwolenia do picia alkoholu). Z kolei, do palenia papierosów przyznaje się 132 ankietowanych, co oznacza 13% próby. Ciekawe różnice występują gdy porównany odsetek osób, które deklarują, że kiedyś stosowały narkotyki i te, które przyznają, że obecnie ich używają. Tych pierwszych można liczyć na 9% próby, a obecnie narkotyzujących się jedynie 3%. Istnieje wiele potencjalnych tłumaczeń tej dysproporcji – być może doświadczenie z narkotykami dla ankietowanych oznaczało po prostu jednorazową przygodę, do której w późniejszym życiu już nie wracali (zgadzało by się to z tezą o jednorazowości doświadczenia narkotycznego oraz chęci tzw. spróbowania). Być może jednak uczniowie chętniej mówią o swoich przeszłych doświadczeniach – rozgrzeszając się w ten sposób – niż przyznają, że również obecnie zażywają substancje nielegalne. W podobnym tonie można interpretować odpowiedzi uczniów uzyskane na pytanie o obecności osób stosujących narkotyki w bliskim otoczeniu ucznia – 31% ankietowanych przyznaje, że zna takie jednostki (podobna zasada: „ja nie biorę, ale znam tych, którzy tak” (tab. II). Tabela II. Doświadczenia młodzieży gimnazjalnej powiatu chełmińskiego z stosowaniem substancji uzależniających Table II. Experiences of surveyed youth regarding use of addictive substances Doświadczenia gimnazjalistów Zażywanie narkotyków (czas przeszły) Zażywanie narkotyków (teraźniejszość) – 9% (93) 91% (939) 3% (35) 97% (997) Palenie papierosów 13% (132) 87% (900) Picie alkoholu 57% (594) 43% (435) Młodzież a otoczenie społeczne w kontekście uzależnienia chemicznego Traktując młodzież jako grupę szczególnie narażaną na nałogi, ważne jest wskazywanie otoczenia społecznego nastolatka, które może wspomagać lub hamować gotowość młodej osoby do inicjacji alkoholowej, nikotynowej lub narkotycznej. Współcześni badacze zjawiska socjalizacji spierają się przy próbach określenia rzeczywistej roli, jaką posiada pierwotne środowisko rodzinne dla rozwoju psychospołecznego Domaradzka M, Jachimowicz-Gaweł D. Uzależnienia chemiczne (alkohol, nikotyna, substancje psychoaktywne) ... dziecka – obecnie większy udział w uspołecznieniu przypisuje się kręgom rówieśniczym lub kulturze symbolicznej, niż otoczeniu domowemu. Niemniej, relacja rodzic-dziecko w kontekście atmosfery rozmowy o uzależnieniach w domu może warunkować w sposób znaczący stopień uświadomienia nastolatka o szkodliwości zdrowotnej substancji chemicznych, a tym samym powstrzymywać go przez nastoletnią inicjacją do tych używek. Nie uwzględniając w konstrukcji badania możliwego związku pomiędzy obecnością w środowisku domowym patologii społecznych (alkoholizm, narkomania, przemoc rodzinna) a motywacją do sięgnięcia po używki, warto przyjrzeć się, jak badani gimnazjaliści oceniają rolę rodzicielską w propagowaniu świadomości szkodliwości używek. I tak na pytanie, czy rodzicie uświadamiali cię o szkodliwości zdrowotnej płynącej z zażywania narkotyków, niecałe 30% ankietowanych deklaruje brak takiego wsparcia ze strony rodziców, a zatem 70% nastolatków odbyło taką rozmowę z rodzicem. W przypadku papierosów odsetek nieuświadomionych uczniów ze strony rodziców wynosi już mniej, bo 20%, a najmniejszy jest w przypadku rozmów uświadamiających o alkoholu – 16%. Oznacza to, że w opiniach gimnazjalistów, najmniejsza rodzicielska aktywność uświadamiająca szkodliwość obecna jest w przypadku narkotyków. Być może wynika to z faktu, że substancje psychoaktywne w wielu rodzinach funkcjonują jako swoiste tabu – jakby zupełnie nie funkcjonowały w życiu społecznym. Ten niski odsetek rozmów o narkotykach może podyktowany być po prostu strachem rodziców przed nieumyślnym nakłonieniem swoich podopiecznych do zażywania narkotyków lub niewiedzą i niską świadomością samych rodziców odnośnie szkodliwości narkotyków. Ciekawe spostrzeżenia można wyciągnąć dzięki analizie sposobu funkcjonowania alkoholu w otoczeniu społecznym uczniów gimnazjów powiatu chełmińskiego. Ankietowani przyznają, że rodzice sporadycznie pozwalają im na wypicie trunków alkoholowych w ich obecności. W szerszym kontekście społecznym, omawiane przyzwolenie dla obniżenia wieku alkoholowej inicjacji uwidacznia się także w uczniowskich odpowiedziach na pytanie o możliwościach zakupu alkoholu – tutaj uzyskane badania powinny budzić słuszny niepokój: ponad 42% ankietowanych uczniów gimnazjum przyznaje, że w ich okolicy nie ma większego problemu z zakupem trunków alkoholowych. Bardzo istotne w kontekście wpływu otoczenia społecznego na opinie i doświadczenia młodzieży związane ze środkami uzależniającymi, wydaje się określenie źródła inicjującego nastolatków do sięgnięcia po określone substancje chemiczne o udowodnionym oddziaływaniu uzależniającym fizjologicznie. 417 Pytanie o określenie jednostki inicjującej przygodę z danym środkiem uzależniającym, kierowane było, zgodnie z zasadą filtrującą pytań ankietowych, jedynie do tych uczniów, którzy przyznali, że mają już za sobą pierwsze doświadczenia z alkoholem, narkotykami czy nikotyną (doświadczeń alkoholowych deklarowanych przez ankietowaną młodzież było najwięcej) (tab. III). Tabela III. Jednostki inicjujące do spożycia substancji uzależniających w doświadczeniach młodzieży gimnazjalnej powiatu chełmińskiego Table III. Persons initiating use of addictive substances in experiences of surveyed youth Osoba inicjująca Alkohol Narkotyki Nikotyna Kolega/koleżanka z klasy/szkoły 36% (216) 35% (59) 60% (73) Kolega/koleżanka spoza szkoły 35% (212) 48% (80) 29% (35) Osoba dorosła znajoma 17% (105) 13% (22) 6% (7) Osoba dorosła obca 2% (12) 2,5% (5) 2,5% (2) Inna osoba 8% (49) 1,5% (3) 1,5% (1) Spośród osób, które zadeklarowały, że zostały w swoim życiu zaproszone do spróbowania trunków alkoholowych, 36% wprowadzonych zostało do tej aktywności przez ucznia/uczennicę tej samej szkoły, a niewiele mniej, bo 35%, wskazuje taką osobę także pośród rówieśników, choć rekrutujących się z tzw. podwórka. Oznacza to, że w przeważającej większości pierwszą styczność z trunkami alkoholowymi uczniowie chełmińskich gimnazjów mieli poprzez inną osobę nieletnią. Przypadki inicjacji ze strony osoby dorosłej – szczególnie znanej osoby dorosłej – nie należą jednak do mniejszości (105 ankietowanych w taki właśnie sposób spróbowało po raz pierwszy alkoholu – i w przypadku żadnej innej wymienionej substancji uzależniającej nie wskazywali tak znacząco na inicjującą rolę osoby dorosłej. W przypadku narkotyków sytuacja inicjacyjna wygląda bardzo podobnie, z tym, że większość ankietowanych przyznaje się do wzięcia środków psychoaktywnych z namowy koleżanki/kolegi spoza szkoły – niemalże 50% wszystkich przypadków inicjacji (zażywanie narkotyków poza terenem szkoły). Z kolei inicjatywna w kierunku nikotyny w doświadczeniach badanej młodzieży, najczęściej miała miejsce na zaproszenie koleżanki/kolegi z tej samej szkoły (60% wszystkich inicjacji nikotynowych), a następnie miała miejsce na podwórku – 30%. Wnioski 1. Narkotyki. Ankietowani uczniowie charakteryzują się dużą świadomością odnośnie obecności w życiu społecznym środków psychoaktywnych mogących prowadzić do silnego uzależnienia na tle fizjologicznym. Wydaje się, że szeroko zakrojone programy profilaktyczne odniosły pod tym względem sukces. Choć małoletni respondenci 418 potrafią przywołać znane im narkotyki (często z ich charakterystycznymi określeniami funkcjonującymi w slangu młodzieńczym), jednocześnie rozumieją związane z nimi zagrożenia i wskazują na negatywne konsekwencje związane z ich stosowaniem. Powoduje to, że w gimnazjach ulokowanych w powiecie chełmińskim narkotyki należą do wydarzeń incydentalnych i w żadnym wypadku nie wpisują się w typowy krajobraz tamtejszych szkół. 2. Nikotyna. Badana młodzież charakteryzuje się najwyższym poziomem uświadomienia szkodliwości nikotyny dla zdrowia spośród wszystkich analizowanych używek. I choć, najwięcej inicjacji nikotynowych miało miejsce w gronie uczniów tej samej szkoły, jedynie niewielki odsetek uczniów przyznaje się do palenia papierosów, a także odmawia uznania za fakt naukowo udowodnionej szkodliwości nikotyny. 3. Alkohol. Ankietowana młodzież w największym stopniu w porównaniu z poprzednimi używkami, nie uznaje napojów alkoholowe za szkodliwe. Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 412-418 Ponadto, istnieje znacząca grupa uczniów, którzy przyznają się do spożywania alkoholu (i jest to największy odsetek wszystkich uczniów, którzy mieli jakiekolwiek doświadczenie z substancjami uzależniającymi), a także uważa, że akurat ten środek nie może doprowadzić do uzależnienia fizjologicznego. 4. Otoczenie społeczne. Uczniowie w przeważającej większości mogą liczyć na wsparcie rodzicielskie w profilaktyce uzależnień. Inicjacje do używek mają miejsce w kręgach rówieśniczych (uczniowie z tej samej szkoły/znajomość z podwórka). Konkludując, przeprowadzane badania ankietowe na próbie uczniów uczęszczających do gimnazjów ulokowanych w powiecie chełmińskim, udowodniły, że uczniowie rozumieją samą ideę szkodliwości używek, w przeważającej części deklarują ich niestosowanie oraz posiadają rodzicielskie wsparcie w profilaktyce uzależnień. Alarmujące pozostaje, obecne w opiniach ankietowanych, społeczne przyzwolenie dla spożywania alkoholu oraz łatwość wejścia w świat używek alkoholowych. Piśmiennictwo / References 1. Erickson CK. Kwestie terminologiczne i charakterystyka pojęcia „uzależnienie” i „nałóg”. [w:] Nauka o uzależnieniach. Od neurobiologii do skutecznych metod leczenia. Erickson CK. UW, Warszawa 2010: 23‑52. 2. Bylica J. Teorie współczesnej patologii społecznej [w:] Harmonizując napięcie. Nowe spojrzenie w profilaktyce uzależnień. Bylica J. UJ, Kraków 2010: 11‑50. 3. Erickson CK. Podstawy nauki o mózgu. [w:] Nauka o uzależnieniach. Od neurobiologii do skutecznych metod leczenia. Erickson CK. UW, Warszawa 2010: 53-70. 4. Erickson CK. Anatomia i neurobiologia uzależnienia chemicznego. [w:] Erickson CK. Nauka o uzależnieniach. Od neurobiologii do skutecznych metod leczenia. UW, Warszawa 2010: 71-94. 5. Bylica J. Nadużywanie alkoholu i narkotyków przez młodzież a napięcie. [w:] Harmonizując napięcie. Nowe spojrzenie w profilaktyce uzależnień. Bylica J. UJ, Kraków 2010: 119‑130. 6. Kawczyńska-Butrym Z. Wprowadzenie do problematyki i badania zachowań ryzyka zdrowotnego dzieci i młodzieży. [w:] Uzależnienia w doświadczeniach lubelskiej młodzieży – diagnoza zjawiska. Kawczyńska-Butrym Z (red). Liber Duo, Lublin 2009: 9-18. 7. Wszędyrówny M, Majchowska A. Alkohol, papierosy, narkotyki oraz przemoc domowa w życiu uczniów w lubelskich szkołach. [w:] Uzależnienia w doświadczeniach lubelskiej młodzieży – diagnoza zjawiska. Kawczyńska-Butrym Z (red). Liber Duo, Lublin 2009: 25-68. 8. Sadowski A (red). Młodzież w środowisku rówieśniczym. [w:] Młodzież Białegostoku wobec uzależnień i przemocy. Sadowski A (red). Libra, Białystok 2003: 130-135. 9. Sadowski A (red). Świat uzależnień i przemocy widziany oczami młodzieży. [w:] Młodzież Białegostoku wobec uzależnień i przemocy. Sadowski A (red). Libra, Białystok 2003: 146-187.
