HISTORIA MYŚLI EKONOMICZNEJ jest dyscypliną naukową w
advertisement
HISTORIA MYŚLI EKONOMICZNEJ jest dyscypliną naukową w zbiorze nauk społecznych, która bada przeszłość myśli ekonomicznej, opisuje ją i poszukuje prawidłowości służących praktyce gospodarczej. CZASY ANTYCZNE Układ społeczny ówczesnej Grecji rozwinął się w ramach niewolnictwa, w którym występowały dwie klasy – właścicieli środków produkcji i niewolników, często pozbawionych wszelkich praw. Od VIII do VI w p.n.e. niewolnictwo miało charakter patriarchalny, co oznacza, że niewolnik pracował jeszcze razem z właścicielem, ponieważ z produktu pracy samego niewolnika jego pan nie mógłby się utrzymać. Obok bogatej arystokracji ziemskiej gardzącej pracą i niewolnikami, traktowanymi jako „żywe narzędzia pracy”, egzystują w państwach antycznych drobna własność rzemieślnicza i chłopska oraz kupiectwo. Wraz z rozwojem handlu wewnętrznego i zagranicznego oraz spekulacji i lichwy kupiectwo wzmacnia stopniowo swą pozycję ekonomiczną, zagrażając dotychczasowej wyłącznej hegemonii właścicieli ziemskich w życiu społeczno – gospodarczym. Podstawowym działem gospodarki było rolnictwo. Wraz z rozwojem handlu pojawiło się zjawisko lichwy – pożyczania pieniędzy na bardzo wysoki procent. Praca fizyczna była pogardzana i nie godna wyższych sfer. STAROŻYTNA GRECJA KSENOFONT – wielki myśliciel i historyk grecki (ok. 430 – 355 p.n.e.). Uczeń Sokratesa, zwolennik ustroju spartańskiego. W jednej ze swoich prac poświęconej umiejętności gospodarowania – „Oikonomikos” (oikos – dom, ojczyzna, rodzina; nómos – prawo, zasada) podkreśla, że zasadniczym warunkiem rozwoju kraju i zamożności obywateli jest poziom gospodarowania na roli. Od rozwoju rolnictwa, które stanowiło wówczas podstawę egzystencji, uzależnia on rozwój wszystkich innych dziedzin działalności gospodarczej, społecznej i kulturalnej. Obok sformułowanych zasad podziału pracy pomiędzy niewolników i ich panów, Ksenofont rozważa podział pracy według kwalifikacji zawodowych. Ksenofont podkreśla jako zasadę rozwoju kraju organizację gospodarstwa publicznego zarządzanego przez państwo, które dba o utrzymanie dróg w należytym stanie, o rozwój państwowych stoczni i przedsiębiorstw budowlanych oraz dokonuje rozdziału zboża między ubogich obywateli. Podnosi przy tym znaczenie pokoju dla wzrostu zamożności kraju. Uważał, jako rzecznik niewolnictwa, że fizyczna praca hańbi „wolnego” człowieka, zniekształca jego ciało i nie pozostawia czasu na sprawy polityczne, społeczne i kulturalne. PLATON – filozof i utopista grecki (ok. 428 – 347 p.n.e.). Żył w epoce rozkwitu Aten. Miał dobre pochodzenie, był uczniem Sokratesa, ale nie przejął jego poglądów. Był twórcą koncepcji „idealnego państwa”. Społeczeństwo „państwa idealnego” ma zapewnić wolnym obywatelom, zespolonym wspólną wolą i równowagą interesów, szczęście i dobrobyt. Społeczeństwo to składać się ma z trzech warstw, którym odpowiadają określone cnoty: warstwy rządzącej cechującej się roztropnością, rycerzy – obrońców charakteryzującej się męstwem i warstwy żywicieli – pracującej, cechującej się umiarkowaniem. Wszystkie stany z właściwymi im cnotami są zespolone przy pomocy sprawiedliwości, zapewniającej konieczny porządek wewnętrzny kontrolowany przez rozum. Myśliciele i rycerze nie powinni zajmować się zarobkowaniem. Muszą oni mieć zapewnione utrzymanie ze wspólnej własności nieruchomej oraz żyć w komunizmie. Zarobkowaniem powinna zajmować się warstwa żywicieli (rolnicy i rzemieślnicy), która może posiadać własność ruchomą oraz życie rodzinne. Warstwa rządząca w „państwie idealnym” musi dbać, by obywatele nie wzbogacali się nadmiernie lub nie popadli w nędzę. Bogactwo rozleniwia a nędza rodzi zbrodnię. ARYSTOTELES ZE STAGIRY (384 – 322 p.n.e.) – największy filozof starożytności, pochodził z rodziny lekarskiej; posiadał wiedzę przyrodniczą i lekarską. Celem państwa i gospodarowania jest zapewnienie obywatelom szczęścia i warunków dla życia cnotliwego, wspólnocie ludzi wolnych, ale zróżnicowanych ze względu na posiadane bogactwo. Jako rzecznik ustroju niewolniczego uważa, że bogactwo nie jest koniecznym warunkiem szczęścia. Urzędy sprawować powinni tylko ludzie zamożni, a własność w państwie powinna znajdować się w ręku warstwy rządzącej. Uważa, ze ludzie są z natury wolni bądź są niewolnikami. Są bowiem ludzie, którzy nie potrafią samodzielnie żyć. Niewola jest dla nich koniecznością życiową, a więc jest pożyteczna i sprawiedliwa. Pieniądz traktuje jako środek do nabywania dóbr, a procent, pochodną pieniądza, jako niemoralne wzbogacanie się wierzyciela. Przez prawie pięć wieków istniała szkoła stoików, założona przez Zenona z Kition w III w p.n.e. Rozwinęli ona znacznie logikę i etykę, w której centralnym zagadnieniem było dążenie człowieka do życia cnotliwego. CHRZEŚCIJAŃSKA GMINA JEROZOLIMSKA (czasy apostolskie) – pisarze pierwszych wieków chrześcijaństwa do 5 wieku zwani byli OJCAMI KOŚCIOŁA. Zagadnienia gospodarcze nie były dla nich przedmiotem pierwszorzędnego zainteresowania. Dążyli do zachowania i upowszechniania wartości ewangelicznych. Pisarze ci podnosili godność pracy ludzkiej. Zajmowali się normami postępowania ludzkiego. Surowo oceniali ludzi. Pierwsze pięć wieków naszej ery to powstanie, rozkwit i upadek cesarstwa rzymskiego. Następował rozkład niewolnictwa i rozkwit instytucji kolonatu. Ogromna rolę w przemianach ustrojowych odegrało chrześcijaństwo, które opanowując początkowo masy najuboższej ludności, uzyskało w początkach IV w status religii państwowej. Patrystyka (patres – ojcowie) – nazwa przyjęta dla określenia poglądów najwybitniejszych postaci rodzącej się instytucji Kościoła. STAROŻYTNY RZYM LUCIUS SENECA (I wiek, ok. 3 – 65) – przeciwstawia się degeneracji i zbytkowi patrycjatu. Głosi filozofie stoicką – wszyscy ludzie z natury swej są równi. Zaleca wszystkim wytrwałą pracę, pilność i aktywne wykorzystywanie czasu. Uważa, że nie jest sprzeczne z moralnością zdobywanie majątku, ale należy go dobrze używać – w interesie całego społeczeństwa. Twierdził, że nie należy kochać bogactwa, ale trzeba je stawiać wyżej od nędzy. Potępiał ostro lichwę, a lichwiarzy nazywał krwiopijcami. Seneca, mając znaczny wpływ polityczny, niczego nie uczynił dla poprawy położenia niewolników, którym jednak przyznawał człowieczeństwo i nie starał się dowieść, że niewolnictwo jest czymś naturalnym. Głosił monoteizm. Zauważa, że rozwój specjalizacji poszczególnych krajów przyczynia się do korzystnej wymiany międzynarodowej. ŚW. AUGUSTYN (354 – 430) – ojciec Kościoła katolickiego; ojciec – poganin, matka – chrześcijanka. Zmieniał swoje poglądy nieraz o 1800 . W wieku dojrzałym został ochrzczony, uczył retoryki. Od 395 był biskupem Hippony. Był przeciwnikiem materializmu. Uważał, że niewolnictwo jest sprzeczne z porządkiem naturalnym (boskim). W obliczu Boga wszyscy ludzie są sobie równi. Porządek boski został obalony jednak przez grzech, a niewolnictwo jest karą za grzechy. Sprowadza ona rolę Kościoła do podnoszenia moralności niewolników i ich wiary. Nawiązując do Ewangelii uzasadnia on tezę o słuszności istnienia własności prywatnej, która nie wynika z prawa naturalnego, ale z prawa pozytywnego (państwowego). Odszedł od rzymskiego pojmowania własności (nieograniczone, nieskrępowane prawo do dysponowania rzeczą ruchomą lub nieruchomą). W to miejsce wysunął zasadę: posiadanie własności ozn. administrowanie tą rzeczą. Dowartościował pracę fizyczną a w szczególności pracę na roli. Św. Augustyn podkreśla rolę pracy ludzkiej – stawia pracę fizyczną ponad umysłową i handel, nadając pracy fizycznej charakter powszechny. Praca jest nakazem boskim, a więc obowiązkiem każdego człowieka, pozwala utrzymać się przy życiu. Kto nie chce pracować, ten niech nie je. W pracy dopatruje się podstawowego czynnika przysparzającego bogactwa. Przez pracę można wyrównać różnice społeczne. Wysunął postulat słusznej ceny. Cena towaru powinna być zwrotem trudu poniesionego na jego wytworzenie i sprzedaż. Udzielanie jałmużny ubogim nie rozwiązuje problemu. Zamiast jałmużny dać ubogiemu pracę lub pożyczkę, która umożliwi mu zarabianie. KANONIŚCI ŚW. TOMASZ Z AKWINU (1225 – 1274) pochodził z rodziny hrabiowskiej, był dominikaninem. Pozostawił wiele dzieł, spośród których istotne znaczenie mają „Suma przeciw poganom” i „Suma teologiczna”. W 1323 r ogłoszono go świętym. Celem ostatecznym człowieka jest zbawienie. Bogactwo to tylko środek do urzeczywistnienia tego celu. Dlatego państwo, którego zadaniem jest utrzymywanie pokoju i podnoszenie dobrobytu społeczeństwa oraz popieranie wszelkich poczynań prowadzących do cnoty, powinno być podporządkowane Kościołowi, który realizuje cel najwyższy – zbawienie. W życiu społeczno – gospodarczym potrzebna jest ingerencja Kościoła i państwa, które kierując się zasadami moralnymi będą regulować produkcję i poziom cen „sprawiedliwych” w interesie całego społeczeństwa. Cenę „sprawiedliwą” wyznaczają: ilość pracy potrzebna do wytworzenia towaru, koszty transportu i magazynowania oraz stanowisko społeczne producenta. Cena „sprawiedliwa” zapewnia sprawiedliwą wymianę, gwarantującą jednakowe korzyści kontrahentom. Cena rynkowa zależna od podaży i popytu powoduje wymianę nieekwiwalentną – szkodliwą dla gospodarki i wywołującą zaburzenie porządku społecznego i etycznego. Praca będąca głównym źródłem dochodu ma swoja cenę. Wysokość płac zależy od stopnia kwalifikacji pracy (godności zawodu) i od intensywności pracy. Sformułował on postulat oparcia poziomu płac najniższego stanu na poziomie minimum egzystencji. Usprawiedliwia natomiast wysokie dochody osób wysokiego stanu. Św. Tomasz uzasadnia konieczność istnienia własności prywatnej, która bardziej odpowiada naturze ludzkiej niż własność wspólna, gdyż najlepiej zapewnia porządek w społeczeństwie oraz stanowi bodziec do wydajnej pracy. Własność jest prawem natury – pochodzi od Boga i powinna służyć społeczeństwu. Św. Tomasz twierdził, ze pieniądz posiada wartość zewnętrzną, określoną przez panującego monarchę i wartość wewnętrzną, określoną przez zawartość w nim kruszcu. BANKI POBOŻNE Od połowy XV wieku Kościół zakładał banki, które miały obsługiwać całą ludność. Udzielały tanich pożyczek, ratowały przed lichwiarzami ludność, obsługiwały miasta i pobliskie wsie. Kapitał obrotowy najczęściej pochodził z darowizn. Była to działalność charytatywno – ekonomiczna. Były to niewielkie instytucje, które trwały bardzo długo – do czasów PRL i potem zlikwidowane. MERKANTYLIZM Pierwszy burżuazyjny system poglądów ekonomicznych, który stara się uzasadnić celowość prowadzenia przez państwo polityki przyspieszonego rozwoju gospodarczego, wskazując najskuteczniejsze (zdaniem merkantylistów) metody tej polityki. Poglądy merkantylistyczne posiadają charakter laicki i zrywają z normatywną interpretacją rzeczywistości. Podstawą rozumowania nie jest autorytet, lecz fakty – empiryczna obserwacja rzeczywistości, z której należy wyciągać wnioski dla polityki gospodarczej. Merkantylizm zrywał z dawną koncepcją państwa kościelnego. Duch tego systemu był materialistyczny. Jako cel stawiano bogactwo określonego narodu. Po to, aby zdobyć bogactwo kraju należy zubożyć inne kraje. Merkantyliści cenili handel i przemysł, a przede wszystkim eksport, który dostarczał pieniędzy (monety). Merkantyliści przywiązywali dużą wagę do przyrostu ludności. Uważano, że gęste zaludnienie kraju jest symbolem jego zamożności. ŹRÓDŁA BOGACTWA KRAJU Bogactwem kraju jest pieniądz kruszcowy. Jednostka jest bogata, gdy dysponuje dużą ilością pieniądza kruszcowego, a jej dochody przewyższają wydatki. Państwo jest bogate, gdy w obiegu znajduje się duża ilość pieniądza kruszcowego oraz gdy ma dodatni bilans handlowy. Duży obieg pieniądza umożliwia ściąganie podatków i utrzymywanie licznej armii bez uszczerbku dla gospodarki. Działalnością produkcyjną jest wg merkantylistów praca wytwarzająca towary na eksport, dzięki temu napływa do kraju pieniądz. Merkantyliści uważają, że z punktu widzenia wzrostu bogactwa kraju większe znaczenie posiada produkcja przemysłowa niż rolna. Rozwój produkcji przemysłowej powoduje wzrost zatrudnienia. Koncepcje merkantylistyczne zrywają ze średniowieczną kosmopolityczną koncepcją, przeciwstawiając jej koncepcję państwa określonego narodu. Celem gospodarowania jest bogactwo określonego kraju, a nie świata. Dla osiągnięcia tego celu można nawet zubażać inne kraje. Jest to ich zdaniem konieczne, gdyż ilość kruszców na świecie jest ograniczona. POLITYKA EKONOMICZNA PAŃSTWA Polityka ekonomiczna państwa winna zmierzać do zapewnienia dodatniego bilansu handlowego jako warunku powiększania ilości pieniędzy w obiegu, a przez to bogactwa kraju. MONETARYZM (bulionizm) – wczesny merkantylizm – stał na gruncie administracyjnych metod realizacji tego celu – zakazu wywozu kruszców jako warunek uzyskiwania dodatniego bilansu handlowego i kruszcowego. Coraz większą rolę przypisuje się ekonomicznym środkom osiągania tego celu. Dostrzega się korzyści importu towarów nie wytwarzanych w kraju oraz możliwości rozwoju eksportowych gałęzi przemysłu przysparzających krajowi kruszcu. Postulowano wysokie oclenie artykułów importowanych (protekcjonizm celny), które można wyprodukować w kraju. Wolny od ceł winien być import surowców potrzebnych dla przemysłu krajowego oraz tania żywność dla utrzymania płac robotników na niskim poziomie i obniżenia kosztów. Państwo powinno z własnych środków zakładać manufaktury i rozwijać produkcję przemysłową. Wywołuje to wzrost zatrudnienia i dochodów ludności. KAMERALISTYKA – system poglądów wyrastających na stosunkowo zacofanej strukturze gospodarczej, społecznej i politycznej krajów niemieckich. W wyniku wojny trzydziestoletniej (1618 – 1648) liczba ludności spadła o 30 – 40 %, upadło rolnictwo i rzemiosło w mniejszych miastach, zmniejszyła się wymiana handlowa. Myśl ekonomiczna była inspirowana dwoma celami: odbudową życia gospodarczego i troską o zapełnienie skarbca lokalnego władcy. Kamera to izba (urząd) administracji, działająca przy dworze takiego władcy, zarządzająca jego majątkiem i ściągająca należne daniny i podatki. Akumulacja kapitału doprowadziła do zwiększenia liczby tzw. ludzi wolnych (luźnych), zwłaszcza chłopów wyrugowanych z ziemi, którzy nie aklimatyzowali się w nowych warunkach pracy – manufakturach i z trudem ją znajdowali. Niska wydajność ich pracy i niskie płace zapewniające jedynie minimum egzystencji oraz pozostałości ideologii średniowiecznej – spowodowały brak dyscypliny oraz rozwój żebractwa, kradzieży i rozboju. Myśl merkantylistyczna sugerowała potrzebę uproduktywnienia społeczeństwa, a zwłaszcza ludzi luźnych, postulując wprowadzenie przez państwo zakazu żebractwa i obowiązku pracy. Merkantyliści uważali, że obok robotników również ich żony i dzieci już od piątego roku życia same powinny na siebie zarabiać (w Anglii, a od szóstego roku życia we Francji). Praca dzieci była przymusowa. Niska płaca i niemożność żebrania uczynią robotników pracowitymi i zwiążą ich z miejscem pracy. Nakaz pracy stosowano również jako karę za przestępstwo. Merkantyliści dużą wagę przywiązywali do przyrostu ludności. Uważali, że gęste zaludnienie kraju jest symbolem jego zamożności. FIZJOKRATYZM Kolebką była Francja, a twórcą FRANCOIS QUESNAY (1694 – 1774) – syn właściciela ziemskiego i lekarz z wykształcenia, zostaje przybocznym lekarzem królewskim. Lekarz – ekonomista, żyjący w bliskich stosunkach z królem uważa, że wystarczy przekonać monarchę, by przeprowadzić reformy uzdrawiające rolnictwo. Podstawą koncepcji ekonomicznej fizjokratów jest teza głosząca, że tylko w produkcji rolnej powstaje nadwyżka ponad koszty produkcji, powstaje produkt dodatkowy zwany PRODUKTEM CZYSTYM. Podstawowym źródłem dochodu czystego jest praca w rolnictwie. Fizjokraci dochód ujmują w sposób rzeczowy – jako sumę dóbr, zaniedbując ujęcie wartościowe. To techniczne ujęcie dochodu czystego prowadzi do uznania wyłącznej produkcyjności ziemi. Jedynie ziemia i gospodarowanie na niej tworzą nowe dobra – produkt czysty i powinien istnieć tylko jeden podatek pobierany z tego produktu. Quesnay zdecydowanie uznaje wielką produkcję rolną za produkcyjną. Aby uzyskać produkt czysty należy uprzednio zainwestować kapitał potrzebny do prowadzenia działalności gospodarczej. Ten pierwotny wkład kapitału jest tytułem do otrzymywania renty dzierżawnej przez właścicieli gruntów. Zatrudnione w rolnictwie kapitały dzieli się na tzw. nakłady pierwiastkowe, czyli kapitał trwały (maszyny, bydło, urządzenia) i nakłady roczne, czyli kapitał obrotowy (płace robocze, ziarno). Czynnikiem decydującym o wydajności pracy są nakłady pierwiastkowe (kapitał trwały). Fizjokraci dzielą społ. na trzy klasy: - klasę produkcyjną – rolnicy, dzierżawcy, którzy tworzą tzw. dochód czysty, - klasę właścicieli – posiadacze ziemscy (feudałowie) oraz sprawujący władzę w społeczeństwie z różnego tytułu, - klasę jałową – rzemieślnicy, manufakturzyści, kupcy, robotnicy – klasa pożyteczna, ale nieprodukcyjna. Istotne znaczenie dla teorii ekonomii miała główna praca Quesnay „Tablica ekonomiczna” z 1758 r., będąca pierwszą próbą wyjaśnienia problemów realizacji produktu i wskazania podstawowych zależności i powiązań między wielkościami globalnymi występującymi w gospodarce. „Tablica ekonomiczna” stanowiła model funkcjonowania gospodarki. Posiadała też znaczenie praktyczne – służyła do poznania stanu gospodarki. INNI MYŚLICIELE TEJ EPOKI: JOHN LAW (1671 – 1729) – Szkot działający we Francji. Jego poglądy były reakcją na merkantylizm. Uważał, że pieniądz papierowy, którego zabezpieczeniem byłaby ziemia i na którą byłby wymienialny, posiada stałą, a nawet zwyżkową wartość. Za zgodą regenta francuskiego Filipa Orleańskiego otworzył w Paryżu bank akcyjny z prawem emisji not wymienialnych na kruszce w stałym stosunku. Bank Akcyjny został upaństwowiony w 1718 r jako Bank Królewski pod kierownictwem Lawa. Założona przez Lawa „Kampania Missisippi” z koloniami francuskimi, finansowana przez Bank Królewski, nie przyniosła spodziewanych zysków. Doprowadziło to do deprecjacji not, urzędowej deprecjacji, a w 1720 r do upadku Banku królewskiego. ANNE ROBERT JEAN TURGOT (1726 – 1781) – był zwolennikiem niektórych tez fizjokratycznych. Jako minister Ludwika XVI miał wpływ na życie gospodarcze kraju. Realizował postulat wolności gospodarczej, wolnego handlu zbożem, zniesienia przywilejów cechowych. Turgot sformułował zręby „prawa malejącej wydajności gleby”. Najpierw, jak twierdzi, bierze się pod uwagę ziemie najlepsze. W miarę jak się przystępuje do uprawy gruntów gorszych, te same nakłady środków przynoszą coraz mniejsze efekty. Wydajność jednostki gleby jest ograniczona i dochodzi się do punktu, w którym dodatkowe nakłady nie przynoszą żadnego efektu. IDEE FIZJOKRATÓW W POLSCE Hasła fizjokratów wiązały się z polepszeniem doli chłopów. Hasła wolności gospodarczej, własności i bezpieczeństwa własności dostosowywano do formułowanych programów mających wydźwignąć rolnictwo ze stanu zacofania i stagnacji. Hasła nieingerencji głoszone we Francji ustępowały u nas z czasem hasłom aktywnej polityki gospodarczej państwa. Wysuwano tu na czoło potrzebę wszechstronnego uprzemysłowienia kraju, rozwoju handlu i stosunków kredytowych oraz infrastruktury społecznej i gospodarczej. ANGIELSKA EKON. KLASYCZNA Druga połowa XVIII wieku to okres szybkiego rozwoju gospodarczego Wysp Brytyjskich. Następuje szybki rozwój manufaktur, rozwija się dzierżawa i handel międzynarodowy. Rodzi się zapotrzebowanie na siłę roboczą. Anglia była wówczas jedynym wielkim państwem, w którym bez barier i przeżytków feudalnych rozwijała się gospodarka rynkowa i kapitalizm. Około ¾ ówczesnej światowej produkcji przemysłowej wytwarzano w Anglii. ADAM SMITH (1723 – 1790) – syn szkockiego urzędnika, wykładał filozofię moralną. W 1776 r ukazuje się jego główne dzieło „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów”. KONCEPCJA INTERESU OSOBISTEGO zawiera następujące założenia metodologiczne: - zasadę egoizmu powiązaną z zasadą gospodarności – interes osobisty stanowi podstawową pobudkę działalności gospodarczej człowieka dążącego do osiągnięcia celu za pomocą minimum środków, - zasadę indywidualizmu poznawczego – zakładającą wyjście w badaniach od analizy działania jednostki, gdyż tylko ona jest zdolna dostarczyć konkretnego materiału do rozważań, - zasadę zgodności interesu osobistego z interesem społecznym; interes społeczny jest sumą interesów jednostek; wobec tego maksymalna korzyść jest sumą zmaksymalizowanych działań i korzyści jednostkowych; interes osobisty jednostki działającej w atmosferze wolności zapewnia samoczynnie najlepszy rozwój gospodarczy i realizację interesu społecznego. KONCEPCJA PRAW EKONOMICZNYCH – wskazuje na obiektywne działanie praw ekonomicznych, co powoduje zbędność ingerencji państwa w życie gospodarcze i samoczynnie zapewnia równowagę ekonomiczną. Wszelkie prawa ekonomiczne przejawiają się w wyniku działalności gospodarczej ludzi, która przybiera postać rzeczową. Przejawianie się praw ekonomicznych znajduje wyraz w postępowaniu jednostek gospodarczych – homo oeconomicus. Cechują go: skłonność do wymiany i skłonność do specjalizacji pracy, wynikające z własnego interesu. Przejawem działania praw ekonomicznych jest kształtowanie się cen wolnokonkurencyjnych i wyrównywanie się stóp zysku. BOGACTWO NARODU I CZYNNIKI JEGO WZROSTU – bogactwo narodu zależy od stopnia produkcyjności pracy i od ilości pracy wydatkowanej przez społeczeństwo. Głównym sposobem powiększania bogactwa jest zwiększenie podziału pracy, który ma decydujące znaczenie dla wzrostu jej produkcyjności, gdyż umożliwia stosowanie narzędzi i maszyn. Stopień produkcyjności pracy zależy od rozmiarów rynku, który określa zasady podziału pracy. Rozszerzanie rynku prowadzi do powiększania bogactwa kraju. Podział pracy sprzyja też wynalazkom, w wyniku, czego wzrasta sprawność robotników. TEORIA WARTOŚCI I PODZIAŁU DÓBR – A. Smith rozróżnia wartość użytkową i wartość wymienną. Rzeczywistą miarą wartości wymiennej towaru jest ilość pracy, którą otrzymuje się za pracę innych ludzi. W kapitalizmie na wartość wymienną towaru składają się trzy części: płaca, zysk i renta gruntowa. Realna wartość każdego z nich równa się ilości pracy. Ich suma określa cenę naturalną towaru, czyli jego wartość. TEORIA CEN – A. Smith rozróżnia CENĘ RYNKOWĄ, ukształtowaną na rynku przez podaż i popyt, która w długich okresach zmierza do ceny naturalnej, która równa się kosztom produkcji. Koszty produkcji sprowadza się do sumy wynagrodzeń czynników wytwórczych – pracy, kapitału i ziemi, czyli sumy płac, zysków i rent. TEORIA PŁACY ROBOCZEJ – w kapitalizmie robotnik najemny nie otrzymuje całego efektu swej pracy i musi dzielić się z właścicielem kapitału. W tych warunkach poziom płac określony jest na poziomie minimum egzystencji. Ukształtowanie płacy poniżej tego minimum spowodowałoby zmniejszenie się liczebności robotników i brakowałoby rąk do pracy. Wzrost płac powyżej minimum egzystencji spowodowałoby wzrost rozmnażalności i wzrost podaży siły roboczej ponad potrzeby wyrażone w popycie na pracę, co spowodowałoby spadek płac. Działanie mechanizmu rynkowego doprowadza cenę rynkową pracy do ceny naturalnej – minimum utrzymania robotnika. ROLA AKUMULACJI W ROZWOJU GOSPODARCZYM – wzrost zatrudnienia w manufakturach, pogłębianie podziału pracy i wzrost wydajności pracy wymagają akumulacji kapitału. Stała i szybka akumulacja kapitału działa dodatnio na wzrost zatrudnienia. Akumulacja pracy działa dodatnio także na pogłębianie i rozszerzanie rynku pracy. Smith jest zwolennikiem liberalizmu gospodarczego, który umożliwia, jego zdaniem równomierny rozwój zgodny ze strukturą popytu efektywnego na rynku. W miarę nagromadzenia kapitału realizowane są coraz mniej rentowne inwestycje. W rezultacie tego maleje stopa zysku i następuje brak zainteresowania nowymi inwestycjami. ZAGADNIENIA PIENIADZA – A. Smith stoi na stanowisku nominalizmu pieniężnego. Pieniądz kruszcowy nie jest bogactwem. Bogactwem są towary, które można nabyć za pieniądze. Zasadniczymi funkcjami pieniądza są funkcje miernika wartości i pośrednika wymiany. Dla umożliwienia nabywania większej ilości towarów zagranicą wskazane jest wprowadzenie banknotów, które uwalniają pewna ilość kruszcu w obiegu krajowym i przyczyniają się do powiększania dochodu kraju. Ilość pieniądza dostosowuje się samoczynnie do zapotrzebowania na pieniądz. Jeśli bowiem bank zwiększy nadmiernie emisję pieniądza, rosną ceny towarów. Wówczas wzmaga się import i następuje odpływ pieniądza za granicę, co przywraca równowagę na rynku pieniężnym. WYMIANA ZAGRANICZNA – A. Smith uważa wymianę zagraniczną za niezwykle pożyteczną. Wypowiada się za wolnym handlem. Podkreśla korzyści międzynarodowego podziału pracy i specjalizacji powodujące obniżkę kosztów produkcji. Handel międzynarodowy jest korzystny dla krajów uczestniczących w wymianie, a zyski stąd płynące powiększą bogactwo narodowe. Smith sprowadza jednak podstawy wymiany międzynarodowej do kosztów absolutnych. DAVID RICARDO (1772 – 1823) Na przełomie XVIII i XIX wieku Anglia przechodzi okres rewolucji przemysłowej. Powstaje produkcja wielkoprzemysłowa i rezerwowa armia pracy, ulega przedłużeniu dzień pracy i spadają płace. Rodzą się bunty robotników, którzy uważają, że przyczyną ich nędzy jest maszyna. Wojny napoleońskie wzmagają kontynentalną blokadę Anglii, w wyniku, czego rosną ceny zboża i artykułów pochodnych oraz renta gruntowa. Po zakończeniu wojny zdemobilizowani żołnierze zasilają armię bezrobotnych, normalizuje się handel zagraniczny i spadają ceny. W tych warunkach D. Ricardo wysuwa tezę, ze podstawową przyczyną trudności gospodarczych w Anglii były wysokie cła importowe na zboże powodujące wysokie ceny zboża i wysokie renty gruntowe, które obniżają stopę zysku w przemyśle i uniemożliwiają rozwinięcie eksportu. Wysokie ceny zboża powodowały nędzę robotników. Jego rozważania są dedukcyjne, a założenia ideologiczne utożsamiał z rzeczywistością. D. Ricardo był synem maklera handlowego. Początkowo pracował u ojca, następnie sam zaczyna prowadzić operacje giełdowe. W wieku 25 lat staje się najzamożniejszym finansistą Londynu. W 1817 r ukazuje się jego podstawowe dzieło „Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania”, w którym przedstawił swoje poglądy z zakresu teorii wartości, podziału pracy, teorii płac, zysku, renty gruntowej, rozwoju gospodarki, pieniądza i wymiany międzynarodowej. TEORIA WARTOŚCI – D. Ricarda interesuje głównie problem podziału wytworzonych dóbr pomiędzy klasy społeczne. Zajmuje się przede wszystkim wartością wymienną, która zależy od ilości pracy niezbędnej do wytworzenia towaru i od rzadkości towarów. W gospodarce wolnokonkurencyjnej, której zwolennikiem jest R., wzrost podaży towarów ponad popyt efektywny powoduje spadek cen i odwrotnie. Kapitał i ziemia nie tworzą nowej wartości. Otrzymują one wynagrodzenie z wartości produktu powstałej dzięki nakładom pracy. Ricardo jest konsekwentnym zwolennikiem teorii wartości opartej na pracy. Wzrost wydajności pracy powoduje spadek wartości towarów, a podstawowym czynnikiem wzrostu wydajności pracy jest postęp techniczny. TEORIA PODZIAŁU DÓBR – podział wytworzonej wartości pomiędzy czynniki wytwórcze – pracę, kapitał i ziemię R. opiera na teorii wartości. Łączna wysokość płac, zysków i rent – dochodów czynników wytwórczych jest równa wytworzonej wartości. Zmiany w poziomie jednego z dochodów oddziałują na poziom dochodów pozostałych. Nowo wytworzona wartość dzieli się pomiędzy robotników i właścicieli środków produkcji. Istnieje tu sprzeczność interesów, bowiem jeden z dochodów może rosnąć tylko kosztem innego dochodu. TEORIA PŁAC – Ricardo twierdzi, że płaca nominalna jest pewnym zewnętrznym wyrazem płacy realnej i waha się w zależności od zmian wartości pieniądza (cen). Dolną granicą płac realnych są fizyczne koszty utrzymania robotnika i jego rodziny. Fizyczne koszty utrzymania odpowiadają pewnej liczbie godzin pracy świadczonej przez robotnika. Ricardo sformułował tezę o niemożności wzrostu płac w kapitalizmie. Gdy rynkowa cena pracy jest wyższa od ceny naturalnej, następuje wzrost liczby ludności, a to powoduje wzrost podaży siły roboczej w stosunku do popytu i w konsekwencji spadek płac do poziomu ceny naturalnej. TEORIA ZYSKU – zysk jest potrąceniem z produktu pracy robotnika, a poziom zysku, przy danej wytworzonej wartości, zależy od poziomu płac. Ricardo traktuje zysk jako rzecz naturalną, warunkującą rozwój gospodarczy. Ricardo jest zwolennikiem akumulacji i wysokich zysków, wskazując na postępową rolę przedsiębiorców kapitalistycznych w rozwoju gospodarczym. TEORIA RENTY GRUNTOWEJ – renta gruntowa jest dochodem, który otrzymuje właściciel ziemski, a wynika ona z różnic w urodzajności gleby i położenia od rynków zbytu. Ceny płodów rolnych wyznaczają społeczne koszty produkcji. Podstawą rozszerzenia upraw na ziemie najmniej urodzajne jest działanie malejącej urodzajności gleby – uniwersalnego prawa produkcji rolnej. W normalnych warunkach popyt na produkty rolne rośnie stosunkowo szybko, a postęp techniczny może tylko zahamować tempo działania prawa malejącej urodzajności gleby, ale nie może go wyeliminować. TEORIA ROZWOJU GOSPODAR. – w krótkim okresie rozwój gospodarczy ma charakter zrównoważony i w warunkach gospodarki wolnorynkowej zapewnia pełne wykorzystanie czynników wytwórczych. Realizacja pełnego zatrudnienia następuje w wyniku akumulacji kapitalistycznej w następstwie, której poprzez zmianę poziomu płac robotników kształtuje się tempo przyrostu naturalnego i liczba ludności dostosowuje się do zaangażowanego kapitału. W długich okresach rozwój gospodarczy cechuje stagnacja sekularna. Głównym czynnikiem rozwoju gospodarczego jest akumulacja, która umożliwia wzrost zatrudnienia produkcyjnego i wzrost wydajności pracy. Następstwem akumulacji jest również wzrost liczby ludności i wzrost popytu na środki konsumpcji. TEORIA PIENIĄDZA I WYMIANY MIĘDZYNARODOWEJ – pieniądz jest towarem i ma wartość wewnętrzną, jako produkt pracy ludzkiej (a nie tylko znak wartości). Rozpatruje, więc Ricardo pieniądz kruszcowy, a banknot traktuje jako surogat pieniądza kruszcowego, zakładając, że powinien być zawsze wymienialny na złoto. Przyjmuje on, że cała ilość pieniędzy znajdująca się w kraju obiega i oddziałuje na kształtowanie się cen. Uważa, że w obiegu może znaleźć się zbyt duża lub zbyt mała ilość pieniędzy w następstwie polityki menniczej, w zależności od kształtowania się bilansu handlowego. Wzrost ilości pieniądza w sferze cyrkulacji w stosunku do potrzeb spowoduje obniżenie się siły nabywczej pieniądza w stosunku do wartości kruszcu i wzrost cen. Ricardo dochodzi do ilościowej teorii pieniądza – nie ilość pieniądza zależy od procesów kształtowania się cen, lecz przeciwnie – ilość pieniądza na rynku jest czynnikiem aktywnym, wywołującym procesy cenotwórcze. Odchylenia od równowagi uruchamiają samoczynnie procesy korekcyjne przywracające w sposób żywiołowy równowagę na rynku. Role mechanizmu korekcyjnego w gospodarce wolnorynkowej spełnia handel zagraniczny i międzynarodowy przepływ kruszców, powodując samoregulację ilości pieniądza w obiegu. Handel zagraniczny oddziałuje dodatnio na tempo rozwoju gospodarczego kraju. Ricardo formułuje teorię kosztów względnych (komparatywnych), która dowodzi opłacalności międzynarodowego podziału pracy i specjalizacji. JEAN CHARLES SIMONDE DE SISMONDI (1779 – 1842) Rewolucja przemysłowa pogorszyła sytuacje materialną klasy robotniczej. Napływ ludności wiejskiej do miast spowodował wzrost bezrobocia, przedłużenie się dnia roboczego i obniżkę płac. Procesy te ostro wystąpiły we Francji, która na drogę kapitalizmu wstępowała z pewnym opóźnieniem. Sismondi był początkowo zwolennikiem poglądów A. Smitha, ale z czasem zmienił swoje zapatrywania. Przyczyną była obserwacja stosunków gospodarczych w okresie wojen napoleońskich. Swoje nowe poglądy przedstawił w książce w 1819 roku pt. „Nowe zasady ekonomii politycznej”. PRZEDMIOT EKONOMII – przedmiotem ekonomii politycznej jest dobrobyt materialny człowieka, a głównym sposobem jego realizacji jest odpowiedni podziału wytworzonego bogactwa, co z kolei wymaga ingerencji państwa. Z ekonomii klasycznej przejmuje on teorie wartości opartą na pracy, teorię podziału – zysk traktuje jako potrącenie z produktu pracy robotnika, a wysokość płac zależy od kosztów utrzymania robotnika i jego rodziny, która odchyla się od tych kosztów pod wpływem mechanizmu rynkowego. Uważa, że należy badać proces dochodzenia do równowagi, gdyż ma to największe znaczenie dla przedmiotu ekonomii, dla dobrobytu materialnego społeczeństwa. TEORIA PAUPRYZMU – podstawową wadą gospodarki kapitalistycznej zdaniem Sismondiego jest koncentracja własności i mechanizm konkurencji. W tych warunkach postęp techniczny wywiera rujnujący wpływ na gospodarkę, a szczególnie: - powoduje masowe bezrobocie – istnienie bezrobocia umożliwia oferowanie i przyjmowanie gorszych warunków pracy i płacy; klasa robotnicza żyjąca w nędzy jest mało wydajna, a jej niska konsumpcja ogranicza popyt na rynku, - postęp techniczny w kapitalizmie prowadzi do ruiny producentów drobnotowarowych; niski potencjał ekonomiczny drobnych wytwórców powoduje, że w warunkach konkurencji przegrywają oni i przekształcają się w proletariuszy poszukujących pracy. Sismondi stwierdza, że pogoń za zyskiem przedsiębiorstw kapitalistycznych w warunkach gospodarki wolnokonkurencyjnej zwiększa rozmiary produkcji i ogranicza rynki zbytu. TEORIA KRYZYSÓW EKONOMICZNYCH – gospodarce kapitalistycznej właściwa jest sprzeczność między produkcją i konsumpcją. Sprzeczność ta prowadzi do kryzysów ekonomicznych, wstrząsów gospodarczych. W kapitalizmie istnieją jego zdaniem mechanizmy umożliwiające wydźwignięcie się gospodarki ze stanu kryzysu ekonomicznego. W okresie kryzysu produkcja spada szybciej niż konsumpcja oraz następuje pewne przestawienie struktury produkcji na rzecz dóbr luksusowych. Powoduje to wzrost zatrudnienia w tym dziale gospodarki i wzrost popytu konsumpcyjnego, co rozpoczyna okres ożywienia gospodarczego. GRANICE ROZWOJU KAPITALIZMU – zbyt niskie dochody robotników nie pozwalają na realizację całej produkcji i zysków. Ceny kształtują się na poziomie nie zapewniającym w długich okresach odpowiedniego poziomu rentowności. Przesłanką istnienia i realizacji normalnych zysków jest istnienie klas pośrednich, tzw. osób trzecich gospodarki kapitalistycznej reprezentowanych przez producentów drobnotowarowych. Rozwój gospodarki kapitalistycznej niszczy jednak gospodarkę drobnotowarową. Przejściowo rolę stabilizatora (wentyla bezpieczeństwa) spełnia handel zagraniczny, który umożliwia sprzedaż nadwyżek nie wchłanianych przez rynek krajowy. Jest on jednak zawodny, ponieważ inne kraje też dążą do rozwoju gospodarczego. W efekcie następuje ostra konkurencja międzynarodowa. POZYTYWNY PROGRAM ROZWOJU GOSPODARCZEGO – rozwój gospodarki kapitalistycznej wymaga zdaniem Sismondiego pewnych modyfikacji, zapewniających równomierny wzrost podaży i popytu, a szczególnie należy: - zapewnić poprzez ingerencję państwa rozwój produkcji drobnotowarowej w mieście i wzrost liczby producentów drobnotowarowych na wsi poprzez reformę rolną, - zapewnić warunki trwałości produkcji rzemieślniczej; postuluje tu zawiązywanie kooperacji rzemieślniczych, co umożliwiłoby im korzystanie z nowoczesnej techniki oraz skuteczną konkurencję z produkcją wielkofabryczną, - zmienić metody podziału dochodu wytworzonego w produkcji kapitalistycznej poprzez wzmożenie pozycji przetargowej robotników z kapitalistami; wymaga to przyznania robotnikom prawa zrzeszania się w związki zawodowe walczące o lepsze warunki pracy i płacy oraz stosowanie zasady udziału robotników w zyskach, jako podstawowej formy wynagradzania i wprowadzenia tzw. gwarancji zawodowej – czyli wypłacanie robotnikom kilkumiesięcznego odszkodowania przy zwalnianiu ich z pracy, - organizować roboty publiczne przez państwo dla zwiększenia zatrudnienia i popytu efektywnego. Jego program, mimo że spotkał się z dość dużym uznaniem, to jednak nie wywarł większego wpływu na rozwój ekonomii klasycznej. Jako krytyk gospodarki liberalnej poczynił wiele cennych uwag, ale nie dał im jednak wykończonej teoretycznej postaci. Dyskredytuje do przede wszystkim niechęć do postępu technicznego. JEAN CHRZCICIEL SAY (1769 – 1832) – Był profesorem College de France, liberałem, republikaninem. Po upadku cesarstwa napoleońskiego rozwinął szerszą działalność. W 1803 roku ogłasza „Traktat o ekonomii politycznej”, w którym przedstawia teorię wartości, podziału dóbr, rozwoju gospodarczego i praw rynku. Głosi formalnie idee A. Smitha, jednakże swymi próbami porządkowania jego tez upraszcza ich treść. Say kładzie nacisk na analizę zewnętrznych zjawisk rynku, na analizę prawa podaży i popytu, a nie praw ekonomicznych rządzących gospodarką. Był zwolennikiem uprzemysłowienia i wielkiego przemysłu, jaki wówczas powstawał. Wychwalał postęp techniczny jako zjawisko korzystne. Wprowadzenie maszyn jest pożyteczne, ponieważ tanieją wyroby, powiększa się dobrobyt i powstaje zbyt. Zastosowanie maszyn powoduje bezrobocie, które jest przejściowe. Uważał, że bezrobotni wskutek potanienia wyrobów znajdą pracę. Nie interesował się zagadnieniami społecznymi. TEORIA WARTOŚCI – źródłem wartości wymiennej jest użyteczność rozumiana obiektywnie. Użyteczność jest górną granicą wartości wymiennej, dolną zaś są koszty produkcji. W gospodarce wolnokonkurencyjnej mechanizm rynkowy przybliża cenę do kosztów produkcji. Koszty produkcji Say sprowadza do kosztów wynagrodzeń czynników wytwórczych za świadczone usługi w postaci: płacy jako ceny pracy, procentu jako ceny kapitału i renty gruntowej jako ceny ziemi. Suma wynagrodzeń czynników wytwórczych jest kosztem wytworzenia dobra. Wysokość wynagrodzeń czynników wytwórczych zależy od podaży i popytu na usługi. TEORIA PODZIAŁU DÓBR – podstawą tej teorii jest teoria produkcji. Dochody czynników wytwórczych są wynagrodzeniem ich wkładu w proces produkcji. Istnienie dochodów poszczególnych czynników wytwórczych jest konsekwencją naturalnych praw produkcji, które wymagają istnienia tych czynników. Say dostrzega przy tym rolę przedsiębiorcy obok właściciela jako czwarty czynnik produkcji. PRAWO RYNKOW SAYA I TEORIA ROZWOJU GOSPODARCZEGO – Say był przekonany o bezkryzysowym rozwoju gospodarki wolnorynkowej. W odniesieniu do krótkiego okresu, Say stwierdza, że produkcja sama tworzy sobie rynki zbytu, a jedynym czynnikiem ograniczającym rozwój gospodarczy jest tempo akumulacji kapitału i wzrost zdolności produkcyjnych gospodarki. Z „prawa rynku”, które sformułował Say wynika wniosek, że rozmiary popytu efektywnego w gospodarce są wyznaczone ostatecznie przez rozmiary produkcji i wypłacone dochody. Nieprodukcyjna konsumpcja właścicieli środków produkcji i państwa nie rozszerza rynku zbytu. Say występuje przeciw nieprodukcyjnej konsumpcji części dochodu. Usprawiedliwiając wysokie zyski podkreśla potrzebę przeznaczenia ich na akumulację i rozwój gospodarczy. THOMAS ROBERT MALTHUS (1766 – 1835) – Polemizował ze współczesnymi sobie ekonomistami. Podważał prawo rynków Saya oraz koncepcję Adama Smitha i Davida Ricarda nawołujące do oszczędzania i likwidacji wydatków niepublicznych. Malthus swoje miejsce w historii zawdzięcza teorii ludnościowej, tłumaczącej nędzę skłonnością do szybszego rozmnażania się ludności w porównaniu do przyrostu środków konsumpcji. Podstawą jego teorii zawartej w „Rozprawie o prawie ludności i jego oddziaływaniu na przyszły postęp społeczeństwa” z 1798 roku jest stwierdzenie, że ilość dóbr konsumpcyjnych wytwarzanych głównie w rolnictwie decyduje o liczbie ludności, która może egzystować w danych warunkach. Wysuwa tezę, że produkcja środków utrzymania może w najlepszych warunkach rosnąć jedynie w postępie arytmetycznym w danym przedziale czasowym (25 – 30 lat). Na przeszkodzie wzrostowi produkcji artykułów konsumpcyjnych stoi działanie prawa malejącej urodzajności gleby. Dodatkowe nakłady kapitału w produkcji rolnej przynoszą mniej niż proporcjonalny przyrost produkcji. Ludność w przypadku posiadania dodatkowej ilości środków utrzymania cechuje tendencja do szybszego rozmnażania się. Należy ograniczyć nadmierne rozmnażanie się ludności poprzez: późne zawieranie małżeństw i wprowadzenie obowiązku posiadania przez małżonków wystarczających dochodów w chwili zawierania związku. Odrzucał wszelkie formy pomocy dla ubogich w Anglii. Uważał, że skromne nawet formy pomocy oddziałują na spotęgowaną tendencję do nadmiernego rozmnażania się. SOCJALIZM UTOPIJNY Wylansował go Karol Marks i jego zwolennicy. Myśl socjalistyczna rozwinęła się z rozwojem kapitalizmu. Rozwój koncepcji socjalistycznych przypada na początek XIX wieku. Koncepcje socjalistyczne traktowane są jako prawdy objawione „genialnym jednostkom”. Ponieważ, jak sądzili utopiści, socjalizm zapewni wszystkim poprawę stopy życiowej, rozpowszechnianie i realizacja idei socjalistycznych będzie sprawą łatwą i szybką. Zwracają oni uwagę na bezrobocie i trudności zbytu towarów prowadzące do kryzysów i marnotrawstwa dóbr. Masy pracujące – twórcy bogactwa społecznego – żyją w coraz gorszych warunkach materialnych (spadek płac roboczych, przedłużanie dnia pracy). Nie maja też możliwości zdobywania wiedzy. Przyszłość należy do klasy produkcyjnej, która zainteresowana jest budowaniem społeczeństwa socjalistycznego. CLAUDE H. DE SAINT – SIMON (1760 – 1825) – Miał znakomite pochodzenie społeczne i odegrał dużą role w kształtowaniu życia politycznego i społecznego. Początkowo w swoich poglądach był umiarkowany i nie chciał zniesienia instytucji własności prywatnej, uważał, że trzeba ja zmodyfikować tak, aby służyła społeczeństwu. W późniejszym okresie wysunął postulat ograniczenia własności. Środki produkcji po śmierci właściciela miałyby przechodzić na własność państwa a nie spadkobierców. Na tej podstawie powoli postępowałoby stopniowe wywłaszczenie. Postulował centralne sterowanie i planowanie gospodarką. Uważał, że usunie to anarchię kapitalistycznej gospodarki. W sprawach gospodarki władza miała należeć do przemysłowców. Terminem „przemysłowców” Simon obejmował zarówno robotników jak i przedsiębiorców. Przemysłowcy mieliby z czasem stworzyć nową warstwę społeczeństwa, która miałaby wyprzeć z życia społecznego dawne warstwy niepracujące z okresu feudalnego (szlachta, wojsko, duchowieństwo). Kierownikami pracy będą wielcy przemysłowcy i bankierzy. Simon uważał, że nie można myśleć o całkowitej równości ekonomicznej. Uważał natomiast, że należy polepszyć byt tych ludzi, którzy oprócz pracy nie mają żadnego innego źródła utrzymania. Postęp społeczeństwa widział także w rozwoju chrześcijańskiej moralności, w chrześcijańskich zasobach braterstwa ludzi. Zauważał antagonizm między pracodawcami a pracownikami. Uważał, że źródłem tego jest nieporozumienie. Interesy jednych i drugich powinny wiązać się ze sobą. Należy dążyć do dobrobytu robotników oraz wzbogacania się pracodawców. Centralny system bankowy miałby kierować wykonaniem planu przez udzielanie kredytów oraz ewidencję produkcji. W kapitalizmie sporo jest ludzi leniwych, którzy chętnie żyją na koszt pracujących ludzi. Władze państwowe powinny temu zapobiegać. Leniwych zmusić do pracy, a bezrobotnym zapewnić pracę. Wskutek tego każdy miałby prawo do pracy i jednocześnie obowiązek pracy. Taka organizacja społeczna zapewni podział dochodu stosowny do wkładu pracy. Poprawę bytu moralnego i materialnego zapewni się na drodze wychowania społeczeństwa. Uczniowie Simona po jego śmierci utrzymywali silne związki między sobą. Z biegiem czasu w ich gronie powstała jak gdyby sekta z obrzędami prawie jak religijnymi. W 1852 roku w Paryżu powstał pierwszy Bank Akcyjny, który miał gromadzić drobne kapitały, wykupywać akcje przedsiębiorstw i odprowadzać zyski dywidendowe do szerokich warstw pracowników. Założyciele tego banku byli gorliwymi wyznawcami doktryny Simona. Bank upadł z powodu nadmiernej spekulacji giełdowej, utraty zaufania grup, które ten bank popierały na skutek nie tworzenia rezerw z części zysku i nie powiększania dywidend przy wzroście wartości akcji. CHARLES FOURIER (1772 – 1837) Syn zamożnego kupca, ale zawodu tego nie lubił. Chciał studiować inżynierię wojskową, ale nie został przyjęty z powodu braku szlacheckiego pochodzenia. Zajęcia handlowe stały się dla niego koniecznością, zwłaszcza po śmierci ojca, gdyż odziedziczył po nim znaczny majątek. W 1971 roku przeniósł się do Lionu i tam poznał nędzne warunki bytowania pracowników i złe warunki pracy. Pracował jako agent, podróżował w interesach swego szefa. Dla Fouriera wstrząsem była podróż do Marsylii, aby w morzu zatopić transport ryżu. To posunięcie miało spowodować podwyżkę cen. Jego dzieła były niejasne, chaotyczne i nieuporządkowane. Uznania nie znalazł. Fourier pozyskiwał nielicznych, ale wielkich zwolenników zwłaszcza, gdy przeniósł się do Paryża. Fourier w stosunku do simonistów zajął niechętne stanowisko. Przez długie lata żył nadzieją, że jakiś bogaty zwolennik jego doktryny wyłoży pieniądze na jej realizację. Ok. 1830 roku jego zwolennicy energicznie podjęli próbę realizacji jego polityki. Jednak próba ta nie powiodła się. Panujący system potępiał, gdyż prowadził on do nadprodukcji i biedy. Za sprawę konieczną uważał potrzebę przebudowy tego systemu, ale bezkrwawo przy użyciu perswazji. On i jego zwolennicy z upojeniem kreślili wizję nowego społeczeństwa, które byłoby całkowicie bezpieczne. Jako podstawową jednostkę organizacyjną tego społeczeństwa uważał KOOPERATYWĘ WYTWÓRCZĄ. Miała to być jednostka samowystarczalna, zaspokajająca potrzeby produkcyjne i konsumpcyjne wszystkich członków wspólnoty. Kooperatywa miała zapewnić najlepsze warunki bytowania swym członkom. Wspólne stołówki, pralnie, żłobki, przedszkola, szkoły miały odciążyć kobiety od ich trudnych obowiązków. Kooperatywy (falangi) miały składać się na nowy świat dostosowany do potrzeb społeczeństwa, stopniowo zanikałyby narody i konkurencja między nimi. Świat stałby się miejscem współpracy licznych falang, gdyż ta idea miała ogarnąć cały świat. Falangi współpracowałyby między sobą, więc zbyteczne byłoby pośrednictwo handlowe. Dobrowolna praca nie oznaczałaby równości majątkowej i konsumpcyjnego komunizmu. Miały być swego rodzaju spółką akcyjną założoną przy udziale kapitalistów, dla których byłaby to lokata kapitału przynosząca zysk. Członkowie to socjetariusze (wnoszą pracę; z czasem dzięki oszczędnościom mogliby nabywać akcje i przechodzić do grupy kapitalistów) i akcjonariusze (wnoszą kapitał). Fourier jest przeciwny egalitarnemu podziałowi dochodu. Odrzuca też zasadę podziału według pracy. Podział dochodu miał następować według zasady: 3/12 w produkcji do wkładu kapitału przez członków na zorganizowanie kooperatywy wytwórczej, 5/12 do podziału według wkładu pracy, 4/12 – dzielone w proporcji do „talentu”. ROBERT OWEN (1771 – 1858) Syn drobnego rzemieślnika walijskiego. Dużo czytał i poprzez lekturę zdobywał wykształcenie. W wieku 18 lat założył wytwórnię maszyn przędzalniczych. Przed ukończeniem 40 lat na własną rękę założył przędzalnię bawełny. W 1799 roku kupił fabrykę w Szkocji, która po kilku latach przynosiła duże zyski. Nakłonił on swoich wspólników do pewnych reform. Nie przyjmował do pracy dzieci poniżej 10 lat, obniżył dzień pracy do 11 godz., polepszał mieszkania robotników, prowadził samorząd mieszkańców, założył sklep spożywczy. Chciał zbudować szkołę, ale jego wspólnicy się temu sprzeciwili. Wtedy założył nową spółkę. Umowa tej spółki przewidywała, że nadwyżki zysku będą przeznaczone dla pracowników. Dzięki temu mógł budować nowe gmachy o charakterze socjalnym, wprowadzono ubezpieczenie od choroby i na starość, skrócono dzień pracy do 10 godz. Wróżono mu bankructwo, jednak fabryka przynosiła duże zyski. Wspólnicy stawiali opór i odebrano mu wpływ na szkołę. Z czasem sprzedał udziały a fabryka zaczęła bez niego upadać. W 1821 roku przedstawił wizję kolonii robotniczych i pomysły, które miały dać bezrobotnym pracę i chleb. Pomysły te nie znalazły uznania, gdyż konserwatyści dostrzegli tu zagrożenie panującego porządku, a utworzenie wspólnoty nędzarzy było dla radykałów farsą. Stał na czele starań o skrócenie czasu pracy dzieci, o opiekę nad nimi. Przewidywał możliwość wybuchu niepokojów społecznych. Odwoływał się do uczuć ludzkich. Jego nieustępliwa działalność doprowadziła do uchwalenia w 1819 roku ustawy zakazującej zatrudniać dzieci poniżej 9 roku życia w przemyśle bawełnianym. Zaangażował własny majątek dla realizacji nowej społeczności. W 1824 roku kupił wieś „Nowa Harmonia” w stanie Indiana. W tym kolektywie Owena wszyscy są równi, własność jest wspólna a wynagrodzenie jest niezależne od wartości pracy. Władza prawodawcza należy do wszystkich członków po ukończeniu 21 roku życia, a każdy ma wgląd na sprawy administracji. Jednak okazało się, że takie kierowanie i administrowanie jest niemożliwe. Dochodziło do kradzieży, marnotrawstwa i rozrzutności. Nowa Harmonia upadła. Od 1820 roku propagował zniesienie handlu i pieniądza, ponieważ uważał, że pieniądz jest złym elementem społeczeństwa. W to miejsce chciał wprowadzić wymianę pracy. Giełda wymiany miała przyjmować towar i sprawdzać jego wartość według ilości włożonej pracy. Zapłatą miały być „bony pracy”, które uprawniały do nabycia innych artykułów, które były tak samo wyceniane. W Londynie w 1832 roku powstał według pomysłu Owena BAZAR SPRAWIEDLIWEJ WYMIANY. W magazynie bazaru nagromadziły się towary niezbyt chodliwe. W końcu magazyn zalegały artykuły bez popytu, a bony towarowe traciły swoja wartość. W rezultacie przedsięwzięcie to upadło. Swoje pomysły przedstawiał nie tylko na piśmie, ale próbował je realizować bez użycia przemocy, lecz drogą wykładu. Pod koniec swego życia zajął się spirytyzmem. SOCJALIZM RICARDIAŃSKI Reprezentują go JOHN GRAY, JOHN F. BRAY, THOMAS HODGSKIN, WILLIAM THOMPSON. Do krytyki kapitalizmu wykorzystują oni teorię wartości opartą na pracy Davida Ricarda. Robotnik – bezpośredni wytwórca nowej wartości nie otrzymuje całego efektu swej pracy. Wywołuje to naruszenie ekwiwalentności wymiany. Socjalizm, ich zdaniem zlikwiduje wyzysk i zapewni wytwórcy cały efekt jego pracy. SOCJAL. DROBNOMIESZCZAŃSKI JEAN JOSEPH LOUIS BLANC (1811 – 1882) – W swojej pracy „Organizacja pracy” z 1839 roku postuluje bezkrwawą przebudowę ustroju poprzez tworzenie tzw. warsztatów społecznych na wzór falang utopistów. Miały one zrzeszać wytwórców tylko jednego zawodu. Płace w warsztatach miały być jednakowe dla wszystkich, a ich zarząd byłby wybierany przez członków zrzeszenia. Dochód w warsztatach społecznych miał być dzielony na płace, wydatki na utrzymanie starców i chorych oraz wydatki na rozwój. Warsztaty społeczne miały stanowić podstawę przebudowy całego systemu społeczno – gospodarczego. Mimo pomocy ze strony państwa warsztaty społeczne upadły, gdyż jak podkreślali przedstawiciele rządowi – były niegospodarne. ANARCHIZM Szczególna forma socjalizmu. Przekonanie, ze człowiek jest z natury skłonny do dobroci, dało taką konsekwencję, że należałoby znieść organizację państwową. Czołowym przedstawicielem był PIERRE JOSEPH PROUDHON (1809 – 1865) – W swych pracach „Co to jest własność” z 1840 roku i „System sprzeczności ekonomicznych, czyli filozofia nędzy” z 1846 roku atakuje własność kapitalistyczną i zrzeszeniowe formy organizacji pracy utopistów. W swych rozważaniach formułuje 2 tezy: - „własność to kradzież”, - „własność to wolność”. Istniejący system wymiany, a zwłaszcza sfera obiegu i instytucja pieniądza, jest największym złem. Likwidację władzy pieniądza widział poprzez utworzenie banku narodowego, który zapewniałby robotnikom darmowy, bezpłatny kredyt i pożyczki na rozwinięcie własnej działalności gospodarczej. Bilety wymiany banku (bony) nie będą wymienialne na złoto, gdyż bank nie będzie miał własnych kapitałów. Pomysł ten miał zlikwidować złą instytucję własności a w jej miejsce wprowadzić instytucję pośrednią, która zachowałaby walory własności. Zniknie wówczas przymus pracy, nastąpi połączenie klas społecznych i likwidacja aparatu państwowego jako narzędzia wyzysku. Podjęta w 1849 roku próba utworzenia takiego banku nie zdała egzaminu. SOCJALIZM PAŃSTWOWY Jego cechą jest utrzymanie własności indywidualnej oraz interwencja państwa w stosunki gospodarcze. Ingerencja ta dąży do przeprowadzenia reform w duchu równości gospodarczej. FERDYNAND LASSALLE (1825 – 1864) – Zwolennik kolektywizmu. Uważał, że rewolucja społeczna podąża do ograniczenia prawa własności. Wyobrażał sobie, że w przeciągu jednego lub dwóch stuleci indywidualne prawo własności zaniknie. Uważał, że dojdzie do tego w skutek uzyskania przez robotników coraz większego wpływu na bieg spraw państwowych. Zmiana ta powinna być przeprowadzona przez państwo. Potrzebna jest organizacja silnej partii robotniczej, która ma dążyć do zwiększenia roli proletariatu. W programie tej partii były dwa postulaty: - powszechne prawo głosowania, - popieranie przez państwo wytwórczych kooperatyw robotniczych. Władze państwowe powinny opiekować się warstwami słabszymi i biednymi, dążyć do poprawy bytu robotników. Dotychczas byt robotników był wyznaczany przez SPIŻOWE PRAWO PŁACY. Lassalle dążył do ustroju kolektywistycznego poprzez kooperatyzm (spółdzielczość) syndykalistyczny (kontrolowany i sterowany przez związki zawodowe). Lassalle w 1863 roku utworzył organizację robotniczą – powszechny niemiecki związek robotniczy, która po jego zgonie straciła na znaczeniu. Krytykował ideę stowarzyszeń, które opierały się na samopomocy. Takie stowarzyszenia nie mogą pomóc robotnikom w polepszeniu ich życia ze względu na spiżowe prawo płacy. STARSZA SZKOŁA HISTORYCZNA EKONOMII NIEMIECKIEJ - drugi element, z którego rozwinął się socjalizm państwowy. Szkoła ta kładła nacisk na role instytucji społecznych, a w szczególności na rolę państwa w kształtowaniu się praw ekonom. W Niemczech w XIX wieku rozwinął się wielki przemysł i w związku z tym powstała kwestia robotnicza. Uznawano, że interwencja państwowa powinna zwracać się ku sprawom społecznym. Ekonomiści zwołali w 1872 roku w Aizenach kongres, który stworzył program wyrażający tezy socjalizmu państwowego. Program ten stwierdził konieczność interwencji państwa w życie gospodarcze, w szczególności kładł nacisk na poprawę bytu robotników oraz stawiał tezę utrzymania własności indywidualnej. Do niemieckiego socjalizmu państwowego był zbliżony angielski SOCJALIZM FANIAŃSKI, który wywarł duży wpływ na poglądy i kierunki działania Partii Pracy, która założono w 1900 roku. JAN KAROL RODBERTUS (1803 – 1875) – Z wykształcenia prawnik. Początkowo był liberałem. Był zwolennikiem programu, który wyrażał się w zdobyciu ustroju konstytucyjnego dla Prus. Zwolennik zjednoczenia Niemiec. W 1848 roku w okresie Wiosny Ludów został posłem Zgromadzenia Narodowego. Po rozwiązaniu zgromadzenia zrezygnował z działalności politycznej. Stał się konserwatystą i monarchistą. Stał się przeciwnikiem rewolucji. Przeciwstawiał się ruchowi socjalistycznemu w Niemczech. Wyznawał społeczno – gospodarcze tezy socjalistów. Był bezwzględnym zwolennikiem kolektywizmu. Przeciwstawiał się niemieckiemu socjalizmowi państwowemu. Z tych powodów odmówił udziału w kongresie w Aizenach w 1872 roku. Jego niechęć wynikała z tego, że kierunek ten ograniczał się tylko do reform na korzyść robotników. Rodbertus na społeczeństwo patrzył jak na organizm. Jego zdaniem wynikało to z podziału pracy. I z tego wynikał SOLIDARYZM SPOŁECZNY czyli solidarność i zgodność wszystkich członków społeczeństwa. Podkreśla, że kwestię społeczną należy rozwiązać drogą ewolucyjną poprzez rozbudowanie solidarności społecznej i obowiązków, które z niej wynikają. Uważał, że wolny, konkurencyjny rynek nie dostosowują produkcji do potrzeb społecznych. Wysunął zarzut, że w tym właśnie porządku ekonomicznym produkcja dostosowuje się do popytu efektywnego. Producenci kierują się dążeniem do maksymalnego zysku. Zaspokajane są nawet nieistotne potrzeby ludzi zamożnych, a zaniedbywane są istotne, ważne potrzeby ludzi biednych. Dla usunięcia takich wad wolnej konkurencji należy znieść wymianę, która opiera się na cenie i wprowadzić w to miejsce przydziały administracyjne: - władze państwowe mają ustalić ilość pracy, jaka jest do dyspozycji społeczeństwa, - władze administracyjne mają ustalać, co należy produkować, - rozdzielić rozporządzalną ilość pracy pomiędzy poszczególne gałęzie produkcji. Rodbertus wysunął postulat PRODUKCJI PLANOWEJ. Państwo ma kierować produkcją. Władze państwowe są obarczone wielkimi zadaniami – prowadzeniem, kierowaniem produkcją, tak, aby produkcja zaspokoiła potrzeby społeczeństwa. Sprawiedliwy podział produktu społecznego wymaga, aby pracownik otrzymywał cały efekt swojej pracy, po odliczeniu środków na zaspokojenie zbiorowych potrzeb, środków na funkcjonowanie państwa oraz nakładów na rozwój gospodarczo – społeczny. Praca jest jedynym źródłem produktu. Jednak pogląd ten dotyczy tylko pracy fizycznej. Ostatecznym celem rozwoju społeczeństw jest ustalenie wartości, która byłaby zgodna z ilością pracy, co zapewni każdemu pracownikowi pełen efekt jego pracy. Realizacja tego postulatu nastąpi poprzez upaństwowienie środków produkcji. PAŃSTWOWY KOLEKTYWIZM INTEGRALNY – ustrój kolektywistyczny ze względu na prowadzenie produkcji przez państwo i na administracyjny przydział dóbr. Zniesienie pieniądza musiałoby spowodować wprowadzenie miernika wartości opartego na pracy. Administracyjny przydział pracy spowodowałby zlikwidowanie swobodnego wyboru pracy. Brak instrumentów podaży i popytu oraz brak pieniądza wywołałoby brak kontroli kosztów. Jednak taki ustrój nie mógłby racjonalnie funkcjonować. Rodbertus zaproponował kompromis, który polegałby na zachowaniu własności, ale zniesieniu wolności umów. Ustrój ten polegałby na państwowej gospodarce planowej przy zachowaniu własności indywidualnej. Kompromis ten określono jako PLANOWO – INDYWIDUALISTYCZNY. Interesował się problemami ówczesnych wielkich własności ziemskich. Wysunął koncepcję kredytu ziemskiego. SPÓŁDZIELCZOŚĆ Wyrazem solidarności społecznej miał być system spółdzielczości. Jednym z pierwszych propagatorów był Robert Owen, ale jego zrzeszenia miały charakter komunistyczny. Jego wspólnoty były bliższe komunie wytwórczej. Czysta forma spółdzielczości pojawiła się w teorii i działalności praktycznej francuskiego syndykalisty Blanca. Jego warsztaty narodowe organizowano w okresie Wiosny Ludów (1848) i polegały na wspólnej własności zakładu pracy a zyski dzielono między członków. Pod wpływem zniesienia zakazu stowarzyszania się szukano sposobów realizacji współpracy. Pod koniec roku 1843 po załamaniu się strajków w Rochdale grono tkaczy postanowiło szukać polepszenia swego bytu przez współpracę i kooperację. Przez cały rok 28 założycieli zdołało zebrać 28 funtów wspólnego kapitału. Za 10 funtów wynajęto sklepik, w którym było na początku kilka towarów. Nie starczyło środków na najpotrzebniejszy asortyment. Sklepik był otwarty dwa razy w tygodniu i obsługiwany był przez członków zarządu. Największą trudnością było dotychczasowe przyzwyczajenie nabywców do kupowania na kredyt oraz to, że zwykli wybierać towary byle jakiej wartości lecz tanie. W sklepiku obowiązywały 3 zasady: - dobry towar, - uczciwa waga, - sprzedaż za gotówkę. Od 1851 roku sklepik był otwarty przez cały dzień a sprzedaż była w cenach detalicznych. Członkowie otrzymywali pewien procent tytułem zwrotu od zakupów. Jest to pierwsza spółdzielnia spożywców. Od ok. połowy XIX wieku prowadzono także własną pracownię szewską, krawiecką i piekarnię, otworzono także własną rzeźnię. Pewien procent zwrotów od zakupów przeznaczano na działalność wychowawczo – oświatową. Prowadzono ubezpieczenia na wypadek choroby. Cechy spółdzielni: 1. jeden członek jeden głos, 2. decyduje nie kapitał ale osoba, 3. udział członka spółdzielni w zyskach zależy od jego zakupów w spółdzielni, 4. spółdzielnia sprzedaje za gotówkę po cenach nie wyższych niż gdzie indziej, a nawet po cenach niższych. W połowie XIX wieku powstały spółdzielnie kredytowe w Niemczech i rozkwitały spółdzielnie wytwórcze we Francji i Anglii. W 1864 roku w Manchesterze powstała centrala spółdzielcza – spółdzielnia spółdzielni, która zajmowała się hurtem dla potrzeb swoich członków oraz produkcją. Ekonomiści, którzy propagowali i popierali myśl spółdzielczą spodziewali się, że samopomoc i wychowanie społeczeństwa za pomocą organizacji spółdzielczych doprowadzi do przebudowy stosunków społecznych i ekonomicznych. Mieli nadzieję, że nastąpi to pokojowo, ewolucyjnie, bez użycia przymusu, interwencji państwa i wstrząsów politycznych a także bez naruszania wolności gospodarczej, prawa własności i dziedziczenia. Doświadczenia angielskie i niemieckie uczyły, że robotnicze spółdzielnie spożywcze są skutecznym środkiem walki z wielką produkcją kapitalistyczną. Doświadczenia te wskazywały, że są one skuteczniejsze niż spółdzielnie wytwórcze. Spółdzielnie dążą do zakupu towarów bezpośrednio od producentów. Omijały pośredników, uzyskiwały dogodniejsze ceny, stosowały kontrolę jakości. Spółdzielnie kredytowe dostarczają taniego kredytu, eliminują lichwiarzy, zachęcają do oszczędzania, stwarzają korzystną lokatę drobnych sum oszczędności. Spółdzielnie pracy dają pracę robotnikom bez pośrednictwa przedsiębiorcy, sprzedają towary konsumentowi bez pośrednictwa handlowego. W okresie międzywojennym spółdzielcy lansowali hasło: Rzeczypospolita spółdzielcza. Spółdzielczość w Polsce została zniszczona po I wojnie światowej, ale odbudowana po II wojnie. EKON. NIEMIECCY XVIII I XIX W ADAM MULLER (1779 – 1829) Prekursor szkoły narodowej w Niemczech, konserwatywny działacz polityczny. Idealizował państwo jako rozszerzoną rodzinę zespoloną więzami duchowymi. Traktuje państwo jako duchowy związek ludzi. Prawo, ekonomia i religia to czynniki regulujące stosunki międzyludzkie w zorganizowanym społeczeństwie. Propaguje ustrój stanowy, w którym nie będzie miejsca na walkę klas. Między stanami istnieć będzie ścisła współpraca, wynikająca z idei narodowych i porządku narodowego. W rolnictwie chce zachować własność feudalną, a w produkcji przemysłowej – własność typu kapitalistycznego. Własność prywatna powinna być użytkowana w interesie społecznym. Do czynników produkcji zalicza naturę, ludzi i duchowe zasoby narodu. Pieniądz to znak państwowy wyposażony w moc prawną. Apeluje do więzi narodowej i pojednania narodowego. Podkreślał, że człowiek jest całkowicie związany ze społeczeństwem, nie może być oderwany od społeczeństwa lub państwa bo wówczas przestanie być sobą. Do jego poglądów później nawiązał narodowy socjalizm czyli hitleryzm. LUDWIG BRENTANO (1844 – 1931) Uważa, że państwo nie może być jedyną instytucją gwarantującą sprawiedliwość społeczno – gospodarczą, gdyż jego aparat może być opanowany przez przedstawicieli określonych warstw. Postuluje potrzebę obrony interesów klasy panującej przez związki zawodowe. MARKSISTOWSKI SYSTEM EKONOMII Teorię marksistowską stworzyli KAROL MARKS (1818 – 1883) oraz FRYDERYK ENGELS (1820 – 1895). W okresie Wiosny Ludów w 1848 r napisali „Manifest Komunistyczny”, w którym ukazują historię powstania i rozwoju kapitalizmu, jego rolę w rozwoju społeczno – ekonomicznym, wyczerpanie się możliwości dalszego rozwoju kapitalizmu, który zostanie obalony przez klasę robotniczą, która z kolei na gruzach kapitalizmu zbuduje socjalizm. Po upadku Wiosny Ludów Marks emigruje do Anglii. Marks nie miał stałej pracy i egzystencja Marksa i jego rodziny zależała od pożyczek, które przekazywał mu Engels. Systematyczny wykład swej teorii ekonomicznej przedstawił Marks w „Kapitale”. Pierwszy tom ukazał się w 1867 roku, drugi tom zredagował i wydał Engels w 1885 roku, a trzeci – w 1894 roku. FILOZOFIA MARKSISTOWSKA Podstawą jest MATERIALIZM. Istnieje tylko materia. Jedynym możliwym bytem jest byt materialny (to, co istnieje lub istnieć może). Duch jest najwyższym wytworem materii a istnieje tylko w związku z ciałem. Wszelkie inne zjawiska życia stanowią mniej lub bardziej subtelną postać materii. Materializm głosi, ze każdy ustrój społeczny zależy od warunków, które go zrodziły. Nie ma niewzruszonych ustrojów i idei. Wobec tego przewroty rewolucyjne są zjawiskiem naturalnym i nieuniknionym. Marks stwierdza, że jedynym źródłem pomnażania wartości jest praca ludzka, której społeczny charakter przejawia się w wymianie. Wartość wytworzona przez robotnika jest większa od wartości produktu. Marks zapożyczył od Hegla METODĘ DIALEKTYCZNĄ czyli LOGIKĘ PRZECIWIEŃSTW. I PRAWO DIALEKTYKI – współzależność zjawisk w przyrodzie i społeczeństwie. Każde zjawisko jest jednocześnie przyczyną i skutkiem. Jest zdeterminowane przez inne zjawiska. W przyrodzie i społeczeństwie istnieje automatyczny mechanizm, który ze swej istoty działa w sposób konieczny. Zastąpienie mechanizmu świata kapitalistycznego przez nowy system jest wewnętrznie zdeterminowany. Kapitalizm jest z góry zdeterminowany przez siły rewolucji, które narastają, które obalą kapitalizm i wprowadzą socjalizm. II PRAWO DIALEKTYKI – wszystko jest w ruchu. Ruch polega na zmianach, a więc na stałym rozwoju. Zmiany i rozwój doprowadzą do przejścia do nowego, doskonalszego bytu. W przyrodzie i społeczeństwie nie ma niczego, co byłoby stałe i niezmienne. III PRAWO DIALEKTYKI – ilość przechodzi w jakość. Dzieje się to skokowo i rewolucyjnie. Skokowe zmiany miały uzasadnić rewolucję na pewnym etapie kapitalizmu. IV PRAWO DIALEKTYKI – wszystkie byty w przyrodzie i społeczeństwie istnieją tylko dlatego, że są zbiorem sprzeczności. Sprzeczności są przyczyną ruchu. Ruch jest identyczny z przyczyną. Człowiek jest częścią przyrody, wobec czego wszystkie prawa odnoszą się do niego i do stosunków społecznych. Ta metoda dialektyczna oraz światopogląd materialistyczny dają MATERIALIZM DIALEKTYCZNY, który uważa, że każda idea jest tezą. Idea znajduje swoje zaprzeczenie – antytezę. Starcie tezy i antytezy przeradza się w ich połączenie czyli powstaje synteza. W ustroju społecznym Marks wyróżnia dwa elementy: 1. baza – człowiek + środki techniczne + środki produkcji, 2. nadbudowa – określone relacje społeczne, polityczne, prawne, religijne, filozoficzne. Baza + nadbudowa tworzą formację gospodarczo – społeczną. Marks wyróżnił następujące formacje społeczno – gospodarcze: - wspólnota pierwotna, - niewolnictwo, - feudalizm, - kapitalizm, - socjalizm jako przejściowy okres do najwyższej formy społeczności, do komunizmu. Wolność wg Marksa – odrzucał pojęcie swobodnego kontraktu między kapitalistą a robotnikiem. Prawdziwą ludzką wolnością jest komunizm. SUBIEKTYWNO – MARGINALISTYCZNA TEORIA EKONOMII (ekonomia po 1870 roku) Przesunięto problematykę wartości z płaszczyzny obiektywnej na płaszczyznę subiektywną. O wartości decydowała użyteczność dla człowieka. Przedmiotem dociekań uznano stosunki miedzy ludźmi a rzeczami. Założenia ekonomii subiektywistycznej: 1. stosowano badania mikroekonomiczne, 2. stosowano dociekania subiektywistyczno – psychologiczne, 3. w badaniach dano pierwszeństwo konsumpcji nad produkcją, 4. stosowano rachunek marginalny, który polegał na stosowaniu krańcowych przyrostów lub krańcowych ubytków, 5. badano współzależność zjawisk ekonomicznych w analizie funkcyjnej (charakter ilościowy a nie przyczynowo – skutkowy). TEORIA ROZWOJU GOSPODARCZEGO JÓZEFA SCHUMPETERA (1883 – 1950) – austriacki ekonomista, uznanie zyskał w latach międzywojennych. W 1912 r opublikował „Teorię rozwoju gospodarczego”. Punktem wyjścia tej teorii była gospodarka statyczna – RUCH OKRĘŻNY ŻYCIA GOSPODARCZEGO. Zysk jako odrębny dochód powstaje dopiero w warunkach wzrostu gospodarczego, w gospodarce dynamicznej. Jest to rezultat przedsiębiorców, którzy wprowadzają innowacje a te zapewniają powstawanie zysku, ponieważ koszty produkcji są mniejsze. Zdaniem Schumpetera w kapitalizmie nie oszczędności decydują o rozmiarach inwestycji, ale inwestycje decydują o rozmiarze oszczędności. SOCJALISTYCZNA MYŚL EKONOMICZNA XIX I XX WIEKU EDWARD BERNSTEIN (1850 – 1932) Podjął się rewizji marksizmu w swojej pracy „Przesłanki socjalizmu o zadania socjaldemokracji” z 1899 r. Należał do czołowych działaczy niemieckiej socjaldemokracji i II Międzynarodówki. Bernstein uważał, że w epoce rozwiniętego kapitalizmu trzymanie się przestarzałych tez Marksa naraża ruch robotniczy na skostnienie. Oto główne tezy Bernsteina: - motyw nauki jest inny niż motyw ruchów społecznych; motywem nauki (teorii) jest czynne poznanie, motywem ruchów społecznych jest interes gospodarczy, moralny i idealny, - wynika stąd, że ruch społeczny jest tendencyjny; nauka powinna być obiektywna, pozbawiona tendencyjności, - skoro ruch społeczny kieruje się interesem określonej klasy, to jest on tendencyjny i partyjny; nauka musi być wolna od tendencyjności, musi dbać o czyste fakty i nie może należeć do żadnej klasy ani partii. Jego zdaniem tych warunków nie spełnia teoria Marksa, gdyż jest partyjna i tendencyjna i trudno ją uważać za system w pełni naukowy. Postanowił oczyścić marksizm z tych elementów oraz odrzucić te koncepcje, które nie znajdują potwierdzenia w rzeczywistości społeczno – gospodarczej. Odrzucił materializm historyczny, koncepcję walki klas oraz tezę o nieuchronności upadku kapitalizmu. Uważał, że podział klasowy zależy od własności, od wysokości dochodów, które rosną, podobnie jak klasa średnia. Hipoteza o nieuchronności kapitalizmu w drodze rewolucji jest więc fałszywa. Należy dążyć do socjalizmu drogą reform. Jego zdaniem marksistowskie pojęcia wartości i wartości dodatkowej są abstrakcyjne i nic nie wnoszą do poznania rzeczywistości. Produkt dodatkowy zawłaszczony przez kapitalistów powiększa się. KAROL KAUTSKY (1854 – 1938) Teoretyk i działacz niemieckiej socjaldemokracji. Socjalizm to uspołecznienie środków produkcji oraz przekształcenie gospodarki rynkowej w produkcję, która zaspokajać ma potrzeby bezpośrednie. W kapitalizmie robotnik może zmienić pracodawcę co nie oznacza pełnej wolności, ponieważ robotnik nie dysponuje swoją pracą. W socjalizmie praca będzie służyć interesom ogółu, będzie zorganizowana racjonalnie. Praca przestanie być odczuwana jako przymus zewnętrzny, a jej czas będzie skrócony. W stosunkach wiejskich zamiast podatków pieniężnych będą świadczenia dla państwa w ziemiopłodach. Produkcja rolna przybiera charakter kapitalistyczny. Gospodarstwa wiejskie nadal istnieją w skutek ciężkiej pracy całej rodziny wieśniaczej. Pojawia się konieczność przekształcenia wsi indywidualnej w gospodarstwa typu socjalistycznego. Uważał, że potrzebna jest reforma rolna, czyli podział majątków obszarniczych. Dostrzegał potrzebę sojuszu robotniczo – chłopskiego. W 1921 r opublikował „Od demokracji do państwowego niewolnictwa”. W 1922 r – „Proletariacka rewolucja”, w której określił komunizm jako życzenie nie do spełnienia. Uważał, że dla socjalistów demokracja jest tak samo ważna jak sam socjalizm. Należy wprowadzić spółdzielczość spożywczą i rolną przy pomocy technicznej państwa. Kautsky po I wojnie światowej potępił rewolucję i władzę radziecką. Po 1905 r był coraz mniej radykalny. W okresie międzywojennym odszedł od ortodoksyjnego marksizmu. W imię wolności odrzucił pomysł zniesienia pieniądza oraz model społeczeństwa jako jednej wielkiej fabryki. LUDWIK KRZYWICKI (1895 – 1941) W pracy „Kwestia rolna” z 1903 roku wskazywał, że działanie wielkich rynków powoduje centralizację produkcji rolnej. Rozwój gospodarki towarowo – pieniężnej powoduje wzrost zadłużenia drobnych chłopów, którzy stają się zależni od lichwiarzy. Według Krzywickiego teoria ludnościowa Malthusa jest błędna, ponieważ są duże rezerwy w rolnictwie, jednak ich wykorzystanie wymaga zmian warunków społeczno – ekonomicznych. Przeszkodą jest wielka i mała własność. Warunkiem wykorzystania ziemi w interesie ogólnospołecznym jest spółdzielczość spożywcza i rolna. Realizacja tego celu jest możliwa poprzez reformę rolną i podział majątków obszarniczych oraz rozwój przemysłu dla potrzeb rolnictwa. RUDOLF HILFERDING (1877 – 1941) Jeden z przywódców SPD i ortodoksyjny marksista. W „Kapitale finansowym – studium o najnowszym rozwoju kapitalizmu” z 1910 r. podjął analizę kapitalizmu monopolistycznego. Dowodził, że ówczesny mu kapitalizm nie ma wolnej konkurencji. Ten brak wynikał z tego, że powstawały rozmaite związki kapitalistyczne (kartele, triady). Przedstawiciele kapitału finansowego stoją u szczytu powodzenia i mają władzę nad przemysłem. Hilferding dowodził, że kapitalizm przezwyciężał anarchizm wolnej konkurencji oraz przejmuje zasadę produkcji planowej. Okresowe wahania gospodarki słabną. Wzrastają tendencje pokojowe. Wielki kryzys lat 1929 – 1933 oraz zwycięstwo faszyzmu w Niemczech stały się przyczyną porażki teoretycznej i osobistej Hilferdinga. Zginął w obozie koncentracyjnym. RÓŻA LUKSEMBURG (1871 – 1919) Był współtwórcą i czołowym ideologiem partii Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy. Negowała sojusz robotniczo – chłopski. Całkowicie pomijała zasadę samoistnienia narodu. Uważała, że ważne jest jedynie wyzwolenie proletariatu, pomijała dążenie narodu do odzyskania wolności. Pojmowała przejście od kapitalizmu do socjalizmu jako radykalny przełom, nagły skok a nie rewolucyjna przemiana. Zwycięstwo socjalizmu rozumiała jako przejęcie władzy przez robotników i wprowadzenie ustroju socjalistycznego. Uważała, że zwycięstwo socjalizmu spowoduje dezaktywację ekonomii jako nauki o regułach systemu kapitalistycznego. WŁODZIMIERZ ILJICZ LENIN (1870 – 1924) – Przywódca rewolucji październikowej w Rosji i twórca państwa radzieckiego. Z przekonania niezachwiany marksista, to co Marks napisał było dla niego nieomylne. W swoim dziele „Państwo i rewolucja” z 1917 r. zastanawiał się nad przejściem gospodarki od kapitalizmu do socjalizmu. Rysował wizję gospodarki socjalistycznej na podstawie systemu nakazowo – rozdzielczego Marksa. Według Lenina nawoływanie do pokoju społecznego jest zjawiskiem wstecznym, zamazuje istotę walki klasowej, która jest wyrazem postępu. W okresie wojen domowych oraz zewnętrznych prowadził KOMUNIZM WOJENNY – polegał on na likwidacji stosunków towarowo – pieniężnych oraz na wprowadzaniu gospodarki nakazowo – rozdzielczej (lata 1918 – 1921). Ten okres gospodarki nakazowo – rozdzielczej był okresem gospodarki rabunkowej. Jednak trudności gospodarcze spowodowały częściowe odejście od tych zasad. Spowodowały częściowy powrót do gospodarki towarowo – pieniężnej. Produkcja przemysłowa zmniejszyła się bo nie było bodźców pobudzających do jej wzrostu. Dotyczy to również produkcji rolnej. Wieś przestała produkować na sprzedaż bo nic nie można było kupić. Gospodarka cofała się do gospodarki naturalnej czyli chłopi produkowali tylko dla siebie. Dezorganizacja i upadek gospodarki było coraz większy. Ten okres określa się mianem NOWA POLITYKA EKONOMICZNA (NEP). Myśl budowy kapitalizmu państwowego okazała się nierealna. Natomiast bardzo szybko rosło znaczenie drobnych producentów. Lenin ok. 1923 r zwrócił uwagę na znaczenie kooperacji i spółdzielczości, która miała objąć całą ludność i miała stać się podstawą wsi radzieckiej. Uprzemysłowienie Rosji kosztem wsi przeprowadził po śmierci Lenina Stalin. Była to tzw. kolektywizacja wsi. ARTUR CECIL PIGOU (1887 – 1959) Wprowadził termin ekonomii dobrobytu. Pigou ogranicza swe badania do dobrobytu ekonomicznego, którego poziom można pośrednio wyrazić w pieniądzu. Nawiązywał do renty konsumenckiej. Usystematyzował teorię dobrobytu w swojej rozprawie z 1920 r „Ekonomia dobrobytu”. Praca ta była nawiązaniem do kierunku subiektywistycznego. Dotychczasowa ekonomia zbyt jednostronnie zajmowała się produkcją i wymianą dóbr natomiast pomijała dobrobyt społeczny. Dobrobyt ekonomiczny stanowi materialną stronę zagadnienia ogólnego dobrobytu. Ten dobrobyt ekonomiczny zależy od przeciętnej wielkości wolnego dochodu, od rozdziału, od zmienności dochodu narodowego czyli społecznego. Dobrobyt społeczny jest to wielkość zadowolenia jakie odnośny dochód daje określonym grupom ludności. Powiększa go wzrost wydajności pracy, wzrost części ogólnego dochodu jaki przypada na warstwy niezamożne. Bardziej równomierny podział dochodu narodowego daje warunki do zwiększenia dobrobytu społecznego. Tę równomierność podziału można osiągnąć przez politykę podatkową, np. przez ograniczenie praktyk monopolistycznych, przez przenoszenie produkcji. Pigou odradzał pewne działania interwencyjne władz państwowych, a to ze względu na sprzeczności jakie występują w gospodarce wolnorynkowej. Uważał, że działania żywiołowe nie służą dobrobytowi społecznemu. Uważał, że sprzeczności pomiędzy interesem prywatnym a interesem społecznym należy niwelować. Pigou był zwolennikiem własności prywatnej i wolności gospodarczej. Uważał, że swoboda gospodarowania zapewnia optymalne wykorzystanie środków produkcji. To wszystko jest najlepszą możliwą drogą do osiągnięcia wysokiego dochodu narodowego. KONCEPCJA RACJONALNEGO GOSPODAROWANIA (Pigou) Pigou zwrócił uwagę na formy ingerencji władz państwowych w gospodarkę narodową (rynkową). Ingerencja ta miała dać w efekcie: a) roztropne wykorzystanie czynników wytwórczych, b) podział dochodu narodowego w sposób słuszny czy też względnie równomierny, c) względną trwałość dochodu społeczeństwa. Z tych powodów celem gospodarczym powinien być nie zysk, lecz dobrobyt społeczny. Dobrobyt jednostki wystąpi w warunkach równowagi między wysiłkiem a zadowoleniem z uzyskanych dochodów. Dobrobyt ekonomiczny w skali całego społeczeństwa uzależniony jest od: a) wielkości dochodu narodowego, b) dystrybucji dochodu narodowego pomiędzy klasy społeczeństwa, c) trwałości dochodu. Kontynuacją przemyśleń Pigou była koncepcja PAŃSTWA DOBROBYTU. Program ten poprzez wzmożenie ingerencji w życie gospodarcze miał na celu zastąpienie dotychczasowej filantropii państwa działalnością zmierzającą do skutecznego kształtowania procesów społeczno – ekonomicznych. Działalności państwa dobrobytu miały towarzyszyć zmiany w sferze polityczno – ustrojowej, w myśl ponadklasowego charakteru państwa. Wyrażać się to miało w umocnieniu roli parlamentu i publicznej roli działalności społeczno – gospodarczej. GUNNAR MYRDAL (1898 – 1987) Przedstawiciel szwedzkiej ekonomii dobrobytu. Nie podał definicji ekonomii dobrobytu, lecz wyliczył jej cech: - znaczne wyrównanie różnic ekonomicznych między regionami kraju, - wyrównanie szans życiowych młodego pokolenia, a przynajmniej dążenie do tego, - pełne zatrudnienie oraz stosowanie bodźców do zwiększenia produkcji, - dążenie do coraz bardziej egalitarnego (równego) społeczeństwa, - panowanie przez państwo nad żywiołem sił rynkowych przez interwencję. TEORIA NIEDOSKONAŁEJ I MONOPOLISTYCZNEJ KONKURENCJI Niedoskonała konkurencja powoduje: - niepełne wykorzystanie zdolności produkcyjnych co jest normalnym stanem w kapitalizmie, dochód narodowy jest niższy od możliwego, - są trudności w osiąganiu stanu równowagi, przy większych zmianach popytu następują wahania. Naruszonej równowagi nie reguluje automatyczny bodziec, a to ostatecznie odbija się na stabilizacji gospodarki, - sprawiedliwy podział dochodu narodowego ulega zakłóceniu. JOHN KEYNES (1883 – 1946) Aktywny polityk. Wielki kryzys (1929 – 1933) wywarł na nim duży wpływ. Opracował doktrynę interwencjonizmu państwowego, którą zawarł w „Ogólnej teorii zatrudnienia, procentu i pieniądza” z 1936 r. Keynes za punkt wyjścia przyjął krytykę ekonomii neoklasycznej. Jego poglądy były dalekie od optymizmu. Uznał, że gospodarka kapitalistyczna charakteryzuje się stałą nierównowagą a swobodna gra sił ekonomicznych pogłębia tę niestabilność. Keynes wywarł duży wpływ przez swoją teorię nierównowagi gospodarczej. Wywarł wpływ, ponieważ pokazywał sposoby powiększania dochodu narodowego. Życiowe podejście do spraw ekonomicznych przewyższyło doktrynę. Rozważania Keynesa uznano w wielkim stopniu za drogowskazy z zakresu polityki socjalnej. Keynes uzasadnił i stworzył podstawy teoretyczne dla ingerencji państwa w życie gospodarcze. Jego rozważania uzyskały ogromne znaczenie a jego dzieło wywarło olbrzymi wpływ. Z jego dorobku korzystali również ci, którzy programowe teorie Keynesa odrzucali. Keynes odrzucił analizę mikroekonomiczną i powraca do badań makroekonomicznych. Podstawowe wielkości ekonomiczne w gospodarce powiązane są ze sobą związkami przyczynowo – skutkowymi, a nie funkcyjnymi. Bezrobocie w gospodarce ma charakter przymusowy, a nie dobrowolny. Pieniądz traktuje nie jako bierny, ale aktywny instrument państwa w oddziaływaniu na procesy gosp. Keynes opracował pojęcie MNOŻNIKA INWESTYCYJNEGO. Wykazuje on rozmiary działań łańcuchowych, które następują po uruchomieniu inwestycji pierwotnej. Mnożnik inwestycyjny to ilościowe ujęcie zjawiska pobudzania wydatków konsumpcyjnych przy pomocy wydatków na inwestycje. LEWE I PRAWE SKRZYDŁA ZWOLENNIKÓW KEYNESIZMU PRAWICA – reprezentowana przez producentów broni i związanych z nimi wysokich wojskowych i polityków, którzy uważali, że podstawową formą nakręcania koniunktury są wydatki zbrojeniowe finansowane z długu publicznego. Powstający z tego dodatkowy popyt uruchamia efekty mnożnikowe, a wzrost produkcji nie pogarsza sytuacji rynkowej, przysparzając w handlu międzynarodowym wysokich zysków. Taka koncepcja popierana była psychozą zimnowojenną – propagandą obrony przed agresją „imperialistów” czy „komunistów” i nie została całkowicie zaniechana. LEWICA – propagowała walkę z depresją gospodarczą czy pomocy szerokiego arsenału środków z zakresu polityki socjalnej. TEORIE CYKLU KONIUNKTARNEGO 1. DYNAMIZACJA MNOŻNIKA INWESTYCYJNEGO – mnożnik inwestycyjny zależy od krańcowej skłonności do konsumpcji poszczególnych grup społecznych. Wydatek wywołujący efekt mnożnikowy najczęściej nie dokonywany w całości i środki finansowe wydatkowane są stopniowo w poszczególnych okresach. Efekty mnożnikowe nie są natychmiastowe, lecz rozkładają się w czasie. 2. ZASADA PRZYSPIESZANIA – akcelerator – zmiany w popycie na artykuły i usługi wywołują większe zmiany w popycie na dobra inwestycyjne, służące do ich produkcji w warunkach pełnego wykorzystania mocy wytwórczych. Oznacza to wyprzedzanie w czasie produkcji środków konsumpcji przez produkcję środków produkcji. Stopa akceleracji rośnie przy przyspieszeniu tempa wzrostu gospodarczego i maleje przy zwalnianiu tempa wzrostu gospodarczego. 3. WSPÓŁCZYNNIK KAPITAŁOWY – dotyczy aspektu technicznego majątku trwałego i inwestycji i odzwierciedla kapitałochłonność produkcji. Malthus i Sismondi sformułowali teorię o nieuchronności kryzysów natomiast zwolennicy szkoły, która głosiła jedynie przypadkowe zakłócenia w procesie produkcji polemizowali z ową teorią. JOSEPH JUGLAR (1819 – 1905) Doszukiwał się przyczyn kryzysu ekonomicznego, powtarzającego się co 8 – 10 lat w zjawiskach pieniężnych. Kryzys uzdrawia mechanizm rynkowy, wywołując zniżkę cen i eliminując w ten sposób przedsiębiorstwa spekulacyjne. JOHN HOBSON (1858 – 1940) Twierdził, że przyczyną kryzysu jest niewłaściwy podział dochodu narodowego, który powoduje, ze są ludzie bardzo bogaci, ale ta grupa jest nieliczna a większość społeczeństwa ma skromne dochody. Kryzysy będą nieuniknione, dopóki nie wprowadzi się w gospodarce bardziej równomiernego podziału dochodu narodowego. Uważał, że ten równomierny podział można przeprowadzić przy zachowaniu własności prywatnej, tzw. „TEORII NIEDOSTATECZNEGO POPYTU”. TEORIA PRZEINWESTOWANIA Głosił ją GUSTAW CASSEL (1866 – 1945). Uważał, że przyczyną kryzysów jest mała podaż oszczędności. W okresie ożywienia gospodarczego wzrastają płace, zwiększają się zyski kapitalistów. W tej sytuacji wzrasta zapotrzebowanie na kredyty bankowe, co powoduje wzrost stopy procentowej. Brak dostatecznych oszczędności przedsiębiorstw powoduje to, ze banki utrudniają uzyskanie kredytu. Zbyt niski stan środków finansowych utrudnia zakończenie rozpoczętych inwestycji. Inwestorzy rezygnują z nowych inwestycji. Wszystko to kończy się kryzysem. Wyjście z kryzysu Cassel wiąże ze spadkiem płac, cen surowców i z czasem stopy procentowej, co w warunkach postępu technicznego stwarza bodźce do inwestowania i ożywienia gospodarczego. TEORIA MONETARNO – KREDYTOWA Głosił ją RALF HAWRTREY (1879). Uważał, że cykliczność w gospodarce zależy od elastyczności pieniądza, od zdolności banków w zwiększaniu lub zmniejszaniu ilości pieniądza, gdyż kredyt bankowy tworzy nowy pieniądz i nowy dochód. Następuje ożywienie, które powoduje stopniowe wykorzystanie mocy produkcyjnych w gospodarce, co prowadzi do wzrostu cen. Banki dokonują drenażu rynku podnosząc stopy procentowe i ograniczając udzielanie kredytów. Mimo ożywienia ta surowa polityka bankowa prowadzi do depresji gospodarczej. TEORIA WZROSTU GOSPODARCZEGO Ekonomiści przeszli od analizy prawidłowości cyklicznych do określania ogólnych warunków równowagi dynamicznej. Stwierdzono, że keynesowska równowaga krótkiego okresu nie musi prowadzić do równowagi w okresie długim. Teoria zrównoważonego wzrostu gospodarczego była połączeniem teorii neoklasycznej i teorii Keynesa. Uznano, że niezbędnym warunkiem utrzymania zrównoważonego wzrostu jest czynna ingerencja państwa w życie gospodarcze. Zachwiania równowagi są korygowane przez pewne inwestycje. Zwrócono też uwagę, że wzrost gospodarczy prowadzi do stałych odchyleń od równowagi. Polski ekonomista M. KALECKI opracował model wzrostu gospodarczego dla gospodarki nakazowo – rozdzielczej. W tym systemie gospodarczym centrum a więc najwyższy czynnik w państwie decyduje o podziale dochodu narodowego na akumulację i spożycie, popyt nie ma znaczenia na wzrost gospodarczy. Zjawiskiem stałym jest nierównowaga popytowa. TEORIE ROZWOJU GOSPODARCZEGO 1. TEORIA SCHUMPETERA (1883 – 1950) – jego praca pt. „Teoria rozwoju gospodarczego” należy do klasycznych dzieł ekonomicznych i zyskała uznanie zwłaszcza w okresie międzywojennym. Zysk jako odrębny dochód w gospodarce powstaje jako rezultat działania przedsiębiorców wprowadzających innowacje. W gospodarce po ożywieniu następuje kryzys i gospodarka wraca do równowagi. Stan ten zostaje przerwany przez falę innowacji. Powstaje nowy cykl koniunkturalny. W ten sposób Schumpeter wyjaśnił cykliczność rozwoju. W kapitalizmie obserwujemy rozwój zrzeszeń o charakterze monopolowym powodujący zanik funkcji przedsiębiorstwa. Miejsce aktywnego przedsiębiorcy zajmują rzecze specjalistów i techników. Monopolizacja doprowadza do zaniku własności kapitalistycznej. Wielkie przedsiębiorstwa kierowane przez menedżerów osłabiają własność prywatną i wolność działania gospodarczego. W ten sposób w drodze ewolucji nastąpi zmiana struktury gospodarczej i politycznej kapitalizmu oraz przejście do socjalizmu, czyli niedemokratycznego totalitaryzmu. 2. TEORIA STAGNACJI SEKULARNEJ (długiej) – rozwinęła się w latach 40 – tych ubiegłego stulecia. Przedstawiciele to ALVIN HANSEN i BENIAMIN HIGGINS. Ta teoria ocenia, że kraje kapitalistyczne doszły do wysokiego stanu rozwoju i nastąpią teraz tylko coraz większe depresje i słabsze ożywienia z przyczyn: - ze spadku przyrostu naturalnego i starzenia się społeczeństwa, - skłonności do oszczędzania - ze spadku kapitałochłonnych wydatków inwestycyjnych. Program pozytywny to działanie władz państwa. 3. TEORIA KAPITALIZMU LUDOWEGO – dowodzi, że w gospodarce amerykańskiej w czasie wojny i w okresie powojennym dokonały się zasadnicze zmiany: - rozproszenie własności wśród milionów akcjonariuszy co spowodowało uspołecznienie korporacji (dyfuzja własności), - demokratyzacja zarządzania wyrażająca się w powstaniu klasy menedżerów, których awans zależy od osobistych zdolności (rewolucja w dochodach), - zmniejszanie się dysproporcji dochodów członków społeczeństwa w skutek rozproszenia własności oraz polityki podatkowej i świadczeń społecznych. Zmiany te prowadzą w sposób ewolucyjny i pokojowy do zmian w systemie kapitalistycznym. Kapitalizm staje się systemem demokratycznym, realizującym harmonię interesów wszystkich klas i warstw społecznych. 4. TEORIA SIŁY RÓWNOWAŻĄCEJ (społeczeństwo obfitości) – głosił ją JOHN KENNETH GALBRAITH. Uważał, że współczesny kapitalizm amerykański jest zdrowym systemem. Zanikła konkurencja gdyż powstawały wielkie korporacje i monopole. Nie naruszyło to gospodarczej racjonalności i efektywności, dlatego że powstała „siła równoważąca”, którą były wielkie zrzeszenia (takie jak Farmerów, konsumentów, związki zawodowe z pomocą państwa). Ta „siła równoważąca” przeciwdziałała monopolistycznemu nadużywaniu władzy przez wielkie korporacje a to zastępuje tradycyjną konkurencję. W 1973 r ogłosił pracę „Ekonomia a cele społeczne”, w której wysunął krytyczne uwagi: - niesłuszna jest fascynacja problemem produkcji i wzrostu bogactwa, - rynek to arena walki, - bieda to zasłużony los niezdolnych do walki o byt. Zwraca uwagę, że w USA więcej ludzi umiera z nadmiaru żywności niż z jej braku. Lansowanie nowych, pozornych potrzeb wymaga zwiększenia produkcji dla ich zaspokojenia i zwiększa zyski. Mimo zwiększania produkcji nie ma powszechnego dobrobytu. Duży zasięg ubóstwa dotyka ludzi, którym się nie powiodło. Przeszkodą dla działalności państwa jest tradycyjna nierówność społeczeństwa. Zwrócił uwagę na coraz większą role nauki. W związku z tym coraz większe jest znaczenie wysoko wykwalifikowanej kadry. Decyzje podejmują specjaliści a nie właściciel. Taką korporację, w której faktyczną decyzję podejmują zespoły specjalistów określa się mianem DOJRZAŁEJ. Rośnie w niej znaczenie planowania. Dojrzałe korporacje ustalają ceny, które są stałe i kształtują stosunki rynkowe. Celem jest nie max zysku ale ekspansja produkcji i jej rozwój. Dążenia korporacji i społeczeństwa stają się coraz bardziej identyczne. Wyklucza możliwość, że wielki kapitał będzie kontrolował państwo. Obawiał się przewagi państwa nad przedsiębiorcami. Silnie podkreślał pomoc państwa dla korporacji. Uważał, że dojrzała korporacja stanowi ramię państwa. 5. TEORIA ROZWOJU KRAJÓW ZAPÓŹNIONYCH GOSPODARCZO – w ślad za uzyskaniem niepodległości pojawiło się dążenie tych krajów do rozwoju gospodarczego. Można tu wyodrębnić: a) TEORIA ROZWOJU PRZEZ HANDEL – nawiązującą do założeń szkoły neoklasycznej. Stara się dowieść, że przezwyciężenie zapóźnienia tych krajów możliwe jest przez handel z krajami rozwiniętymi. Koszty produkcji przemysłowej są wysokie w stosunku do kosztów produkcji rolnej i przemysłu wydobywczego., b) TEORIA ROZWOJU INICJOWANEGO – polega na energicznym działaniu państwa w kształtowaniu procesów społeczno gospodarczych. Przezwyciężanie stanu zapóźnienia gospodarczego wymaga równomiernego wzrostu. Działania państwa powinny być skierowane na rozwój przemysłu. Można wyróżnić: - MODEL JAPOŃSKI – państwo powinno podejmować akcje zmierzające do rozwoju gospodarki, tj. rozbudowę przemysłu na bazie własnych surowców i rozbudowę infrastruktury. Po osiągnięciu pewnego poziomu przedsiębiorstwa należy sprywatyzować. W gestii państwa pozostawić bankowość. - MODEL INDYJSKI – pozostawia w gestii państwa przemysł ciężki, banki oraz infrastrukturę. Stosuje się protekcjonistyczną politykę państwa, która ma uchronić kraj przed konkurencją państw rozwiniętych. NEOKLASYCZNA SYNTEZA W EKONOMII XX WIEKU INSTYTUCJONALIZM – jest amerykańską odmianą szkoły historycznej. Rozwinął się w pierwszych dziesięcioleciach XX wieku. Nie koncentrował się na analizie problemów epok minionych. Krytycznie oceniał ekonomie ortodoksyjną. Kładł nacisk na badania empiryczne. Uważał, że prawa ekonomiczne maja charakter względny a system ekonomiczny podlega ewolucji. Pomijał przeszłość. Opisywał przemiany strukturalne współczesne kapitalizmowi. THORSTEIN VEBLEN (1857 – 1929) Krytykuje subiektywną teorię popytu zakładającą, że postępowanie konsumenta jest zawsze racjonalne. Uważa, że postępowaniem ludzi kierują określone reguły, które w danej grupie społecznej stają się modelem, a gdy zostaną powszechnie uznane, nabierają cech instytucji. Całokształt cywilizacji ujmuje jako system instytucji społecznych. Instytucjami gospodarczymi są np. własność prywatna, gospodarka pieniężna, system cen, itp. Podczas pobytu w Chicago obserwował przemiany ówczesnego kapitalizmu ameryk. Jego wnioski były pesymistyczne i dotyczyły rozwoju komunizmu. Podstawą jego teorii rozwoju gospodarczego była sprzeczność między technologią a instytucjami społecznymi. Zwracał uwagę, że nowinki technologiczne powodują nieodzowną zmianę postępowania. JOHN ROGERS COMMONS (1862 – 1945) – Twierdził, że w gospodarce współczesnej występują różne grupy społeczne o sprzecznych interesach (dłużnicy – wierzyciele, rekiny biznesu – mali przedsiębiorcy). Te konflikty rozwiązywane są w drodze kompromisów, ale nie do końca. Do porozumienia mają prowadzić działania grup społecznych oraz ekonomiczna i socjalna polityka państwa. Wysunął tezę „ceny słusznej”, która miała być podstawą rozwiązywania sporów. Miała być szczególnie stosowana przy sporach o płacę. Doprowadzenie do kompromisu jest niezbędne dla całej gospodarki. W teorii rozwoju Commons wyróżnił 3 etapy gospodarki kapitalistycznej: 1) kapitalizm handlowy, 2) kapitalizm przemysłowy, 3) kapitalizm bankierski. Wskazywał on drogi reformy systemu kapitalistycznego, ale nie krytykował go jako całości. WESLEY CLAIR MITCHELL (1874 – 1948) – Interesował go problem koniunktury, gdzie podstawowe znaczenie ma zgromadzenie i opracowanie obszernego materiału statystycznego. Zapoczątkował rozwój badań statystycznych. Dążył do dokładnego opisu wahań cyklicznych. Badania koniunkturalne rozszerzył na potrzeby monetarne. Sądził, że przez politykę monetarną można wpłynąć na przebieg cyklu. Podstawą dociekań było śledzenie ruchów cen. JOHN MAURICE CLARK (1884 – 1963) – Wprowadza rozróżnienie kosztów społecznych i prywatnych. Uważa, ze koszty związane z oświatą, służba zdrowia, kształceniem robotników itp. są przerzucane na całe społeczeństwo. Na koszty ogólne wpływa postęp techniczny, który wydłuża produkcję dóbr finalnych. Dla podnoszenia kosztów ogólnych przedsiębiorstwa łączą się w kartele, trusty i koncerny. NEOINSTYTUCJONALIZM – kontynuatorzy instytucjonalizmu zajmowali się przemianami ówczesnego kapitalizmu. Zwracali uwagę na ewolucję strukturalną, która zmierza do tzw. planowanego społeczeństwa obfitości. Przestrzegali przed nieograniczonym czerpaniem zapasów. Sprzeciwiali się ekonomii ortodoksyjnej, w szczególności teorii mechanizmu automatycznej regulacji. Ten mechanizm samo regulujący miałby przywracać gospodarkę do równowagi. CLARENCE AYERS (1891 – 1972) „Teoria postępu ekonomicznego” z 1944 roku dokonuje podziału gospodarki na rynkową (pieniężną) i przemysłową, w których rozróżnia dwie koncepcje wartości: pieniężną (cenową) i rzeczywistą (techniczną). Cena nie jest pieniężnym wyrazem wartości. Ceny w gospodarce rynkowej uwzględniają nie tylko rzeczywistą wartość dóbr ale wynikają także z tradycji i reklamy. Wartość rzeczywista (technologiczna) dóbr, którą przeciwstawia wartości pieniężnej, warunkuje efektywne funkcjonowanie systemu technologicznego, będącego podstawą egzystencji społeczeństwa i jego dobrobytu. GERHARD COLM Uważał, że zgodnie z aktualnym stanem gospodarczym, występują warunki aby zastąpić z jednej strony ekonomie przewidywań (marksizm) i z drugiej strony ekonomię automatyzmu (noeklasycyzm) przez ekonomię interwencjonizmu i kontroli państwowej na drodze ewolucyjnego rozwoju. GUNNAR MYRDAL Ogłosił „Ekonomia międzynarodowa i przyszłość” (1956), „Państwo dobrobytu. Planowanie ekonomiczne i jego implikacje” (1968). Podstawą jego teorii tzw. kumulatywnego uwarunkowania jest założenie, że proces rozwoju społecznego i ekonomicznego jest zdeterminowany celami społecznymi akceptowanymi przez społeczeństwo. Rozwój pod kontrolą człowieka. Myrdal zastosował swoja koncepcję kumulatywnego uwarunkowania do postulaty stworzenia „zorganizowanego państwa dobrobytu”, lub „międzynarodowego społeczeństwa dobrobytu”. Uważał, że podstawą tej koncepcji jest uwzględnienie interesów poszczególnych członów gospodarki. Nie chodzi o podporządkowanie prywatnego przedsiębiorcy decyzjom planistycznym państwa. AGRARYZM Termin ten pojawił się w Niemczech w związku z kryzysem agrarnym z lat 1870 – 1890. ten prąd był dążeniem do obrony rolnictwa. Ruch społeczno – ekonomiczny i polityczny rozwijał się w okresie międzywojennym szczególnie w krajach o przewadze ludności rolniczej. Bronił interesów wsi. Nawiązywał do poglądów Sismondiego (pocz. XIX w), który zwracał uwagę, ze postęp techniczny w warunkach koncentracji własności, w warunkach konkurencji rujnują producentów drobnotowarowych i masy ludzkości staja się ubogie. Z kolei rośnie sprzeczność między kapitałem a pracą, narasta kryzys gospodarczy. Ideałem dla agraryzmu było zapewnienie trwałego rozwoju dla drobnej produkcji w rzemiośle i rolnictwie oraz sprawiedliwy podział dochodu narodowego. U schyłku XIX wieku poglądy Sismondiego były popularne u myślicieli rosyjskich, np. M. CZERNYSZEWSKI, którzy uważali, że w Rosji kapitalizm nie ma szans rozwoju. Niemiecki socjaldemokrata E. DAVID twierdził, że rolnictwo ma inne trendy rozwojowe niż przemysł. Uważał, że drobne gospodarstwa chłopskie są trwałe i mają większą wydajność w porównaniu z wielką własnością. Po 1918 r uznanie dla liberalizmu gospodarczego nie trwało długo, gdyż nie zapewniał on samoczynnego powrotu do równowagi ekonomicznej. Po II wojnie światowej polityka ekonomiczna państwa oparta o wnioski wynikające z teorii ekonomicznej keynesizmu doprowadziła do tzw. deformacji cyklu gospodarczego, zapewniając szybką odbudowę i rozwój ekonomiczny. PODSTAWY AGRARYZMU W POLSCE Partie chłopskie nie formułowały programu agrarnego. Teoretyczne podstawy polskiego agraryzmu w okresie międzywojennym sformułował STANISŁAW MIŁKOWSKI w swych pracach: „Agraryzm jako forma przebudowy ustroju społecznego” (1934) i „Walka o nową Polskę” (1936). Proponował radykalny program społeczno – ekonomiczny i polityczny, któremu przeciwstawiała się grupa ziemiańsko – kapitalistyczna oraz nierówności społeczne – zepchnięcie chłopów na margines społeczeństwa. Agraryści polscy uważali, ze rolnictwo jest podstawą gospodarki krajowej. Podkreślali potrzebę wspierania rolników indywidualnych przez spółdzielczość. Pragnęli, aby przemysł lokować na wsi. Uważali, że to da mieszkańcom wsi możliwość pracy równocześnie w przemyśle i na roli (chłoporobotnicy). Komunistyczna Partia Polski postulowała w ramach rewolucji kolektywizację wsi. Jednak program ten wśród ludności wiejskiej nie był popularny. ETATYZM Polega na tym, że państwo prowadzi bezpośrednią działalność gospodarczą na własny rachunek w sposób jawny za pośrednictwem przedsiębiorstwa państwowego. Forma niejawna polega na tym, że państwo działa za pośrednictwem udziału Skarbu Państwa w przedsiębiorstwach prywatnych za pośrednictwem tych podmiotów gospodarczych, które zależą od państwa całkowicie lub w znacznej części. Etatyzm przejawiał niekiedy bardzo aktywną działalność. Przeciwnicy etatyzmu określali go jako nadmierną działalność gospodarczą państwa. Wytykali, że etatyzm pochłaniał środki finansowe a nie dawał rentowności. Etatyzm należy odróżnić od interwencjonizmu, który polegał na ingerencji państwa w politykę celną, kontyngenty przywozu lub wywozu, różnego rodzaju reglamentacje. Etatyzm pojmuje się jako czynną formę działania państwa w gospodarce krajowej przy pomocy czynników bezpośrednich ale tylko gdy państwo występuje jako podmiot gospodarczy, ponosi koszty i ryzyko. Na przełomie XVII i XVIII wieku kapitał handlowy ustępował miejsca kapitałowi przemysłowemu. Oddziaływanie władz państwowych było silne w okresie merkantylizmu. Podstawą ideologiczną właścicieli fabryk stał się liberalizm gospodarczy (przełom XVII / XVIII wiek), całkowita swoboda w gospodarce. Wykreślenie jakiejkolwiek ingerencji państwa. Gospodarka kapitalistyczna nie mogła obejść się bez pewnych form ingerencji państwa – inwestycje niezbyt rentowne o długim okresie inwestowania. Jednak takie inwestycje były bardzo potrzebne, np. elektrownie, komunikacja, łączność. Od schyłku XIX wieku wykształcił się kapitalizm monopolistyczny. Powstaje nowoczesny przemysł ciężki o szerokiej skali produkcji. Narasta proces koncentracji i centralizacji. Państwo jest nadal zmuszone do prowadzenia przedsiębiorstw użyteczności publicznej względnie do inicjowania takich przedsięwzięć. W okresie Wielkiego Kryzysu (1929 – 1933) tzw. samoczynny mechanizm rynkowy zawiódł i nie doprowadził do równowagi ekonomicznej. Potrzebna była ingerencja państwowa poprzez pośrednie wpływanie na inwestycje i zatrudnienie. ETATYZM W POLSCE Politykę etatystyczną państwo polskie odziedziczyło po państwach zaborczych. Po odzyskaniu niepodległości konieczne były inwestycje w przemyśle zbrojeniowym na potrzeby obronne. Po II wojnie światowej zwiększyła się rola państwa w życiu gospodarczym. Zakres tej działalności był szczególnie szeroki w Anglii. Po długim okresie ich rządów do władzy doszli konserwatyści – reprywatyzacja za premierostwa M. Tatcher. ETATYZM W KRAJACH ZAPÓŹNIONYCH GOSPODARCZO Chętnie stosowana forma interwencjonizmu państwa w życie gospodarcze. Kraje te dążą do tego, aby wydobyć się z dotychczasowego stanu. Ważnym powodem takiego nastawienia jest brak rodzinnego kapitału prywatnego. Kraje te tą drogą zamierzają przyspieszyć rozwój tych gałęzi gospodarczych, które uznano za szczególnie ważne dla kraju. Chodzi o to, aby wykorzystać własne źródła surowcowe i własną siłę roboczą. Wreszcie spowodować modernizację i racjonalizację krajowej gospodarki. Celem jest stworzenie bazy gospodarczej oraz odrobienie zaległości ekonomicznych. NEOLIBERALIZM Bezwzględny liberalizm związany z kapitalizmem wolno konkurencyjnym stał się nieprzydatny w związku z przejściem do stadium monopolistycznego. Ingerencja państwa w takim układzie polegałaby na polityce ustrojowej, strukturalnej, regulacyjnej. Chodzi tu o wspomaganie rynku i ochronę przed agresywnym działaniem monopoli. Neoliberalizm jest przeciwny nadmiernej ingerencji państwa. W szczególności odrzuca stałą, poza rynkową regulację procesów gospodarczych. Jednostki gospodarcze powinny posiadać decydujący wpływ na życie gospodarcze. Państwo poprzez swoją politykę powinno zapewnić taki układ stosunków oraz stworzyć taki porządek prawny, który sprzyjałby wolności gospodarczej. SPOŁECZNA GOSPODARKA RYNKOWA – ORDOLIBERALIZM Centrum tej doktryny był Uniwersytet we Fryburgu. EUCKEN (1891 – 1950) Zbudował własny system, który składał się z wielu elementów gospodarczych, które połączone były wspólnymi interesami i występowały w szerokich układach politycznych, religijnych i społecznych. Wyodrębnił dwa typy systemów gospodarczych: 1. gospodarka rynkowa, 2. gosp. centralnie administrowana. Ad1. Gospodarka wolna a jednocześnie o nastawieniu społecznym ma służyć całemu narodowi. Współzawodnictwo przedsiębiorstw oraz jednostek w gospodarstwach domowych oznaczają planowe działanie bez poleceń z góry, bez odgórnych nakazów. Decyzje, które wynikają z takiego planowania mają prowadzić do pełnego wykorzystania kapitałów i dochodów. W tym układzie równowaga powinna wystąpić w wyniku państwowej polityki koordynacyjnej. Przejawem tej polityki jest POPRAWNY SYSTEM CEN, który wynika ze swobodnej wymiany a nie z decyzji parlamentu, związków zawodowych czy monopoli. Państwo powinno czuwać aby waluta była stabilna. Pomocą w życiu gospodarczym są tzw. ZASADY KONTROLUJĄCE: kontrola monopoli, progresja podatkowa, racjonalne zużywanie zapasów. Zdaniem ekonomistów, którzy podzielali te poglądy, system ten zaciera różnice między kapitalistami a robotnikami. SZKOŁA LONDYŃSKA zwracała uwagę na przestrzeganie rynkowych reguł gry. SZKOŁA CHICAGOWSKA (monetaryzm) – powojenny kierunek dość często nawiązujący do keynesowskiej myśli ekonomicznej. Głównym przedstawiciel to MILTON FRIEDMAN (1912). W 1962 r otrzymał nagrodę Nobla i opublikował „Kapitalizm i wolność”. Szkoła ta przypisywała wszelkie niedogodności gospodarcze rozszerzeniu ekonomicznych funkcji państwa zwłaszcza z zakresu polityki socjalnej. Ich hasła to – zmniejszyć bezpośrednią ingerencję państwa, umocnić rynkową konkurencję, zadania państwa ograniczyć do kontrolowania wzrostu masy pieniężnej, walczyć z inflacją. Nie kładli nacisku na utrzymanie wysokiego stanu zatrudnienia. Uważali, że zakłóca to naturalną grę sił rynkowych, wpływa ujemnie na przebieg procesów gospodarczych. Monetaryści propagowali zasadę wolnego przedsiębiorstwa oraz żywiołowej gry rynkowej. Uważali, że trudności gospodarcze (recesja, kryzysy bilansu płatniczego, okresowe bezrobocie) wynikają z nieprawidłowej polityki pieniężnej. Uważali, że należyte sterowanie przez państwo obiegiem pieniądza kieruje rozwojem gospodarki narodowej i nie są potrzebne żadne inne instrumenty polityki pieniężnej. Uważali, że rozbudowana polityka socjalna może zmniejszyć odpowiedzialność pracowników za samych siebie a przyzwyczaić ich do oczekiwania pomocy od państwa lub instytucji społecznych. Konieczne jest pewne minimum bezrobocia, aby można realizować pewne inwestycje. Monetaryści występowali przeciw keynesistom, ponieważ ci nie byli zdolni rozwiązać poważnych problemów. PHILIPS - Opracował w 1958 r KRZYWĄ PHILIPSA, która obrazuje politykę interwencyjną państwa. Monetaryści sprzeciwiali się poglądom Philipsa. Uważali, że gospodarka kapitalistyczna o stabilnym sektorze prywatnym sama zapewnia równowagę gospodarczą. EKONOMIŚCI POLSCY OKRESU MIĘDZYWOJENNEGO ADAM KRZYŻANOWSKI (1873 – 1963) – Twórca szkoły krakowskiej, doradca rządu, zwolennik liberalizmu. EDWARD TAYLOR (1884 – 1964) Twórca szkoły poznańskiej, interesował się spółdzielczością kredytową, metodologią ekonomii, teorią produkcji oraz historią myśli ekonomicznej. WŁADYSŁAW GRABSKI (1874 – 1938) – Poseł na Sejm, premier. W 1924 r przeprowadził reformę walutową. Wyznawał solidaryzm klasowy, zwolennik agraryzmu. Uważał, że wieś polską należy przekształcić w kierunku farmerskim. M. KOLECKI (1899 – 1970) – Zbudował model makroekonomiczny, wyprzedził Keynesa. Jego dorobek uznano dopiero po przetłumaczeniu. OSKAR LANGE (1904 – 1965) –Lewicowy socjaldemokrata. W badaniach ekonomicznych stosował metody statystyczne. Opublikował artykuł „O ekonomicznej teorii socjalizmu”. Starał się rozwiązać problem rachunku ekonomicznego w gospodarce socjalistycznej. INSTYTUT GOSPODARSTWA SPOŁECZNEGO – Powstał w 1920 r, kierowany przez Ludwika Krzywickiego, który przekształcił go w placówkę naukowo – badawczą. Instytut demaskował problemy społeczne, a jego program przeobrażeń społecznych był raczej mglisty. INSTYTUT BADANIA KONIUNKTUR I CEN – Założył go w 1928 r prof. Edward Lipnicki. Instytut badał warunki pracy robotników, koniunktury, bilansu handlowego, pieniądza, cen, inwestycji oraz karteli. STAŁE CENY – Jedna z zasadniczych zasad w obrocie gospodarczym. Jest to przykład dużego wpływu przekonań religijnych na życie gospodarcze. Pionierami byli kwakrzy, którzy byli prześladowani w Anglii. Pośród kwakrów kupcy zaczęli sprzedawać towary po stałych cenach i wykluczali targowanie się. Stała cena odzwierciedlała rzeczywistą wartość towaru. KATOLICKA MYŚL SPOŁECZNO – EKONOMICZNA W XIX I XX WIEKU MILLER (1779 – 1829) Uważał, że społeczeństwo nie jest zbiorem jednostek ale jednym organizmem, które ma swoje dobra. Należy przywrócić korporacje. Wysunięto koncepcję przekształcenia proletariatu fabrycznego w nowy stan oraz nadania mu nowych uprawnień i otoczenia opieką. Konserwatyści francuscy uważali, że instytucje społeczne wynikają z prawa naturalnego oraz rozwoju historycznego. Zmiany w zakresie instytucji społecznych mogą nastąpić ewolucyjnie. Źródłem poznania jest historia a nie dedukcja. Wielka Rewolucja Francuska miała duże dobre osiągnięcia, m.in. zniosła absolutyzm. Wyzwoliła również dzikie i nieopanowane ale potężne siły młodego społeczeństwa. Tylko chrześcijaństwo może skierować te siły ku dobremu. Liberalizm gospodarczy powoduje wyzysk słabszych przez silniejszych. Liberałowie chrześcijańscy we Francji szerzyli ideę zrzeszeń społecznych. Występowano w obronie proletariatu – wysuwano postulat niedzieli wolnej od pracy. KSIĄDZ LACORDAIRE jest autorem powiedzenia „Wolność czyli wolna konkurencja ciemięży a prawo wyzwala”. MONTALEMBERT zabiegał o wprowadzenie przepisów, które zabraniałyby pracy nieletnich w fabrykach. OZANAM domagał się płacy rodzinnej, postulował organizowanie związków zawodowych. Tych wszystkich myślicieli łączyło przekonanie, że stan nie jest dobry i konieczne są reformy społeczne. Jest to szkoła reformy społecznej (szkoła pokoju społecznego). LE PLAY (1806 – 1882) Uważał, że warunkiem spokoju jest oparcie stosunków miedzy ludźmi na trwałych podstawach: religia, własność, rodzina i praca. Wyróżniał trzy formy własności: - własność gminna, - własność rodzinna, - własność patronalna – własność przedsiębiorców przemysłowych i handlowych, polegająca na pewnym ograniczeniu, gdyż przedsiębiorca ma uważać siebie za administratora tej własności a całą firmę jako własność wszystkich pracowników. Kwestię społeczną pragnął rozwiązać przez inicjatywę prywatną a nie ingerencję państwa. Jego postulaty: 1. stałość zobowiązań między pracodawcą a pracownikiem, co zapewniało by stałość zatrudnienia, 2. stosunek pracy na podstawie porozumienia stron przy stałym poziomie wynagrodzenia, 3. zespolenie pracy zawodowej z życiem rodzinnym, w tym sensie że praca zawodowa nie może rozbijać ogniska domowego, 4. propaganda oszczędzania wśród robotników, ponieważ to dało by podstawy do dostatniego życia dla rodziny i odpowiedniego wyposażenia dzieci, 5. ochrona pracowników w zakładzie pracy i szacunek w rodzinie dla kobiety, która jest fundamentem życia rodzinnego. Te postulaty pragnął przeprowadzić przez dobrowolne wykonywanie obowiązków patronalnych przez pracodawców. Był zwolennikiem decentralizacji przy pomocy samorządu terytorialnego. Uważał, że więź sąsiedzka jest silniejsza niż więź zawodowa. JANET (1844 – 1894) Jego hasła: 1. walka z niemoralnością w życiu gospodarczym, 2. zwolennik spółdzielczości spożywczej i kredytowej, 3. ochrona rodziny, która jest podstawą życia społecznego. Ingerencja państwa w życie społeczne tylko pośrednio, np. przez system podatkowy. Myśl liberalna wywarła duży wpływ także na pisarzy katolickich. Tezy tego kierunku: 1. kościół nie sprzeciwia się bogaceniu (bogactwo nie może być głównym celem życia), 2. życie gospodarcze powinno być kierowane przez zasady moralne (miłosierdzie, pracowitość, wyrzeczenia). BISKUP VON KETTELER (1811 – 1877) – Poruszał dwa zasadnicze tematy – praca i własność. Podkreślał, że robotnik jest całkowicie zależny od pracodawcy. Ochrona robotnika przez państwo i organizacje zawodowe nie jest sprzeczna z wolnością jednostki. Jest to wyzwolenie robotnika, który sam jest prawie bezbronny. Propagował organizowanie związków zawodowych. Formułował następujące zasady dla związków zawodowych: 1. związek zawodowy powinien powstawać samorzutnie, oddolnie i nie być narzucany przez państwo, 2. cele związków zawodowych oraz ich realizacja powinny dotykać zagadnień ekonomiczno – społecznych a nie partyjno – politycznych, 3. związki zawodowe powinny być oparte na zasadzie solidarności, 4. związki zawodowe powinny obejmować wszystkich pracowników zawodu, 5. związki zawodowe powinny być niezależne, autonomiczne; ze strony państwa powinien istnieć tylko nadzór, który miałby zapobiegać powstawaniu nieprawidłowości. Zgłaszał postulaty w zakresie reformy pracy: 1. wysokość płacy powinna być zgodna z jej wartością (równoznaczne z zasadą sprawiedliwej płacy), 2. dzień pracy powinien wynosić 10 – 11 godz., 3. zakaz pracy w niedziele i święta, 4. zakaz pracy fabrycznej dla kobiet zamężnych, szczególnie matek, 5. zakaz pracy w wielkich zakładach przemysłowych dla młodych dziewcząt, a przynajmniej umieszczenie ich w oddzielnych pomieszczeniach dla uniknięcia zepsucia, 6. likwidacja zakładów, w których praca jest szkodliwa dla zdrowia, 7. popieranie związków zawodowych, 8. odszkodowania z zakładów pracy dla robotników za wypadki przy pracy bez winy pracownika, 9. nadzór nad pracą ze strony władz państwowych (inspekcja pracy). Stwierdzał, że własność oparta na zasadach chrześcijańskich nie jest kradzieżą, jednak ówczesna kapitalistyczna mentalność czyniła z właściciela bezwzględnego władcę, bez żadnego obciążenia na koszt społeczeństwa, bez odpowiedzialności społecznej i moralnej. Propagował spółdzielnie pracy robotniczej. LEON XIII – ENCYKLIKA RERUM NOVARUM (1891 r.) – o położeniu klasy robotniczej, czyli o tzw. kwestii społecznej. Leon XIII wskazuje, że kapitalizm liberalny, wolnorynkowy, jest systemem krzywdy społecznej, wymagającym naprawy zarówno ze względów etycznych, jak i społeczno – gospodarczych. Praca najemna stała się powszechna. Powstały klasy robotników i pracodawców. Polaryzacja bogactwa. U nielicznych kapitalistów środki skupiły się w ich ręku natomiast robotnicy zubożeli. Solidarność robotnicza spowodowała przeświadczenie o ich własnych siłach. Robotnicy pozbawieni są ochrony prawnej, nie istnieją dawne organizacje pracownicze (cechy). Kapitaliści monopolizują rynek towarów i pracy. Encyklika wymienia wyzysk pracowników w sklepach fabrycznych. Te wszystkie okoliczności nałożyły na robotników ucisk niewolniczy na rzecz niewielkiego grona tzw. „chlebodawców”. Encyklika porusza problem uwłaszczenia pracy nie przez nowy rozdział majątku i nie przez wprowadzenie własności wspólnej a przez taką płacę, która pozwala utrzymać się przy życiu wraz z żoną i dziećmi oraz pozwala poczynić oszczędności aby z czasem dojść do skromnego mienia. Korzyści z uwłaszczenia: 1. zatarcie różnic między kapitalistą a pracownikiem, 2. złagodnieje walka klas, 3. nastąpi wzrost produkcji ponieważ w dobrych warunkach pracownicy będą lepiej pracować. WŁASNOŚĆ Encyklika rozróżnia wspólnotę użytkowania od indywidualnego posiadania. Posiadanie prywatne wywodzi się z prawa naturalnego. Źródłem własności jest prawo do życia. Powszechnym sposobem do uzyskania środków do życia jest praca. Godziwa jest praca najemna jak i produkcyjność kapitału. Nie może istnieć kapitał bez pracy ani praca bez kapitału. Własność prywatna jest podstawą bytu rodziny i podstawą jej niezależności. Rodzinne prawo własności nie może być zastąpione przez opiekę państwową, która ma pełnić tylko funkcję pomocniczą. NAUKA SPOŁECZNA KOŚCIOŁA Zamiast walki klas współpraca i solidarne działanie dla wspólnego dobra. Właściciele po zaspokojeniu swoich słusznych potrzeb powinni przekazać nadwyżkę na cele społeczne. Wykonywanie tego zbliży klasy społeczne. Niezależnie od tego Kościół rozwija działalność charytatywną. ZADANIA PAŃSTWA Szczególnej opieki wymaga nędza pracowników. Interwencja państwa w zakresie warunków pracy wynika z zagrożenia strajkami. Ingerencja państwa powinna obejmować w szczególności ochronę własności oraz pracy najemnej. Przeciwdziałać bezrobociu oraz strajkom. Zakaz pracy w niedziele i święta, ustawowa długość dnia pracy oraz wiek młodocianych pracowników, ochrona pracy kobiet. ZWIĄZKI ZAWODOWE - samodzielne i katolickie, niezależne, - zadaniem jest obrona pracowników wobec pracodawców, - tworzenie ubezpieczeń społecznych od choroby, bezrobocia i niebezpiecznych wypadków przy pracy, - arbitraż w sprawach spornych między związkami a pracodawcą. ENCYKLIKA – QUADRAGESIMO ANNO – PIUS XI (1931 r.) Tytuł – „Encyklika o odnowieniu ustroju społecznego i dostosowaniu do normy prawa ewangelii”. Pierwsze słowa encykliki nawiązują do wcześniejszej o 40 lat encykliki Rerum Novarum. Encyklika zwraca się do wszystkich wiernych, i to jest nowość. Celem jej ogłoszenia było wyjaśnienie niektórych fragmentów rerum Novarum oraz ustosunkowanie się do nowych potrzeb społeczno – gospodarczych. Powtarza zasadnicze sformułowania zawarte w Rerum Novarum. WŁASNOŚĆ Encyklika podkreśla społeczny charakter własności oraz obowiązki społeczne jakie ciążą na właścicielu i własności. wyjaśnia, że złe użytkowanie własności nie powoduje jej utraty. Złe użytkowanie własności może spowodować, że władze państwowe wymierzą sankcje. Nadwyżki dochodów, które przeważają rozsądne potrzeby należy użyć właściwie. Należy udzielać jałmużny, tworzyć instytucje miłosierdzia, nadwyżki użyć na tworzenie nowych miejsc pracy poprzez inwestycje z zastrzeżeniem, że nowe miejsca pracy stworzone w ten sposób będą służyły do produkcji dóbr prawdziwie użytecznych. KAPITAŁ I PRACA Są ważne i skuteczne i żadnego nie można wykluczyć. Żaden z tych elementów nie może wysuwać roszczeń do całego produktu społecznego. Uwłaszczenie pracy – zło społeczne wynika z niesprawiedliwego rozdział dochodu społecznego. Encyklika zaprzecza słuszności spiżowego prawa płacy, które w ustroju własności prywatnej nie zapewnia pracownikom dobrobytu. PLORETARYZM Encyklika stwierdza, że to nie tylko bieda i niedostatek ale i niestałość zatrudnienia, brak ubezpieczeń społecznych, brak własności dochodowej, która pozwoliłaby zapewnić byt rodzinie. UDZIAŁ PRACOWNIKÓW W PRZEDSIĘBIORSTWIE Praca najemna nie jest w swojej istocie niesprawiedliwa. Jest rzeczą sprawiedliwą, że pracownik zawiera umowę z pracodawcą i na tej podstawie wykonuje swoje obowiązki. Encyklika podkreśla, że jest bardzo wskazane, aby umowa była uzupełniona innymi postanowieniami, mianowicie kwestia jakiejś spółki między pracownikami a pracodawcą. Encyklika popiera ówczesne próby dopuszczenia pracowników do udziału we własności, albo udział w zarządzie lub w zyskach przedsiębiorstwa. PREMIA FINANSOWA Pracownicy przedsiębiorstw po zatwierdzeniu bilansu otrzymywali premię, której wysokość zależałaby od zysków przedsiębiorstwa. PŁACA RODZINNA Słuszna płaca jest płacą rodzinną. Encyklika popiera ówczesne próby zorganizowania dodatków rodzinnych poza płacą. SOLIDARYZM SPOŁECZNY Encyklika uważa, ze konieczna jest harmonijna współpraca zorganizowanych społeczności pracowników i pracodawców dla dobra społecznego. Państwo powinno w tych stosunkach spełniać rolę pomocniczą. Zadaniem całej społeczności jest przezwyciężenie zasady walki klas. KORPORACJONIZM CHRZEŚCIJAŃSKI Encyklika zarysowała bardzo ogólnie zarys samorządu zawodowego – wspólnej organizacji pracowników i pracodawców. Zamiast więzi klasowej byłaby wprowadzona więź, której podstawą byłaby funkcja społeczna, to znaczy wspólne wykonywanie czynności zawodowych. Te korporacje miałyby status publiczny i powinny powstawać oddolnie. Istnienie tych korporacji zawodowych nie wymuszałoby istnienia związków zawodowych a ustrój korporacyjny miałby usunąć wolną konkurencję jako zasadę kierowniczą ustroju kapitalistycznego. Jednak nie wprowadzono tego w życie. KORPORACJONIZM FASZYSTOWSKI W 1931 r we Włoszech wprowadzono ustrój faszystowski. Encyklika potępia korporacjonizm faszystowski ponieważ te korporacje włoskie miały charakter organów administracji państwowej. Nie miały one charakteru samorządu ale tłumiły oddolną inicjatywę prywatną. Były wykorzystywane dla dobra interesu partii faszystowskiej a nie interesu społecznego. SPRAWIEDLIWOŚĆ SPOŁECZNA Encyklika zwraca uwagę, że skutecznym środkiem naprawy stosunków społeczno – gospodarczych jest nasycenie tych stosunków duchem chrześcijańskim. Sprawiedliwość społeczna powinna decydować w sprawach dobra wspólnego. ENCYKLIKA – MATER ET MAGISTRA – PAPIEŻ JAN XXIII (1961 r.) Treścią jest omówienie i wyjaśnienie wcześniejszych encyklik papieskich, rozwinięcie i komentarz dotychczasowych wypowiedzi papieskich w sprawach społecznych. Encyklika porusza nowe problemy oraz zastanawia się nad sposobami odnowienia stosunków społecznych. Encyklika wymienia przemiany społeczne: rozwój ubezpieczeń społecznych, wzrost świadomości społecznej i politycznej, wzrost wiedzy ogólnej i zawodowej, zwraca uwagę na zacieranie się podziałów klasowych. Encyklika podkreśla zasadę pomocniczości państwa. Państwo nie ma być instrumentem do załatwiania wszystkiego. Zwiększyła się ingerencja państwa w życie gospodarcze. PŁACA Wysokość płacy powinna uwzględniać wydajność pracy, sytuację gospodarczą przedsiębiorstwa, dobra wspólne społeczności państwowej, dobro wspólne społeczności międzynarodowej, okoliczności czasu i miejsca. BOGACTWO KRAJU Nie może zależeć tylko od wielkości jego produkcji lecz również od sprawiedliwości w rozdziale dochodu społecznego. Pracownicy mają prawo do udziału w zyskach przedsiębiorstwa. Encyklika uważa udział w zyskach za sposób uzupełnienia niedostatecznej płacy, a nie jako środek nabycia własności dochodowej. Encyklika postuluje stopniowe dopuszczanie pracowników do własności przedsiębiorstwa. Jest to właściwy środek uwłaszczenia pracowników. Powinny być stosowane następujące zasady: - pełne zatrudnienie, - nie mogą tworzyć się uprzywilejowane grupy pracownicze, - płace powinny być realne, czyli dostosowane do cen towarów, - płace powinny zapewniać dostęp do dóbr kulturalnych. ENCYKLIKA – PACEM IN TERRIS – JAN XXIII (1963 r.) Skierowana do wszystkich ludzi dobrej woli. Zwraca uwagę, że środki techniczne są tak potężne, że ich użycie w działaniach wojennych może powodować zniszczenia w skali całego globu ziemskiego. Apel do pokoju, do wzajemnego zaufania, do odrzucenia nienawiści, budowany na fundamencie prawdy, sprawiedliwości i wolności. Encyklika zawiera DEKLARACJĘ PRAW CZŁOWIEKA: 1. prawo do życia i zaspokajania potrzeb godnych człowieka – usunąć niepewność losu w przypadku choroby, starości czy bezrobocia oraz innych spraw, które mogą osłabić wolę pracownika, 2. prawo zaspokojenia potrzeb moralnych i kulturalnych – poszanowanie osobowości ludzkiej, zachowanie dobrego imienia, wolność poszukiwania prawdy, prawo do wiedzy i wykształcenia), 3. prawo do wyznawania swojej religii w życiu prywatnym i publicznym, 4. prawo do wyboru stanu życiowego, do założenia rodziny, 5. prawo każdego do pracy oraz inicjatywy gospodarczej, 6. prawo do wolności zgromadzeń i stowarzyszeń, 7. prawo do emigracji i imigracji, 8. prawo do pożytku społeczno – prawnego, prawo do ochrony publiczno – prawnej oraz prawo do aktywnego udziału w życiu społecznym, 9. prawo do ochrony swych praw. Encyklika podkreśla, że podstawą porządku międzynarodowego jest zasada dobra wspólnego i zasada pomocniczości. ENCYKLIKA – LABOREM EXERANS – JAN PAWEŁ II (1981 r.) Praca ludzka jest podstawą egzystencji człowieka; następują przemiany technologiczne i polityczne, które niosą ze sobą zapowiedź ogromnego wpływu na życie ludzkie – wpływ tych okoliczności ma olbrzymie rozmiary, które mogą być nawet większe od przeobrażeń, które przyniosła ze sobą rewolucja przemysłowa w XIX wieku. Praca jako problem człowieka jest w centrum kwestii robotniczych. Mimo mechanizacji pracy w przemyśle i rolnictwie człowiek jest nadal właściwym podmiotem pracy. Pracę traktowano jako swego rodzaju towar, który robotnik w przemyśle sprzedaje posiadaczowi środków produkcji. Pracownik jest traktowany jako narzędzie produkcji a nie jako człowiek. SOLIDARNOŚĆ LUDZI PRACY Wiek XIX był stuleciem nieprawidłowości a nawet nieprawości w zakresie pracy. Te stosunki zrodziły kwestię robotniczą, która była siłą napędową rewolucyjnych dążeń a także zrodziły wielki zryw społeczny, który przejawił się solidarnością ludzi pracy. Była ona zwrócona przeciwko traktowaniu człowieka jako przedmiotu, wyzyskowi w zakresie płacy, złym warunkom płacy i braku troski o osobę pracownika. Działania przedsiębiorców opierały się na przeświadczeniu, że praca ludzka jest tylko narzędziem produkcji, a czynnikiem sprawczym jest kapitał. Organizacje pracowników starały się wpływać na stosunki pracy. Partie polityczne w różny sposób, także przez ewolucyjne działania w imię tzw. dyktatury proletariatu zmierzają do opanowania społeczeństwa i do wprowadzenia ustroju kolektywnego. Celem jest rewolucja społeczna, zaprowadzenie socjalizmu, a w końcowym efekcie ustroju komunistycznego na całym świecie. Encyklika podkreśla PIERWSZEŃSTWO PRACY. Praca ma pierwszeństwo przed kapitałem. Zasoby ziemi mogą człowiekowi służyć jedynie poprzez pracę. Człowiek zawłaszcza sobie cząstki różnych bogactw ziemi po to, aby te zasoby mogły poprzez jego pracę owocować. Zawłaszcza je i czyni z nich swoje narzędzia pracy. Zawłaszcza je przez prace i dla pracy. W ten sposób tworzy warsztat pracy i narzędzia swej pracy, które są początkowo prymitywne lecz wielowiekowy rozwój doprowadza do coraz bardziej skomplikowanych i efektywnych narzędzi pracy. Na tej podstawie utrwala się opinia o pierwszeństwie pracy. Nie można oddzielać kapitału od pracy ani przeciwstawiać ich sobie. Nie można przeciwstawiać sobie ludzi, którzy stoją za tymi pojęciami. Sprzeczność między kapitałem a pracą nie wynika z samego toku produkcji ani też z procesu ekonomicznego. Proces ten świadczy o wzajemnym przenikaniu się kapitału i pracy, o ich związku, którego nie można rozerwać. Rozbicie pracy i kapitału na dwa odrębne czynniki dokonało się w umyśle ludzkim w długim okresie czasu. Encyklika określa go jako EKONOMIZM lub materializm praktyczny. ZASADA WŁASNOŚCI – własność nabywa się przez pracę po to aby służyła pracy. Dotyczy to własności środków produkcji. Dokonywanie przy pomocy środków produkcji wyzysku pracy jest przeciwne naturze tych środków oraz ich posiadaniu. Jedynym prawowitym tytułem posiadania środków produkcji jest to aby służyły one pracy. Dotyczy to posiadania tych środków zarówno w formie własności prywatnej jak też publicznej lub kolektywnej. PRACODAWCA POŚREDNI I BEZPOŚREDNI PRACODAWCA BEZPOŚREDNI – to ten, który zawiera umowę o pracę bądź to z konkretnym pracownikiem lub na podstawie zbiorowego układu pracy. PRACODAWCA POŚREDNI – obejmuje zarówno osoby jak i instytucje. Są to wszystkie czynniki, które powodują, że pracodawca pośredni jest skrępowany w swobodzie ustalania warunków pracy i płacy. ZATRUDNIENIE Podstawową sprawą jest posiadanie pracy czyli odpowiednie zatrudnienie wszystkich zdolnych do pracy. Brak pracy w większych rozmiarach staje się klęską społeczną. Skutki braku pracy są szczególnie straszne dla młodych ludzi. Zasiłki dla bezrobotnych są koniecznością. Wynikają z prawa do życia i utrzymania. SPRAWIEDLIWA ZAPŁ. ZA PRACĘ Nie jest istotne czy praca wykonywana jest w ustroju prywatnej własności środków produkcji, a więc u fabrykanta czy też w ustroju w którym środki produkcji uległy tzw. uspołecznieniu. Sprawiedliwość ustroju zależy od tego czy praca człowieka jest prawidłowo wynagradzana. Wynagrodzenie za pracę jest istotnym podstawowym środkiem dzięki któremu ogromna większość ludzi może korzystać z dóbr natury i dóbr wytwarzanych przez ludzi. Płaca powinna wystarczać na założenie i godziwe utrzymanie rodziny oraz zabezpieczenie jej przyszłości. Ten postulat może być realizowany przez płacę rodzinną lub przez inne świadczenia społeczne (np. zasiłek rodzinny). ZWIĄZKI ZAWODOWE Są uprawnieniem ludzi pracy, uprawnieniem do zrzeszania się a tym samym do obrony żywotnych interesów. Wyrosły na gruncie walki robotników przemysłowych o słuszne uprawnienia wobec właścicieli środków produkcji. Są niezbędnym składnikiem życia społecznego. Są wykładnikiem walki o sprawiedliwość społeczną, o słuszne uprawnienia pracowników. Nie jest to walka przeciwko innym. Zabiegi o uprawnienia ludzi pracy muszą uwzględniać ogólna sytuację gospodarczą kraju. Nie mogą mieć charakteru egoizmu grupowego lub klasowego. Strajki są uprawnione pod odpowiednimi warunkami i we właściwych granicach. Strajk jest środkiem ostatecznym i nie można go nadużywać. Pracownicy powinni mieć prawo strajku bez osobistych sankcji karnych. PRACA NA ROLI Rolnictwo posiada zasadnicze znaczenie, ponieważ dostarcza żywność. Rolnictwo jest w gorszej sytuacji niż praca w przemyśle więc encyklika postuluje, że należy przywrócić rolnictwu oraz rolnikom właściwe znaczenie ze względu na to, że jest to podstawa zdrowej gospodarki w systemie rozwoju całego społeczeństwa. Należy popierać godność każdej pracy a w szczególności pracy na roli. PRACA OSÓB UPOŚLEDZONYCH Osoba upośledzona jest w pełni podmiotem ludzkim, posiada wrodzone, nienaruszalne prawa. Powinna mieć ułatwiony dostęp do uczestnictwa w życiu społeczeństwa. Instytucje, które działają na terenie świata powinny używać właściwych i skutecznych środków oraz popierać osoby upośledzone w przygotowaniu do życia zawodowego i do pracy zgodnie z kwalifikacjami i możliwościami. EMIGRACJA Emigracja za pracą jest zjawiskiem stałym. Człowiek ma prawo do emigracji i prawo powrotu do swojego kraju. Emigrant nie powinien być upośledzony jako pracownik sezonowy czy jako pracownik stały. Emigracja za pracą nie może być okazją do wyzysku finansowego czy społecznego. Przymusowa emigracja nie może być powodem wyzysku społecznego i ekonomicznego. SOLIDARYZM Solidaryzm społeczny głosi wspólnotę interesu wszystkich osób w narodzie i państwie. Solidaryzm dąży do ewolucyjnego rozwiązania kwestii społecznych poprzez rozbudzanie solidarności społecznej oraz obowiązków jakie z niej wynikają. Podział pracy rozwijał indywidualność ale także rozbudował solidarność między ludźmi z uwagi na to, że stwarzał zależność jednych od drugich. Wytwarzał wzajemne prawa i obowiązki a ich powiązanie pomagało w spokojnej pracy i regulowało podzielone funkcje. ENCYKLIKA – CENTESIMUS ANNUS – JAN PAWEŁ II (1991 r.) Potwierdza wywody wcześniejszych encyklik. Papież zrywa z tradycyjnym ujmowaniem pracy jako kary za grzech pierworodny. Praca sumiennie wykonywana, godna, z pożytkiem dla ludzi zbliża człowieka do Boga. Przeciwstawia się przedmiotowemu traktowaniu pracy wskazując w niej charakter podmiotowy. Traktowanie pracy jako towaru wywołuje konflikty społeczne pracy i kapitału. W aspekcie tego konfliktu papież przypomina zasadę pierwszeństwa pracy nad kapitałem oraz potrzebę uznania priorytetu pracy w stosunku do własności. Prawo do prywatnego posiadania środków produkcji nie może być wykorzystane przeciwko pracy. Była to walka człowieka z człowiekiem. Jeden walczył o przetrwanie a drugi o dobra materialne. Encyklika ta, wydana w stuletnią rocznicę Rerum Novarum, stanowi syntetyczną rekapitulację całej doktryny społeczno – ekonomicznej Kościoła od końca XIX wieku oraz analizę krytyczną tzw. realnego socjalizmu. Wskazując na nieefektywność ekonomiczną „realnego socjalizmu”, wiążącą się z nieliczeniem się z naturą i prawami człowieka, papież wskazuje, że modelem postulowanym jest społeczeństwo, w którym istnieją: wolność pracy, przedsiębiorczość i uczestnictwo. Takie społeczeństwo nie przeciwstawia się rynkowi, ale domaga się, by przez odpowiednią kontrolę ze strony sił społecznych i państwa zorganizowane było zaspokojenie podstawowych potrzeb całego społeczeństwa. Papież krytykuje opaczne rozumienie przez liberałów „państwa opiekuńczego” zniechęcającego do własnej inicjatywy ludzi. W myśl zasady pomocniczości władza nie ma zastępować społeczności w działaniu, lecz wspomagać w tym co konieczne.
