Sławomir Łodziński - Instytut Socjologii UW

Rzeczywistość społeczna (I) – socjalizacja,
kontrola społeczna i role społeczne
(WDS 2016/2017 nr 2)
Socjalizacja a kultura i społeczeństwo




w socjologii socjalizacja (łac. socialis, czyli „społeczny”) to proces
uczenia się, dzięki któremu stajemy się członkami danego
społeczeństwa i kultury;
socjalizacja stanowi część ogólniejszego procesu reprodukcji społecznej,
dzięki któremu społeczeństwa zachowują swoja ciągłość kulturową i
strukturalną (socjalizacja łączy ze sobą kolejne pokolenia);
aby zrozumieć społeczeństwo, należy zrozumieć jednostkę – jak ona
staje się „społeczna”?;
z badaniem socjalizacji związane jest poszukiwanie odpowiedzi na takie
pytania:
•
w jaki sposób stajemy się zdolni do życia w „naszym” społeczeństwie
i kulturze?;
•
jak „wchodzimy” w kulturę danego społeczeństwa?:
•
jak społeczeństwo wpływa (określa nas, definiuje itp.) na nas?
Stadia procesu socjalizacji („bieg życia”)

socjalizacja trwa od urodzin aż do śmierci jednostki (poszczególne etapy
życia to także określone problemy):

dzieciństwo;

młodość (nastoletniość i kultura młodzieżowa):


wczesna dojrzałość (wczesna dorosłość):


„okres mglisty” w życiu jednostki, koncentracja na pracy i rodzinie, kryzys
wieku średniego;
starość (starzenie się):


„pokonywanie problemu miłości i pracy”, rozpoczęcie pracy i założenie rodziny;
wiek średni (późna dorosłość):


w historycznie istniejących społeczeństwach młodość nie zawsze istniała jako
odrębna faza życia, celem młodości jest przede wszystkim zbudowanie stabilnej
identyfikacji siebie;
kwestia społecznej definicji, różne społeczne znaczenia „starości”, znaczenie
przejścia na emeryturę;
śmierć:

umieranie, jest ono obecnie bardziej zorganizowane i odpersonifikowane.
Wybrane koncepcje procesu socjalizacji teorie rozwoju dziecka (1)
 rozwoju poznawczego” (szwajcarski badacz, Jean Piaget, 1896-1980):
 rozwój poznawczy i umiejętności posługiwania się symbolami (rozwój
myślenia jako podstawa socjalizacji) - etapy:
 „sensomotoryczny” (do 2 lat, poczucie „stałości przedmiotu”);
 „przedoperacyjny” (ok. 2-7 lat, rozwój mowy i „egocentryzmu”);
 „operacji konkretnych” (ok. 7–11/12 lat, myślenie o rzeczach konkretnych);
 „operacji formalnych” (>11 lat, myślenie abstrakcyjne, o „myślach”).
 „behawiorystyczna”/ społecznego uczenia się (osobowość to wyuczony repertuar
zachowań, jednostka jako „czarna skrzynka”):
 mechanizmy uczenia się:



wzmacnianie, mechanizm nagród i kar (tworzenie hierarchii nawyków);
naśladowanie, reakcje otoczenia społecznego fazy: „naśladujące zachowanie”,
zapamiętywanie go, przyswojenie - „gra w wyobraźni”, motywacja do jego
realizacji);
przekaz symboliczny.
Wybrane koncepcje procesu socjalizacji –
teorie rozwoju dziecka (2)

„socjologiczna” (koncepcja stadiów socjalizacji, G. H. Mead, 1863-1931):
 badanie „samoświadomości” - jak uczymy się posługiwać się pojęciami „ja” i
„mnie” w stosunku do siebie;
 rozwój umiejętności wchodzenia w role społeczne - etapy:
 etap wstępnych przygotowań (rozwój sensomotoryczny);
 „zabawy” (przyjmowanie różnych ról, pierwsze obrazy siebie);
 „gry” (przyjmowanie wielu ról społecznych, patrzenie na siebie jako odrębny
podmiot – kształtowanie się naszego „ja”);
 „uogólniony inny” (pojawienie się „jaźni”/self, zdolność do refleksyjnej
samooceny).
 krytyka (brak biologii, asymetryczne relacji społ., „nieświadomość”).
 „psychoanalityczna” (model „tłumionych potrzeb”) - Zygmunt Freud (1856-1939):
 części osobowości: id, ego i superego.
 model konfliktowy (antyspołeczne popędy a zinternalizowana przez nas
tradycja społeczna i kulturowa);
 rozwój osobowości (społecznej) to kontrola nie akceptowanych popędów.
„Socjalizacja” w rozumieniu M. Tomasello
(Kulturowe źródła ludzkiego poznania, Warszawa 2002/1999)
 „wartość dodana” w świecie ludzi to rozumienie świata w kategoriach
intencjonalności / przyczynowości:
 rozumienie tego, że inni ludzie posiadają stany intencjonalne, na
które możemy wpływać.
 „rewolucja dziewiątego miesiąca” - stajemy się „ludzcy” w okolicach 9-12
miesiąca naszego życia;
 socjalizacja jest procesem, który kieruje uwagę na
określone rzeczy i każe je odpowiednio rozumieć;
 mechanizmy socjalizacji:
 instrukcje, naśladownictwo, uczestnictwo w „dialogu”.
 decydujące znaczenie dla socjalizacji ma nauka języka (jest to zawsze akt
społeczny), ale nauka ta dotyczy zawsze konkretnego języka i dzieje się
zawsze w konkretnym miejscu.
„Socjalizacja” w rozumieniu Judith Rich Harris
(Geny czy wychowanie, Warszawa 2000 / 1998)
 w procesie socjalizacji ważne są geny i rodzice, ale najważniejszy
jest jednak wpływ „grupy rówieśniczej”;
 krytyka „mitu rodzicielskiego wychowania”;
 najważniejszy
dla
socjalizacji
(ukształtowania
osobowości dziecka) jest okres między 6 a 15 rokiem
życia, gdyż:
 dziecko większość swojego czasu spędza z rówieśnikami i
podlega obowiązkowi szkolnemu;
 dzieci w tym wieku bardziej się identyfikują z rówieśnikami z
klasy szkolnej niż rodzicami i modyfikują swoje zachowania
odpowiednio do grupy rówieśniczej.
Podstawowe prawidłowości procesu socjalizacji
 wczesna socjalizacja jest najważniejsza (socjalizacja „pierwotna” i „wtórna”);
 osoby najbliższe pozostają naszymi głównymi wzorcami osobowymi;
 najważniejsze są wpływy socjalizacyjne w grupach „pierwotnych”;
 największy wpływ wywierają długotrwałe związki z „innymi”;
 typy socjalizacji: resocjalizacja, kontr-socjalizacja (socjalizacja dewiacyjna),
socjalizacja antycypująca (wyprzedzająca), socjalizacja odwrotna;
 socjalizacja polityczna, kulturowa, językowa itp.;
 akulturacja (adaptacja do innej kultury);
 socjalizacja a inne (bliskie jej) pojęcia takie, jak: „wychowanie”, „internalizacja” i
enkulturacja – nauka kultury; .
 socjalizacja a stabilność porządku społecznego:
 funkcje socjalizacji - transmisja kultury i stabilizacja ładu społecznego;
 problem - odpowiedzialność osobista za czyny a rola najbliższego środowiska
towarzyskiego (społecznego) – „prze-socjalizowana koncepcja człowieka”?
Główne spory związane z socjalizacją
 biologia a socjalizacja – czy w człowieku jest ważniejsza „natura”, czy




kultura?;
długość procesu socjalizacji - czy socjalizacja jest procesem
permanentnym, trwającym przez całe nasze życie?
„nieudane” skutki socjalizacji:
 przyczyny
(wielość
kręgów
socjalizujących
i
skutki
„równoczesnego uczestnictwa”, zwiększenie liczby i dostępności
środowisk kontr-kulturowych, spadek skuteczności tradycyjnych
środowisk socjalizacyjnych – grup pierwotnych, osłabienie
kontroli społecznej);
 czy potrzeba zawsze resocjalizacji?
socjalizacja a indywidualność jednostki:
 sprzeciw wobec „prze-socjalizowanej” koncepcji jednostki.
socjalizacja a wolność człowieka:
 problem „nisz” społecznych/kulturowych w społeczeństwie.
Pozycja (status społeczny) i rola społeczna
 pozycja (status) społeczna to usytuowanie jednostki w zbiorowości
(to jej „adres” społeczny) - pozycje mogą być:
 przypisane i osiągane, centralne (naczelne, czyli „widoczne” społecznie)
i „drugorzędne”.
 rola jako element „dynamiczny” pozycji - w odniesieniu do pozycji
może być ona traktowana jako:
 zespół praw i obowiązków (oczekiwań, regulacji) związanych z
daną pozycją (normatywny aspekt roli);
 schemat zachowań („scenariusz postępowania”) związanych z
daną pozycją (interakcyjny aspekt roli).
 elementy roli:
 nakazane i zakazane, „margines swobody”;
 inne ważne pojęcia związane z rolą społeczną:
 „rola złożona”, „zespół ról”, „rola kluczowa”, „konflikt ról”, „napięcie
roli”, „dobór ról”, „dystans do roli”.
Interpretacje „roli społecznej”
 ujęcie funkcjonalno-strukturalne role (R. K. Merton, 1910-2003):
 są czymś „zewnętrznym” wobec nas, klasyfikują i porządkują
rzeczywistość;
 perspektywa „socjologiczna” - traktowanie zbiorowości (społeczeństwa,
struktury społecznej itp.) jako „układu ról”, odgrywanie ról „stabilizuje”
(„organizuje”) społeczeństwo;
 ujęcie interakcyjne / ”dramaturgiczne” (Erving Goffman, 1922-1982):
 główne pytanie to, jak rola (-e) jest (są) odgrywana (-e)?;
 powstaje (-ą) w interakcjach z innymi osobami i otoczeniem, a elementy
„roli” to „scena” i „kulisy”, rola „fasady” („blef”/ bluff);
 zachowania niewerbalne, „margines swobody” i „dramatyzacja” roli;
 perspektywa „socjologiczna” - społeczeństwo jest „tworzone”, jest to
dynamiczna i „ludzka” rzeczywistość.
Znaczenie socjalizacji
 „Pielęgniarka
zamiast kamery” – rozmowa z Pawłem
Waszkiewiczem, kryminolog, UW („Polityka” 2015, nr 42)
 bezpieczeństwo jako „towar”;
 Widoczność – monitoring i kamery;
 program „partnerstwo pielęgniarek i rodzin” (rola socjalizacji!).
Podsumowanie wykładu nr 2
 socjalizacja:
 etapy socjalizacji („cykl życia”),
 koncepcje socjalizacji (George Hebert Mead o „jaźni społecznej”),
 instytucje socjalizacji (rodzina, szkoła, grupa rówieśnicza, media);
 główne spory (p.w. „nieudana socjalizacja” i indywidualność człowieka);
 pozycje społeczne i role społeczne:
 ujęcie funkcjonalne i „dramaturgiczne”;
 „zespół ról” i „konflikt ról”.
Literatura (zalecana, warta przeczytania?) na temat socjalizacji,
kontroli i ról społecznych
 Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii (roz. VI. Socjalizacja i roz.
VII. Kontrola społeczna);
 Anthony Giddens, Socjologia. Wydanie nowe, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2012 (roz. 8, s. 282-327);
 Marek M. Kamiński, Gry więzienne. Tragikomiczny świat polskiego
więzienia, Oficyna Naukowa, Warszawa 2006, s. 60-85 (Rozdział 3.
Inicjacja).
 Robert K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, PWN
Warszawa 1982, s. 413-427;
 Erving Goffman, Człowiek w teatrze życia codziennego, PIW
Warszawa 1981 (rozdział I. Występy).