Dr Andrzej Bukowski Porównawcze studia cywilizacji

Dr Andrzej Bukowski
Kurs: Socjologia Kultury
Porównawcze studia cywilizacji
Wykład 2.
Nabywanie kultury
Przykład dziewczyn z domu dziecka
1. Jak to się dzieje, że społeczeństwo trwa, choć zmieniają się ludzie? Socjalizacja to
proces, dzięki któremu jednostka wdraża się do sposobu życia swojej grupy, swojej
kultury, swojego społeczeństwa. W trakcie tego procesu jednostka nabywa lub
przejmuje wartości i normy swojej grupy, zbiorowości, kultury, uczy się wzorów
zachowań, w tym ról społecznych. Na socjalizację można patrzeć dwojako: (1) jako na
proces oddziaływania społeczeństwa na jednostkę poprzez system agend
socjalizacyjnych i sankcji (kontrola społeczna) oraz (2) jako na proces wchodzenia
jednostki do społeczeństwa, czyli jako na proces internalizowania przez jednostkę
reguł i norm życia społecznego (enkulturacja).
2. Socjalizacja jako wchodzenie do społeczeństwa / kultury.
a. Trzy poziomy nabywania umiejętności życia w społeczeństwie: poziom
ogólnospołeczny, poziom konkretnej kultury: obyczaje, idee, przekonania,
reguły, normy, wartości (przykład z Duńczykami), poziom operacyjny: role
społeczne (rodzinne, zawodowe), zachowania typowe dla różnych grup
społecznych, instytucji, organizacji (grupa rówieśnicza, gang, subkultura
młodzieżowa, grupa zawodowa, partia polityczna) – specyficzne normy i
wartości, zachowania, rutyny, język.
b. Internalizacja kultury. Kultura w sposób selektywny oddziałuje bezpośrednio
na osobowość ludzi, zajmujących w jej obrębie różne miejsca, pozycje. Każdy
przyswaja więc z kultury tylko pewne treści. Internalizacja to proces
przyswajania obiektywnych treści kulturowych w formie poglądów,
motywacji, aspiracji, predyspozycji, postaw. Druga faza procesu socjalizacji to
przejawianie zinternalizowanych treści kulturowych w działaniach, w
zachowaniach – czyli eksternalizacja, ujawnianie, dawanie wyrazu nabytym
treściom kulturowym i poddanie ich społecznej (zewnętrznej) weryfikacji ze
względu na poprawność. W ten sposób następuje podtrzymywanie wzorów
kulturowych z jednej strony, z drugiej zaś dopełnienie się socjalizacji.
3. Ogólne koncepcje internalizacji kultury. a) behawioralna (Homans, Watson) –
osobowość rozumiana jest tutaj jako wyuczony repertuar zachowań. Podstawowym
mechanizmem socjalizacji jest instrumentalne uczenie się poprzez odczytywanie
aprobujących bądź dezaprobujących reakcji ze strony otoczenia. Dążąc do społecznej
akceptacji, odbieranej jako nagradzająca, a unikając społecznej dezaprobaty,
odbieranej jako kara, jednostka utrwala zachowania i dyspozycje akceptowane, a
wygasza i rezygnuje z potępianych. b) teoria psychoanalityczna (Freud) –
osobowość człowieka składa się z kilku odrębnych i wzajemnie oddziaływujących
warstw. Najbardziej pierwotną, zakorzenioną biologicznie jest obszar „id” czyli obszar
biologicznie uwarunkowanych popędów i potrzeb (fizjologicznych, emocjonalnych).
Obszar ten podlega presji wpływów kulturowych, a więc nabywanych w trakcie
socjalizacji norm, reguł, zakazów, kulturowych tabu których zadaniem jest
wytłumienie „id”. Cała ta moralna warstwa kultury, osadzająca się w jednostce jako
swoiste sumienie kulturowe określana jest mianem „superego”. Natomiast ego jest
rezultatem uzgadniania obu tych warstw, jest zatem finalnym produktem socjalizacji.
C) koncepcja interakcjonistyczno – symboliczna (Cooley, Mead); osobowość
społeczna, czy społeczna tożsamość rodzi się w kontaktach z innymi. W kontaktach z
innymi nabywamy nie tylko treści kulturowe, ale także wyrabiamy predyspozycje do
ich przyswajania. To dzięki jaźni, a więc specyficznie ludzkiej zdolności do refleksji,
kształtującej się w relacja z innymi, jednostka zdolna jest do przyswajania kultury.
Refleksja możliwa jest dzięki istnieniu dwóch sfer; sfery „I” – spontanicznie
wytworzone przez jednostkę zindywidualizowane tendencje, zdolności, umiejętności,
oraz „Me” – swoistą jaźń odzwierciedloną, będącą efektem analizy reakcji innych
ludzi (przykład z eksperymentem na dziewczynie, która miała niską samoocenę).
Proces kształtowania się jaźni przebiega w trzech etapach: na etapie zabawy: nie ma tu
refleksji ani o sobie samym, ani o partnerze, kontakty i interakcje spontaniczne i
chaotyczne. Wyższa forma interakcji to gra: pojawia się świadomość partnera,
pojawia się świadomość odrębności ról i ich komplementarności (zabawa w czterech
pancernych, w strzelanie goli). Pojawia się tu zatem świadomość zależności od innych
oraz świadomość roli, których samemu się nie wykonuje, a więc przyjmowanie
perspektywy innych. Etap trzeci, to uogólnienie samych reguł gry niezależnie od
konkretnych osób uczestniczących w grze, czy od konkretnej sytuacji gry. Pojawia się
świadomość różnych reguł gry, specyficznych reguł gry, wreszcie reguł gry jako
takich. Na tym etapie człowiek może popatrzeć refleksyjnie nie tylko na innych ludzi,
ale i na siebie samego i spytać: na ile on sam realizuje reguły gry, na ile on sam
realizuje społeczne wzory (przykład z Bergera i Luckmanna: „mama jest na mnie w tej
chwili zła, bo wylałem zupę”, „mama jest na mnie zła, kiedykolwiek rozleję zupę”,
„nie wylewa się zupy”}. Jaźń – to zdolność definiowania swojego miejsca w szerszej
zbiorowości, roli, jaką się pełni, obowiązków i powinności, jakie z niej wynikają,
nakazów i zakazów, jakie zbiorowość jednostce narzuca.
4. Mechanizmy wpływu kultury na jednostkę
a. Kręgi i środowiska wychowawcze (rodzina i znaczący inni, otoczenie
sąsiedzkie, lokalne np. warszawska Praga, grupy rówieśnicze i zjawisko
zabawy, instytucje wychowawcze – szkoły, internaty, więzienia, zakłady
wychowawcze i zjawisko dyscyplinowania <Foucault>, zakony – kultura sama
w sobie – kultura masowa!)
b. Wzory osobowe. Wzory osobowe jako sposób oddziaływania kultury na życie
społeczne (Filipiak): cechą definicyjną wzoru osobowego jest idea
naśladownictwa – może to być realny bohater oraz postać fikcyjna, może być
już istniejącą jednostką bądź jednostką konstruowaną (współczesna polska
szkoła konstruuje wzór osobowy ucznia); Istotne jest to, że swą konkretnością
przemawia do wyobraźni odbiorców. Tak więc wzór osobowy to zarówno
zestaw pożądanych cech, jak i konkretna osoba, która wciela go w życie
(Siłaczka, dr. Judym, James Dean, czy Zbigniew Cybulski). Istnieją różne
wzory osobowe dla różnych warstw i dla tego samego człowieka w różnych
fazach jego życia. Każda grupa społeczna posiada swój wzór osobowy (młodzi
ludzie mojego pokolenia na studiach humanistycznych: Hłasko, Stachura,
Wojaczek – jako wzory osobowe). Wnioski z historycznego przeglądu wzorów
osobowych polskiej młodzieży: brak powszechnie akceptowanych wzorów, bo
młodzież rzadko je znajduje, brak wzorów „z ulicy”, bohaterowie romantyczni
się zużyli; młodzież woli samodzielnie konstruować własne wzory; wybory
młodych osób sugerują, że w centrum ich wyborów znajdują się wartości
indywidualistyczne: szczęście, udane życie rodzinne.
c. Procesy transmisji kulturowej: kryteria. 1) Ze względu na stopień przymusu
(autorytarne, swobodne, bezstresowe), 2) Ze względu na treść przekazywanych
wzorów i wartości (Ruth Benedict – Wzory kultury – w każdej kulturze
istnieją dominujące zestawy przekazywanych wartości, z ogromnego
kontinuum wartości każda kultura wybiera jedne jako centralne, inne ignoruje,
jeszcze inne deprecjonuje np. jedna wybiera posłuszeństwo inna
samodzielność jako jednostkowe cechy pożądane, jedna pracę i
powściągliwość, inna honor i odwagę), 3) ze względu na trwałość nabywanych
wzorów – skutki procesu socjalizacji mogą być mniej lub bardziej trwałe
(socjalizacja pierwotna i poziom jej trwałości – bezalternatywna i totalna), 4)
ze względu na stopień funkcjonalności nabywanych wzorów – poszczególne
wzory wychowania mogą raz dobrze przysłużyć się jednostce, kiedy indziej
mogą nie mieć wpływu, a jeszcze innym razem źle jej służyć (np. wyuczona
nieudolność: księża, którzy odeszli z zakonu, absolwenci nierynkowych
kierunków).
d. Pokoleniowe wzory przekazywania kultury (Margared Mead „Kultura i
tożsamość. Studium dystansu pokoleniowego, 1970): typ postfiguratywny –
dotyczy takich zbiorowości i ich kultur, gdzie w przekazie wzorów
kulturowych dominują ludzi najstarsi, a przeszłość i tradycja odgrywa
kluczową rolę; typ kofiguratywny - powstawał w warunkach migracji,
procesów gwałtownej dyfuzji kulturowej, przemian technologicznych itp. W
procesie uczenia się i przekazywania wzorów zachowań najważniejszą rolę
odgrywają rówieśnicy – nastawienie na teraźniejszość, zmniejszenie się roli
przeszłości (Polacy w Wielkiej Brytanii i przekazywanie sobie doświadczeń,
informacji); typ prefiguratywny – wysokie tempo zmian, brak analogii
zarówno do przeszłości, jak i teraźniejszości, nie wiadomo, co robić, jak się
zachować. Generacją dominującą stają się najmłodsi, którzy nie boją się
wchodzić w przyszłość, to oni wytyczają wzory konsumpcji, zachowań, mody.
Nowy kierunek nabywania kultury: od młodszych ku starszym.
e. Inne typologie socjalizacji / enkulturacji. Socjalizacja pierwotna i wtórna.
(koncepcja Bergera i Luckmanna socjalizacji pierwotnej i wtórnej), „Rytuały
przejścia”, resocjalizacja („ośrodki socjoterapii”), akulturacja (imigranci),
kontrsocjalizacja (w grupach przestępczych – konieczność zabicia kogoś,
rytuały inicjacyjne); socjalizacja odwrotna (młodsze generacje socjalizują
starsze generacje)
5. Efekty nabywania kultury
a. Osobowość społeczna: Osobowość społeczna – układ stałych cech i
mechanizmów wewnętrznych, zdeterminowanych czynnikami naturalnymi,
społeczno-kulturowymi i indywidualnymi, które współregulują zachowanie się
człowieka. Na osobowość społeczną składają się m.in. temperament,
zdolności, charakter, postawy, cele życiowe, wartości, zainteresowania, obraz
świata i własnej osoby. Na podstawowe warstwy osobowości składają się:
cechy indywidualne i niepowtarzalne, uniwersalne, wspólne poszczególnym
zbiorowościom. Wybrane typologie osobowości społecznej. Florian Znaniecki
(„Ludzie teraźniejsi i cywilizacja przyszłości”). W zależności od efektu
wielostronnego oddziaływania różnych kręgów wychowawczych wyróżniamy
ludzi dobrze wychowanych (wpływ ludzi starszych), ludzi pracy (środowiska
zawodowe), ludzi zabawy (wpływ rówieśników) i ludzi – zboczeńców
(podsterownych i nadsterownych – twórców). Z kolei David Riesmann
(„Samotny tłum”) wyróżnił różne charaktery społeczne, będące efektem
oddziaływania odmiennych sytuacji demograficznych i społeczno –
kulturowych: „człowiek sterowany tradycją” – konformista, sztywnie
trzymający się zasad i reguł, „człowiek zewnątrzsterowny” – zorientowany na
innych („co ludzie powiedzą”), „człowiek wewnątrzsterowny” – zorientowany
na wewnętrzne poczucie słuszności i wartości.
b. Tożsamość: społeczna: dotyczy cech, jakie przypisują nam inni; student,
matka, prawnik, katolik, bezdomny, Polak, niepełnosprawny, gej, żonaty.
Tożsamość społeczna może obejmować wiele cech; biały, heteroseksualny
mężczyzna klasy średniej, czarna, homoseksualna kobieta z klasy niższej.
Wieloraka tożsamość społeczna odzwierciedla różne wymiary życia jednostki.
Ale może być też źródłem konfliktów: ksiądz – gej. Tożsamości społeczne
mają wymiar zbiorowy, są znakiem tego, że jednostki są „takie jak inni”.
Natomiast „tożsamość jednostkowa” zaznacza naszą odrębność względem
innych. Jednostka osiąga poczucie bycia sobą w ciągłym dialogu ze światem.
Coraz częściej można zauważyć odchodzenie od ustalonych, dziedzicznych
czynników, które kiedyś rządziły formowaniem tożsamości. Dzisiejszy świat
oferuje ogromny zestaw możliwości tworzenia siebie i budowanie własnej
tożsamości. Wytwarza się nawet kulturowy nacisk na indywidualność, ale ta
indywidualność musi być społecznie rozpoznawalna, bo zostanie odebrana
jako dziwactwo.
c. Habitus (P. Bourdieu). Łączny rezultat oddziaływań socjalizacyjnych jakim
podlega w ciągu życia jednostka, tj. całokształt nabytych przez nią i
utrwalonych dyspozycji do postrzegania, oceniania i reagowania na świat
zgodnie z ustalonymi w danym środowisku schematami. „System trwałych i
dających się przetransponować dyspozycji, ustrukturyzowanych struktur
funkcjonujących jako struktury strukturyzujące…”. Habitus jest więc zespołem
struktur poznawczych, emocjonalnych i zachowaniowych, ma charakter
nieświadomy i podzielamy go z innymi członkami określonej zbiorowości.
Generalnie nabyte w dzieciństwie habitusy z trudem ulegają przekształceniom
w ciągu życia jednostki.
6. Nieudana socjalizacja / enkulturacja i granice kontroli społecznej: przyczyny
(Sztompka). Każda jednostka jest członkiem wielu grup, zajmuje wiele pozycji,
realizuje wiele ról, każda kultura jest zbiorem wielu często sprzecznych, wzajemnie
skonfliktowanych wartości, norm wzorów i oczekiwań.
a. Różne stopnie socjalizacji i różne stopnie gotowości do poddania się regułom:
od internalizacji (poczucie obowiązku, wewnętrzna kontrola) poprzez
kalkulację (bogaty biznesmen i podatki) do buntu. Anomia – rozdźwięk
pomiędzy wartościami i normami, chaos aksjologiczny, chaos orientacji, brak
woli i możliwości podtrzymywania spójności świata.
b. Sprzeczności i konflikty w obrębie kultury: być czy mieć? Konflikt ról: rodzina
czy praca i konflikty w obrębie ról: śrubowanie wyników czy solidarność
grupowa. Konkurencja pomiędzy agendami socjalizacyjnymi (gang i rodzina).
c. Defekty osobowościowe (przykłady masowych morderstw z ostatnich dni),
albo różny stopień skłonności do socjalizacji i konformizmu.
d. Z drugiej strony, jeśli chodzi o kontrolę społeczną mamy również do czynienia
z patologiami i manipulacjami; przesocjalizowanie, nacisk na nadmierny
konformizm ze strony grup, kultur, instytucji (armia, mafia, zakony, rodzina),
stygmatyzacja.