prawo w średniowieczu i czasach wczesnonowożytnych

PRAWO W ŚREDNIOWIECZU I CZASACH WCZESNONOWOŻYTNYCH
SYSTEM I ŹRÓDŁA PRAWA SĄDOWEGO
OGÓLNE WIADOMOŚCI O PRAWIE ŚREDNIOWIECZNYM I WCZESNONOWOŻYTNYM
Charakter prawa epoki feudalizmu.
 Termin „prawo feudalne” – wieloznaczne i nieadekwatne dla wielu urządzeń, obejmujące okres od prymitywnej fazy
rozpadu wspólnot rodowo-plemiennych aż do czasów państw nowożytnych.
 Znaczenie prawa rzymskiego – niewielkie w pierwszej fazie rozwoju, ale wraz z rozwojem gospodarki i
przemianami struktur społecznych następuje recepcja prawa rzymskiego.
 Źródła prawa – prawo zwyczajowe, prawo stanowione, prejudykaty. Uznawanie za źródło prawa
jurysprudencji (np. dzieła glosatorów i komentatorów, czy opinie uczonych doktorów praw)
 Źródła poznania prawa – przekazy historyczne, dokumenty, spisy, kompilacje, kodeksy, zbiory wyroków, literatura
prawnicza.
 Cechy charakterystyczne praw państw epoki średniowiecznej i wczesnonowożytnej:
* prymat prawa zwyczajowego nad stanowionym,
* partykularyzm
* stanowość prawa.
Prymat prawa zwyczajowego.
 Prawo zwyczajowe – historycznie pierwsze. Dominowało, gdy aparat władzy był słabo rozwinięty, jak w
monarchiach wczesnofeudalnych czy podczas rozdrobnienia feudalnego. Władza nie miała jeszcze środków na
wydawanie i egzekwowanie aktów prawnych. Zwyczajowi nadawano sankcję, nie przez akty prawne, ale przez
praktykę stosowania go przez organy państwowe – głównie sądy. Początkowe przekazywane ustnie, spisywane
zostały poprzez upowszechnienie się pisanych wyroków i aktów czynności prawnych. Z czasem spisywano je jako
reguły ogólnie, a nie jednostkowe. Początkowo akty prawotwórcze to zmiany lub uzupełnienia prawa zwyczajowego.
 Zmiana następuje w XIII w → nowa ideologia prawodawstwa – teoretyczne uzasadnianie prawotwórczej działalności
władców/papieża zajęli się legiści/kanoniści na gruncie prawa rzymskiego/kanonicznego, które dawały uzasadnienie
mocy stanowienia praw przez władcę.
 Związany z tym problem wzajemnego stosunku „zwyczaju" i „ustawy" → obawa przed wzmocnieniem władzy
królewskiej – nadrzędność prawa zwyczajowego, w interesie monarchów – prymat ustawy nad zwyczajem. →
odrodzenie arystotelesowskiej koncepcji państwa – prawo jako twór prawodawcy.
 3 etapy przechodzenia od prawa zwyczajowego do prawodawstwa państwowego:
* powstawanie prywatnych spisów prawa zwyczajowego
* potwierdzenie autentyczności prawa zwyczajowego przez władzę
* intensywne prawodawstwo królewskie – cel: ustanawianie nowych norm prawnych.
 W XIV-wiecznej doktrynie postglosatorów → obok postulatów możliwie najpełniejszej regulacji życia prawnego
normami prawa stanowionego, postulaty dotyczące formalnej strony procesu ustawodawczego → rozszerza się krąg
organów stanowiących prawo.
 Ustrój absolutyzmu → aspiracje do objęcia swoim prawodawstwem całości życia politycznego i prawnego, głównie
dotyczyło to sfery publicznoprawnej, ale też prawa sądowego, a w szczególności procesu sądowego i prawa karnego.
 Brak absolutyzmu, np. Polska → prymat prawa zwyczajowego.
Partykularyzm prawa.
 Związany z pozycją prawa zwyczajowego i jego niepowszechnością.
 Partykularyzm personalny przerodził się w stanowość.
 Partykularyzm terytorialny uległ pogłębieniu w dobie rozdrobnienia feudalnego.
 Od XIII w inicjatywy unifikacji lokalnych praw zwyczajowych → czynnikiem integrującym stają się prawo
rzymskie i kanoniczne (prawo powszechne (ius commune) – stosowane w przypadkach luk w prawie miejscowym czy
rozbieżności między prawami partykularnymi + walor praw „uczonych") oraz prawo stanowione.
 Stopniowo gromadzono prawa w celu lepszego ich poznania. Wraz z postulatem pewności prawa powstaje dążenie
do spisywania prawa zwyczajowego, reformowania i zastępowania prawem stanowionym. W dobie Odrodzenia
powstaje postulat racjonalnej systematyzacji.
Stanowość i korporacyjność prawa.




Wykształcenie praw odmiennych i oddzielnych dla poszczególnych stanów (szlachta, duchowieństwo, mieszczanie,
chłopi) w dobie monarchii stanowej. → niejednolite unormowanie niektórych instytucji prawnych, represji karnych,
stanowość sądownictwa
Prawa stanów uprzywilejowanych miały formę przywilejów lub umów.
W ramach jednego stanu (gł. mieszczanie) możliwe były inne uregulowania ze względu na organizacje kupieckie czy
cechowe → charakter korporacyjny.
W okresie monarchii absolutnej tendencje do unifikacji prawa to min. również tendencje do ograniczenia
partykularyzmu personalnego na rzecz powszechnie obowiązujących praw.
Rola nauki i nauczania prawa.
 Głównymi ośrodkami nauki prawa i skupiskami uczonych prawników były uniwersytety – głównie Bolonia →
glosatorzy (szkoła zajmująca się analizą tekstów części kodyfikacji justyniańskiej).
 Podstawą studiów prawniczych było prawo rzymskie (ius civile – legiści) i kanoniczne (ius canonicum – kanoniści),
dzięki czemu nabrały one charakteru uniwersalnego.
 Odrodzenie zainteresowań prawem rzymskim wiązało się z działalnością szkoły glosatorów, a prawem kanonicznym
z dziełem mnicha Gracjana, który zebrał normy prawa kanonicznego. → doktor obojga praw (utriusque iuris)
 Sposób nauczania – do XIV w. metoda scholastyczna (kult autorytetów, brak swobodnej interpretacji, drobiazgowa
egzegeza, jałowe spory o słowa) → szkoła glosatorów. Od XIV w. nowy kierunek tzw. komentatorów → nadal
oparte na metodzie scholastycznej, ale w połączeniu z metodą dialektyczną = każdy problem przedstawiany był
słuchaczom w formie określonego zagadnienia prawnego, z którego wydobywano drogą dedukcji coraz bardziej szczegółowe kwestie. Te z
kolei rozstrzygane były przez przytaczanie wszystkich możliwych argumentów za i przeciw oraz pełne zestawienie dotychczasowych
poglądów.
* włoski sposób nauczania – rozpowszechnił się na uniwesytetach.
 Czasy humanizmu i reformacji → powstanie francuskiej metody nauczania (szkoła w Bourges, włoski prawnik
Andreas Alciatus), choć nie przyjęła się w innych państwach, to podjęta przez nią krytyka rozpowszechniała się.
Metoda ta oparta była na krytyce ujmowania prawa jako całościowego, logicznego systemu, na postulatach
systematyzacji według określonego racjonalnego porządku w sposób jednolity i syntetyczny, oparty na nowych
założeniach konstrukcyjnych.
 Wiek XVI był „złotym wiekiem" dla hiszpańskiej nauki prawa (Salamanca) → prekursorzy nowożytnej szkoły
prawa natury – podstawy ideologiczno-doktrynalnej ruchu kodyfikacyjnego w XVIII w. i współczesnego prawa
prywatnego. Metoda zwana późną scholastyką, ze względu na jezuitów wykładających tam.
 Doba renesansu – wzrost znaczenia prawników i fakultetów prawa, którym w niektórych krajach przyznawano prawo
wydawania w trudniejszych sprawach sądowych wiążących opinii (communis opinio doctorum) stanowiących
podstawę wyroków.
 W Polsce → na ogół model włoski, choć wraz z wykładającym na Akademii Krakowskiej Hiszpanem Piotr
Rojzjuszem (uczeń Alcjata) styl francuski pojawił się i w Polsce. Prawo rzymskie pojawiło się dzięki Janowi
Konarskiemu i Piotrowi Tomickiemu
Założenia systematyki prawa.
 brak systematyki prawa
 Nie ma podziału na prawo publiczne i prawo prywatne. Pomieszanie norm publicznych i prywatnych (np.
patrymonialny charakter władzy, immunitety, większość przestępstw ścigana prywatnie i karana karami prywatnymi)
* Wraz z rozrostem agend państwowych zwiększa się ingerencja państwa w dziedzinę prywatnoprawną. W dobie
absolutyzmu do sfery publicznoprawnej zaliczano już prawo karne i proces karny.
 w polskiej literaturze prawniczej czasów przedrozbiorowych istniał podział na prawo sądowe (na straży sądy) i prawo
polityczne (na straży władza polityczna)
 brak rozróżnienia na prawo karne i cywilne → czyny pod pojęciem szkody i dochodzone w jednakowym trybie,
zagrożone karą prywatną o charakterze odszkodowawczym i karnym. Dopiero wzrost ilości przestępstw o
charakterze publicznym oraz występujący w procesie sądowym podział skarg na cywilne i karne doprowadził do
rozdziału na proces cywilny i karny.
 Brak rozróżnienia prawa materialnego i formalnego
 Systematyka:
* wzorowana na prawie kanonicznym z Dekretałów: najpierw normy dotyczące sądownictwa i procesu sądowego,
następnie prawo osobowe, na końcu karne.
* od XVI w. nowe pomysły konstrukcji związane z francuską szkołą prawa i jej postulatem systematyki racjonalnologicznej.


* nawiązania do systematyki rzymskiej – personae-res-actiones.
W dobie Odrodzenia powstała myśl o kodyfikacji i unifikacji prawa. Warunkiem do tego była poprawa w stanie
kultury prawnej. Zasadniczy postęp w kodyfikacjach nastąpił dopiero w XVIII w.
Klasyfikacja prawa w czasach średniowiecznych opierała się nie na kryteriach przedmiotowych (według gałęzi prawa),
ale na kryteriach podmiotowych, co wynikało ze stanowego charakteru prawa, a materiał gromadzony był z reguły
nie według przynależności norm do określonego działu prawa, ale według charakteru źródeł.
ŹRÓDŁA PRAWA U GERMANÓW I W PAŃSTWIE FRANKOŃSKIM
Kształtowanie się praw germańskich.
 Wizygoci – sprzymierzeńcy; płd. Galia; w 419 r. założyli państwo ze stolicą w Tuluzie (państwo tolozańskie). Na
początku VI w. osiedlili się w Hiszpanii przenosząc stolicę do Toledo (państwo toledańskie). Przestało istnieć po
podbiciu przez Arabów w 711 r.
 Ostrogoci – sprzymierzeńcy; pod koniec V w. pod wodzą Teoderyka założyli państwo które przetrwało 60 lat.
 Burgundowie – sprzymierzeńcy, na początku V w. na lewym brzegu Renu, tworząc tzw. królestwo wormackie. Po
wojnie z Hunami przenieśli się w okolice Lyoniu, a w VI w przyłączone zostało do państwa frankońskiego.
 Longobardowie – początkowo dorzecze dolnej Łaby; IV/V w. przenosili się na południe, a w VI w zajęli płn. Italię
(stąd nazwa Lombardii), a w ciągu VII w. prawie całe Włochy. Państwo Longobardów zostało włączone w 774 r. do
państwa frankońskiego.
 Frankowie – płd.-wsch. pograniczu Galii u schyłku III w. 2 zespoły plemion: Franków salickich i Franków
rypuarskich. Stopniowo zajęli ziemie Turyngów, Alamanów, Bawarów, Burgundów, a Wizygotów wyparli za Pireneje.
W VIII w włączono państwo longobardów.
Źródła prawa Wizygotów, Ostrogotów i Burgundów.
 cecha charakterystyczna – dwoistość prawa – rzymskiego i germańskiego.
 Wizygoci → wpływ na prawo hiszpańskie
* dla ludności germańskiej – Codex Euricianus, 2-ga poł. V w., potem kilkakrotnie zmieniamy i uzupełniany.
Wiele wpływu romanistycznego → napisany był poprawną, choć zwulgaryzowaną łaciną, przyjęte wiele rzymskich
instytucji prawnych.
* dla ludności rzymskiej – Lex Romana Visigothorum/Breviarium Alaryka, początek VI w, oparty na
Kodeksie Teodozjańskim, Sentencjach Paulusa oraz Epitome Gai i miał obowiązywać wyłącznie (wykluczał inne
źródła prawa rzymskiego). Odegrał ważną rolę jako podstawowy zbiór prawa dla ludności rzymskiej w państwie
frankońskim oraz jako źródło prawa w południowej Francji.
* dla wszystkich – w poł. VII w. kolejna przeróbka Kodeksu Euryka (nazwana Lex Visigothorum
Reccesvindiana albo Liber Iudiciorum).
 Ostrogoci
* Edykt Teodoryka – początkowo utrzymano prawo rzymskie, na początku VI w. wydano zbiór prawa dla
wszystkich. Opierał się na Kodeksie Teodozjańskim, kodeksach Gregoriana i Hermogeniana, Sentencjach Paulusa,
ale też na zwyczajach germańskich. W razie braku regulacji stosowano prawo zwyczajowe.
 Burgundia
* dla Burgundów – Lex Burgundionum; koniec V w.; zbiór ustaw królewskich, późniejsze, przerobione wersje
nazywane są jako Lex Gundobada. Wpływ wizygockiego Kodeksu Euryka oraz prawa rzymskiego.
* dla ludności rzymskiej – wydany pod koniec V w. Lex Romana Burgundionum, oparty na Kodeksie
Teodozjańskim, Instytucjach Gaiusa, Sentencjach Paulusa i innych. W przeciwieństwie do Brewiarza Alaryka
dopuszczał stosowanie innych źródeł prawa rzymskiego w kwestiach nie uregulowanych.
Źródła prawa longobardzkiego.
 Edykt Rotara – VII w, niewyrobioną łaciną, z dużą liczbą zwrotów germańskich, o ściśle germańskim charakterze,
prawie bez rzymskich naleciałości. Pod względem formalnym przewyższał ówczesne pomniki prawa germańskiego
(systematyka wg kryterium osobowego). Nie uznał mocy obowiązującej prawa rzymskiego, choć w praktyce
stosowane je.
 Edykt Liutpranda – początek VIII w., bardziej uwzględniał prawo rzymskie, dopuszczał stosownie prawa
rzymskiego. Po włączeniu do państwa frankońskiego zastój w prawie longobardzkim, dopiero w IX w. zaczęto się
nim interesować, dzięki temu stało się jednym ze źródeł prawa włoskiego.
Ogólna charakterystyka źródeł prawa frankońskiego.


personalność prawa → utrzymano w mocy prawa szczepów i związków plemiennych → duża różnorodność praw
(od romańskich, poprzez germańskie zromanizowane do czysto germańskich)
pomniki prawa od okresu kształtowania się państwowości do okresu monarchii wczesnofeudalnej →
odzwierciedlenie przemian społecznych, postęp w zakresie techniki legislacyjnej.
Leges barbarorum.




Personalność prawa i związana z nią professio iuris (oświadczenie pod jakim prawem ma być osoba sądzona) oraz
wielość praw zwyczajowych, doprowadziła do powstania zasady terytorialności i tworzenia lokalnych praw
zwyczajowych, dla rozwiązywania kolizji miedzy prawami zwyczajowymi plemion.
Lex Salica (Pactus Legis Salicae) – początek VI w.; spis prawa zwyczajowego Franków salickich. Pochodził z
początków państwa Franków, brak wpływu rzymskiego, czysto germański, z licznymi pozostałościami dawnej
organizacji rodowo-plemiennej. Spisana prymitywną łaciną, z licznymi zwrotami starogermańskimi. Póżniejsze
redakcje nie zmianiały tego zbioru, ale je poprawiały pod kątem formalnym, w związku z czym stawał sie coraz
bardziej nieprzystający.
Spisy praw zwyczajowych Franków rypuarskich, Alamanów i Bawarów.
* Lex Ribuaria – w VIII w, zbliżona do prawa salickiego, wpływy ustawodawstwa królewskiego, kościoła i pewne
wpływy prawa rzymskiego.
* Lex Alamanorum – początek VIII w., duży wpływ duchowieństwa (pierwsza część dot. Kościoła, a 2 kolejne
sprawom świeckim).
* Lex Baiuvariorum – 1-wsza poł. VIII w., wzorowany na prawie alamańskim (systematyka), na prawie
wizygockim.
Spisy powstałe za czasów Karola Wielkiego
* Lex Saxonum – początek IX w., dla Sasów.
* Ewa Chamaworum – spis prawa Franków Chamawskich,
* Lex Frisionum - prawo Fryzów,
* prawo Anglów i Warnów, zwanych także Turyngami (od Turyngii).
Leges Romanae.


Zgodnie z zasadą osobowości prawa, ludność rzymska zamieszkała w państwie frankońskim rządziła się własnym
prawem, tj. prawem rzymskim. Z trzech omówionych wyżej germańskich spisów prawa dla ludności rzymskiej, tj.
wizygockiego, burgundzkiego i ostrogockiego, obowiązującego również i ludność germańską, dla których przyjęta
została ogólna nazwa Leges Romanae, w państwie frankońskim prawem ludności rzymskiej była Lex Romana
Visigothorum, czyli Breviańum Alarici, które stało się w ten sposób głównym źródłem prawa rzymskiego na
zachodzie Europy w dobie średniowiecza.
Prawem rzymskim posługiwała się również w państwie frankońskim organizacja kościelna, w myśl zasady Ecclesia vivit
lege romana. Natomiast poszczególni duchowni, stosownie do zasady osobowości prawa, podlegali jeszcze wówczas
prawu swego pochodzenia.
Kapitularze królewskie.
 ich podstawą był tzw. bannus królewski, czyli prawo wydawana nakazów i zakazów, za których nieprzestrzeganie
groziła wysoka kara grzywny.
 Kapitularze dzieli się na: świeckie (mundana), kościelne (ecclesiastica) i mieszane (mixta),
 Kapitularze:
* dodawane były do poszczególnych spisów prawa zwyczajowego
* samodzielne ustawodawstwo dla danego terytorium, lub całego państwa.
* instrukcje dla wysłanników królewskich (capitula missorum).
Dokumenty praktyki.
 Dokumenty królewskie (moc dowodowa) i prywatne (carta – oświadczenie woli, notitia – poświadczenie czynności
prawnej).
 Od VI w. powstają formularze (wzory aktów prawnych) nazywane albo od nazwiska autora, albo od miejsca
pochodzenia, albo od osoby która je znalazła.
ŹRÓDŁA PRAWA ITALII
Ogólna charakterystyka prawa włoskiego.




Prawo Italii miało duże znaczenie na kulturę prawną Europy ze względu na szybki rozwój gospodarczy miast
włoskich oraz znaczenie Italii w świecie chrześcijańskim
w 2-giej poł. X w. Regnum Italiae (Włochy płn. i śr.) zdobyte zostało przez Ottona I i do końca średniowiecza
powiązane z Cesarstwem. Udział miast w życiu politycznym (min. liga lombardzka) dał im duże przywileje wydawane
przez cesarza, a ich statuty zaczęły zyskiwać na znaczeniu, obok obowiązującego prawa longobardzkiego.
W Italii swój początek miały dwa nurty: odrodzone prawo rzymskie i prawo kanoniczne.
Inną drogą poszły Włochy płd. – początkowo będące pod wpływem cesarzy bizantyjskich, potem pod
panowaniem Arabów, a XI w zajęte przez rycerzy normandzkich, którzy utworzyli tam monarchię sycylijską, a w XIII
i XIV w. ziemie te dostały się pod panowanie hiszpańskie.
Prawo longobardzkie. Prawo lenne.
 Prawo longobardzkie wypierane przez kapitularze królewskie frankońskie. → pod koniec X w zebrane i wydane pod
nazwą Capitulare Longobardorum w Pawii.
 Liber Papiensis – początek XI w. w szkole prawniczej w Pawii opracowano zbiór norm ze spisów prawa
lngobardzkiego i kapitularzy wydanych dla tego terytorium → próba pogodzenie tych dwóch źródeł prawa.
Opatrzony romanizującą glosą
 Lombarda – poł. XII w. systematyczne opracowanie w/w zbioru, będący podstawą nauki prawa longobardzkiego,
choć odrodzone wówczas zainteresowanie prawem rzymskim zepchnęło w cień prawo longobardzkie, pozostało ono
jako posiłkowe w płd. Włoszech (Neapol, Sycylia).
 Libri Feudorum – prywatny zbiór zwyczajów prawa lennego z terenów Lombardii, uzupełnionych ustawami cesarzy
niemieckich, orzeczeniami sądów lennych miast północnowłoskich oraz literaturą z Lombardy. Liczne redakcje
(najważniejsza to Vulgata dokonana przez glosatora Accursiusa w XIII w. → dołaczona do Corpus iuris civilis).
Odrodzenie prawa rzymskiego. Glosatorowie i komentatorzy.
 Pod koniec XI w. miasta płn. i śr. Włoch wkroczyły w okres rozwoju gospodarczego i zaczęto poszukiwać
odpowiedniego prawa do sytuacji. Za takie prawo uznano prawo rzymskie.
 Glosatorowie – prawnicy szkoły w Bolonii, którzy (wzorując się na interpretatorach prawa w Pawii) zaczęli badać
prawo rzymskie (Digesta justyniańskie).
* glosy zapisywano na marginesie (glosa marginalis) lub między wierszami (glosa interlinealis).
* Założycielem szkoły – Irnerius (XI/XII w.), inni: Accursius (zebrał glosy swoje i poprzedników w dziele pt.
Glossa ordinaria). Oprócz egzegezy tekstów, skłaniali się też ku interpretacji praktycznej odzwierciedlającej
potrzeby czasu, a także dokonywali prób sformułowania ogólniejszych twierdzeń i zasad prawnych.
* Glosatorowie uważali prawo rzymskie za prawo „żywe", a cesarzy niemieckich za bezpośrednich
kontynuatorów cesarzy rzymskich. Uważali, że stosowanie prawa rzymskiego to przejaw przynależności do
Rzeszy. Włączyli ustawy cesarzy niemieckich do Corpus Iuris Civilis. Teoria ta była ważnym czynnikiem
cesarskiego uniwersalizmu i przyczyniła się do powstania silnej opozycji do prawa rzymskiego.
* ich dzieła (szczególnie Glosę ordinaria stosowano często też w sądach)
 Postglosatorzy (konsyliatorzy, komentatorzy) – poł. XIV w.. Twórcze przystosowanie prawa rzymskiego do
potrzeb rzeczywistości (filozoficzne uogólnienia, praktyczna modernizacja), co dało podstawy nowym dziedzinom
prawa (prawo handlowe czy międzynarodowe prywatne)
* przedstawiciele: Bartolus de Saxoferrato oraz jego uczeń Baldus de Ubaldis.
* dzięki nim prawo rzymskie zaczęło przenikać jako prawo powszechne (ius commune) jako czynnik
ujednolicający partykularne prawa.
* ich dzieła stanowiły podstawę ówczesnej nauki prawa
* Nadali nowy kształt kodyfikacji justyniańskiej – Kodeks, Digesta, Instytucje, Nowele (podzielone na 9 grup,
dodano 2 nowe z Libri Feudorum oraz ustawami cesarzy niemieckich Fryderyka I i Fryderyka II) → nazwano je
później jako Corpus Iuris Civilis.
Źródła prawa kanonicznego.
 Prawo kościelne – ogół przepisów dotyczących stosunków kościelnych bez względu na to kto je wydał;
 Prawo kanoniczne – pochodziło wyłącznie od władzy kościelnej i mogło dotyczyć też spraw świeckich.
 Źródła prawa kanonicznego:
* Normy prawa zwyczajowego
* Stary Testament – jedynie tzw. źródło wzorcowe dla niektórych instytucji kościelnych, jak prawo azylu,
dziesięciny, niektóre przeszkody małżeńskie.
* Nowy Testament – główne źródło prawa kanonicznego (wyraz nauk Chrystusa).





* Pisma ojców Kościoła (bezpośrednich uczniów apostolskich oraz mężów wyróżniających się szczególną
uczonością)
* Ustawodawstwo synodalne (głównie postanowienia soborów powszechnych)
* Ustawodawstwo papieskie
W związku z tak dużą różnorodnością źródeł powstawały prywatne zbiory (min. Collectio Tripartita, Collectio
Pseudo-Isidoriana)
XI w. program generalnej odnowy Kościoła (m.in. ujednolicenie orzecznictwa sądów kościelnych) → mnich Gracjan
podjął się dzieła systematyzacji i nowej interpretacji różnorodnych i rozproszonych norm – „Uzgodnienie
rozbieżnych kanonów" → potem nazwane Dekretem Gracjana
* podstawa nauki prawa kanonicznego
* metoda egzegezy – dekretyści.
Ustawodawstwo papieskie (dekretały) – główne źródło prawa obok Dekretu Gracjana → papieże inspirowali prace
egzegezy nad dekretałami (dekretaliści)
* liczne prywatne zbiory dekretałów → min. sporządzone przez Bernarda z Pawii (koniec XII w.) kompendium,
podzielone na pięć ksiąg – źródła i hierarchia, sądy i proces, duchowieństwo, małżeństwo, prawo i postępowanie
karne → podstawa systematyki prawa kanonicznego (iudex, iudicium, clerus, conubia, crimen)
* urzędowy zbiór dekretałów
→ Dekretały Grzegorza IX – zbiór powstał w XIII w. (z inicjatywy papieża Grzegorza IX); charakter
oficjalnej, autentycznej, powszechnej i wyłącznie obowiązującej (ekskluzywnej) księgi ustaw papieskich. →
uchylono wszystkie inne źródła poza Dekretem Gracjana.
→ Liber Sextus – konstytucje papieskie wydane po Dekretałach Grzegorza IX 60 lat później i dołączone jako
6 księga.
→ Clementinae – początek XIV w. podjęto pracę nad ułożeniem systematycznego zbioru dekretałów
papieskich i uchwał soborowych, ale ukazał się w nie ukończonej formie, jako ostatni z urzędowych zbiorów
prawa kanonicznego.
 tzw. Extravagantes – luźne przepisy obowiązujące obok Clementinae → w XVI w. ułożono z nich
dwa prywatne zbiory.
Corpus iuris canonici = Dekret Gracjana, Dekretały Grzegorza IX, Liber Sextus, Clementinae i oba zbiory
Extravagantes. Nazwa ta po raz pierwszy użyta została oficjalnie w XVI w.
Prawo kanoniczne – charakter powszechny, jeden z kierunków nauki prawa na uniwersytetach.
Statuty miejskie.
 Źródłem prawa miast włoskich:
* spisy zwyczajów miejscowych (prawo longobardzkie i rzymskie)
* orzeczenia sądowe (mające moc precedensów)
* ustawy rad miejskich.
 W okresie komunalnym (od 2-giej poł. XI do końca XV w.) – autonomia miast włoskich wyrażała się w prawie do
stanowienia prawa (ius statuendi). → specjalnie powołane komisje w miastach układały różnorodne źródła prawa
miejskiego w systematyczne zbiory, zwane statutami. → już od XIV w. każde miasto miało własny statut lub
większą ich liczbę.
 Statuty regulowały wszystkie niemal dziedziny prawa → ścieranie się elementów prawa germańskiego
(longobardzkiego) oraz rzymskiego (stawał się wraz z rozwojem gospodarczym prawem dominującym)
 Prawo rzymskie, choć w statutach wyłączano jego stosowanie, to w praktyce stosowano je jako posiłkowe prawo powszechne.
 Miasta nadbrzeżne – statuty morskie (ustawy z dziedziny żeglugi i handlu morskiego). Podstawą rozwoju prawa
morskiego stał się hiszpański zbiór z XIV w. pod nazwą Libro del Consolat del mar.
Ustawodawstwo cesarzy niemieckich.
 Cesarze Fryderyk I i II przesyłali swoje ustawy na uniwersytet w Bolonii (włączono je do Corpus Iuris Civilis)
 W Królestwie Sycylii Fryderyk II zarządził zebranie ustaw własnych i swoich poprzedników w systematyczny zbiór
pod nazwą Constitutiones Regni Siciliae, Liber Augustalis, ogłoszony w XIII w.
* oparty na prawie rzymskim i longobardzkim, wyłączał stosowanie innych źródeł prawa (chyba że posiłkowo w
razie braku regulacji stosowano prawo rzymskie i longobardzkie, zatwierdzone przez władcę);
* opracowany przez prawników szkoły bolońskiej, ogłoszony po łacinie, elegancja stylu i bogactwo słownictwa.
* pierwszy w epoce feudalizmu pomnik ustawodawstwa świeckiego.
ŹRÓDŁA PRAWA W NIEMCZECH
Partykularyzm prawny Rzeszy.
 rozpad państwa frankońskiego → powstanie państwa niemieckiego → władca Otton I uzyskał koronę cesarską →
konflikt między cesarstwem a papiestwem – zmuszenie cesarzy (tzw. polityka włoska) do wydawania licznych
przywilejów na rzecz niemieckich panów → podstawa rozbicia politycznego Niemiec.
 Szczególnie trwały partykularyzm prawny – co utrwalało rozbicie. Szlachta – prawo ziemskie (Landrecht), ludność
miejska – prawo miejskie, chłopi – prawo dworskie (Hofrecht).
 utrzymała się dominacja prawa zwyczajowego
 nikła działalność władców w skali ogólnej
* ustawy o pokoju ziemskim (Landfrieden, Constitutiones pacis) – cel: zabezpieczenie ładu wewnętrznego przez
ograniczanie wojen prywatnych.
* tendencje unifikacyjne w XVI w. – ogólnoniemiecki kodeksu karnego (Carolina). W dziedzinie prawa
prywatnego – recepcja prawa rzymskiego.
Źródła prawa ziemskiego. Zwierciadło Saskie.
 brak oficjalnych spisów prawa zwyczajowego ziemskiego
 posługiwano się prywatnymi pracami
* Zwierciadło saskie – prawo zwyczajowe wschodniej Saksonii (XIII w.).
→ Autorem: Eike von Repkov (ławnik sądowy).
→ Napisana po łacinie, potem po niemiecku.
→ 2 części: prawo ziemskie (Landrecht) i prawo lenne (Lehnrecht).
→ uwzględnienie ustaw cesarskich i przepisów prawa kanonicznego →
→ wyższość władzy cesarskiej nad papieską → m.in. przepisy o niedopuszczalności wyklęcia cesarza przez
papieża oraz o nieuznawaniu prawa papieża do stanowienia praw sprzecznych z prawem ziemskim →
potępienie przez papieża 14 artykułów Zwierciadła jako heretyckich (w wielu redakcjach opuszczane te art.)
→ Część pierwsza tłumaczona w wielu krajach, min. w Polsce jako oficjalny zbiór prawa w sądach miejskich i
wiejskich.
 Zwierciadło Szwabskie (Cesarskie prawo ziemskie i lenne) – koniec XIII w.; zbiór prawa zwyczajowego płd. Niemiec.
→ prawo zwyczajowe, prawo rzymskie i kanoniczne. Autor: duchowny → wyższość papiestwa nad władzą świecką.
Popularność również poza granicami Rzeszy.
Źródła prawa miejskiego.
* przywileje i dokumenty lokacyjne → praktyka nadawania prawa miasta już istniejącego (powiązanie miast –
powstanie miast macierzystych, jak Magdeburg) → system filialny spowodował powstanie takich źródeł prawa jak:
→ pouczenia prawne
→ orzeczenia sądowe miast macierzystych (ortyle)
* wilkierze (w miastach posiadających samorząd)
* prejudykaty – wyroki sądów miejskich
 Statuty miejskie → oficjalne zbiory praw miejskich, ujednolicane i układane systematycznie.
 Zbiory prywatne jak np. Weichbild Saski, czyli Magdeburski (ius municipale), oparty m.in. na Zwierciadle Saskim i
pouczeniach prawnych (głównie dla Wrocławia).
Recepcja prawa rzymskiego.
 2 fazy:
* wczesna recepcja (recepcja teoretyczna) – od ok. XIII w. za pośrednictwem glosatorów i duchownych
stosujących na terenie Cesarstwa w sądach kościelnych obok prawa kaonicznego, prawo rzymskie
* recepcja pełna (właściwa) – od drugiej połowy XV w. oficjalnie uznano prawo rzymskie za prawo obowiązujące.
 Przyczyny:
* materialne: stosunki gospodarcze (miasta) i społeczne (szlachta – usankcjonowanie stosunków feudalnych) oraz
coraz silniejsza potrzeba ujednolicania i uzupełniania partykularnych praw zwyczajowych.
* formalne: uznanie prawa rzymskiego nie jako prawo obce, ale prawo poprzedników, określane jako prawo
cesarskie (legenda o Lotharze – on nakazał stosowanie prawa rzymskiego)
 2 drogi przenikania prawa rzymskiego:
* Sąd Kameralny Rzeszy (Reichskammergericht) – jedyny wspólny organ sądowy (sprawy cywilne) powołany w
XV w. Miał opierać się w wyrokowaniu na ustawach Rzeszy oraz na „prawie powszechnym", czyli rzymskim.


→ stosowano posiłkowo też w innych sądach.
→ uznano, że strona powołująca się na przepis prawa rzymskiego, nie musiała udowadniać istnienia danego
przepisu (fundata intentio) → domniemanie prawne powagi norm prawa rzymskiego.
* Działalność fakultetów prawnych – związane z przesyłaniem trudnych spraw po communis opinio doctorum.
Przedmiotem recepcji → te części (głównie Digesta), będące przedmiotem zainteresowań glosatorów i
komentatorów i ich interpretacje.
* nie tylko konkretne instytucje, ale i pojęcia wytworzone przez rzymską jurysprudencję
niemiecka doktryna prawnicza przystosowała wzory romanistyczne do aktualnych potrzeb → prawo powszechne
(Gemeines Recht) – posiłkowe w stosunku do partykularnych praw zwyczajowych, stworzyło od XVII w. cały
rozbudowany system określany jako usus modernus pandectarum.
Ustawodawstwo ogólnopaństwowe w XVI w. Carolina.
 Constitutio Criminalis Carolina – uchwalona w 1532 r (ogólnoniemiecki kodeks karny). Dotyczyła procesu
karnego i karnego prawa materialnego. Wzorowana na ustawie karnej biskupstwa bamberskiego z 1507 r., autorstwa
kanclerza Jana Schwarzenberga.
* kilka wstępnych wersji Caroliny – odrzucone przez Sejm Rzeszy → obawy przed ograniczeniem samodzielności
terytoriów Rzeszy → tzw. klauzula salwatoryjna (clausula salvatoria) – moc posiłkowa w stosunku do praw
partykularnych → mimo to duża rola w ujednoliceniu prawa Rzeszy i tworzenia terytorialnych ustaw karnych.
* wpływy też poza terytorium Rzeszy → m.in. w niektórych kantonach szwajcarskich, w Mediolanie, w sądownictwie
wojsk obcego autoramentu we Francji oraz w sądach miejskich w Polsce.
* od początku XVII w. Carolina była wykładana na uniwersytetach.
ŹRÓDŁA PRAWA WE FRANCJI
Obszary prawne feudalnej Francji.
 szczególny partykularyzm – blisko 700 lokalnych praw zwyczajowych, zróżnicowane geograficznie na płn. i płd.
Francję.
* Kraje prawa zwyczajowego – Francja płn. – ok. 360 lokalnych praw zwyczajowych (określanych jako
germanskie)
* Kraje prawa pisanego – Francja płn. – prawa zwyczajowe oparte na prawie rzymskim (traktowane jako pisana
racja),; ok. 340 lokalnych praw zwyczajowych.
→ Stopniowo zróżnicowanie to zaczęło zanikać.
→ Podział na dwie strefy prawne utrzymał się aż do czasów rewolucji 1789 roku.
Spisy prawa zwyczajowego. Próby unifikacji.
 zasięg terytorialny bardzo niejednolity (płn. – mały zasięg, zach. i centrum – większy)
 prywatne spisy prawa zwyczajowego
* tzw. Najstarszy spis prawa zwyczajowego Normandii – ok. XIII w, napisany najpierw po łacinie, potem po
starofrancusku → zastąpiony przez Wielką Księgę Prawa Zwyczajowego Normandii – która w praktyce
uzyskała charakter obowiązującego zbioru prawa (do dziś stosowana jako prawo posiłkowe na wyspach
anglonormandzkich, np. Jersey).
* Spis prawa zwyczajowego okręgu Clermont – XIII w, najdoskonalszy. Autor: Filipa de Beaumanoir. Wpływ
prawa rzymskiego i kanonicznego.
 Próby unifikacji  w poł. XV w. ordonans Karola VII nakazywał dokonanie oficjalnych spisów praw lokalnych w
baliwatach (dokonywane przez baliwów, przy pomocy miejscowych prawników i notabli, przesyłane potem do
Paryskiego Parlamentu)  procedura została uproszczona w XVI w.  rezultaty – początkowo mało, ale stopniowo
zaczęły pojawiać się spisy prawa, np. orleańskiego, paryskiego, , normandzkiego, niverneńskiego, z Poitou i innych 
najważniejszy Coutume de Paris – stanowił prawo posiłkowe w innych coutume'ach, co stało się podstawa unifikacji
prawa  stopniowo pojawiają się postulaty unifikacji prawa w skali całego państwa (dzieła prawników).
Poszukiwania wspólnych elementów w prawach zwyczajowych prowadziło do powstawania pojęć ogólnych i prób
tworzenia ogólnej systematyki prawa.
Prawo rzymskie we Francji.
 Brak oficjalnej recepcji prawa rzymskiego z powodów politycznych → prawo rzymskie miało walor nie ustawy ale
pisanej racji.


Spowodowało to aprobatę papieża (w tym czasie prawo rzymskie zwalczane jako prawo pogańskie → król fr. uzyskał
bulle zakazującą nauczania prawa rzymskiego na uniwersytecie w Paryżu → w XIII w. św. Tomasz z Akwinu
„ochrzcił prawo rzymskie".)
W związku z takim podejściem do prawa rzymskiego zainteresowanie nim było czysto naukowe, a nie praktyczne →
mos gallicus – nowy kierunek badań nad prawem rzymskim (Cujacius, Hugo Donellus, Dionizy Gothofredus Starszy,
Jakub Gothofredus) w szkole w Bourges. Badali źródła również greckie, badali interpolacje, znikształcenia.
Ustawodawstwo królewskie. Wielkie ordonanse.
 Do XVII w. głównie zajmowały się ustrojem politycznym, a prawo sądowe pozostawiały countume’om, jedynie je
zatwierdzając. (XVI w. – nieliczne ordonanse dot. prawa sądowego - ordonanse z Villers-Cotterets i z Moulins)
 Wg ideologii absolutyzmu (Jan Bodinus) prawo tworzenia i znoszenia prawa to podstawowa funkcja władcy – też w
sferze prawa sądowego. Działalność ustawodawczą z tego zakresu podzielić można na 2 grupy:
* wielkie ordonanse Ludwika XIV wydane z inicjatywy Colberta → kodyfikacja prawa sądowego:
→ Ordonans o postępowaniu cywilnym z 1667 r..
→ Ordonans o postępowaniu karnym z 1670 r., - tez prawo karne materialne.
→ Ordonans o handlu z 1673 r. (Kodeksem Savary'ego,) – podstawa XIX-wiecznej kodyfikacji.
→ Ordonans o marynarce z 1681 r.
→ Czarny kodeks (code noir) z 1685 roku – ordonans regulujący stanowisko prawne Murzynów w koloniach.
* tzw. ordonanse kanclerza Daguesseau, wydane za czasów Ludwika XV – trzy, fragmentaryczne ordonanse dot.
prawa prywatnego, wszystkie wykorzystane w pracach nad Kodeksem Napoleona.
→ Ordonans o darowiznach (1731);
→ Ordonans o testamentach (1735)
→ Ordonans o substytucjach fideikomisarnych (1747)
ŹRÓDŁA PRAWA W HISZPANII
Pomniki prawa hiszpańskiego.
 Wizygoci → 711 r podbój przez Arabów → reconqiusta zakończona w XIII w (w między czasie powstawało dużo
małych państewek chrześcijańskich, jak Leon, Galicja, Kastylia, Nawarra, Aragon, Portugalia, hrabstwa Barcelony iin.)
 Prawa wizygockie wypierane przez arabskie (islam), potem tworzyły się lokalne prawa oparte na prawach
germańskich i odrodzonym prawie rzymskim.
 Najważniejsze państewka: Kastylia i Aragon, a ich prawa oddziaływały na inne terytoria.
* Aragon – tzw. compilatio maior z XII w.
* Zjednoczone królestwo Leonu i Kastylii – Siete Partidas, poł. XIII w., Kompilacja złożona z 7 części, oparta na
prawie rzymskim, kanonicznym, miejscowym, zawierała przepisy z dziedziny organizacji i nauki Kościoła, prawa
administracyjnego i wojskowego, ustroju sądów i postępowania sądowego, prawa rodzinnego, zobowiązań,
spadkowego i karnego. → w XIII w ukazała się skrócona wersja Fuero Real.
 Ordenanzas (XV w.) – zbiór źródeł prawa (z pominięciem praw przestarzałych i sprzecznych), dokonany przez
kanclerza Montavolo, na polecenie Kartuzów, po zjednoczeniu Kastylii i Aragon (wzmacnia się władza królewska,
min. dzięki Świętej Inkwizycji). Leyes de Toro (na początku XVI w.) – najważniejszy pomnik prawa hiszpańskiego.
* pierwszeństwo ustaw królewskich przed prawem zwyczajowym
* do XIX w. obowiązywały przepisy dot. prawa prywatnego
 Nueva Recopilation – wydany jeszcze za czasów panowania Habsburgów, nawiązywał do Ordenanzas, ale
uwzględniał cały późniejszy materiał ustawodawczy (od 1480 r.).
* 9 ksiąg – normy prawa kościelnego, państwowego, administracyjnego, przepisy prawa prywatnego i karnego.
* Do początku XIX w. była podstawowym źródłem prawa hiszpańskiego
Wpływy prawa muzułmańskiego. Islam.
 Koran – podstawowe źródło prawa. Zawiera prawdy objawione, nauki przekazane przez Mahometa. Składa się z 144
sur (rozdziałów) podzielonych na 6200 wersetów, bez systematyki.
 Sunna – uzupełnienie Koranu; relacje o życiu i wypowiedziach Proroka spisywane po jego śmierci i uznawane za
objawienie pośrednie. Wydane w postaci wielotomowych zbiorów.
 W ciągu VIII i IX w. sędziowie musieli wydawać wyroki na podstawie „opinii” (własnego rozsądku i poczucia
sprawiedliwości), ze względu na luki, lub przestarzałe przepisy w/w źródeł. Z tych opinii metodą dedukcji zaczęto
wydobywać elementy podobne → analogia jako źródło prawa.


Ogólna zgoda szerokich kół wiernych/uczonych prawników co do stosowania reguł postępowania. Tym sposobem
do islamu zaczęły przenikać elementy praw obcych (rzymsko-bizantyjskiego, kanonicznego, talmudycznego oraz
zwyczajów lokalnych).
Szkoły prawa – zaczęły działać od VIII w, jako centra jurysprudencji muzułmańskiej, dzięki czemu prawo islamu
stało się samodzielną, wyodrębnioną od nauk teologicznych nauką. Od X w. zakazano twórczej interpretacji, a
prawnik miał jedynie naśladować to co juz zostało wypracowane. Zmiana nastąpiła w XIX w., gdy pojawiły się prądy
reformatorskie zmierzające do modernizacji prawa.
ŹRÓDŁA PRAWA W ANGLII
Źródła prawa w okresie anglosaskim.
 prawa zwyczajowe Anglów, Sasów i Jutów – niski szczebel rozwoju, bez wpływów rzymskich
 ustawodawstwo królewskie – regulowały min. kwestie związane z sądownictwem, związane z jednoczeniem się
państewek.
* ustawa wydana ok. 600 r. przez króla Heptarchii – dotyczyła prawa karnego i rodzinnego.
* kodyfikacja króla Wessexu – koniec IX w.; wydana dla całej Anglii, oparta na dotychczasowych prawach i Piśmie
Świętym, najpełniejsza co do treści.
* ustawa Kanuta Wielkiego z ok. 1030 r.
 Ustawy królów angielskich → nie odbiegały co do treści od kontynentalnych leges barbarorum, ale były spisane w
języku staroangielskim. Od X w. znaczny wpływ prawa frankońskiego. Dopiero za czasów anglonormandzkich
rozwój prawa angielskiego poszedł w innym kierunku niż kontynentalny.
Powstanie systemu common law.
 Choć prawo zwyczajowe w dalszym ciągu dominuje, to w praktyce sądów królewskich (w szczególności
westministerskich) zaczyna wykształcać się jednolity system prawa, oparty na poprzednich wyrokach w podobnej
sprawie (precedensach). Opieranie się na precedensach stopniowo doprowadziło do zaniku różnych praw
zwyczajowych i do wykształcenia się w XIII w. prawa zwanego prawem powszechnym (powstało nie w drodze
zwyczaju, ale dzięki świadomemu nawiązywaniu w orzecznictwie do precedensów) → zerwanie z partykularyzmem.
 termin common law miał kilka znaczeń:
* jako określenie prawa zwyczajowego, w odróżnieniu od prawa stanowionego (statute law);
* jako prawo dla całej ludności w odróżnieniu od przywilejów i aktów o charakterze indywidualnym
* jako rodzime prawo powszechne w odróżnieniu od innych praw o charakterze „powszechnym", tj. prawa
rzymskiego i kanonicznego.
 Choć na uniwersytetach angielskich prawo rzymskie i kanoniczne było wykładane, miały one niewielki wpływ na
common law. → przyjmowano elementy metody prawniczej, zasady ogólne, ale odrzucano treść pozytywną →
miało na to wpływ 3 czynniki:
* w czasach gdy prawo rzymskie wpływało na kulturę prawną innych państw, w Angli już był system prawa
powszechnego;
* kształcenie sędziów odbywało się nie na uniwersytetach, ale w korporacjach o charakterze szkół zawodowych, tzw.
gospodach prawniczych (Inns);
* nowym potrzebom gospodarczym sprostał system rozstrzygania według zasad słuszności;
→ niechęć Anglików do zmiany praw i obawa przed wzrostem siły sadownictwa kościelnego. Dopiero w
późniejszych czasach pływ prawa rzymskiego zaznaczył się w sferze prawno-ustrojowej (prawa argumentacja
dla absolutystycznych dążeń władców angielskich).
Equity law.
 system common law był bardzo sztywny (tak treść jak i forma) → konieczność uelastycznienia i dostosowywania w
XV w. → Sąd Kanclerski
* uprawnienia kancelerza do samodzielnego rozstrzygania petycji skierowanych na jego ręce do króla
* brak związania common law
* procedura znacznie uproszczona
* kierował się względami słuszności → łagodzenie systemu common law, z czasem dając ochronę nowym
instytucjom prawnym (podobnie jak działalność pretorów)
 dzięki orzecznictwu Sądu Kanclerskiego wykształcił się nowy system prawa – equity law. → dwutorowość prawa,
zachowana do dnia dzisiejszego, o głównych różnicach w procedurze sądowej.
Prawo stanowione (statute law).



Ustawy zwano asyzami, konstytucjami, a od XIV w. statutami → prawo statutowe.
Istniały też w dziedzinie prawa sądowego pisemne rozkazy, ryty (wydawane przez kancelarię) , a ich nieprzestrzeganie
równało się z obrazą majestatu królewskiego.
Od okresu monarchii stanowej podstawową rolę ustawodawczą spełnia parlament → jego ustawy mogą zmieniać i
uchylać normy prawa powszechnego, ale w praktyce rzadko wkraczają w dziedzinę prawa sądowego.
Zbiory wyroków. Literatura prawnicza.
 Records – zbiory orzeczeń sądowych i Reports – uzupełnienia records, szczegółowe motywy wyroków wraz z
prawną argumentacją → początkowo prywatne, a od XV w. nabray charakteru oficjalnego, po przygotowaniu ich
przez sprawozdawców. Publikowane pod nazwą „Yearbooks”, a od XVI w jako „Reports”. Od poł. XV w.
sprawozdania przestały być anonimowe, a najwybitniejszym autorem był Edward Coke (XVI w.)
 Księgi prawne i literatura prawnicza – od XII i XIII w.; pod dużym wpływem prawa rzymskiego i kanonicznego
(ze względu na rozwój uniwersytetów we Włoszech i Francji)
 Prywatne kompilacje – pojawiały się wcześnije niż na kontynencie
* 2-ga poł. XII w praca „O prawach i zwyczajach Anglii za czasów Henryka II”. Autor: Ranulf Glanvill.
* poł. XIII w. praca „O prawach i zwyczajach Anglii ksiąg pięć” → najznakomitsze dzieło, oparte na bogatym
materiale z praktyki sądowej, a także na prawie rzymskim i kanonicznym, o precyzyjnej formie, ogólnych
sformułowaniach. Autor: Henryk Bracton
* XV w. praca „O pochwale Anglii” → napisane w formie rozmowy między kanclerzem a następca tronu, wykazać
miało wyższość prawa angielskiego nad rzymskim. Autor: Jan Fortescue.
 Niektóre dzieła prawnicze uzyskały walor pracy oficjalnej (Books of Authority)
* „Institutes of the Law of England” Edwarda Coke'a
* „Commentaries in the Law of England” Williama Blackstone'a (XVIII w., pierwszy pełny systematyczny
wykład prawa powszechnego).
ŹRÓDŁA PRAWA NA RUSI KIJOWSKIEJ I W ROSJI
Najdawniejsze źródła prawa na Rusi.
 Pierwsze dane o źródłach prawa na Rusi pochodzą z kroniki ruskiej (XII w.) „Powieść doroczna” → min.
wiadomości o traktatach Rusi z Bizancjum (dynastia Rurykowiczów po wojnach z bizancjum) → istotne źródło
poznania najdawniejszego prawa ruskiego (przepisy z dziedziny prawa prywatnego, karnego, procesu, a także normy
prawa międzynarodowego, np. zniesienie prawa nadbrzeżnego, przepisy o ochronie życia rozbitków, zakaz zaboru
mienia z rozbitego statku, zasady wykupu jeńców, ekstradycji jeńców i niewolników).
* Powołano się w traktatach na tzw. Zakon ruski, co może świadczyć o istnieniu systemu prawnego na Rusi..
Ruska Prawda.


Prawo zwyczajowe – główne źródło prawa w państwie kijowskim
Pojawia się ustawodawstwo książęce – obok uwzględnianych praw zwyczajowych, też prawa nowe. Z czasem zebrano
te ustawy, a zbiór ten uzyskał nazwę Ruskiej Prawdy (XI i XII w.)
* napisana w języku ruskim
* porównywana z frankońskimi leges barbarorum ze względu na podobny poziom rozwoju prawa.
* Znane są dwie redakcje Ruskiej Prawdy: tzw. Krótka Prawda i Obszerna Prawda.
→ Krótka Prawda – przepisy głównie z dziedziny prawa karnego i procesu. 2 części: tzw. Prawda Jarosława
(30’te XI w.) oraz tzw. Prawdy Jarosławiczów (50-70’te XI w., charakter prawa-przywileju, zróżnicowanie
stanowe norm). Obie na podstawie prawa zwyczajowego, usatw książęcych i praktyki sądowej (tylko 2 część)
→ Obszerna Prawda – XII w., przepisy Krótkiej Prawdy, zmienione i uzupełnione przez wnuków Jarosława
Mądrego, oraz Statut Włodzimierza Monomacha.
→ Skrócona Prawda – XV w., wyciąg z redakcji Prawdy Obszernej z pewnymi przeróbkami, ale nie odegrała
większej roli. Ukazała jednak, że przepisy Ruskiej Prawdy były nadal w użyciu.
Ustawy cerkiewne. Prawo bizantyjskie.
 wydawane przez książęta w celu regulowania spraw kościelnych, szczególnie sądownictwa duchownego → ważny
wpływ władzy książęcej na Kościół wschodni.
 Statut księcia Włodzimierza o sądach cerkiewnych
* Włodzimierz jako pierwszy władca przyjął chrzest w obrządku greckim i stworzył podstawy organizacji kościelnej.
* Pierwotny tekst nieznany.


Statut księcia Jarosława (mądrego, syna Włodzimierza) – dot. sądów kościelnych – m.in. rozszerzał zakres spraw
podległych sądownictwu duchownemu.
Duży wpływ praw bizantyjskiego na prawo ruskie → ustawy cesarzy bizantyjskich (zwane nomokanonami — od
słów nomos (ustawa świecka) i canon (ustawa kościelna)) tłumaczone na język staroruski (rozpowszechnione w
praktyce sądownictwa cerkiewnego).
* min. zbiór Jana Scholastyka, późniejszego patriarchy Konstantynopola z poł. VI w., systematyczna kolekcja
prawa kościelnego, oparta na ustawodawstwie synodalnym i listach kanonicznych św. Bazylego.
* Nomokanon 50 rozdziałów – najważniejszy, będący wyciągiem z kodyfikacji justyniańskiej, autorstwo
przypisywano też Janowi Scholastykowi, a przetłumaczył go św. Metody.
* Zbiór Focjusza – (IX w.) najobszerniejszy, obowiązujący do dziś źródłem prawnym Kościoła Wschodniego,
autorstwo wątpliwe, przypisywane późniejszemu patriarsze.
* Nomokanon 14 rozdziałów (VII w), największe zastosowania, od XIII w. pod nazwą Księgi Wytycznej, do
której weszły potem inne zbiory prawa bizantyjskiego (Ekologa, Procheiron, Zakon Sudnyj Liudem)
Ustawodawstwo ogólnorosyjskie w XV-XVII w.
 Po zjednoczeniu ziem po zrzuceniu jarzma tatarskiego nastąpił proces zjednoczenia państwa, wraz z koniecznym
procesem ujednolicenia praw
 Sudiebnik – w 1498 r., pierwszy ogólnorosyjski zbiór. Opierał się częściowo na prawie zwyczajowym, Ruskiej
Prawdzie, przywilejach terytorialnych (tzw. Ustawnych Gramot), ale w większości zawierał rozwiązania nowe.
* regulował organizację sądów i postępowanie sądowe, w niniejszym zakresie dotycząc prawa materialnego
prywatnego i karnego. Wyrażał wzrost polityczny nowej kategorii właścicieli ziemskich, tzw. dworiaństwa, które
stało się podporą władzy monarszej w opozycji do bojarów.
 Carski Sudiebnik z 1550 r., w miejsce poprzedniego, zawierający wiele nowych postanowień, głównie z dziedziny
sądownictwa i procesu.
 Sobornoje Ułożenije z 1649 r. (obowiązywał prawie 200 lat), opracowany przez specjalną komisję i przyjęty przez
Sobór Ziemski. Opierało się m.in. na Sudiebnikach, ukazach (ustawach) carskich, na prawie bizantyjskim i III Statucie
Litewskim. Stał wyżej od poprzednich pod względem techniki ustawodawczej, obejmował przepisy prawa
państwowego, administracyjnego, karnego, cywilnego i procesu. Szeroko znany poza granicami Rosji.