szkoła – rodzice – niwelowanie barier komunikacyjnych

SZKOŁA – RODZICE – NIWELOWANIE BARIER
KOMUNIKACYJNYCH
KOMUNIKOWANIE SIĘ to wymiana informacji, w której aktywnie uczestniczą co najmniej
dwie osoby – mówca i słuchacz wielokrotnie zmieniający się rolami.
Komunikowanie się może być:
- werbalne (słowne)
- niewerbalne (bezsłowne)
Bariery komunikacyjne
osądzanie
a)
b) decydowanie za innych
c)
uciekanie od cudzych problemów
Asertywność jako sztuka bycia sobą.
Metody zachowań asertywnych
-
zdarta płyta
-
zasłona dymna
-
asertywne uznanie błędu
-
kompromis
-
wypytywanie o strony ujemne
-
wypytywanie o strony dodatnie
Komunikacja interpersonalna
1. Wyjaśnienie terminu.
Komunikacja łac. (z łac. communicatio - wymiana, łączność, rozmowa) w odniesieniu do
ludzi oznacza porozumiewanie się. Aby zaistniał proces komunikowania się, muszą być
spełnione następujące warunki: musi istnieć NADAWCA, ODBIORCA, wspólny dla
nadawcy i odbiorcy KOD (język), KANAŁ (środek) komunikacji i oczywiście sam
KOMUNIKAT. Brak jednego z elementów może spowodować zakłócenia w komunikacji
językowej.
Prowadzone rozmowy mogą służyć różnym celom. Pozwalają one m. in.:
wyrazić swoje myśli, przekonania, uczucia i podzielić się z innymi własnym
doświadczeniem,
wymienić z innymi posiadane informacje, uzgodnić poglądy,
dokonać zmian w zachowaniu innych ludzi, wydać polecenia, wykonać wspólne
zadania,
wyrazić nasz stosunek do partnera i określić własną pozycję w związku,
nawiązać więzi społeczne między ludźmi i zaspokoić ich potrzeby,
przyczyniają się także do kształtowania własnego obrazu siebie.
Znajomość zasad komunikowania interpersonalnego jest zjawiskiem niezmiernie
ważnym dla satysfakcjonujących kontaktów międzyludzkich. Często w codziennych
rozmowach stopień wzajemnego zrozumienia jest niewielki nie tylko z powodu błędnie
odczytanych treści zawartych w przekazie, ale także przez przypisywanie nadawcy intencji
(raczej złych), których tamci nie mieli. Źródłem wielu nieporozumień jest to, że nie mówimy
otwarcie o tym, czego pragniemy lub naprawdę myślimy, to znaczy przekazujemy swoje
myśli w sposób niepełny, zniekształcony lub wieloznaczny. Wynika to z naszych obaw przed
niekorzystną reakcją odbiorcy i chęci pozostawienia sobie możliwości wycofania się, gdyby
zajęte stanowisko narażało na kłopoty. Innym powodem zniekształconego przekazu myśli i
odczuć jest równoczesne wytwarzanie sprzecznych i rozbieżnych komunikatów. Jest to
związane często z występującymi w danym społeczeństwie konwenansami i zasadami, które
sprawiają, że ludzie mówią to, co wypadałoby, a nie to co naprawdę chcieliby powiedzieć.
Przekaz może być zniekształcony nie tylko przez nadawcę, ale i odbiorcę. Najczęstszą
przyczyną jest nieuważne słuchanie, skierowanie uwagi na treść własnych myśli, wspomnień
czy planów, słuchanie innych wyłącznie po to, aby znaleźć dogodny moment do zabrania
głosu, wreszcie oceniające nastawienie, które partner wyczuwa i staje się bardziej ostrożny i
skłonny do obwarowania tego co mówi licznymi zastrzeżeniami. Istotnym źródłem zakłóceń
w komunikowaniu jest wzajemna nieufność, która ogranicza ilość i rodzaj wymienianych
informacji.
W niwelowaniu tych zniekształceń decydujące znaczenie mają trzy czynniki:
wiarygodność nadawcy, wysyłanie zrozumiałych przekazów i zapewnienie dopływu
informacji zwrotnych w celu sprawdzenia, jak są odbierane przekazy.
2. Komunikacja niewerbalna.
W każdej rozmowie pojawiają się komunikaty niewerbalne, czyli tzw. „mowa ciała”.
Niosą one wiele ważnych informacji o wzajemnych stosunkach między rozmówcami,
zawierają ocenę istniejącego między nimi układu. Komunikaty niewerbalne uzupełniają,
modyfikują i wspomagają komunikaty słowne, nadając im większą wyrazistość i czytelność.
Profesor Albert Mehrabin (Thomson, 1998) badający język ciała, wyróżnił trzy
główne czynniki w procesie komunikacji. Ich znaczenie dla odbiorcy, określone w procentach
jest następujące:
- w słowach
7%
- w brzmieniu głosu (ton, modulacja)
38%
- w środkach niewerbalnych (mowa ciała)
55%
Jak widać, tylko 7% całego przekazu zależy od tego, co mówimy, czyli sama wypowiedź
stanowi minimalny wkład w całość procesu komunikowania się. Proces ten, jak wynika z
powyższego zestawienia, w 93% opiera się na przekazie niewerbalnym. Oznacza to, że
wszyscy zainteresowani prezentowaniem własnych pomysłów w pełniejszy, jaśniejszy i
dokładniejszy sposób powinni zdawać sobie sprawę z roli, jaką mowa ich ciała odgrywa w
procesie komunikowania się, a także mieć świadomość sygnałów przekazywanych przez
innych ludzi.
Rodzaje komunikatów niewerbalnych
GESTYKULACJA
Są to najbardziej rzucające się w oczy komunikaty, takie jak: ruchy rąk, dłoni, palców,
głowy, korpusu ciała. Gestykulując możemy :




określać strukturę wypowiedzi akcentując niektóre elementy,
wskazywać ludzi i przedmioty
podkreślać coś,
ilustrować rozmiary i kształty, szczególnie wtedy, kiedy trudno wyrazić je słowami.
Gesty odzwierciedlają również nasze stany emocjonalne. Kiwając głową wyrażamy swoje
poparcie lub zgodę na kontynuowanie wypowiedzi. Klaszcząc okazujemy zachwyt i
zadowolenie. Zaciskając pięści możemy wyrażać agresję, ocierając czoło – zmęczenie,
skrobiąc się po głowie – zakłopotanie.
MIMIKA I WYRAZ TWARZY
Są one z jednej strony wyrazem naszych emocji: sympatii, złości, pogardy, zdumienia,
zakłopotania, szczęścia itp., z drugiej zaś elementem wspierającym werbalne treści.
Uśmiechając się wyrażamy radość, zaś wykrzywiając wstręt. Ściągnięte brwi, zaciśnięte usta i
szczęki mogą być oznaką niezadowolenia.
DOTYK I KONTAKT FIZYCZNY
Zaliczamy do nich: podanie ręki, pocałunek, trzymanie się za ręce, poklepywanie,
głaskanie, umieszczanie ręki na ramieniu itp. Pojawienie się tych komunikatów regulowane
jest zasadami wynikającymi ze stopnia znajomości rozmówców, ich płci, statusu społecznego.
Za ich pomocą sygnalizujemy najczęściej treści opiekuńcze, wyrażamy stopień zażyłości z
partnerem. Są one pomocne w budowaniu wrażenia bliskości lub dystansu psychologicznego.
Powszechnie dostępnym źródłem informacji jest dotyk dłoni przy powitaniach i
pożegnaniach. W związku z tym możemy korzystać z takich sygnałów, jak nacisk podanej
nam dłoni, jej temperatura czy wilgotność skóry.
DYSTANS PRZESTRZENNY
W przypadku rozmowy jest to przestrzeń rozciągająca się między nadawcą a odbiorcą,
która służy do zakomunikowania czegoś. Rozmówcy znajdują się w określonej odległości,
która zależy od charakteru rozmowy i stosunków między nimi. Dystans informuje o bliskości
psychicznej partnerów, ich zażyłości, a także poprawności wzajemnej relacji. Najczęściej
najmniejszy dystans występuje w kontaktach z najbliższymi, nieco większy w przypadku
spotkań z przyjaciółmi, jeszcze większy między przełożonym a podwładnym, największy zaś
w kontaktach z publicznością.
Każdy z nas broni się przed nadmiernym zbliżeniem przestrzennym np. w zatłoczonym
tramwaju lub windzie ustawiamy się do innych tyłem lub bokiem unikając stawania „twarzą
w twarz”, patrzymy ponad ich głowami lub oglądamy przesuwające się numery pięter.
Złamanie bariery fizycznej może wywołać zachowanie agresywne, np. kłótnię. Jeśli nawet
ktoś, zachowuje się uprzejmie, nie zareaguje niechęcią na nasze gesty, to jednak zawsze
będzie próbował nieznacznie dystans zwiększyć. Warto więc respektować dystans, który jest
możliwy do zaakceptowanie przez drugą osobę, aby nie spowodować reakcji odwrotnych od
zamierzonych.
Jednym z nieświadomych sygnałów wyznaczania przez nas minimalnego dystansu jest
rozkładanie własnych rzeczy na stolikach, ławkach, zwłaszcza wtedy, kiedy są one wspólnie
używane. W innych sytuacjach wybieramy miejsca bardziej odległe od sąsiada (np. w
czytelni), staramy się usiąść w ławce odległej od nauczyciela czy wykładowcy.
KONTAKT WZROKOWY I WYMIANA SPOJRZEŃ
Są to kolejne sygnały wzajemnych stosunków między rozmówcami. Najważniejszym
przekaźnikiem są tu nasze oczy: kierunek patrzenia, czas patrzenia, częstotliwość
spoglądania. Patrzenie w bok, opuszczanie oczu, unikanie kontaktu wzrokowego może
sygnalizować, że osoba czuje się zakłopotana bądź też kłamie. Błądzenie wzrokiem po
ścianach często jest oznaką lekceważenia lub braku zainteresowania. Uporczywe
wpatrywanie się w drugą osobę może zostać odebrane jako sygnał niechęci do rozmówcy.
POZYCJA CIAŁA
Chodzi tu o sposób w jaki dana osoba stoi lub siedzi. Wyraża ona napięcie lub rozluźnienie,
którego wskaźnikiem są np. wychylenie tułowia do przodu lub do tyłu, skrzyżowanie lub
nieskrzyżowanie rąk i nóg. I tak np. pochyloną sylwetkę ze skrzyżowanymi ramionami
przyjmują często osoby, które się nie znają i czują się ze sobą niepewnie. Zgarbienie lub
przełożenie całego ciężaru ciała na jedną nogę świadczy o skrępowaniu. Wyprostowane plecy
świadczą o kontroli nad sytuacją. Z kolei równomierne rozłożenie ciężaru ciała dodaje nam
siły i pozwala się opanować. Podniesiona głowa i patrzenie wprost przed siebie świadczą o
tym, że mamy wpływ na innych.
NIEWERBALNE ASPEKTY MOWY to intonacja głosu, akcent, rytm mówienia itp.
Komunikaty te podkreślają nasze intencje i są skutecznym narzędziem oddziaływania.
Sygnalizując oburzenie mówimy zwykle głośno i ostro, akcentując sympatię ciepło i łagodnie.
Monotonna wypowiedź doprowadza z kolei do znudzenia partnera. W czasie rozmowy
pojawiają się również dźwięki paralingwistyczne, takie jak: westchnienia, pomruki, śmiech,
gwizd, „achy”, „eee”, „yy”. Niekiedy utrudniają one zrozumienie partnera i zakłócają
rozmowę.
3. Komunikacja językowa.
Naturalną jednostką mowy jest wypowiedź. Za jej pośrednictwem reagujemy na
wypowiedź poprzednią, na zadane pytanie, przedstawioną sugestię. W konkretnej
wypowiedzi nie tylko komunikujemy określone treści, ale tworzymy nowe fakty i zdarzenia. I
tak zadając pytanie nakłaniamy zapytanego do udzielenia odpowiedzi, obiecując
przyjmujemy na siebie jakieś zobowiązania. Nasze wypowiedzi mają wpływ na działanie,
myśli i uczucia innych ludzi. Mogą złościć, pochlebiać, obrażać, rozbawiać, wprowadzać w
zakłopotanie, wywoływać agresję itp.
W procesie komunikowania się mogą więc pojawić się różne rodzaje komunikatów
werbalnych :
1. Komunikaty krytyczne – mają na celu wzbudzenie poczucia winy, przekazanie
komuś, że jest nie w porządku.
2.
Komunikaty strukturalne – dają przepis na postępowanie, pouczają jak ktoś
powinien się zachować, co zrobić.
3.
Komunikaty opiekuńcze – z ich pomocą włączamy się do rozwiązywania problemu,
udzielamy pomocy, wyręczamy, przejmujemy inicjatywę.
4.
Komunikaty wspierające – są bardzo wartościowe, dają przestrzeń do działania
drugiej osobie, traktując ją jako pełnowartościową jednostkę, która jest w stanie
samodzielnie rozwiązywać problemy. Te komunikaty składają się z trzech elementów:
odzwierciedlenie uczuć drugiej osoby,
wyrażenie przekonania, że osoba, do której mówimy podejmie dobrą
decyzję (samodzielnie poradzi sobie z problemem),
zadeklarowanie swojej gotowości do udzielenia wsparcia w momencie,
kiedy druga osoba będzie tego potrzebowała.
4. Aktywne słuchanie.
Dobrzy słuchacze posiadają następujące umiejętności:
a) umiejętność skupienia się - wyrażanie zainteresowania poprzez
zwrócenie się w stronę mówiącego, utrzymywanie kontaktu
wzrokowego, zmianę wyrazu twarzy i inne sygnały świadczące o
kontakcie i fizycznej obecności
b) umiejętność pożądania
- nieprzeszkadzanie i nierozpraszanie mówcy
- delikatne zachęcanie mówiącego poprzez wyrażanie na bieżąco
swoich odczuć
- zadawanie rzeczowych pytań wymagających odpowiedzi
dłuższych niż „tak” lub „nie”
- unikanie tworzenia atmosfery przesłuchania przez ciągłe
zadawanie pytań
- milczące skupienie
Aktywne słuchanie – to nie tylko uważne słuchanie, ale także przemyślenie i przekazanie
informacji zwrotnej, czyli informacji o tym, jak reagujemy na drugiego człowieka. Tym
samym pomagamy mu uzyskać wiedzę o naszych odczuciach i spostrzeżeniach dotyczących
jego działania, porównać to co komunikował, z tym, co odebrał odbiorca. Uzyskanie takich
informacji staje się możliwe dzięki zastosowaniu TECHNIK KONSTRUKTYWNEJ
KOMUNIKACJI MIĘDZY NAUCZYCIELEM A RODZICAMI UCZNIÓW
SŁUCHANIA: odzwierciedlania, parafrazowania i klaryfikacji, komunikatu „ja”.
5. Bariery komunikacyjne.
Komunikowanie się przebiega sprawnie dopóty, dopóki partnerzy nie natrafią na
BARIERY utrudniające jego przebieg, a więc unikają w określonych sytuacjach zdań i
zwrotów (komunikatów), które mogą zniechęcić do rozmowy, wzbudzić uczucie zawodu lub
wrogości. Barierą mogą być zarówno komunikaty niewerbalne jak i werbalne.
Charakterystyczne dla barier jest to, że łatwo je rozpoznajemy wówczas, gdy jesteśmy
odbiorcami. O wiele trudniej jest uświadomić sobie swoje zachowanie i słowa blokujące
rozmowę, kiedy przejmujemy rolę nadawcy.
Rodzaje barier komunikacyjnych
OSĄDZANIE – polega na narzucaniu własnych wartości innym osobom i formułowaniu
rozwiązań cudzych problemów. Kiedy osądzamy, nie słuchamy tego, co mówią inni,
ponieważ zajęci jesteśmy oceną ich wyglądu, tonu głosu i słów, których używają.
Formy i przykłady osądzania:
krytykowanie – „Czy ty naprawdę nic nie rozumiesz?”
obrażanie – „To dlatego, że jesteś leniwa”.
orzekanie – „Ciebie w ogóle ten temat nie interesuje”.
chwalenie po to, by ganić lub manipulować - „Dobrze to zrobiłeś, ale gdybyś choć
trochę się postarał, mógłbyś być najlepszy”.
DECYDOWANIE ZA INNYCH – może utrudniać porozumiewanie się nawet wtedy, gdy
podyktowane jest troską i chęcią pomocy. Decydując za innych uzależniamy ich od siebie i
pozbawiamy możliwości samodzielnego podejmowania decyzji. Dajemy im także do
zrozumienia, że ich odczucia, wartości i problemy są nieważne.
Formy i przykłady decydowania za innych:
rozkazywanie – „Przestań płakać, nie jesteś już małym dzieckiem”
grożenie – „Jeśli tego nie zrobisz...”.
moralizowanie – „Musisz respektować to, co mówią starsi”.
niewłaściwe zadawanie pytań – „Gdzie byłeś, co robiłeś, po co jechałeś, kto z tobą
był ...”.
UCIEKANIE OD CUDZYCH PROBLEMÓW - polega na tym, że nie jesteśmy skłonni
zajmować się nimi. Nie bierzemy pod uwagę uczuć ani zmartwień innych ludzi. Nie chcemy
zajmować się ich lękami, obawami i troskami.
Formy i przykłady uciekania od cudzych problemów:
doradzanie – „Ja na twoim miejscu zrobiłbym tak, ...”.
zmienianie tematu – „Co będziesz robił w niedzielę ?”, „Czy obejrzałeś już ten film
...?”
logiczne argumentowanie – „Możesz poprawić swoje wyniki tylko przez bardziej
wytężoną naukę”. (Najważniejsze są fakty, o uczuciach się nie mówi).
pocieszanie – „Nie martw się, to się ułoży, będzie dobrze ...”. (W ten sposób
poprawia się nastrój swojego rozmówcy, ale nie zajmuje się trapiącym go
problemem).
Należy pamiętać, że o tym, czy mamy do czynienia z barierą, zawsze decyduje cały
kontekst sytuacyjny: warunki prowadzenia rozmowy, nastroje rozmówców, ich
dotychczasowe doświadczenia, wzajemne oczekiwania itp. Pojedyncze zdania najczęściej
nie stanowią bariery komunikacyjnej.
6. Asertywność – sztuka bycia sobą
Zachowanie asertywne to zespół zachowań stosowanych w relacjach z innymi ludźmi
umożliwiający wyrażanie uczuć, postaw, pragnień i opinii w sposób otwarty, stanowczy i
bezpośredni, co pozwala na uczciwość wobec siebie i innych, jednocześnie respektujący
uczucia, postawy i opinie partnera.
Zachowanie asertywne różni się od zachowania agresywnego, oznacza bowiem
korzystanie z osobistych praw bez naruszania praw innych osób. Zachowanie asertywne różni
też od zachowania uległego, zakłada bowiem działanie zgodne z własnym interesem oraz
stanowczą obronę siebie i swoich praw – bez nieuzasadnionego niepokoju.
Asertywność nie jest naturalną reakcją człowieka i dlatego należy jej się uczyć.
Nieumiejętność bycia asertywnym w kontaktach międzyludzkich skazuje na agresję
powodującą wstyd i brak akceptacji samego siebie lub uległość uniemożliwiającą
samorealizację i samoakceptację.
Stosowanie technik asertywnych umożliwia:
obronę swoich praw bez uciekania się do agresji,
wyrażanie bez lęku uczuć oraz opinii zarówno pozytywnych jak i negatywnych,
przyjmowanie uczuć i ocen innych ludzi bez nadmiernych emocji,
wyrażanie oraz negocjowanie swoich praw i oczekiwań wobec innych,
racjonalne reagowanie na krytykę i agresję otoczenia,
wyeliminowanie znajomych, którzy dotychczas mogli nami manipulować.
Metody zachowań asertywnych:
zdarta płyta - unikanie presji otoczenia, która polega na konsekwentnym powtarzaniu
tego samego argumentu do momentu, gdy argumenty drugiej strony wyczerpią się
zasłona dymna - jest ona skuteczna w sytuacji agresji werbalnej otoczenia. Polega
na pozornym akceptowaniu kierowanej pod naszym adresem krytyki bez
kontratakowania partnera
asertywne uznanie błędu – metoda przydatna jest w sytuacji gdy wina leży po
naszej stronie. Wiąże się z gotowością akceptowania własnych błędów jako faktu
zupełnie naturalnego przy równoczesnym niewystępowaniu nadmiernego poczucia
winy
kompromis – najbardziej popularna strategia asertywna umożliwiająca
prowadzenie mediacji z partnerem. Mediacja ta ma na celu wypracowanie
obustronnych ustępstw
wypytywanie o strony ujemne – przydatne w sytuacji podejrzewania partnera o
ukrywanie prawdziwych przyczyn niezadowolenia
wypytywanie o strony dodatnie – pozwala uniknąć nadmiernej presji ze strony
partnera zmuszając go zarazem do udowodnienia pozytywnych aspektów czynności.