Stanowisko interglacja³u eemskiego w Radówku (Pojezierze

Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 5, 2005
Stanowisko interglacja³u eemskiego w Radówku (Pojezierze £agowskie,
zachodnia Polska) i jego implikacje dla litostratygrafii glin zwa³owych
Krzysztof Urbañski*, Hanna Winter**
The Eemian Interglacial in the section Radówek (£agów lakeland, western Poland) and its
implication for till lithostratigraphy. Prz. Geol., 53: 418–424.
S u m m a r y. The borehole at Radówek (£agówLakeland, western Poland) was made during cartographic works for the Detailed Geological Map of Poland in 1 : 50 000 scale (sheet S³ubice
upon Odra). Deposits of 200 m thickness were drilled.
Till and lacustrine — boggy sediments have been investigated by lithopetrographical investigations and by pollen analysis. This series consists of laminated gyttja with clayey laminas with
shells of mollusks and floral detritus and a layer of brown-black peat. The profile of the interglacial deposits ended with finely laminated sands with organic substance. According to
palynological data, the sediments in the depth 23,30 to 18,75 m belong to the Upper Warthanian
K. Urbañski
H. Winter
Glaciation, the Eemian Interglacial and the Early Vistulian Glaciation.
The described sequence lies above a 18,5 m thick layer of till correlated with lithotype till
Karolewo and Naratow. This indicates its Wartanian Glaciation age. The sandy till at the top of the profile was assigned to till of
Maliniec type recognized in Poznañ region that is considered to be of the Early Vistulian deposits.
Key words: pollen analysis, till lithostratigraphy, Eemian Interglacial, £agów Lakeland
Metodyka badañ
Badania litologiczno-petrograficzne glin zwa³owych i
innych osadów plejstoceñskich by³y wykonywane zgodnie
*Pañstwowy Instytut Geologiczny, Oddzia³ Dolnoœl¹ski,
al. Jaworowa 19, 53-122 Wroc³aw; [email protected]
**Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4,
00-975 Warszawa; [email protected]
418
z metodyk¹ obowi¹zuj¹c¹ przy realizacji Szczegó³owej
mapy geologicznej Polski w skali 1: 50 000. Zosta³a ona
szczegó³owo omówiona we wczeœniejszych pracach (Trembaczowski, 1961, 1967; Rzechowski, 1971, 1974; Krzyszkowski & Czerwonka, 1994; Czerwonka, 1998;, Lisicki,
2003). Dla ustalenia pozycji litostratygraficznej osadów
wystêpuj¹cych w stropie i sp¹gu datowanych palinologicznie utworów najwiêksze znaczenie mia³a petrografia glin
zwa³owych i badania minera³ów ciê¿kich. Otrzymane wyniki analizowano, porównuj¹c je ze stanowiskami stratotypowymi, wystêpuj¹cymi w zachodniej Wielkopolsce i
Pojezierzu Pomorskim (Czerwonka i in., 1997; Krzyszkowski & Czerwonka, 1994). Porównywano je równie¿ z wynikami badañ litologiczno-petrograficznych prowadzonych
we wschodniej Brandenburgii (Brose i in., 2001).
Seriê osadów jeziorno-bagiennych, wystêpuj¹cych
miêdzy poziomami glin zwa³owych, a reprezentowanych
przez gytiê z domieszk¹ skorupek, torfy, mu³ki i piaski
pylaste, opracowano metod¹ analizy py³kowej.
Górzyca
N
G ie
e rmm c y
S³ub
i
c
an
k
G o rg i Prze
y
³om
e
o
f
O
ne ar
t
S ³u b h e O d ra dry
ic e
R iv e
r
W ramach realizacji arkusza S³ubice nad Odr¹ (462) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 50 000 wykonano
otwór kartograficzny S³u-2 w Radówku (ryc. 1), 10 km na
zachód od Oœna Lubuskiego, w zachodniej czêœci Pojezierza
£agowskiego (Urbañski, 2000a). Omawiane stanowisko usytuowane jest na obszarze falistej wysoczyzny morenowej (ryc.
2) na wysokoœci 67 metrów n.p.m., w miejscu gdzie ods³aniaj¹
siê gliny zwa³owe zlodowacenia wis³y. Po³o¿one jest w pobli¿u
strefy marginalnej ukszta³towanej w czasie d³u¿szego postoju
l¹dolodu, w czasie fazy poznañskiej (¯ynda, 1967).
W otworze S³u-2 Radówek nawiercono utwory plejstocenu o mi¹¿szoœci ponad 200 metrów (Urbañski, 2000a, b).
Analiza danych archiwalnych i badania geofizyczne
œwiadczyæ mog¹ o tym, ¿e otwór zlokalizowany zosta³ w
obrêbie rynny subglacjalnej. Forma ta, zdaniem autora,
powsta³a po okresie g³ównych zaburzeñ glacitektonicznych, które stwierdzone by³y w tym rejonie w licznych
otworach wiertniczych i w podziemnej kopalni wêgla brunatnego w rejonie Spud³owa i Lasek Lubuskich (Urbañski,
2000a, b). Badania petrograficzne glin zwa³owych wystêpuj¹cych w jej obrêbie œwiadcz¹ o tym, ¿e rynna powsta³a
ju¿ w czasie zlodowacenia odry. Ponad utworami fluwioglacjalnymi i glinami zwa³owymi zlodowacenia warty wystêpuj¹ utwory organogeniczne sk³adaj¹ce z gytii zawieraj¹cej
muszle œlimaków i detrytus roœlinny oraz torfów. Dla nawierconych w otworze osadów jeziorno-bagiennych wykonano
analizê palinologiczn¹ i standardowe badania litopetrograficzne. Analiza palinologiczna i wyniki niektórych badañ
litologiczno-petrograficznych pozwoli³y na zakwalifikowanie serii osadów organogenicznych i klastycznych do zlodowacenia warty, interglacja³u eemskiego i zlodowacenia wis³y
(Urbañski & Winter, 2000; Winter, 1999).
Oœno Lubuskie
Radówek
S³u-2
Pojezierze £agowskie
£agów Lake land
S³ubice
POLSKA
POLAND
krawêdŸ erozyjna doliny Odry
erosional edge of the Odra Valley
5 km
Ryc. 1. Lokalizacja stanowiska S³u-2 Radówek
Fig. 1. Location of the S³u-2 Radówek site
Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 5, 2005
Owczary
Laski Lubuskie
Pamiêcin
1 km
Radówek
S³u-2
Radów
Golice
piaski i ¿wiry wodnolodowcowe górne zlodowacenie
upper fluvioglacial sands and gravels wis³y
mu³ki zastoiskowe
glacilacustrine silts
gliny zwa³owe
tills
piaski i ¿wiry lodowcowe
glacial sands and gravels
zlodowacenie wis³y
Vistulian Glaciation
piaski i ¿wiry wodnolodowcowe dolne
lower fluvioglacial sands and gravels
piaski pradolinne
sands of ice-marginal valley
piaski eoliczne
aeolian sands
piaski, ¿wiry deluwialne
deluvial sands and gravels
piaski i mu³ki kemów
sands and silts of kames
torfy
peats
otwory wiertnicze
boreholes
stanowiska palinologiczne
palinological sites
Vistulian
Glaciation
plejstocen
i holocen
nierozdzielony
undivided
Pleistocene
and Holocene
holocen
Holocene
linia przekroju geologicznego
line of a geological cross-section
Ryc. 2. Uproszczona mapa geologiczna omawianego rejonu
Fig. 2. Simplified geologic map of the study area
m n.p.m.
m a.s.l.
+100
W
Laski Lubuskie
E
Radówek
S³u-2
+ 90
m n.p.m.
m a.s.l.
+100
+ 90
+ 80
+ 80
+ 70
+ 70
+ 60
+ 60
+ 50
+ 50
+ 40
+ 40
+ 30
+ 30
+ 20
+ 20
+ 10
+ 10
0
torfy, gytie, mu³ki, i³y jeziorne
peats, gyttja, silts, limnic clays
mu³ki wêgliste
carbonaceus silts
piaski kwarcowe
quartzitic sands
miocen œrodkowy
Middle Miocene
piaski i ¿wiry wodnolodowcowe dolne
lower fluvioglacial sands and gravels
wêgiel brunatny
brown coal
piaski wodnolodowcowe
fluvioglacial sands
gliny zwa³owe
tills
¿wiry, piaski rynny subglacjalnej
gravels and sands
of a subglacial trough
piaski wodno-lodowcowe
fluvioglacial sands
zlodowacenie sanu
Sanian Glaciation
zlodowacenie odry
Odranian Glaciation
gliny zwa³owe
tills
piaski i ¿wiry zwa³owe
glacial sands and gravels
piaski rzeczne
fluvial sands
0
interglacja³ eemski
Eemian Interglacial
mu³ki i piaski zastoiskowe
glacilacustrine silts and sands
gliny zwa³owe
tills
piaski i ¿wiry zwa³owe
glacial sands and gravels
piaski pradolinne
sands of ice-marginal valley
piaski eoliczne
aeolian sands
zlodowacenie warty
Warthanian Glaciation
zlodowacenie wis³y
Vistulian Glaciation
piaski humusowe
humic sands
zlodowacenie wis³y - holocen
Vistulian - Holocene
holocen
Holocene
piaski wodnolodowcowe
fluvioglacial sands
powierzchnia postglacitektoniczna
postglacitectonical surface
nasuniêcia glacitektoniczne
glacitectonical thrusts
otwory wiertnicze
boreholes
Laboratoryjne przygotowanie próbek opracowanych metod¹ analizy py³kowej polega³o
na rozpuszczeniu wêglanu wapnia w 10% HCl.
Nastêpnie próbki gotowano w 7% KOH.
Oddzielenie frakcji mineralnej od organicznej
nast¹pi³o z u¿yciem cieczy ciê¿kiej (wodny
roztwór jodku kadmu i jodku potasu).
W³aœciw¹ maceracjê przeprowadzono stosuj¹c
zmodyfikowan¹ metodê acetolizy wed³ug Erdtmanna.
Przy obliczeniach procentowych sumê podstawow¹ równ¹ 100% stanowi³ py³ek drzew,
krzewów i krzewinek (AP) oraz l¹dowych
roœlin zielnych (NAP). Procentowy udzia³
py³ku roœlin wodnych, zarodników, planktonu i
palinomorf redeponowanych by³ obliczony w
stosunku do sumy podstawowej.
Opracowane wyniki s¹ zilustrowane procentowym diagramem palinologicznym.
Litostratygrafia
W œrodkowej czêœci profilu (g³êb. ok. 60 m)
na osadach zlodowacenia odry, wype³niaj¹cych
omawian¹ wczeœniej rynnê subglacjaln¹, le¿y
25 m seria utworów fluwioglacjalnych. Na niej
zalega 18,5 m warstwa gliny zwa³owej zaliczana ju¿ do zlodowacenia warty (ryc. 3, 4). Szaropopielata, piaszczysto-¿wirowa glina zwa³owa
nawiercona zosta³a na g³êb. od 46,0 do 27,5 m.
Wspó³czynniki petrograficzne tej gliny odpowiednio wynosz¹: O/K=1,16, K/W=0,92,
A/B=1,03 (Marcinkowski 2000). Wysoki jest
udzia³ sk³adników lokalnych (14–18%) oraz
wêglanowoœæ (5–21%) (ryc. 5). W grupie ska³
lokalnych dominuje kwarc, wapienie i piaskowce, ma³y natomiast jest udzia³ krzemieni.
Ponad t¹ glin¹ zwa³ow¹ wystêpuje 4 metrowa warstwa piasków i ¿wirów wodnolodowcowych zwi¹zana z faz¹ recesji zlodowacenia
warty (ryc. 3).
Utwory organogeniczne nawiercono na
g³êb. 20,5–23,0 m (ryc. 4). Sk³adaj¹ siê one z
laminowanej gytii ró¿owej i zielonkawej z przewarstwieniami ilastymi, zawieraj¹cej muszle
œlimaków i detrytus roœlinny, która ku górze
przechodzi w torfy. Na podstawie badañ palinologicznych opisane wy¿ej utwory organogeniczne zosta³y zaliczone do interglacja³u
eemskiego (Winter, 1999), co zostanie szczegó³owo omówione w dalszej czêœci pracy.
Profil utworów interglacjalnych koñcz¹
laminowane piaski zawieraj¹ce substancjê organiczn¹, wystêpuj¹ce na g³êb. 13,0 do 16,4 m,
sk³adaj¹ce siê we frakcji minera³ów ciê¿kich
g³ównie z amfibolu (36,0–41,0%), granatów
¬
Ryc. 3. Przekrój geologiczny przez utwory plejstoceñskie
piêtra niezaburzonego glacitektonicznie
Fig. 3. Geologic section of Pleistocene sediments of
an undisturbed glacitectonic unit
419
Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 5, 2005
(28,0–36,0%), epidotu (8%), dystenu (8%), i apatytu (5%).
Na podstawie sk³adu mineralogicznego i pozycji geologicznej utwory te zosta³y zaliczone do osadów rzecznych.
W stropie utworów plejstoceñskich, na g³êb. 1,0 do
13,0 m wystêpuje popielata, piaszczysto-pylasta glina
zwa³owa charakteryzuj¹ca siê przewag¹ wapieni nad
ska³ami krystalicznymi, du¿ym udzia³em piaskowców
lokalnych (16%) oraz wysok¹ wêglanowoœci¹ (do 20%).
Wspó³czynniki petrograficzne (ryc. 5) s¹ nastêpuj¹ce:
O/K=1,26; K/W=0,79; A/B=1,26 (Marcinkowski, 2000).
Wyniki analizy py³kowej
Próby do badañ palinologicznych pobrano w otworze
Rze-1 z g³êb. 18,75–23,30 m. W diagramie py³kowym z
Radówka (ryc. 5) wydzielono 10 lokalnych zespo³ów
poziomów py³kowych L PAZ oznaczonych sygnatur¹ Ra.
Poziom Ra 1 Hippophaë — NAP (g³êb. 23,25–23,30 m)
Poziom z maksymalnym udzia³em Hippophaë —
13,8% cechuje dominacja AP z przewag¹ py³ku Pinus
sylvestris typ. NAP s¹ reprezentowane przez Poaceae i
Cyperaceae. WyraŸny jest udzia³ taksonów œwiat³olubnych
Artemisia, Chenopodiaceae, Ephedra distachya, E. fragilis
i Helianthemum. Obecny jest py³ek Betula nana.
Poziom Ra 2 Betula (g³êb. 23,20 m)
Poziom charakteryzuje maksymalna wartoœæ Betula —
40,2%. Zanika py³ek Hippophaë i innych heliofitów.
Poziom Ra 3 Pinus sylvestris typ-Betula-Ulmus (g³êb.
23,15 m)
W poziomie wyznaczonym przez jedn¹ próbkê roœnie
udzia³ Pinus sylvestris typ do 72%, a maleje Betula. Py³ek
Ulmus i Quercus zyskuje na wartoœci.
Otwór S³u-2 Radówek
Borehole S³u-2 Radówek
+ 65,0 m n.p.m
m a.s.l.
4,2
zlodowacenie wis³y
Vistulian Glaciation
glina piaszczysta szara
grey sandy till
7,0
glina ilasta szara
grey clayey till
12,8
13,0
piasek gliniasty z substancj¹ organiczn¹
loamy sand with organic material
zlodowacenie warty
Warthanian Glaciation
interglacja³ eemski
Eemian Interglacial
piasek zailony szaro-zielony
clayey, grey-green sand
16,4
16,8
20,5
22,0
22,5
22,7
23,2
23,5
25,2
25,6
27,5
piasek be¿owopopielaty
beige-grey sand
piasek drobnoziarnisty popielaty, laminowany
grey, fine-grained, laminated sand
torf czarny
black peat
kreda jeziorna laminowana z muszlami œlimaków
laminated lacustrine chalk with shells of gastropods
kreda jeziorna laminowana zielona i czerwona z laminami ilastymi
green and red laminated chalk with clay lamnae
i³ zielonopopielaty
green-grey clay
piasek ró¿noziarnisty szary ze ¿wirem
grey, various grained sands with gravels
piasek ró¿noziarnisty szary, pylasty
grey, various grained, dusty sands
piasek ró¿noziarnisty szary, ze ¿wirem i g³azikami
grey, vari-size grained sands with gravels and boulders
glina zwa³owa piaszczysta szara ze ¿wirem
grey, sandy till with gravels
33,8
Ryc. 4. Szczegó³owy profil litologiczny badanych osadów
Fig. 4. Detailed lithological profile of studied sediments
420
Poziom Ra 4 Quercus-Fraxinus (pr. nr 18–20; g³êb.
22,95–23,10 m)
Quercus (27,9%) i Ulmus (4,6%) osi¹gaj¹ maksymalne
wartoœci dla profilu. W starszej czêœci poziomu udzia³
py³ku Betula jest wyraŸny, w m³odszej rosn¹ zdecydowanie wartoœci Corylus.
Poziom Ra 5 Corylus-Alnus-Taxus (g³êb. 22,35–22,85
m)
W poziomie z najwy¿szymi wartoœciami Corylus
(36,9–49,9%) spada frekwencja Quercus. Py³ek Alnus kulminuje (13,0–17,1%). Obecny jest Carpinus. Krzyw¹
ci¹g³¹ tworzy py³ek Tilia cordata typ i T. platyphyllos typ.
Niskie wartoœci cechuje Taxus (1,7%). Pojawia siê Hedera
helix i Viscum.
Poziom Ra 6 Carpinus-Picea (g³êb. 22,05 m)
Poziom wyznaczony jedn¹ próbk¹ cechuje najwy¿sza
wartoœæ py³ku Carpinus — 36,9%. Udzia³ Picea przekracza 6%.
Poziom Ra 7 Picea-Abies-Carpinus (g³êb. 21,85 m)
Py³ek Picea (19,4%) i Abies (8,1%) osi¹ga maksymalne wartoœci. Wystêpuje Carpinus. Zanika py³ek Hedera
helix i Viscum
Poziom Ra 8 Pinus sylvestris typ-Picea (g³êb. 20,90–
21,65 m)
W poziomie dominuje py³ek drzew. Pinus sylvestris typ
osi¹ga najwy¿sze wartoœci (66,4–83,1%). Krzyw¹ ci¹g³¹
wystêpuje Picea (3,7–9,0%), Carpinus (2,3–6,1%) i Abies
(0,4–1,8).
Poziom Ra 9 Pinus sylvestris typ- NAP -Calluna vulgaris (g³êb. 19,60–20,50 m)
Spadek udzia³u AP jest zwi¹zany ze spadkiem wartoœci Pinus sylvestris typ i Carpinus. Rosn¹cy udzia³ NAP
koreluje siê ze wzrostem wartoœci Poaceae, Cyperaceae i
Artemisia. Najwy¿szy udzia³ osi¹ga py³ek Calluna vulgaris (7,4%) i Ericaceae.
Poziom Ra 10 Poaceae-Artemisia (g³êb. 18,75 m)
Cech¹ charakterystyczn¹ poziomu jest bardzo wysoki
udzia³ py³ku roœlin zielnych i ich ró¿norodnoœæ taksonomiczna. Najwy¿sz¹ wartoœæ osi¹ga py³ek Poaceae —
15,2%, Cyperaceae — 8% i Artemisia — 8%.
Historia roœlinnoœci
Flora py³kowa poziomu Ra 1 wskazuje na wystêpowanie rozmaitych zbiorowisk roœlinnych. Wysoki udzia³
py³ku taksonów œwiat³olubnych i py³ku na wtórnym z³o¿u
dowodzi wystêpowania procesów erozyjnych zwi¹zanych
z brakiem zwartej pokrywy roœlinnej. Wprawdzie py³ek
sosny osi¹ga wartoœci powy¿ej 50%, ale czêœciowo mo¿e
pochodziæ z dalekiego transportu.
Wysokie wartoœci py³ku rokitnika (Hippophaë), obecnoœæ ja³owca (Juniperus), wierzby (Salix) i brzozy (Betula
nana typ) œwiadcz¹ o znacznej roli zbiorowisk krzewiastych na ró¿norodnych siedliskach. Zbiorowiska roœlin
zielnych z udzia³em Poaceae, Cyperaceae i bylic (Artemisia) oraz Chenopodiaceae równie¿ odgrywaj¹ znacz¹c¹
rolê. Wartoœci py³ku sosny Pinus sylvestris typ powy¿ej
50% i brzozy (Betula) powy¿ej 10% dokumentuj¹ obecnoœæ luŸnych lasów sosnowo-brzozowych. Na podstawie
charakterystyki roœlinnoœci poziom Ra 1 mo¿na odnieœæ do
póŸnego glacja³u.
Znacz¹ca zmiana roœlinnoœci i osadu nast¹pi³a w poziomie Ra 2. Brak py³ku taksonów œwiat³olubnych i na wtórnym z³o¿u, i pocz¹tek akumulacji gytii œwiadcz¹ o
postêpuj¹cym zwarciu pokrywy roœlinnej i polepszeniu siê
Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 5, 2005
Otwór S³u-2 Radówek
Borehole S³u-2 Radówek
zlodowacenie
warty
Warthanian
Glaciation
interglacja³ zlodowacenie
wis³y
eemski
Vistulian
Eemian
Interglacial Glaciation
+ 65,0
m n.p.m
m a.s.l.
minera³y ciê¿kie
heavy minerals
10% 20%
0
10
obtoczenie kwarcu
quartz roundness
petrografia glin
till petrography
CaCO3
wspó³czynnik
petrograficzny
petrographic
coefficients
2,1 Dp/Wp=0,04
1,7
1,3
0,9
0,5
O/K K/W A/B
G4
20
29,9%
Dp/Wp=0,05
30
40
ska³y lokalne
local rocks
2,1
1,7
1,3
0,9
0,5
G3
50
18,2%
O/K K/W A/B
60
70
80
90
zlodowacenie
odry
Odranian
Glaciation
100
110
120
130
G2
2,1
1,7
1,3
0,9
0,5
140
Dp/Wp=0,02
20,3%
O/K K/W A/B
150
160
Litologia
Lithology
piaski
sands
piaski i ¿wiry
sands and
gravels
¿wiry
gravels
G2 – glina typu Dopiewiec
Dopiewiec till
Minera³y ciê¿kie
Heavy minerals
piaski pylaste
silty sands
gliny zwa³owe
tills
mu³ki
silts
gliny piaszczyste
sandy tills
i³y piaszczyste
clays and sands
gliny pylaste
silty tills
G3 – glina typu Narratów/Karolewo
Narratów/Karolewo till
wêgiel brunatny
brown coal
G4 – glina typu Maliniec
Maliniec till
Petrografia glin
Till petrography
ska³y pó³nocne
northern rocks
ska³y krystaliczne (Kr)
crystalline rocks
dolomity (Dp)
dolomites
wapienie ba³tyckie (Wp)
Baltic limestones
piaskowce i kwarcyty (Qp)
sandstone and quartzite
cyrkony
zirkon
apatyt
apatite
amfibole
amphibole
turmaliny
tourmalline
pirokseny
piroxene
epidot
epidote
dysten
cyanite
biotyt
biotite
staurolit
staurolite
rutyl
rutile
chloryt
chlorite
andaluzyt
andalusite
sylimanit
sillimanite
inne minera³y
other minerals
Obtoczenie kwarcu
Quartz roundness
ziarna czêœciowo obtoczone
partialy rounded grains
ziarna obtoczone
well rounded grains
ska³y lokalne
local rocks
ziarna kanciaste
angular grains
WskaŸniki petrograficzne
Petrographic coefficients
ska³y lokalne
local rocks
wapienie
limestones
piaskowce
sandstones
mu³owce paleogeñskie
Paleogene mudstones
mu³owce neogeñskie
Neogene mudstones
kwarc
quartz
krzemienie
flints
konkrecje pirytowe
pyrite concretions
konkrecje fosforytowe
phosphorite concretions
okruchy wêgla brunatnego
brown coal particles
inne ska³y
other rocks
granaty
garnet
O= Wp+Dp+Qp+Lp
K=Wp+Dp
A=Wp+Dp+Lp
B=Kr+Qp
Ryc. 5. Wyniki badañ litopetrograficznych osadów z otworu S³u-2 Radówek
Fig. 5. Results of lithopetrographical investigations of the sediments from the S³u-2 Radówek
421
Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 5, 2005
œwiadczy o malej¹cym udziale tego drzewa w drzewostanach. Przeobra¿enia zachodz¹ce w zbiorowiskach
zwi¹zane by³y z och³odzeniem i zwiêkszonymi opadami.
Maksymalny rozwój lasów sosnowych z domieszk¹
œwierka przypada na poziomy Ra 8 i Ra 9. W poziomie Ra 8
wystêpuj¹ jeszcze drzewa ciep³olubne reprezentowane
przez d¹b i grab. Runo tworzy³y krzewinki z rodzaju Ericaceae, a wrzos zwyczajny porasta³ œwietliste polany. W niewielkim stopniu uleg³ zmianie charakter lasów w poziomie
Ra 9, które sta³y siê bardziej luŸne. Wskazuje na to rosn¹cy
powy¿ej 20% udzia³ py³ku roœlin zielnych. Zbiorowiska
roœlin zielnych wystêpuj¹cych na siedliskach otwartych
tworzy³y g³ównie trawy, turzycowate i bylice. Na kwaœnych
glebach piaszczystych dosz³o do rozwoju wrzosowisk.
Poziom Ra 10 prezentuje ju¿ roœlinnoœæ zwi¹zan¹ ze
zlodowaceniem. Spadek wartoœci py³ku Pinus sylvestris
typ œwiadczy o regresie lasów sosnowych. Nastêpuje nasilenie procesów erozyjnych wyra¿one wzrostem wartoœci
py³ku roœlin trzeciorzêdowych i obecnoœci¹ py³ku taksonów ciep³olubnych oraz Alnus wystêpuj¹cych na wtórnym
z³o¿u. Otwarcie krajobrazu sprzyja ekspansji zbiorowisk
roœlin zielnych z udzia³em traw, bylic i turzycowatych.
warunków klimatycznych. Nast¹pi³ zanik zbiorowisk krzewiastych i zielnych zwi¹zanych z siedliskami otwartymi.
Rozprzestrzenia³y siê lasy sosnowo-brzozowe, w których
wzrasta³a rola brzozy z maksymalnym udzia³em
wynosz¹cym 40% dla ca³ego interglacja³u.
W poziomie Ra 3 na miejsce wycofuj¹cej siê brzozy
wkracza³a sosna. Wi¹z stanowi³ ju¿ wa¿ny sk³adnik lasów.
Dalsze ocieplenie klimatu powodowa³o rozprzestrzenianie
siê dêbu, a obecnoœæ py³ku jesionu i klonu mo¿e dowodziæ
istnienia lasów ³êgowych.
Wypieranie sosny i brzozy pocz¹tkowo przez d¹b, a
póŸniej przez leszczynê wi¹¿e siê z przeobra¿eniami
zachodz¹cymi w zbiorowiskach leœnych poziomu Ra 4.
Uformowa³y siê lasy dêbowo-sosnowe, w podszycie których wkracza³a leszczyna. Kulminacja py³ku wi¹zu i obecnoœæ jesionu, klonu oraz pocz¹tek krzywej olszy jest
wyrazem istnienia lasów ³êgowych, w których mog³y
rosn¹æ te drzewa. Oceanizacja klimatu by³a przyczyn¹
pojawienie siê bluszczu (Hedera) i jemio³y (Viscum).
W poziomie Ra 5 kulminacjê osi¹ga py³ek leszczyny
wchodz¹cej w sk³ad podszycia, ale prawdopodobnie tak¿e
tworz¹cej samodzielne zbiorowiska krzewiaste (Mamakowa, 1989). Nastêpuj¹ce zjawisko wzbogacania zbiorowisk
leœnych o nowe sk³adniki lipê, grab i cis wyra¿aj¹ce siê tworzeniem krzywych ci¹g³ych. Postêpuj¹ca ekspansja olszy
sugeruje tworzenie siê ³êgów olszowo-wi¹zowych oraz
lasów bagiennych z olsz¹. W podszyciu nadal rós³ bluszcz
(Hedera), a na rozmaitych drzewach paso¿ytowa³a jemio³a.
Zdecydowane zmiany w zbiorowiskach leœnych
nast¹pi³y w poziomie Ra 6, w które wkroczy³ grab i œwierk
wypieraj¹c leszczynê. Nast¹pi³o formowanie siê lasów
mieszanych, prawdopodobnie o typie gr¹du (Tomanek,
1994), z grabem i œwierkiem oraz dêbem, lip¹, wi¹zem,
cisem i leszczyn¹. Wzbogacanie siê lasów w jod³ê i œwierk
nast¹pi³o w poziomie Ra 7. Udzia³ tych drzew nie by³ zbyt
wysoki, ale wyraŸny. Ze zbiorowisk leœnych wycofa³ siê
cis, jesion i wi¹z i bluszcz. Spadek udzia³u py³ku grabu
Korelacje stratygraficzne serii organogenicznej
profilu z Radówka
Botryococcus
Pediastrum
Varia
suma trzeciorzêdowych
total Tertiary
Dinoflagellata
Ra 10
zlodowacenie
wis³y
Vistulian
Glaciation
1875
Cyperaceae
Ericaceae
Chenopodiaceae
Thalictrum
Helianthemum
Calluna vulgaris
Potamogeton
Myriophyllum verticillatum
Typha/Sparganium
Typha latifolia
Polypodiaceae
Equisetum
Osmunda cinnamomea t.
Sphagnum
Picea
Abies
Sambucus
Myrica
Hedera helix
Viscum
Artemisia
Poaceae
Alnus
ZIELNE I KRZEWINKI
HERBS AND DWARFS
Taxus
Tilia cordata t.
Tilia platyphyllos t.
Carpinus
Acer
Fraxinus
Corylus
Ulmus
Quercus
NAP
Betula
AP
Salix
Juniperus
Hippophae rhamnoides
Betula nana t.
Ephedra
Pinus sylvestris t.
G£ÊBOKOŒÆ (cm)
DEPTH (cm)
LITOLOGIA
LITHOLOGY
DRZEWA I KRZEWY
TREES AND SHRUBS
LOKALNE POZIOMY ZESPO£ÓW PY£KOWYCH
LOCAL POLLEN ASSEMBLAGE ZONES
L PAZ
Sukcesja py³kowa zarejestrowana w osadach z g³.
23,3–18,75 m w profilu Radówek obejmuje schy³ek zlodowacenia, sukcesjê intreglacja³u eemskiego z typow¹ dla
niego kolejnoœci¹ pojawiania siê drzew i leszczyny: Betula, Pinus, Ulmus, Quercus-Fraxinus, Corylus, Alnus,
Taxus, Tilia, Carpinus, Picea, Abies i Pinus oraz pocz¹tek
zlodowacenia wis³y.
Diagram py³kowy rozpoczynaj¹ spektra (poziom Ra 1)
ze stosunkowo wysokim udzia³em py³ku rokitnika (Hippophaë) nale¿¹ce do póŸnego glacja³u. Z rejonu Wielkopolski w wielu stanowiskach py³ek rokitnika pojawia siê, ale
1960
2000
Ra 9
2025
2090
2110
2125
Ra 8
2150
2165
2185
2205
Ra 7
Ra 6
interglacja³ eemski
Eemian Interglacial
2050
2235
Ra 4
Ra 2-3
Ra 1
mu³ek piaszczysty z humusem
sandy silts with humus
torf
peat
gytia
gyttja
gytia ze skorupkami miêczków
gyttja with molluscs shells
torf laminowany gyti¹
peat laminated by gyttja
mu³ek z detrytusem roœlinnym
silt with detritus of plants
Ryc. 6. Radówek — uproszczony diagram py³kowy
Fig. 6. Radówek – simplified pollen diagram
422
%
‰
zlodowacenie
warty
Warthanian
Glaciation
Ra 5
2270
2285
2305
2315
2325
Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 5, 2005
raczej sporadycznie (Kuszell, 1997; Malkiewicz, 2002;
Tobolski, 1991).
W Polsce wysokie wartoœci Hippophaë zosta³y stwierdzone w profilu Warszawa Wawrzyszew i zosta³y w³¹czone do poziomów reprezentuj¹cych póŸny glacja³
zlodowaceñ œrodkowopolskich s.l. (Mamakowa, 1989). W
profilu z Radówka poziom Ra 1 z Hippophaë zosta³ równie¿ w³¹czony do tego glacja³u i skorelowany z poziomem
LG MPG NAP-Hippophaë-Juniperus L PAZ wydzielonego
przez Mamkow¹ (1989) w póŸnoglacjalnej sekwencji
poziomów py³kowych opisanych dla stanowiska Warszawa Wawrzyszew. Wyró¿nienie poziomu z wysokim
udzia³em rokitnika, potwierdza sugestiê K. Mamakowej
(1989) o szerszym wystêpowaniu tego zjawiska na terenie
Polski ni¿ wynika to z dotychczasowych badañ. Podobny
przebieg sukcesji wyra¿aj¹cy siê wysokim udzia³em py³ku
Hippophaë u schy³ku zlodowacenia saale charakterystyczny jest równie¿ dla profili ze wschodnich Niemiec (Menke
& Tynni, 1984; Strahl, 2000).
Poziomy Ra 2–Ra 8, wyró¿nione w diagramie z
Radówka, mo¿na bezsprzecznie korelowaæ z regionalnymi
poziomami py³kowymi R PAZ opisanymi przez Mamakow¹ (1989) dla interglacja³u eemskiego i wczesnego
stadia³u zlodowacenia wis³y, jak równie¿ z poziomami
wyró¿nionymi przez Tobolskiego (1991) dla regionu
koniñskiego (tab. 1).
Poziom Ra 9 wi¹zany z regionalnymi poziomami E7
Pinus R PAZ (Mamakowa, 1989; Tobolski, 1991) prezentuje siê nieco odmiennie. W poziomie jest notowany jedynie niewielki wzrost wartoœci py³ku Betula, natomiast
krzyw¹ ci¹g³¹ z wartoœciami dochodz¹cymi do 7% wystêpuje py³ek wrzosu pospolitego (Calluna vulgaris). Zbli¿one zjawisko mo¿na obserwowaæ w diagramie py³kowym
z profilu Klinge (wschodniej Brandenburgia) (Strahl,
2000), w którym w poziomie 10 LPAZ udzia³ py³ku Calluna vulgaris przekracza 22%, a nastêpnie w poziomie 11 L
PAZ, ostatnim poziomie nale¿¹cym do interglacja³u eemskiego, stopniowo zanika.
Podobnie kszta³tuje siê krzywa Sphagnum z wartoœciami powy¿ej 14%. Znacz¹ce wartoœci osi¹ga py³ek bylic
(Artemisia) — powy¿ej 5%. Taki typ flory py³kowej
wi¹¿¹cy siê z och³odzeniem i zwilgotnieniem klimatu oraz
przeobra¿eniami gleb jest charakterystyczny dla przejœcia
eem/vistulian
w
pó³nocno-zachodniej
Europie
(Urban-Kuttel, 1993). Zbli¿on¹ charakterystykê ma równie¿ schy³ek interglacja³u eemskiego w profilu Rzecino
(Winter, 2002). W poziomie korelowanym z poziomem E7
— Pinus R PAZ pojawia siê py³ek Calluna vulgaris w
znacznych iloœciach, a Betula ma niewielki udzia³. Nowe
dane uzyskane z obu profili potwierdzaj¹ wniosek Mamakowej (1989) o regionalnym zró¿nicowaniu poziomu E7.
W pó³nocno-zachodniej Polsce rola jod³y i innych drzew
ciep³olubnych oraz brzozy w zbiorowiskach by³a raczej
niedu¿a, natomiast wyraŸniejszy by³ udzia³ wrzosu zwyczajnego i innych krzewinek z rodziny Ericaceae.
Korelacja litostratygraficzna osadów w stropie i sp¹gu
interglacjalnej serii organogenicznej
Datowane utwory organogeniczne le¿¹ miêdzy dwoma
poziomami glin zwa³owych. Z uwagi na wykonane badania petrograficzne omawianych glin otwór S³u-2 Radówek
jest wa¿nym stanowiskiem stratotypowym (ryc. 5).
Glinê podœcielaj¹c¹ utwory eemskie na podstawie
wspó³czynników petrograficznych mo¿na korelowaæ z glinami typu Karolewo i Naratów, które uwa¿ane s¹ za gliny
zlodowacenia warty. Ma³y udzia³ krzemieni (do 2,9%) i
dominuj¹cy udzia³ kwarcu, wapieni i piaskowców w grupie ska³ lokalnych w obrêbie tego osadu jest charakterystyczny raczej dla glin typu Naratów wydzielanych na
WysoczyŸnie Leszczyñskiej (Czerwonka i in., 1997).
Warstwê gliny le¿¹c¹ ponad utworami eemskimi, na
podstawie wspó³czynników petrograficznych mo¿na korelowaæ z glin¹ typu Maliniec (T9A), której stratotyp zosta³
okreœlony w rejonie Konina (Pazdur i in., 1981). Od glin z
rejonu wschodniej Wielkopolski glina ta ró¿ni siê jednak
znacznie podwy¿szon¹ zawartoœci¹ mu³owców paleogeñskich (5,1%). Badany osad jest wa¿nym reperem dla
zakwalifikowania do zlodowacenia wis³y glin zwa³owych
z rejonu Wysoczyzny Lubuskiej i wschodniej Brandenburgii. W odleg³oœci kilkunastu kilometrów, w
Tab. 1. Korelacja lokalnych poziomów py³kowych L PAZ wydzielonych w kierunku zachodnim, wystêpuj¹ gliny
diagramie palinologicznym Radówka z regionalnymi poziomami py³kowymi zwa³owe o analogicznych cechach petrograR PAZ wydzielonymi dla interglacja³u eemskiego i wczesnego zlodowacenia ficznych. W ods³oniêciach Owczary, Vevais i
wis³y dla regionu koniñskiego i dla Polski
Neu Werbig gliny maj¹ identyczne
Table 1. Correlation local pollen assemblages zones L PAZ distinguished in the
Radówek pollen diagram with Regional Pollen Assemblage Zones R PAZ distin- wspó³czynniki petrograficzne. Natomiast gliguished for Eemian Interglacial and Early Vistulian for Konin region and for ny z otworu kartograficznego Kostrzyn
(O/K=1,13, K/W=1,35, A/B=0,73), które
Poland
uwa¿ane s¹ za utwór powsta³y w czasie zloPAZ
R PAZ
dowacenia wis³y maj¹ ju¿ inne w³asnoœci
L PAZ
Tobolski (1991)
Mamakowa (1989)
petrograficzne.
Ra 10 Poaceae-Artemisia
V 1 Artemisia-NAP
V 1 Gramineae-ArtemisiaPewne lokalne ró¿nice w sk³adzie litopeBetula nana
trograficznym glin tego samego zlodowaceRa 9 Pinus sylvestris typ7 Pinus
E 7 Pinus
nia mog¹ wystêpowaæ w strefie granicznej
NAP-Calluna vulgaris
miêdzy dwoma potokami lodowymi. Ró¿nice
Ra 8 Pinus sylvestris typ-Picea 7 Pinus
E 7 Pinus
te mog¹ byæ równie¿ spowodowane innym
Ra 7 Picea-Abies-Carpinus
6 Picea-Abies
E 6 Picea-Abies-Alnus
stopniem wietrzenia glin po ich zdeponowaRa 6 Carpinus-Picea
5 Carpinus
E 5 Carpinus-Corylus-Alnus
niu w czasie ocieplenia klimatu (Lisicki,
2003).
Ra 5 Corylus-Alnus-Taxus
4 Corylus
E 4 Corylus-Quercus-Tilia
W miejscowoœci Laski Lubuskie
Ra 4 Quercus-Fraxinus
3 Quercus
E3 Quercus-Fraxinus-Ulmus
po³o¿onej
4 km na NW od Radówka (ryc. 2),
Ra 3 Pinus sylvestris typ2 Pinus-Betula
E 2 Pinus-Betula-Ulmus
opisano podobnie wykszta³cone stanowisko
Betula-Ulmus
eemskie (Janczyk-Kopikowa, 1972; SkompRa 2 Betula
1 Betula
E 1 Pinus-Betula
ski, 1980, 1981). Do interglacjalnych osadów
Ra 1 Hippophaë-NAP
LG MPG NAP-Hippophaë
organogenicznych Skompski (1980) zaliczy³
423
Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 5, 2005
gytiê wapienn¹ zawieraj¹c¹ skorupki œlimaków, le¿¹c¹ na
g³êb. 47,2–45,7 m n.p.m. oraz bia³y piasek drobno- i œrednioziarnisty, ubogi w skalenie. Podobnie jak w Radówku,
na g³êb. 51,4–67,7 m n.p.m. le¿y ciemnoszara glina
zwa³owa. Prawdopodobnie stanowisko w Radówku jak i w
Laskach Lubuskich reprezentuj¹ œrodowisko tego samego
zbiornika jeziornego.
Wnioski
Wykonane badania palinologiczne próbek z otworu
S³u-2 Radówek pozwoli³y na stwierdzenie, ¿e sedymentacja wystêpuj¹cych na g³êb. 23,3–18,75 m osadów nast¹pi³a
podczas schy³ku zlodowacenia warty, interglacja³u eemskiego i wczesnego stadia³u zlodowacenia wis³y.
Opracowanie palinologiczne wnios³o nowe dane na
temat zmian roœlinnoœci schy³ku zlodowacenia warty i
interglacja³u eemskiego w Polsce zachodniej. Cech¹ charakterystyczn¹ schy³ku zlodowacenia warty s¹ wysokie
wartoœci py³ku Hippophaë. Ten typ sukcesji póŸnoglacjalnej zbli¿ony do sukcesji z Warszawy-Wawrzyszewa nie ma
odpowiednika w innych sukcesjach z obszaru Wielkopolski, natomiast jest zbli¿ony do sukcesji schy³ku zlodowacenia saale z obszaru wschodniej Brandenburgii.
Wystêpuj¹ce w Laskach Lubuskich, datowane malakofaun¹ (Skompski, 1980) i analiz¹ py³kow¹ (Janczyk-Kopikowa)
stanowisko
eemskie
ma
analogiczn¹
charakterystykê i zalega na podobnej wysokoœci. Zdaniem
autorów oba profile mog¹ reprezentowaæ œrodowisko tego
samego zbiornika jeziornego.
Niezwykle cennym jest to, ¿e utwory eemskie z
Radówka le¿¹ miêdzy dwoma poziomami glin zwa³owych.
Z tego powodu otwór ten jest bardzo wa¿nym stanowiskiem stratotypowym, na podstawie którego mo¿na ustaliæ
litostratygrafiê glin zwa³owych w tym rejonie. Le¿¹ca
ponad utworami eemskimi 12 metrowa warstwa gliny
zwa³owej sta³a siê przez to wa¿nym reperem dla kwalifikacji glin zwa³owych zlodowacenia wis³y na WysoczyŸnie
Lubuskiej i we wschodniej Brandenburgii.
Glina le¿¹ca pod osadami eemskimi, na podstawie
korelacji z otworami stratotypowymi w Wielkopolsce,
zaliczono do zlodowacenia warty.
Literatura
BROSE F., LIPPSRTEU L., PIOTROWSKI A. & URBAÑSKI K. 2001
— Próba korelacji stratygraficznej glin w okolicy basenu
Kostrzyn–Bad Freienwalde. VII Konfer. Nauk. Stratygrafia plejstocenu
Polski: serie rzeczne i lodowcowe po³udniowej Opolszczyzny. 3–7
wrzeœnia, 2001:32.
CZERWONKA J. A. 1998 — Litostratygrafia glin lodowcowych: uwagi metodyczne. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 385: 113–125.
CZERWONKA J. A., DOBOSZ T. & KRZYSZKOWSKI D. 1997 —
Till stratigraphy and petrography of the northern part of Silesia
(southwestern Poland). Kwart. Geol., 41: 209–242.
CZERWONKA J. A. & KRZYSZKOWSKI D. 1994 — Pleistocene
stratigraphy and till petrography of the central Great Pland Lowland,
Western Poland. Folia Quater., 65: 7–71.
JANCZYK-KOPIKOWA Z. 1972 — Orzeczenie dotycz¹ce próbki z
miejscowoœci Laski, ark. S³ubice. CAG Pañstw. Inst. Geol.
424
KRZYSZKOWSKI D. &CZERWONKA J. A. 1994 — Korelacja litostratygraficzna osadów czwartorzêdowych z obszaru na po³udnie od
Szczecina. Acta Univer. Wratisl., 1702, Pr. Inst. Geograf., ser. A,
Geogr. Fiz., 7: 37–61.
KUSZELL T. 1997 — Palinostratygrafia osadów interglacja³u eemskiego i wczesnego vistulianu w po³udniowej Wielkopolsce i na Dolnym
Œl¹sku. Pr. Geol.-Min., 60: 1–69.
LISICKI S. 2003 – Litotypy I stratygrafia glin lodowcowych plejstocenu dorzecza Wis³y. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 177: 105.
MALKIEWICZ M. 2002 — The history of vegetation of the Eemian
Interglacial in the Great Polish Lowland. Acta Soc. Botanicorum Poloniae, 71: 311–321.
MAMAKOWA K. 1989 — Late Middle Polish Glaciation, Eemian and
Early Vistulian vegetation at Imbramowice near Wroc³aw and the pollen stratigraphy of this part of the Pleistocene of Poland. Acta Palaeobot., 29: 11–76.
MARCINKOWSKI B. 2000 — Badania litologiczno-petrograficzne
Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1 : 50 000, opracowanie
specjalne, ark. S³ubice n/O. CAG Pañstw. Inst. Geol.
MENKE B. & TYNNI R. 1984 — Das Eem — Interglazial und das
Weischelfrühglazial von Rederstall/Dithmarschen und ihre Bedeutung
für die mitteleuropäische Jungplestozän–Gliederung. Geol. Jb., A 76:
120.
RZECHOWSKI J. 1971 — Granulometryczno-petrograficzne w³asnoœci glin zwa³owych w dorzeczu górnej Widawki. Biul. Inst. Geol., 254:
111–156.
RZECHOWSKI J. 1974 — O litotypach glin zwa³owych dolnego i
œrodkowego plejstocenu na Ni¿u Polskim. Zesz. Nauk. UAM Geograf.,
10: 87–100.
SKOMPSKI S. 1980 — Nowe stanowiska miêczaków z osadów interglacjalnych w zachodniej Polsce. Biul. Inst. Geol., 321: 5–29.
SKOMPSKI S. 1981 — Stratygrafia osadów czwartorzêdowych Ziemi
Lubuskiej. Biul. Inst. Geol., 322: 152–163.
STRAHL J. 2000 — Detailergebnisse pollenanalytischer Untersuchungen an saalespätglazialen bis weischelfrühglazialen Sedimenten aus
dem Kiestagebau Hinterste Mühle bei Neubrandenburg (Mecklenburg
– Vorpommern). Brandenburgische Geowiss. Beitr., 7, 1/2: 29–40.
TOBOLSKI K. 1991— Biostratygrafia i paleoekologia interglacjalu
eemskiego i zlodowacenia Wis³y rejonu koniñskiego. [W:] W. Stankowski (red.), Przemiany œrodowiska geograficznego obszaru
Konin–Turek. UAM Poznañ: 45–87.
TOMANEK J. 1994 — Botanika leœna. PWRiL, Warszawa.
TREMBACZOWSKI J. 1961 — Przyczynki do metodyki badañ granulometryczno-petrograficznych utworów morenowych. Ann. UMCS, B,
16: 63–94.
TREMBACZOWSKI J. 1967 — Granulometryczno-petrograficzna
charakterystyka glin zwa³owych wysoczyzny pó³nocnokoniñskiej.
Pr. Inst. Geol., 48: 147–162.
URBAN-KÜTTEL B. 1993 — Role of heathland during Pleistocene
climatic changes in NW Europe. Scripta Geobot., 21: 147–153.
URBAÑSKI K, 2000 a — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w
skali 1 : 50 000, ark. S³ubice nad Odr¹. Arch. Pañstw. Inst.Geol.,
Wroc³aw.
URBAÑSKI K. 2000 b — Lithostratygraphy and genesis of Quaternary
deposits of western part of Lubusko Upland in Slubice region. Exkurs.
f. u. Veröfftl. GGW, 209 (2000) Berlin; 16–17.
URBAÑSKI K. & WINTER H. 2000 — Pozycja geologiczna osadów
interglacja³u eemskiego w Radówku (Pojezierze £agowskie). VII
Konf. Stratygrafia plejstocenu Polski, Stratygrafia czwartorzêdu i
zanik l¹dolodu na Pojezierzu Kaszubskim. £¹czyno, 4–8 wrzeœnia
2000 r.: 45–46.
WINTER H. 1999 — Orzeczenie dotycz¹ce wyników analizy py³kowej
15 próbek z profilu Radówek i 5 próbek z profilu Nowe Biskupice,
ark. S³ubice n/Odr¹. Arch. PIG Wroc³aw.
WINTER H. 2002 — Sukcesja py³kowa interglacja³u eemskiego i
wczesnego vistulianu w profilu Rzecino (Wysoczyzna £obeska —
Pojezierze Pomorskie). [W:] IX Konf. Stratygrafia plejstocenu Polski:
54–55.
¯YNDA S. 1967 — Geomorfologia przedpola moreny czo³owej stadia³u poznañskiego na obszarze Wysoczyzny Lubuskiej. Poznañ. Tow.
Przyj. Nauk. Pr. Kom. Geogr. Geol., 8: 193.