Psychologiczna interpretacja fenomenu nawrócenia / Romuald
advertisement
STUDIA PŁOCKIE tom XXXI/2003 Ks. Romuald Jaworski PSYCHOLOGICZNA INTERPRETACJA FENOMENU NAWRÓCENIA Nawrócenie religijne budziło od dawna zainteresowania wielu psychologów. Już w 1904 r. amerykański uczony G. Stanley Hall wniósł postulat, aby psychologia zajęła się przeżyciem nawrócenia religijnego. Po tym apelu znalazło się kilku psychologów, którzy podjęli ten temat w swoich pracach badawczych. Należeli do nich między innymi: Leuba, który w 1896 r. opublikował pierwszy psychologiczny artykuł na temat nawrócenia religijnego i E. Starbuck, który w latach 1899-1911 opublikował pierwszą książkę na ten temat. Tym, który najbardziej przyczynił się do rozwinięcia tego zagadnienia w psychologii był William James. W 1902 r., analizując zjawisko nawrócenia, dokonał istotnego rozróżnienia pomiędzy osobami „narodzonymi jednokrotnie" i osobami „narodzonymi dwukrotnie". Od czasu, kiedy psychologowie zajęli się analizą procesu nawrócenia, brak powszechnej zgody, co do definicji tego procesu. Jedne definicje kładą nacisk na zewnętrzne zmiany zachowania, inne zaś podkreślają fundamentalną reorganizację osobowości. Najczęściej nawrócenie (gr. metenoia, łac. comersio) rozumie się jako radykalną (nagłą lub stopniową, świadomą lub mimowolną) zmianę poglądów, zachowań, przekonań, a nawet przemianę całego życia wewnętrznego, całej osobowości, całościowej orientacji światopoglądowej i aksjologicznej jednostki ludzkiej, oraz całej sfery postaw, działalności i zachowań.' Nawrócenie oznacza zatem konieczność zmiany poglądów i postaw. 1. Nawrócenie jako proces Metanoia - przemiana dotyczy całej postawy człowieka, jego myślenia, uczuć, zachowań. Dokonuje się zatem na trzech poziomach i dotyczy zmiany myślenia, zmiany w sferze uczuć i ujawnienie nowych zachowań. Wszystko po to, aby dokonać odkrycia, że nie jest ważne, co inni o nas myślą, ale najpierw sam Bóg. W Bożej optyce każdy człowiek jest niepowtarzalnym Jego skarbem wyposażonym w liczne talenty i wspieranym łaską z wysoka dla realizacji swego człowieczeństwa. Należy zwrócić uwagę na różnorodność podejść psychologów do omawianego zagadnienia. 1 Por. J. Szmyd, Konwersje (nawrócenia) religijne, w: W. Szewczuk (red.), Encyklopedia psychologii, Warszawa 1998, s. 162-166. 148 PSYCHOLOGICZNA INTERPRETACJA FENOMENU NAWRÓCENIA Zdaniem Wiliama Jamesa nawrócenie jest procesem stopniowej lub nagiej zmiany, „dzięki której jaźń dotychczas rozszczepiona, świadomie zla, niższa i nieszczęśliwa jednoczy się i staje się świadomie sprawiedliwą, wyższą i szczęśliwą a wszystko przez mocniejsze oparcie się na podstawach religijnych".2 Religijne pojęcia, które zajmowały dotychczas peryferie świadomości, stają się przez ten proces centralne. James nie uwzględnia przy tym niezbędności Bożego działania, ani Bożej łaski. „W tej samej tradycji mieści się również podejście Alłporta". 3 Wyróżnił on trzy rodzaje tak zwanego przebudzenia religijnego, przy czym konwersję (nawrócenie) przyporządkował pierwszemu z nich. Jest ono wynikiem wyraźnego kryzysu w dotychczasowych przekonaniach, którego źródłem są określone traumatyczne wydarzenia w życiu jednostki. Ten rodzaj przebudzenia wywiera długotrwały, a niekiedy stały, wpływ dla dalszego rozwoju jednostki. Innym podejściem jest psychoanalityczna teoria konwersji, której podwaliny stworzył Freud w 1928 r. W tym ujęciu konwersja jest sposobem rozwiązania wypartego do podświadomości konfliktu dziecka wobec ojca. „W konsekwencji prowadzi to do identyfikacji z postacią ojca reprezentowanego symbolicznie w postaci Boga"/ Innym ujęciem jest potraktowanie konwersji jako skutku „prania mózgu", czyli wymuszonej zmiany świadomości zachodzącej pod wpływem specyficznych technik manipulacyjnych, takich jak zaburzanie snu, stosowanie szczególnej diety i kontaktów społecznych, przemoc fizyczna, czy stosowanie propagandy konwersyjnej. 5 Konwersja ta jest często określana jako „konwersja fałszywa", i jest jednym ze sposobów werbowania, szczególnie młodych ludzi, do sekt i nowych grup religijnych. Zjawisko konwersji można poddać również analizie z punktu widzenia psychologii społecznej. Można na nie spojrzeć przez pryzmat kontaktu z innymi ludźmi, czyli przez proces tak zwanego komunikowania społecznego. Elementami tego procesu, które należy rozpatrzyć dla celów takiej analizy są: nadawca (lider grupy religijnej), treść (ma ona silny ładunek emocjonalny, zarówno w sensie pozytywnym jak i negatywnym), kanał przekazu (najczęściej jest to przekaz bezpośredni „twarzą w twarz"), odbiorca (głównie młodzież o wykształceniu średnim lub nie pełnym wyższym).' Konwersja jest złożonym procesem w życiu człowieka. Należy zatem dostrzec teraz jego różnorodność. Scobie dzieli konwersję na: 2 W. James, Doświadczenia religijne, Warszawa 1958, s. 174. ' H. Grzymala-Moszczyńska, Psychologia religii, wybrane zagadnienia, Kraków 1991, s. 65. 4 Tamże, s. 66. Zdaniem Eriksona tak właśnie wyglądała konwersja Marcina Lutra. Był to sposób rozwiązania konfliktu z ojcem, a później z Kościołem, czemu towarzyszyły patologiczne skrupulanctwo, podejrzliwość, a nawet sadyzm moralny. Por. tamże. 1 Por. H. Grzymała-Moszczyńska, Konwersje i apostazje religijne, w: W. Szewczuk (red.), Encyklopedia..., dz. cyt., s. 158-162. ' Por. H. Grzymala-Moszczyńska, Psychologia... dz. cyt., s. 68-69. K S ROMUALD JAWORSKI 149 a) mimowolną - jest ona częścią całokształtu procesu socjalizacji jednostki; b) stopniową - jest ona wynikiem szeregu kolejnych zmian w świadomości jednostki, aż do całkowitej zmiany jej poglądów; c) gwałtowną - polega ona na natychmiastowym przyjęciu nowych poglądów religijnych. J. Makselon modyfikuje ten podział, wyróżniając nawrócenie: nagłe i stopniowe. a) Nawrócenie nagłe zachodzi pod wpływem dramatycznego doświadczenia. W tym nawróceniu samo szokujące przeżycie nie jest tak ważnym elementem, jak refleksja mu towarzysząca. W nawróceniu nagłym jest bowiem „świadomość specyficznego doświadczenia, że Bóg «wtargnął» do psychiki człowieka z czymś zupełnie nowym". 7 Większość takich nawróceń ma miejsce w młodości. Typowymi przykładami osób, które przeżyły taki rodzaj nawrócenia są: Św. Paweł pod Damaszkiem, św. Augustyn, A. Frossard. b) Nawrócenie stopniowe, czyli progresywne, oznacza właściwie nawracanie się, a więc pewien proces metanoi. Nawrócenie takie obrazują przykłady św. Piotra i Andrzeja na jeziorem Genezaret. Nawrócenie ich wolne było od głębokich emocji i kryzysów. Cechy charakterystyczne dla tego typu dają się ująć w następujące punkty: - intensywne poszukiwanie sensu i znaczenia nowej jakości życia (warstwa moralna); - wyeksponowane potrzeby poznawcze i określona twórczość w zakresie własnego ja, wypracowanie własnego obrazu oraz koncepcji Boga; - stopniowe dorastanie do głębszego rozumienia religii i jej pełnej akceptacji (warstwa duchowa). R. Travisano proponuje z kolei następujące rozróżnienie konwersji i alternacji 8 . Konwersja - oznacza zmianę własnej tożsamości przy (przez) całkowitej negacji poprzedniej tożsamości. Alternacja natomiast oznacza rozszerzenie własnej tożsamości o nowe elementy. Innym podziałem konwersji jest podział z uwagi na sfery życia, które jej podlegają. Thouless dokonał następującego rozróżnienia': a) konwersja polegająca na zmianie systemu przekonań (komponentu przekonaniowego) w postawie religijnej; b) konwersja moralna polegająca na zmianie w motywacji zachowań dotyczących sfery moralności; c) konwersja społeczna polegająca na zmianie w podejmowanym działaniu wobec środowiska społecznego; Idąc dalej za S. Kuczkowskim można zauważyć, że „nawrócenie dokonuje się albo po przez świadomy i dobrowolny wysiłek albo mimowolnie i nieświadomie. Pierwszy typ nawrócenia to typ wolitywny, drugi zaś jest typem poddania się".10 1 J. Makselon, dz. cyt., s. 305. • Por. H Grzymala-Moszczyńska, Psychologia... dz. cyt., s. 69. ' Por. tamże, s. 70. " S. Kuczkowski, Psychologia religii, Kraków 1998, s. 244. 150 PSYCHOLOGICZNA INTERPRETACJA FENOMENU NAWRÓCENIA W typie wolitywnym nawrócenie zwykle odbywa się stopniowo i polega na przepracowaniu moralnych i duchowych przyzwyczajeń. Z psychologicznego punktu widzenia jednak bardziej interesujący jest typ poddania się, gdzie podświadomie dojrzewające procesy dają w efekcie obfitsze i bardziej zaskakujące rezultaty. „Gdy nowe centrum osobistej energii podświadomie wykluwało się dostatecznie długo tak, że właśnie teraz gotowe jest do otworzenia się na kształt kwiatu, rzeczą człowieka jest obecnie nie interweniować, pozostawić by nie wspomagane wytrysnęło. Nasze «ja» ustępuje potędze czymkolwiek by ona była - idealniejszej niż my sami."" Oba typy przemiany uzupełniają się. Nawet w najbardziej wolitywnym typie nawrócenia istnieją momenty samo-poddania się. W psychice nawracającego się mieszczą się obraz własnej niedoskonałości - zła, grzechu, od których pragnie uciec, oraz obraz pozytywny - ideał, przedmiot tęsknoty. Ponieważ zwykle góruje obraz pierwszy, nawrócenie jest raczej walką z grzechem, niż dążeniem do ideału. Z psychologicznego punktu widzenia istotnym zagadnieniem pozostaje pytanie o motywy nawrócenie. Są one różne i zmieniają się w zależności od typu religijności, a także od historycznego etapu istnienia danej religii.12 Do wiodących motywów nawrócenia należą: motywy intelektualne, motywy emocjonalne i motywy mistyczne13. Motywy intelektualne sprowadzają się do zaspokajania potrzeb poznawczych człowieka. Wiążą się zatem z indywidualnym poszukiwaniem sensu życia, określaniem podstaw wszelkiego istnienia, ustaleniem ostatecznych kryteriów wartościowania. Wyrazami takiej motywacji mogą być: prowokowanie dyskusji na tematy światopoglądowe, poszukiwanie książek o charakterze filozoficzno-religijnym. Motywacja intelektualna prowadzi do tak zwanego nawrócenia intelektualnego. Niemałą rolę w procesie nawrócenia odgrywają emocje, a tym samym motywy emocjonalne. W tego typu nawróceniach ogromne znaczenie mają doznania grupowe (przeżycia akceptacji i solidarności z grupą religijną), oczarowanie religią i kultem religijnym, przeżycia niepewności istnienia oraz wyrzuty sumienia (poczucie małowartościowości i bycia niczym wobec Boga). Nawrócenia z motywów emocjonalnych prowadzą za sobą największe niebezpieczeństwo osłabnięcia zainteresowania religią u konwertyty. Motywy mistyczne zawierają w sobie pewną głębię, którą nie sposób do końca naukowo scharakteryzować. Rodzą poczucie oddania się komuś lub czemuś, co często łączy się z doświadczeniem nierealności tego, co ma miejsce (nawrócenie św. Pawła). Nawrócenie motywowane doznaniami mistycznymi dokonuje się z reguły szybko, choć bardzo często poprzedza je długo trwający kryzys. " Tamże, s. 246. 12 „Np. w czasie nasilenia walki ideologicznej istotniejsze stają się motywy intelektualne, a w okresie masowych manifestacji religijnych (np. peregrynacje) zwiększa się ilość nawróceń powodowanych emocjami" (J. Makselon, dz. cyt., s. 304). " Por. tamże, s. 303-304. K S ROMUALD JAWORSKI 151 Za H. W. Clark'em można wyodrębnić trzy stadia procesu nawracania: a) czas niepokoju - dawniej w teologii określano ten etap jako „przekonanie 0 grzeszności". W stadium tym człowiek nie potrafi dojść ze sobą do ładu. Czasami stan taki może pochodzić z oddziaływania bodźcowego, częściej jednak wynika z wglądu w siebie. „Podmiot uświadamia sobie rozbieżność między własną grzesznością a doskonałością Boga".14 b) właściwy kryzys nawróceniowy - przeżywaniu tego stanu towarzyszy doświadczenie oświecenia, poczucie rozwiązania trudnego stanu w jakim się podmiot znalazł. Stan taki przypisywany jest (lub nie) działaniu dostrzegalnego bodźca zewnętrznego; c) poczucie spokoju wewnętrznego, odprężenia, wewnętrznej harmonii. W. James natomiast wyodrębnia następujące objawy towarzyszące procesowi nawrócenia: zespół odczuć przed nawróceniem, moment przesilenia, odczucia po nawróceniu, skutki nawrócenia. a) Cechą charakterystyczną zespołu odczuć przed nawróceniem jest zazwyczaj poczucie całkowitej bezradności, przygnębienie, pogrążanie się w „czarnych myślach", niepokój o życie pozagrobowe, poczucie grzechu, odczucie interwencji Bożej na skutek rozpaczliwego wołania o pomoc. Ten Bóg jest, jak twierdził Marcin Luter, „Bogiem pokornych, nieszczęśliwych, uciśnionych i zrozpaczonych. Jest Bogiem tych, którzy doszli nawet do poczucia nic - nie - wartości".15 Na kryzys nawróceniowy składa się również stan wyczerpania, poczucie że zrobiło się już wszystko, co można było zrobić, a jednak jakby na próżno. Człowiek ucieka wtedy również do modlitwy. W modlitwie tej kieruje się bardziej własnym interesem niż chwalą Bożą. Mimo to, często pogrąża się w melancholii. Bóg jednak nie pozwala wtedy czekać na siebie długo. Jak opisuje H. Alline, odkupieńcza miłość Boga wdziera się w ludzką duszę z taką siłą, że dusza ta roztapia się z miłości, a ciężar winy i potępienia przemija. Serce napełnia się wtedy wdzięcznością. Niejednokrotnie trwałym owocem tego przeżycia jest obniżenie lub rezygnacja z poszukiwania cielesnych przyjemności. b) W momencie przesilenia dochodzą do głosu następujące komponenty: - silne i coraz to bardziej zwiększające się bicie serca; - odczucie strumienia wchodzącego jakby powietrze w usta i w serce; - odczucie wielkości Boga, Jego nieogarnionej miłości i łaski; - przeświadczenie, że poczucie szczęścia, pokory, nic - nie - wartości jest działaniem Ducha Św.; - umocnienie w wierze, której źródłem i wypełnieniem jest Jezus Chrystus, 1 uzbrojenie się przeciw deistom jak i ateistom.16 Przy niektórych nawróceniach występuje zjawisko fotyzmu.17 Opisy ludzi którzy 14 S. Kuczkowski, dz. cyt., s. 227. Tamże. " " Jest to opis osobistego doświadczenia momentu interwencji Siły Wyższej sporządzony przez Bradleya. Por. tamże, s. 239. 15 152 P S Y C H O L O G I C Z N A INTERPRETACJA F E N O M E N U N A W R Ó C E N I A doświadczali tego typu zjawisk wskazują, że kryją się za tym odczucia nowego duchowego odrodzenia, wewnętrznego zrozumienia, spojrzenia na Boga.18 c) Odczucia po nawróceniu, to uczucie ulgi, szczęścia, To również poczucie wyzbycia się czysto subiektywnego na rzecz bardziej obiektywnego podejścia do świata. Świat jawi się jakby piękniejszy. d) O wartości nawrócenia decydują jego owoce, które w terminach teologicznych określa się mianem uświęcenia, w terminach psychologicznych zaś zmianami w zakresie nawyków, poczucia pewności i pokoju, wykonywania dotychczas niemożliwych rzeczy, nawet heroicznych, przypływem nowych energii i wytrwałości." Wśród zmian najczęściej wymienia się: - odczucie gwałtownego wzrostu (osoba nawrócona jakby szybciej dojrzewa); - zjednoczenie podzielonej jaźni (znika konflikt motywów, ponieważ pojawia się motyw transcendentny); - zmiana kierunku życia ku realnym i godnym człowieka wartościom, poddanie się woli Bożej. Aby owoce te były stałe, ważne jest wykształcenie w sobie powinności podtrzymywania doznań, jakie niesie ze sobą autentyczne nawrócenie, i to na płaszczyźnie indywidualnej, jak i społecznej. W zakresie czynników indywidualnych potrzebna jest ciągła integracja sfery uczuciowej i intelektualnej, aby nie doprowadzić do powstania wtórnego dysonansu poznawczo-emocjonalnego na tle religijnym. Na płaszczyźnie społecznej zaś miejscem dla konwertyty jest dobra wspólnota religijna. Im bardziej atrakcyjna jest dana grupa religijna dla konwertyty, tym bardziej umacnia się on na nowej drodze.30 2. Nawrócenie jako przezwyciężanie kryzysu i przełom ku życiu Pisząc o nawróceniu nie można zapomnieć o takich zjawiskach jak kryzys i przełom. Tym bardziej, że często słowa te używane są jako synonimy słowa nawrócenie. Określenie „przełom" jest bliższe określeniu nawrócenie. Jednak gdy rozpatruje się termin „kryzys" jako przeżycie pozytywne, to można uznać go za bliskoznaczny określeniu nawrócenia. Zarówno zagadnienia związane z kryzysem, jak i te dotyczące przełomu, mogą mieć wydźwięk pozytywny i prowadzić do takich przemian w człowieku, które pozwolą mu otworzyć się na coś nowego. Tym nowym może być życie odmienione, lepsze, inne od tego przeżywanego do tej pory. Nowym życiem można nazwać takie, które otwiera przed człowiekiem nowe perspektywy, daje nadzieje na rozwiązanie dotychczasowych problemów i trosk. Trudno bowiem nazwać życiem egzystencję w ciągłym stresie, przygnębieniu, pesymizmie, braku jakichkolwiek perspektyw na przyszłość. Często można usłyszeć od ludzi znajdujących się " Zjawisko to miało miejsce przy nawróceniu św. Pawia. " Por. S. Kuczkowski, dz. cyt., s. 239. " Tamże, s. 242. 30 Por. J. Makselon, dz. cyt., s. 305-307. K S R O M U A L D JAWORSKI 153 w trudnych sytuacjach: „to ma być życie?", „ja nie żyję, ja egzystuję z dnia na dzień". Sytuacje takie dotyczą wszystkich ludzi i wielu sfer w ich życiu: relacji do bliskich, pracy zawodowej, samorealizacji, a także wartości moralnych i życia religijnego. Aby ukazać cechy wspólne dla kryzysu, przełomu i nawrócenia należy przybliżyć znaczenie dwóch pierwszych terminów, a następnie wyodrębnić to, co zbliża do siebie te trzy określenia. Słowo „kryzys" w rozumieniu potocznym kojarzone jest z czymś nieprzyjemnym i negatywnym. Skojarzenia dotyczą dramatów, bolesnych przeżyć i niepowodzeń. Sam żródloslów jednak ma nieco inny wydźwięk. Polskie słowo kryzys pochodzi od greckiego krisis mającego bardzo wiele znaczeń: „siła rozróżniająca, oddzielenie, wybór, spór, preferencja, sąd, kontestacja, potępienie, znalezienie rozwiązania, wyjaśnienie, interpretacja itd.".21 Bywa, że termin kryzys używany jest zamiennie z takimi zwrotami jak: stres, konflikt, trudna sytuacja, nienormalna reakcja na utratę kogoś bliskiego, sytuacja wymagająca natychmiastowej reakcji otoczenia i interwencji w środowisku.22 Kryzys jest zatem punktem zwrotnym w życiu człowieka zmieniającym jego stary system wartości na nowy. Jeżeli przyjmie się, że system ten stanowią wartości religijne czy moralne, to ta definicja jest najbardziej zbliżona do rozumienia nawrócenia. Kryzys obejmuje sytuacje wymagające ważnego rozstrzygnięcia, które powodują przejściowy stan zachwiania równowagi psychicznej czy religijne człowieka lub grupy ludzi. Stan ten wymaga podjęcia decyzji, która pozwoliłaby odzyskać równowagę psychiczną i społeczną. Źródłem kryzysów mogą być trudności związane z pożyciem w małżeństwie i rodzinie, napięcia polityczne, głód, bezrobocie, inflacje, terroryzm, wojny, katastrofy, rewolucje, niesprawiedliwość, problemy egzystencjalne, utrata systemu wartości i sensu życia oraz inne problemy. Przyczyn może być tyle, ile jest osób przeżywających kryzysy. Nie tylko jednak negatywne zdarzenia mogą być przyczyną takiego stanu. Kryzys może wywołać ciąża i przyjście na świat pierwszego dziecka, awans zawodowy, zmiana miejsca pracy czy zamieszkania, wygrana dużej sumy pieniędzy, a także wszystkie sytuacje, które wymagają wielu zmian w życiu codziennym i w strukturze osobowości. Kryzys posiada kilka charakterystycznych rysów, które można wyszczególnić wnikając w jego istotę i w sposób przeżywania. Może on być: - doświadczeniem negatywnym, prowadzącym do destrukcji życia człowieka, przez załamanie nerwowe, utratę nadziei, brak perspektyw na rozwiązanie trudnych problemów, brak sił dla podniesienia się z życiowych niepowodzeń; - doświadczeniem pozytywnym otwierającym przed człowiekiem nowe perspektywy i możliwości, jeżeli zostanie źle rozwiązany może przynieść skutki 21 22 A. Jacyniak, Z. Plużek, Świat ludzkich kryzysów, Kraków 1996, s. 11. Por. Z. Płużek, Psychologia pastoralna, Kraków 1991, s. 86. 154 P S Y C H O L O G I C Z N A INTERPRETACJA F E N O M E N U NAWRÓCENIA odwrotne; zależy to w dużej mierze od sposobu przeżywania kryzysu, od podejścia do danego problemu, a także od tego, czy w kryzysowym stanie znajdzie się ktoś, kto pomoże danej osobie; - kryzys jest doświadczeniem, które nie omija nikogo, nie ma człowieka wolnego od przejścia przez kryzys; jedynym rozróżnieniem może być wrażliwość człowieka na kryzysy, jedni przeżywają ich wiele ale o małym natężeniu, inni zaś niewiele ale, bardzo ciężkich; - może on być doświadczeniem związanym z podjęciem konkretnego wyboru i stawaniem wobec świata wartości moralnych lub religijnych, kryzys zmusza do podjęcia decyzji, od której człowiek często ucieka; - doświadczeniem bardzo mocno angażującym całego człowieka, jest miejscem walki z samym sobą, czasem próby i zmagań z życiem.23 Kryzysy, jak już zostało wspomniane, dotyczą każdego człowieka, ale i wielu płaszczyzn jego życia. Można je podzielić na dwie grupy: kryzysy osobowościowe i egzystencjalne. Do kryzysów egzystencjalnych można zaliczyć także kryzysy religijne, które różnią się od wszystkich innych kryzysów stopniem złożoności. Przebiegają bowiem równocześnie na trzech płaszczyznach: biologicznej, psychicznej i duchowej. Najważniejszą z tych trzech płaszczyzn wydaję się być duchowa, ponieważ główny problem kryzysu dotyczy przede wszystkim doświadczeń religijnych. Kryzys ten może wystąpić w trzech różnych sytuacjach. Wtedy gdy: - zostaje zanegowany, albo poddany w wątpliwość, system dotychczas uznawanych wartości moralnych i wartości religijnych; - człowiek doświadcza głębokiej potrzeby większego, doskonalszego zaangażowania religijnego i wtedy podejmuje trud wewnętrznej przemiany; - człowiek poszukuje Boga, i choć ma niejasne poczucie Jego obecności, wchodzi powoli w proces nawrócenia religijnego. W kryzysach religijnych ważną rolę odgrywają nie tylko czynniki poznawcze, ale także czynniki wolicjonalne i emocjonalne. Silna wola odpowiada za wytrwałe realizowanie wartości duchowych, podejmowanie trudnych decyzji oraz opanowanie bogatej sfery emocjonalnej. Wymienione powyżej trzy sytuacje, w których powstaje kryzys religijny, wskazują na różnorodność tych kryzysów. Jedne są wywołane odrzucaniem wartości religijnych, inne pogłębianiem zaangażowania w życiu religijnym, a jeszcze inne poszukiwaniem Boga i prawdy. Podkreślić należy także inną specyfikę kryzysów religijnych, a mianowicie to, że przebiegają one równocześnie w porządku nadprzyrodzonym i naturalnym. Dobrym przykładem kryzysu religijnego są przeżycia Św. Augustyna, który tak je opisuje: „Miłowała zaś tego męża (św. Monika i Ambroży) jakby «Anioła Bożego», ponieważ wiedziała, że to on doprowadził mnie do owego przejściowego stanu wahania i niepewności, i była najgłębiej przekonana, że przejdę jakby z choroby a A. Jacyniak, Z. Płużek, dz. cyt., s. 11-12. K S R O M U A L D JAWORSKI 155 do zdrowia po tym zaostrzeniu się i jakby nasileniu niebezpieczeństwa, które lekarze nazywają kryzysem".24 Kryzysy religijne zwane są także kryzysami wiary.25 W głębokich kryzysach religijnych pomocy i wsparcia udziela przede wszystkim kapłan, ale także odpowiednio do tego przygotowany psycholog, czasem lekarz. Wśród kryzysów religijnych można wyodrębnić następujące rodzaje: - kryzysy pierwotne - bezpośrednio związane z przeżyciami i doświadczeniem religijnym, wynikają zazwyczaj ze słabości osobowości, lub słabości ludzkiej natury; - kryzysy wtórne - są reakcją na jakieś zawinione zaniedbania, usprawiedliwianie siebie nieetycznym zachowaniem innych; - kryzys okresu młodzieńczego - związane z przekształcaniem osobowości młodzieńczej na osobowość człowieka dorosłego. Jedni przeżywają ten okres spokojnie i zamknięci w sobie, inni zaś bardzo burzliwie. Pragnienie zmiany całego świata, bunt przeciwko autorytetom, agresja, zachowania aspołeczne. Kryzysy charakteryzują się własną dynamiką i przebiegiem. Dzięki przeprowadzonym badaniom psychologicznym polegającym na opisie i narysowaniu na schemacie rozwoju własnej religijności zauważyć można kryzysy dotykające właśnie tego rozwoju. Kryzysy religijne mogą prowadzić do odrzucenia wartości religijnych albo do zmiany hierarchii wartości i przyjęcia nowych (dominuje wtedy poczucie zagubienia) albo do nawrócenia - procesu odzyskiwania tych wartości, które zostały odrzucone, niechciane, przyjęcie ich na nowo (występują tu mieszane uczucia, urażona duma i radość, obecne jest poczucie winy, wstydu, nieśmiałości).26 Kryzysy związane z rozwojem dojrzałej religijności obejmują przypadki, w których człowiek decyduje się na podjęcie trudu głębokiego rozwoju życia religijnego i gotów jest szukać swojej życiowej drogi. Można wyróżnić następujące kryzysy związane z rozwojem dojrzałej religijności: - Konflikt celów - człowiek staje przed wyborem celów lub sposobem realizowania. Do wyboru ma dwie drogi, radykalną i maksymalnie angażującą lub minimalistyczną i byle jaką. Rozwój albo brak rozwoju; - Kryzys drogi - problem dotyczy sposobu realizacji wybranej drogi. Jak ja realizować, by była zgodna z własną indywidualnością i autentycznością a nie narzucona. Co jest zgodne z wolą Bożą? - Kryzys gorliwości - dotyczy zwolnienia od zaangażowania. Człowiek obierający drogę radykalizmu i maksymalnego rozwoju religijnego może od czasu do czasu zwolnić tempa zaprzestać starań związanych z rozwojem; - Kryzys zwątpienia - dotyczy trudności wiary. Wątpienie czy zwątpienie polega na poddawaniu w wątpliwość różne prawdy wiary, a także istnienie Boga. 34 25 26 Św. Augustyn, Wyznania, Kraków 1998. s. 138. Por. A. Jacyniak, Z. Plużek, dz. cyt., s. 111-115. Por. Z. Plużek, dz. cyt., s. 119-122. 156 P S Y C H O L O G I C Z N A INTERPRETACJA F E N O M E N U N A W R Ó C E N I A Często jest to spowodowane brakiem wiedzy lub wynika z dociekliwości czy nieufności.37 Nawrócenie może być z psychologicznej perspektywy opisywane jako przełom w życiu religijnym i psychicznym. Przełom (self-surredering)*, to określenie używane przez psychologów na opisanie zmian w życiu człowieka, które mają przełomowe znaczenie dla dalszego rozwoju.29 „Kiedy osoby dojrzałe opowiadają swoje wewnętrzne przeżycia, ich słowa zawierają wspomnienie co najmniej jednego istotnego przełomu w ich życiu, który sprawił, iż ich los można podzielić na czas przed i po zdarzeniu".30 Zjawisko self-surrendering badane jest dzięki psychologii fenomenologicznej i egzystencjalnej, stosującej metodę narracji. Zjawisko to można zdefiniować poprzez opis konieczności działania człowieka w określonym kierunku: „Należy podjąć wysiłek przywołania umiejętności rezygnowania z tego, co bezpowrotnie minęło, co nie da się już odwrócić i przez to w pewien sposób utraciło dla nas znaczenie, należąc już tylko do przeszłości. Trzeba podjąć wysiłek zwrotu ku innemu celowi, otworzyć, nastawić własne ,ja" na inne wymiary i perspektywy życia. Zwrot taki odnawia siłę podmiotu i kształtuje jego właściwy rytm rozwoju".31 Dlatego też można o takim przełomie powiedzieć, że tym określonym kierunkiem może być nowe życie. Otwiera człowieka na coś nowego, przełamuje schematy i pozwala uwolnić się od tego wszystkiego, co nie pozwala na rozwój i normalne funkcjonowanie człowieka. W procesie tym wyróżnia się dwa główne etapy: przed i po „przełamaniu się". D. Śleszyński przytacza za Tieboutem32 na przykładzie pewnej pacjentki możliwość zastosowania tego terminu do psychologii klinicznej i psychiatrii. Według relacji wspomnianej pacjentki przed przełomem była osobą roztargnioną, nerwową, napiętą, nie zdolną do koncentracji. Czuła się poniżana i reagowała gniewem i obrazą. Po przełomie stała się spokojna i opanowana, a jednocześnie chłonna, otwarta i swobodna. Czuła się oczyszczona. Według dynamicznie zorientowanej psychologii i psychoterapii odrzucenie (surrendering) odnosi się do wcześniejszych przeświadczeń i oczekiwań, że życie nagnie się do moich wyobrażeń, że „wszystko będzie tak, jak ja chcę". Takie cechy, jak egocentryzm mają silny wpływ na nasze relacje z rzeczywistością, ponieważ zafałszowują nasze zdolności w rozpoznawaniu takich stanów faktycznych, jak niedoskonałość, ból, ograniczenie czy wewnętrzne rozdarcie. Samo jednak odrzucenie nie wystarczy, ważniejszy jest następny krok, który zakłada otwarcie się 27 Por. tamże, s. 123-126. Self - z ang. jaźń, ja. Surrendering od surrender z ang. poddawanie, odstąpienie, przekazanie, oddanie, zrezygnowanie, zrzeczenie się. M Por.: P. A. GiguCre, Dorosły człowiek dojrzała wiara, Kraków 1997, s. 75-100. 30 Tamże, s. 75. 31 D. Śleszyński, Przełom ku życiu, Psychologia fenomenologiczna i egzystencjalna w działaniu i praktyce terapeutycznej, „Studia z psychologii", tom V, Warszawa 1995, s. 210. 32 Por. Tiebout (1958), Surrender vs. Compliance in Therapy cyt za: D. Śleszyński, dz. cyt, s. 210. M KS. R O M U A L D JAWORSKI 157 na przyszłość. Nie jest to jednak proces przebiegający bez zaangażowania podmiotu. Według niektórych psychologów rola podmiotu w przeżyciu surrenderig jest bardzo aktywna. Przełom jest możliwy dzięki zajęciu samodzielnego stanowiska i otwarciu się na transcendencję. Samodzielność tego aktu przywraca osobie podmiotowość. Opisy św. Jana od Krzyża dotyczące nocy duszy i wyznania św. Augustyna dają świadectwo skuteczności takiej postawy przełomu. Na drodze do Boga nawrócenie ma miejsce i jest rezultatem przeżycia przełomu, zaniechania i całkowitego skierowania się ku Najwyższemu. Ruch ten jest pożądanym rezultatem kulminacji religijnego wznoszenia się w duchowym rozwoju".33 W przytoczonym fragmencie daje się zauważyć wyraźną bliskość, a nawet zależność zwrotów: nawrócenie i przełom. Nawrócenie ukazane jest jako rezultat przeżycia przełomu, zaniechania dotychczasowego sposobu życia i otwarcie się na nowy. Takie sytuacje są bardzo bliskie zdarzeniom związanym z wszelkimi kryzysami przeżywanymi przez człowieka. Rozpatrywane zjawisko self-surrendering jest próbą odpowiedzi na pytania: co stanowi o podjęciu decyzji przełomu, od czego zależy przebieg i jakie warunki zapewniają trwałość tego zjawiska? Odpowiedzi na nie dają badania fenomenologiczne, praca z osobami przeżywającymi przełom. Na zasadzie narracji osoby te relacjonują swoje przeżycia, następnie na podstawie tych materiałów, a także dialogu z tymi osobami szuka się odpowiedzi na wyżej postawione pytania. Pozwalają one nakreślić obraz fenomenu przełomu. Przełom pozwala na przemianę życia człowieka i poprawne jego funkcjonowanie. Pozwala on uwolnić się od ciążącej przeszłości i rozpocząć nowe życie. Przeszłość może zostać zaakceptowana, a nowe działanie jest postrzegane jako przylegające jeszcze w jakiejś mierze do dawnej, ale jako rzeczywistość funkcjonalna i narracyjna.34 Przełom - to przekraczanie samego siebie, to otwarcie na nowe działanie, w którym człowiek na nowo może się realizować. Poprzez zaniechanie dotychczasowego siebie i otwarcie się ku przyszłości, człowiek dochodzi do życiowej wiedzy, do poznania siebie samego, własnego „ja". Kiedy zostanie przełamany opór i pasywne doświadczenie słabości, to zmaganie się ze sobą samym doprowadza do pojednania z innymi w świecie i przywraca człowiekowi świadomość własnej całości i jedności, które są podstawą efektywnego działania. Pracując nad fenomenem przełomu wyłoniono zagadnienia będące aspektami aktu surrendering - przełomu, czyli zaniechania i otwarcia się podmiotu: 1) Rozpoznanie przez podmiot działający braku kontaktu z własnym , j a " (uwięzienie w błędnym kole, troska ograniczająca i wyzwalająca). Chodzi tu o izolację podmiotu od siebie samego i od relacji do świata. Podmiot wpada w „dryfujący schemat", powtarzając schematy z przeszłości. Przełom pozwala porzucić ten schemat i otworzyć się na działanie, ruch. Dokonuje się przejście od ,ja muszę" do ,ja mogę, chcę". ° D. Śleszyński, dz. cyt., s. 212. 14 Por. Tamże, s. 220. 158 PSYCHOLOGICZNA INTERPRETACJA FENOMENU NAWRÓCENIA 2) Przejście od „wolności od" do „wolności do". „Ja" nastawione jest na poznanie siebie i innych, a nawet Boga. Poprzez walkę z sobą podmiot wyzbywa się bierności i otwiera się na badanie relacji z innymi. Przełom pozwala uwierzyć we własne siły i możliwość zmiany własnego życia. Przez porzucenie dawnych spraw i rzeczy następuje oczyszczenie pola działania i dochodzi do głosu niekontrolowana świadomość pozwalająca rozwinąć się nowemu działaniu podejmowanemu przez podmiot, ważne jednak jest, aby przed po takiej nieświadomej pracy następowała praca świadoma. 3) Przełom: zaniechanie i otwarcie się - „jest to przejście ku rozleglejszemu działaniu. Jest to ruch w kierunku fundamentalnego projektu życiowego, ruch jednostki wyzwalającej się z własnych ram, dokonującej aktu przekraczania siebie, aby stać się podmiotem poszerzonych relacji: nasze „ja" - inni - świat". 35 Potrzeba radykalnego przestawienia się z pasywnego „ja" na działanie. To przestawienie musi mieć charakter bezwarunkowy, ponieważ przełom warunkowy, niepełny dokonuje się w atmosferze kontroli. 4) Sens życia odnaleziony w działaniu - działanie ma stawać się projektem życiowym, ma to być działanie wyzwolone spod presji zewnętrznych sil i uwarunkowań, oderwanie się od „ja muszę". 5) Refleksyjnie przyswojone doświadczenie - refleksja ocala i zachowuje doświadczenia. Pozwala odkrywać zdolności. 6) Doświadczenie własnej tożsamości i prawdziwe „ja" zrodzone z pragnienia. Działanie czyni człowieka kimś szczególnym, jest on kimś kto dokonuje odkryć, potrzebuje on działania, aby otwierać się ku innym. Self czyli,ja" w swoim byciu i stawaniu się ewoluuje w relacji do innych w świecie, a nie w izolacji. Przełom z punktu widzenia psychologii jest momentem terapeutycznym i jak wskazują badania psychologiczne, odznacza się siłą witalną - pozwala na obranie własnej drogi życia i kształtowanie własnego stylu działania." Przełom ku życiu - to w jakimś sensie poszukiwanie utraconego pięknego życia. Życia, które ma sens, daje satysfakcje, którym chce się żyć. Nawrócenie pomaga odnaleźć takie życie w Bogu. Jest to osobowa relacja z Bogiem, relacja pełna ojcowskiej miłości i akceptacji. To, co człowiek traci przez grzech, przez odwrócenie się od Boga, nazywa się pełnią życia. W niej mieści się samorealizacja, przebaczenie, wolność i przede wszystkim miłość. „Żyć w pełni, to znaczy realizować wolę Bożą. Żeby ją realizować trzeba umieć ją odczytać. Najogólniej rzecz biorąc wola Boża została wyrażona w największym przykazaniu, czyli przykazaniu miłości. A zatem żeby żyć w pełni trzeba kochać Boga, bliźniego i siebie samego".37 A w tym mieści się wszystko, co dotyczy pełni. Nawrócenie, czy to rozumiane w sposób religijny, czy też psychologiczny, zawsze zawiera element otwarcia i ukierunkowania człowieka na Boga. 15 Tamże, s. 233. Por. tamże, s. 221-242. " R. Jaworski, dz. cyt., s. 36. 14 159 K S ROMUALD JAWORSKI Czy kryzys i przełom spełniają taką funkcję w życiu człowieka? Może zjawiska kryzysu i przełomu nie zawsze skierują człowieka prosto na Boga, ale na pewno mogą się do tego przyczynić. Wiele zależy od samego człowieka, od jego wyboru, decyzji na dalsze życie. Zarówno kryzys, jak i przełom, podprowadzają człowieka do momentu podjęcia decyzji, opowiedzenia się za nowymi wartościami, za nowym systemem myślenia, czy ukształtowania osobowości. Kryzys jest zawsze jakimś punktem zwrotnym, w zależności jak zostanie przeżyty, może ukierunkować człowieka w dobrą lub złą stronę. Jeżeli człowiek nie zdobędzie się na odwagę porzucenia przeszłości, nigdy nie dowie się, co może go czekać w przyszłości. Zarówno kryzys jak i przełom, gdy są dobrze przeżyte, prowadzą do rozwoju, do przekraczania samego siebie, przezwyciężanie trudności i tego wszystkiego co nie pozwala na radosne i satysfakcjonujące życie. 3. Nawrócenie jako wynik potrzeb człowieka Nawrócenie, w sensie psychologicznym, ukazuje się jako przeżycie prowadzące do rozwoju człowieka, do odkrywania siebie i otwarcia na nowe perspektywy. Każdy człowiek, posiada wrodzoną potrzebę rozwoju, poznawania siebie czy po prostu zmiany. Aby uzasadnić postawioną w tytule tego paragrafu tezę, należy przyjrzeć się najpierw samej „potrzebie". Czym jest, z czego wynika i jakie zadanie odgrywa w życiu i psychice człowieka, a następnie do jakich rodzajów potrzeb należałoby przypisać nawrócenie? Słowniki psychologiczne proponują różne definicje potrzeby. Potrzeba - to „jakaś rzecz lub jakiś stan rzeczy, którego zaistnienie poprawia dobrostan organizmu. W tym znaczeniu potrzebą może być coś podstawowego i biologicznego (pożywienie) lub też coś, co wiąże się z czynnikami społecznymi i osobistymi oraz wynika ze złożonych form uczenia się (osiągnięcia, prestiż)".38 Zaproponowana definicja ukazuje potrzebę jako pewien brak. Może to być brak zaspokojenia podstawowych wartości potrzebnych do normalnego funkcjonowania organizmu, albo wartości, które odgrywają mniejszą rolę w odniesieniu do jego podstawowego funkcjonowania, ale za to dotyczą sfery psychicznej. Inna definicja określa potrzebę jako: „biologiczny lub psychiczny stan braku w organizmie, który wzbudza motywację do działania zmierzającego do jego zaspokojenia".3' A zatem mówi również o braku. Jest to podstawowy motyw wyjaśnienia pojęcia potrzeby. Potrzeba wzbudza motywację, która odpowiedzialna jest za działanie powodujące zaspokojenie braku. Każde działanie człowieka jest dokonywane pod wpływem jakiejś motywacji, wynikającej z potrzeb biologicznych, albo psychicznych. Także nawrócenie musi mieć jakąś motywację. Automatycznie nasuwa się myśl, że motywem mogłaby być potrzeba duchowa, ale należy zastanowić się, czy nawró* A. S. Reber, Słownik psychologii, Warszawa 2000, s. 531. " J. Strelau (red.), Psychologia, Podręcznik akademicki, 1.1, Podstawy psychologii, Gdańsk, 2000, s. 564. 160 PSYCHOLOGICZNA INTERPRETACJA FENOMENU NAWRÓCENIA cenie nie jest rzeczywistością zaspokajającą przede wszystkim potrzeby psychologiczne czy społeczne. W psychologii współczesnej zasadny jest podział potrzeb na biologiczne (np potrzeby pokarmu, wody, seksualne) i społeczne (np. potrzeby towarzystwa, kulturowe, władzy). Pierwsze są związane z biologiczną strukturą organizmu, są one bardzo podobne u zwierząt i ludzi, drugie powstają i rozwijają się w warunkach życia społecznego, nie opierają się na wrodzonych mechanizmach i są charakterystyczne dla człowieka. Najbardziej znany podział połączony z hierarchizacją potrzeb przedstawił amerykański psycholog A. H. Maslow, który dzieli potrzeby na: potrzeby niższe czyli podstawowe i potrzeby wyższe zwane metapotrzebami.40 Do pierwszych zalicza: potrzeby organiczne, potrzeby bezpieczeństwa, potrzeby miłości i przynależności, potrzeby uznania i szacunku, do drugich zaś: potrzeby poznawcze, potrzeby estetyczne i potrzeby samorealizacji. Hierarchię tych potrzeb A. H. Maslow ujmuje w graficzny sposób jako piramidę. Podstawę tej budowli zajmują potrzeby podstawowe, takie jak zaspokojenie głodu czy pragnienia muszą być one przynajmniej częściowo zaspokojone, by stało się istotne zaspokojenie potrzeb stojących wyżej w hierarchii. Według Masłowa osoby zdominowane są przez potrzeby i popychane do ich zaspokajania. Po zaspokojeniu potrzeb fizjologicznych pojawia się druga grupa potrzeby bezpieczeństwa. Należą do nich: potrzeba ochrony, stabilizacji, struktury, oparcia w drugiej osobie, wspólnoty, akceptacji. W dalszej kolejności do głosu dochodzą potrzeby miłości i przynależności: zakorzenienia, rodziny, posiadania domu, kontaktu, intymności. Jeszcze wyżej są potrzeby uznania i szacunku: kompetencji, niezależności, wolności, osiągnięć, zasłużonego uznania, docenienia i poszanowania ze strony innych. „Wymienione cztery poziomy tworzą łącznie potrzeby „niższe" lub „braku", zwane tak ze względu na to, że pojawiają się w sytuacji nieobecności przedmiotu, którego się potrzebuje. Im niżej dana potrzeba w hierarchii, tym silniej motywuje, tym wcześniej się pojawia i tym poważniejszy jest stan jej deprywacji".41 Następne poziomy tworzą potrzeby „wyższe" lub „rozwoju", które zamykają się w potrzebie samoaktualizacji. Pojawiają się zazwyczaj dopiero po zaspokojeniu tych pierwszych czterech grup potrzeb. Potrzeby samoaktualizacji stanowią pragnienia spełnienia się człowieka, aktualizacji potencjalności, osiągnięcia pełniejszej wiedzy o własnej naturze, a także wyższych poziomów integracji. Potrzeby rozwoju tym się różnią od potrzeb braku, że te drugie znikają po ich zaspokojeniu, a potrzeby wyższe po ich zaspokojeniu zostają zintensyfikowane. Osoba zaspokajając potrzeby wyższe, otrzymuje nagrodę poprzez sam jej rozwój, a to popychają do dalszego rozwoju, do posuwania się do przodu na coraz wyższe poziomy tych potrzeb. * Więcej wiadomości na temat samych potrzeb i ich podziału można znaleźć w książce: A. H. Maslow, W stronę psychologii istnienia, Warszawa 1986. 41 D. M. WulfT, Psychologia religii, Klasyczna i współczesna, Warszawa 1999, s. 510. I KS. ROMUALD JAWORSKI 161 Ze zjawiskiem potrzeb ściśle związane są: motywacja, samorealizacja, wzrost i przeżycia szczytowe, do których prowadzi wzrost. Motywacja oparta na potrzebie braku może być krótkotrwała i niestała, gdyż dąży tylko do zaspokojenia brakujących elementów w celu uzyskania równowagi, czy zdrowia. Po zaspokojeniu braku pojawia się moment zastoju, stagnacji, bo nie ma nowych potrzeb, nie ma motywu do ponownego zaspokajania, bo nie ma już potrzeb. Jeżeli nawrócenie człowieka byłoby motywowane potrzebą braku, to istnieje możliwość niestałości takiego nawrócenia, albo nie osiągnięcia celu, jaki nawrócenie zakłada. Jeżeli ktoś ma niezaspokojona potrzebę akceptacji, czy bezpieczeństwa i przez swoje nawrócenie zaspokoi te potrzeby, poczuje się zaakceptowany, odnajdzie bezpieczeństwo dane mu przez wspólnotę czy samego Boga, to osiągnie już swój cel. Nie będzie już dążył do osobowej relacji z Bogiem, do wzrostu, do poznawania siebie, ponieważ jego braki zostały zaspokojone i Bóg nie jest mu już do niczego potrzebny. Dopóki nie pojawią się nowe braki. Nawrócenie takie nie będzie stałe, ani nie doprowadzi do pełni życia w Bogu. Drugi rodzaj motywacji wynika z potrzeby wzrostu, potrzeby wyższej. Motywacja ta nie jest jednak - zdaniem Masłowa - odrębna od motywacji wynikającej z potrzeby braku. Jedna zakłada drugą. Jeżeli nie zostaną zaspokojone potrzeby podstawowe, nie będą mogły dojść do głosu potrzeby wyższe. „Potrzeby podstawowe i samoaktualizacja nie są wzajemnie sprzeczne, podobnie jak dzieciństwo i dojrzałość. Jedno przechodzi w drugie i jest niezbędnym warunkiem uprzednim tego drugiego".43 A zatem potrzeby braku są także konieczne i pozytywne, gdyż bez ich zaspokojenia nie można przejść do realizacji potrzeb wzrostu, ważne jest jednak, aby człowiek nie zatrzymywał się tylko na zaspokajaniu potrzeb podstawowych. A. H. Maslow uważa, że w człowieku jest potrzeba wzrostu w kierunku, który można określić jako samoaktualizacja, lub zdrowie psychologiczne. Człowiek jest tak stworzony, że zmierza ku coraz pełniejszemu bytowi, a to oznacza dążenie do wartości: odwagi, uczciwości, dobroci, miłości, altruizmu, szacunku, godności, wierności. Tego typu motywacja może być dobrym podłożem dla nawrócenia. Człowiek po zaspokojeniu potrzeb podstawowych może się skupić na zaspokajaniu metapotrzeb, które nie ustają po ich zaspokojeniu. Gdy nawrócenie będzie dążeniem do zaspokojeniem takiej potrzeby, to człowiek na tym nie poprzestanie, ale będzie dalej się rozwijał, jakby nadal potrzebował nawrócenia, aby mógł bardziej się rozwijać się. Jednak w psychologicznym rozumieniu motywacji rozwoju występuje niebezpieczeństwo skupienia się człowieka tylko na sobie. Jedną z wartości samoaktualizacji jest samowystarczalność (autonomia, niezależność, samookreślenie, izolacja, życie według własnych praw). Nawrócenie jest zatem potrzebą człowieka, której zaspokojenie prowadzi do wzrostu, do nowej relacji z Bogiem i z ludźmi. Jednak zakłada ono otwarcie się człowieka na pomoc Boga. Psychologia humanistyczna (Fromm, Rogers, Maslow) 43 Tamże, s. 32. 162 PSYCHOLOGICZNA INTERPRETACJA FENOMENU NAWRÓCENIA dąży do autonomii i samorealizacji człowieka jako osoby w sensie samotworzenia w oparciu jedynie o własne siły. Antropologia chrześcijańska zaś, zakłada łaskę Boga. Bez Bożej pomocy człowiek skazany byłby na samotny wysiłek w przekonaniu, że sam musi być jedynym twórcą swego życia.43 Chrześcijańska koncepcja samorealizacji i życia człowieka, ukazuje jako twórcę życia samego Boga, który daje człowiekowi możliwość wzięcia życia w swoje ręce. Życie człowieka traktowane jest jako dar i zadanie, które człowiek ma wypełniać poprzez zdolność twórczego działania dzięki danym mu jego własnym siłom. Psychologiczna wizja samorealizacji nie jest wystarczająca. W przypadku cierpienia, nieszczęścia czy śmierci człowiek nie miałby już możliwości realizowania siebie, a tym samym utraciłby sens życia. „Teoria samorealizacji zostaje definitywnie zachwiana w konfrontacji z nieodwołalną sytuacją cierpienia i umierania".44 Chrześcijanin, dzięki łasce Boga i wierze w zmartwychwstanie, potrafi zachować pozytywne nastawienie do życia również w nieszczęściu. Jest wolny i niezależny od tego, co warunkuje samorealizację w rozumieniu psychologicznym. Podsumowując, można powiedzieć, że nawrócenie jest potrzebą wyższą, której zaspokojenie prowadzi człowieka do rozwoju. Jeżeli jest dobrze rozumiane, prowadzi do zaspokojenia wszystkich innych potrzeb. Dzieje się tak za sprawą celu do jakiego nawrócenie prowadzi, do zawiązania lub odbudowania relacji z Bogiem, który w pełni może zaspokoić wszystkie potrzeby człowieka. Nawrócenie jest potrzebą zarówno w sensie psychologicznym jak i religijnym. W psychologicznym, ponieważ ukazuje drogę do prawdziwej samoaktualizacji i nadaniu sensu życiu. W religijnym bo prowadzi do ciągłego rozwoju wiary i przeżywania życia w pełnym jego wymiarze, wykraczając po za życie tu na ziemi, które często z obiektywnych przyczyn nie mogłoby być w pełni zrealizowane. Warto na koniec zauważyć, że motywacja do nawrócenia wyrażana jest często w spotkaniach w gabinetach terapeutycznych słowami: „proszę, pomóż mi". Przezwyciężenie cierpienia nie jest sprawą prostą. Cierpienie ma bowiem określony sens, który trzeba odkryć i na tej drodze dokonać przemiany. W terapii chodzi bowiem nie tylko o przezwyciężenie cierpienia, ale także o odkrycie jego sensu. Aby przeżyć faktyczną przemianę, i głębokie nawrócenie, konieczna jest gotowość do pracy nad sobą i do odrzucenia fałszywych sposobów myślenia oraz chorobliwych, nałogowych przyzwyczajeń. Wiele publikacji w prasie bulwarowej i wiele książek typu „poradnik" pozostaje na poziomie zaspokajania osobistych potrzeb i popędów. Oferują magiczną pomoc w osiąganiu iluzorycznego szczęścia. Każda idea obiecująca łatwe, wolne od trudności osiąganie szczęścia, jest kłamstwem. Metody osiągania przemiany (metanoi) na drodze strategii szybkich, łatwych i przyjemnych prowadzą do rozczarowań. Chrześcijański terapeuta widzi za pragnieniem uwolnienia od bólu głębszą motywację do uzdrowienia. 43 44 Por. R. Jaworski, dz. cyt., s. 35-36. Tamże, s. 37. 163 K S ROMUALD JAWORSKI Należy wreszcie pamiętać, że nawrócenie wiąże się z odkryciem prawdy: bez Boga człowiek nie może żyć - „beze mnie nic uczynić nie możecie" (J. 15,5). Może wprawdzie człowiek egzystować nie odnosząc się do Boga, ale nie może dokonać nawrócenia, by żyć pełnią życia. ZUSAMMENFASSUNG Die psychologische Interpretation der religiöse Bekehrung muss viele Aspekten berücksichtigen. Eine von wichtigsten Fragen, ist die Frage nach der Motivation und der Ursache von dem Phänomen. Die religiöse Bekehrung kann man von der psychologische Perspektive als lebendigen Prozess betrachten. In dem Prozess kann man die bestimmte Fasen unterscheiden, die aber - bei verschiedenen Tippen von Bekehrungen - unterschiedlich sind. Die Unersuchungen von James, Clark, Plużek und Makselon sind immer aktuell und können als Basis für empirische Forschung werden. Die religiöse Bekehrung ist sehr oft mit der Krise verbunden, die ganze Orientierung auf den Sinn von Existenz und die Werthierarchie durchdringt. Diese Krise ist der Anfang der Umbruch im Gedanken, Gefühlen und WertschĄtzung. Bei der religiise Bekehrung die prinzipielle Rolle spielt Gottes Engagement. Für alle religiösen Menschen, die haben die Bekehrung erfahren, spielte die Gottes Gnade die erste Rolle. Die christliche Psychologie zeigt Gottes Gnade als wesendlichen Faktor bei der religiösen Entwicklung des Menschen.
