Racjonalność w ekonomii

Racjonalność w ekonomii
Na podstawie książki
„Ekonomiczna teoria zachowań
ludzkich”, Gary S. Becker
Opracował: Tomasz Kowalski ©
Zachowania nieracjonalne
a teoria ekonomii
 Tradycyjna teoria ekonomii „zakłada”
racjonalność zachowania
 Kiedyś: Przestarzała psychologia przeprowadzana z błyskawiczną szybkością
kalkulacja, hedonistyczna motywacja oraz inne,
mało realistyczne cechy zachowań.
 Dziś: Każdy w mniejszym lub większym stopniu
zgadza się, że „racjonalność zachowania”
oznacza po prostu spójne logicznie
maksymalizowanie pewnej dobrze
uporządkowanej funkcji (np. użyteczności lub
zysku).
Zachowania nieracjonalne
a teoria ekonomii
Krytycy:
 gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa
wcale niczego nie maksymalizują, a w
każdym razie nie czynią tego w sposób
logicznie spójny
 funkcje preferencji nie są dobrze
uporządkowane
 teoria jest bezużyteczna jako narzędzie
wyjaśniania zachowań
Zachowania nieracjonalne
a teoria ekonomii
 Teoretycy:
 teoria jest „prawdziwa” tylko jak ogólna tendencja, która nie
musi sprawdzać się w każdym przypadku
 chociaż wchodzące w grę decyzje „nie robią wrażenia”
racjonalnych, to jednak ta właśnie teoria pozwala
sformułować użyteczne prognozy
 Inni:
 w brutalnej rzeczywistości świata konkurencji jedynie
racjonalne zachowanie daje szanse przeżycia
 Becker:
 Twierdzenie, że racjonalność to tylko pewna ogólna
tendencja, jest tyle samo warte co twierdzenie, iż racjonalne
zachowanie kilku jednostek wystarcza do tego, aby reakcje
rynku były racjonalne.
Zachowania nieracjonalne
a teoria ekonomii
Zainteresowania ekonomistów skupiały się
na reakcjach wielkich rynków na zmiany
różnych wielkości.
Punktem wyjścia i rozwoju teorii ekonomii
było jednostkowe przedsiębiorstwo i
jednostkowe gospodarstwo.
Do reakcji rynkowych dochodzono przez
zwielokrotnienie typowej reakcji
jednostkowej.
Zachowania nieracjonalne
a gospodarstwa domowe
 Teoria zakłada:
 gospodarstwa domowe dokonują wyboru najlepszego zestawu
dóbr, mieszczącego się w ramach ograniczonych, dostępnych im
zasobów
 do określenia „lepszego” zestawu wprowadza się funkcję
preferencji lub użyteczności, charakteryzującą się tym, że:
 dowolny dany zestaw A zawsze dostarcza więcej, mniej, lub tyle
samo użyteczności, co dowolny dany zestaw B (kryterium
spójności)
 A > B lub A = B lub A < B
 jeśli A jest preferowane ponad B, a B ponad C, to A jest preferowane
ponad C (kryterium przechodniości)
 A > B i B > C to A > C
 zestaw najlepszy przynosi więcej użyteczności niż jakakolwiek inna
dostępna (dopuszczalna) alternatywa
Zachowania nieracjonalne
a gospodarstwa domowe
 W przypadku gospodarstw domowych
fundamentalnym twierdzeniem tej teorii jest, że
krzywa popytu na dowolne dobro – przy
założeniu, że dochód realny nie zmienia się –
musi mieć nachylenie ujemne.
 Krzywą popytu na rynku obejmującym wiele
gospodarstw domowych otrzymuje się zwykle
drogą sumowania – poziom – wszystkich
indywidualnych krzywych popytu. Stanowi więc
ona po prostu „powiększenie” indywidualnych
krzywych „mikro”, a zatem i ona także będzie
miała nachylenie ujemne.
Zachowania nieracjonalne
a gospodarstwa domowe
 Krytyka koncepcji użyteczności w podejściu do decyzji gospodarstw
domowych
 Dzisiaj krytycy albo zaprzeczają, jakoby gospodarstwa domowe
maksymalizowały jakąkolwiek funkcję, albo też maksymalizowanej
funkcji odmawiają właściwości spójności i przechodniości. W
gruncie rzeczy zaprzeczają oni temu, że gospodarstwa domowe
działały „racjonalnie”. Obecnie bowiem uważa się, że zachowanie
racjonalne polega na maksymalizowaniu pewnej spójnej i
przechodniej funkcji.
 Jak pogodzić tę krytykę z faktem, że najważniejszy wniosek
wyciągany z teorii użyteczności – o ujemnym nachyleniu krzywych
popytu rynkowego – bywał konsekwentnie i systematycznie
weryfikowany empirycznie i okazał się bardzo pożyteczny przy
rozwiązywaniu problemów praktycznych?
Zachowania nieracjonalne
a gospodarstwa domowe
 Wyjaśnienie 1: Często sprawdza się poszczególne
założenia teorii oddzielnie, a nie jako pewną całość, albo
nie z punktu widzenia wynikających z nich implikacji.
 Wyjaśnienie 2: Wiele zarzutów dotyczy tylko
normatywnych implikacji teorii użyteczności.
 Becker stara się pogodzić te przeciwne stanowiska, idąc
przy tym całkiem odmienną drogą. Wykazuje on, że
opadający kształt rynkowych krzywych popytu wynika
nie tyle z racjonalności zachowań „samo z siebie”, ile z
pewnej prawidłowości ogólnej, odnoszącej się do
obszernej klasy zachowań irracjonalnych.
Zachowania nieracjonalne
Podejście ogólne
 Niektóre zmiany obszaru wyborów „dopuszczalnych”,
czyli „dostępnych” dla gospodarstw domowych,
prowadzą do występowania takich samych reakcji bez
względu na to, jakich reguł decyzyjnych użyto.
 Przykład: spadek dochodu realnego nieuchronnie
powoduje spadek sumy wydawanej co najmniej na jedno
z dóbr, a przeciętna procentowa zmiana wydatków na
wszystkie dobra łącznie musi być równa procentowemu
spadkowi dochodu.
 Opadający kształt krzywych popytu, podstawowy dogmat
teorii tradycyjnej, w dużej mierze wynika z samej tylko
zmiany obszaru możliwości i w dużej mierze jest
niezależny od przeciętnej reguły decyzyjnej.
Zachowania nieracjonalne
a przedsiębiorstwa
 Ekonomiści utrzymywali, że zbiór konsumpcyjnych możliwości
gospodarstwa domowego jest ograniczony tylko do tych, których
koszt jest nie większy od rozporządzalnego dochodu.
 Nie dostrzegali jednak, że możliwości produkcyjne przedsiębiorstw
są ograniczone dokładnie w taki sam sposób, czyli obejmują albo
tylko te, które przynoszą nieujemny zysk (albo nieco większy ich
zbiór w przypadku, gdy przedsiębiorstwo uzyskuje dochód
jednocześnie także z innych źródeł).
 Wynika to z wyłącznego prawie zainteresowania przedsiębiorstwami
nastawionymi na maksymalizację zysków. Tylko one nie są
związane podanym wyżej warunkiem ograniczającym wybór
możliwości produkcyjnych.
 Gdyby przedsiębiorstwa maksymalizowały zamiast zysków
użyteczność, albo gdyby zachowywały się irracjonalnie, to ten
warunek ograniczający zbiór możliwości byłby dla nich tak samo
wiążący jak i dla konsumentów.
Zachowania nieracjonalne
Podsumowanie i wnioski
 Nawet irracjonalne jednostki decyzyjne muszą pogodzić się z
rzeczywistością i nie mogą, na przykład, uporczywie trwać przy
wyborze, który już nie mieści się w granicach ich zbioru możliwości.
A zbiory te nie są ani wyznaczane, ani zdominowane przez jakieś
całkiem nieregularne wariancje; są one zmieniane w sposób
systematyczny przez różne zmienne ekonomiczne.
 Na przykład:
 skompensowana zwyżka ceny jednych dóbr „przemieszcza” możliwości
produkcyjne ku innym dobrom
 skompensowany spadek atrakcyjności jakiegoś zawodu „przemieszcza”
możliwości zatrudnienia do innych zawodów
 Wystąpienia systematycznych reakcji można zatem oczekiwać przy
bardzo różnorodnych regułach decyzyjnych, łącznie ze znaczną
częścią zachować irracjonalnych.
Zachowania nieracjonalne
Podsumowanie i wnioski
Meritum: jednostki irracjonalne często są
„zmuszone” przez zmianę dostępnych
możliwości do reagowania „racjonalnie”.
Wniosek: Teoria ekonomii daje się
pogodzić z zachowaniami nieracjonalnymi
o wiele lepiej niż dotychczas
przypuszczano.
Dziękuję za uwagę