Stomatologia Społeczna

Stomatologia Społeczna
Stan Jamy Ustnej Miarą Skuteczności funkcjonowania Systemu Opieki Zdrowotnej – 08.10.2008r.
Podstawowe wskaźniki ilościowe stosowane do pomiaru stanu zdrowotnego jamy ustnej.
puwz – liczba zębów mlecznych (PUWZ – stałych) dotkniętych próchnicą, wypełnionych i usuniętych z
powodu próchnicy.
PUWP/puwp – liczba powierzchni zębów dotkniętych próchnicą i jej skutkami.
w/P+W – wskaźnik intensywności leczenia
P/P+W – wskaźnik próchnicy wtórnej
PI – wskaźnik przyzębia
CI – wskaźnik kamienia nazębnego
CPITN – zagregowany wskaźnik potrzeb leczniczych przyzębia
DAI – wskaźnik estetyczny
Dzieci 12lat.
P
2,3
1999
U
0,1
4,0
W
1,6
P
2,0
2003
U
0,1
3,9
W
1,8
P
1,5
2005
U
0,1
3,3
W
1,7
P
1,3
2007
U
0,1
3,1
W
1,7
Wskaźnik leczenia próchnicy (w/p+w) w makroregionie warszawskim
Duże miasta – 0,37
Małe miasta – 0,27
Wsie – 0,12
W krajach rozwiniętych wartość wskaźnika leczenia – około 0,80
Skuteczność (definicja) – stopień osiągalności celu (zdrowotnego)
Cele zdrowotne – WHO 2000r.
1. 50% 6-letnich dzieci wolnych od próchnicy
2. wartość wskaźnika PUW nie większa niż 3 w grupie 12 letnich dzieci.
3. 85% 18-latków winno posiadać własne pełne uzębienie
4. Redukcja o 50% bezzębia w grupie 35-44 lata.
5. Redukcja o 25% bezzębia w grupie 65-74 lata
6. Wdrożenie ogólnokrajowego epidemiologicznego monitoringu stanu zdrowotnego i jego uwarunkowania.
Skuteczność opieki stomatologicznej w Polsce i krajach skandynawskich
Cele zdrowotne
Polska (%)
Kraje skandynawskie (%)
6-letnie dzieci
24,1
140
12 lat
47,0
180
18 lat
72,0
180
65-74 lata
Monitoring
100
1
Pozytywne zjawiska (społeczne, ekonomiczne, organizacyjne i kulturowe)
1. Wysoka dostępność (nieco mniejsza osiągalność) pełnej gamy środków do utrzymania higieny jamy
ustnej.
2. Wysoki poziom (ilościowy i jakościowy) zasobów kadrowych
- 21434 lekarzy dentystów prowadzi indywidualne, grupowe praktyki
5,6 lek. dent. / 10000 (sektor prywatny)
0,6 lek. dent. / 10000 (sektor publiczny)
3. Systematycznie poprawiają się zachowania zdrowotne
- ponad 65% 12-latków czyści zęby co najmniej 2 razy dziennie
- spada liczba mężczyzn palących papierosy
- coraz więcej spożywamy produktów zawierających kwasy wielo nienasycone
- zmienił się styl picia alkoholu na prozachodni (11L spirytusu na osobę / rok)
4. Utrwaliły się w minionych 18 latach bardzo pozytywne zjawiska ogólno zdrowotne
- wydłużyła się średnia długości trwania życia polaków o ponad 3 lata
- umieralność niemowląt została zredukowana do 7%
- spadła zapadalność na gruźlicę
5. Od kilkunastu lat utrzymuje się bardzo wysoki poziom rozwoju gospodarczego, społecznego i
kulturowego
- coroczny wzrost PKB > 5% (ponad 60% rodzin z przyczyn ekonomicznych nie wchodzi do gabinetu)
- redukcja bezrobocia z 19% do 9%
- wydłużają się lata solaryzacji
6. Pozytywnie zmienia się styl życia Polaków
- zdrowie w tym stan zdrowotny uzębienia jest coraz silniej postrzegane jako konkretne dobro
7. Dochodzi do głosu wiele terenowych instytucji pozarządowych mogących zaangażować się w
problematykę stomatologiczną
8. W narodowym programie zdrowia na lata 2006-2012 znalazł się cel operacyjny – intensywniejsze
zapobieganie próchnicy u dzieci i młodzieży.
Negatywne zjawiska
1. 60% rodzin nie korzysta z sektora prywatnego
2. Bardzo niskie nakłady na system ochrony zdrowia i podsystem opieki dentystycznej – 20zł na osobę na
rok
3. Kraje wzbudzone gospodarczo i rozwijające się na ochronę zdrowia 3-6% PKB, a kraje rozwinięte 8-145
%
4. Od kilkunastu lat następuje systematyczna drastyczna redukcja publicznego sektora dentystycznego
- 0,6 lek. dent. / 10000 ludności
5. Bardzo mała (śladowa) ranga ważności problematyki stomatologicznej na tle obecnych priorytetów
zdrowotnych (choroby sercowo – naczyniowe 47%, nowotwory 28%, wypadki i urazy itd.)
6.Polskie dzieci i młodzież nie są traktowane jako grupa szczególnej troski – ponieważ jest brak:
- normy minimalnego nasycenia lek. dent. w sektorze publicznym (_ (?) / lek. dent. / 1000 dzieci)
- refundacji za koszty leczenia w sektorze prywatnym
- wydzielonych dni/godzin przyjęć tylko dzieci w sektorze publicznym
- okresowych badań stomatologicznych
- normy maksymalnego czasu oczekiwania dziecka na pierwszą wizytę
7. W Polsce nie ma na szczeblu centralnym instytucji sterującej podsystemem opieki dentystycznej
8. Brak w Polsce podspecjalizacji „public heath dentistry”
9. Nie ma stomatologicznych programów profilaktycznych – nie mylić z akcjami
10. Brak jakiegokolwiek mechanizmu – poza etycznym – motywującego lek. dent. do działań
profilaktycznych (tylko 10-18% dentystów jest aktywnych)
11. Nie ma ogólno zdrowotnego programu edukacyjnego na poziomie klas 0-3
12. Relatywnie niski poziom świadomości stomatologicznej
(Praca samodzielna studenta – terminy wyżynania się i wygląd zębów (budowa anatomiczna), wszystko o
fluorze z kariologii)
2
Udział Lekarza Dentysty W Edukacji Zdrowotnej Społeczeństwa.
Skutki Med. –stom. Najczęściej Spotykanych Patologii Społecznych. – 15.10.2008r.
Główne zachowania zdrowotne (tzw. Wielka czwórka) :
1. Sposób odżywiania się
2. Palenie tytoniu
3. Picie alkoholu
4. Aktywność fizyczna
Czynniki warunkujące zdrowie (wg „Lelonda”):
1. Styl życia (zachowania) - 53%
2. Środowisko fizyczne i społeczne – 21%
3. Dziedziczenie – 16%
4. Opieka zdrowotna – 10%
Promocja zdrowia – pojęcia
 prozdrowotne kształtowanie stylu życia („Lelonda”)
 proces umożliwiający ludziom zwiększenie kontroli nad swoim zdrowiem
WHO (2005) określiło 5 kluczowych ZASAD dla promocji zdrowia:
- populacja + „Everyday Life” -> ludzie + konkretne czynniki ryzyka
- determinanty zdrowia
- komunikacja, edukacja, legislacja, polityka podatkowa, organizacja, rozwój społeczny, aktywność lokalna
- ruchy samopomocowe, wsparcie
- działanie medyczne NIE, ale bardzo ważna rola lekarza
Podejście w promocji zdrowia ukierunkowane na Determinanty Zdrowotne (Program CINDI WHO) oraz
siedliskowe podejście w promocji zdrowia (siedliska czyli setting) – Dom, Praca, Szpital …
Przesłanki przemawiające za integracją promocji zdrowia z działalnością szpitala:
- poprawa statusu i reputacji szpitala
- ↑ warunków pracy personelu szpitalnego
- ↑ przystosowania do zmieniających się wymagań (kategoryzacja szpitala)
- ↑ samopoczucia pacjentów
- ↑ satysfakcji z pracy personelu
Edukacja Zdrowotna:
1. Zaplanowanie działania
2. Skierowanie na poprawę zdrowia
3. Skierowanie do określonych grup lub jednostek, w celu nauczenia ich określonych zachowań służących
ich zdrowiu
Prochaska i Diclemente – model zmiany zachowania
Profilaktyka:
Pierwotna (I faza) – wobec osoby zdrowej, potencjalnie zagrożonej chorobą, umacnianie zdrowia,
edukacja prozdrowotna, szczepienia ochronne, zapobieganie zanieczyszczeniom środowiska.
Wtórna (II faza) – wczesne wykrywanie chorób i ich przyczyn oraz diagnozowanie (np. czynne
poradnictwo, badania przeglądowe, przesiewowe, profilaktyka przeciwnowotworowa, miejsc pracy).
Matafilaktyka (III faza) – działania wobec samej choroby, która zaistniała, rozwinęła się i w związku
z tym istnieje (np. zagrożenie trwałego upośledzenia czynności danego narządu, niepełnosprawność lub
kalectwo)
3
The Scientific Basic Of Oral Heath Education (2001)
4 kluczowe zagadnienia konieczne w programowaniu zdrowia jamy ustnej:
- dieta
- prawidłowe szczotkowanie zębów
- fluor
- częstość wizyt w gabinecie dentystycznym
Techniki komunikacyjne
- werbalne (7%)
Żargon
- para – lingwistyczne (33%)
- niewerbalne (60%)
Kontakt wzrokowy
Gesty
Mimika twarzy
Postawa ciała
Empatia
kontakt ciała
pozycja siedząca
odległość
ubiór / wygląd
pomoce wizualne
formy zapytania
stopień znajomości
słuchanie pacjenta
Strefy osobiste człowieka:
Strefa I (intymna, najbliżsi) – 0 – 18 cali
Strefa II – 18 cali – 4 stopy
Strefa III (dla osób których nie znamy) – 4 stopy - ->
Bariery w komunikacji
Efektywna komunikacja -> Sukces
37 % - M, 22 % - K <--- Palący Ludzie
Strategia Zwalczania palenia tytoniu
Populacyjna:
- ustawa antynikotynowa nie więcej niż 10 mg CO i 10 mg substancji smolistych, 1 mg nikotyny
- akcje, kampanie antynikotynowe
Indywidualna:
- wizyta w poradni
- plastry, gumy
- nikotynowa terapia zastępcza
FAS – płodowy zespół alkoholowy
PARPA – państwowa agencja rozwiązywania problemów alkoholowych
Krajowe Biuro Do Spraw Przeciwdziałania Narkomani
Piwo 5%
200ml
=
Wino 10%
100ml
=
Wódka 40%
25ml
Porcja Standardowa = 10 ml etanolu
4
Czynniki Ryzyka, Metody Rozpoznawania i Profilaktyki Zakażeń W Opiece Zdrowotnej.
Gabinet Stomatologiczny Jako Potencjalne Ogniwo Łańcucha Epidemiologicznego – 22.10.2008r.
USTAWA z dnia 6 września 2001 r. o chorobach zakaźnych i zakażeniach.
(Dz. U. z dnia 31 października 2001 r.)
Art. 10. 1. Kierownicy zakładów opieki zdrowotnej i osoby wykonujące zawody medyczne poza zakładami opieki zdrowotnej są obowiązani do
zapewnienia przestrzegania wymagań higienicznych i zdrowotnych obejmujących w szczególności:
1) zapewnienie warunków skutecznej sterylizacji materiałów medycznych, narzędzi i innego sprzętu medycznego oraz prowadzenia
prawidłowych procesów dezynfekcji,
2) stosowanie indywidualnych środków ochrony pracowników.
2. Kierownicy zakładów opieki zdrowotnej udzielających całodobowych lub całodziennych świadczeń zdrowotnych obowiązani są do
postępowania przeciwdziałającego szerzeniu się zakażeń zakładowych przez opracowanie i wdrożenie procedur zapewniających ochronę przed
zakażeniami zakładowymi zgodnie z obowiązującymi standardami, a w szczególności do:
1) bieżącego dozoru i przestrzegania standardów higieny wewnątrzzakładowej,
2) kontroli stosowanych metod leczenia, w tym antybiotykoterapii,
3) wprowadzenia zakładowego systemu badań, identyfikacji i rejestracji szczepów bakteryjnych w celu oceny stanu zakażenia
hospitalizowanych pacjentów i skażenia środowiska zakładu wieloopornymi szczepami szpitalnymi,
4) zapewnienia, w razie potrzeby, warunków do izolacji pacjentów szczególnie podatnych na zakażenia zakładowe oraz
5) zapewnienia środków na realizację zadań, o których mowa w pkt 1-4.
Art. 11. 1. Kierownicy zakładów opieki zdrowotnej udzielających całodobowych lub całodziennych świadczeń zdrowotnych obowiązani są do
bieżącej oceny sytuacji epidemiologicznej w zakładzie, do prowadzenia rejestrów zakażeń zakładowych oraz sporządzania i przekazywania
powiatowemu inspektorowi sanitarnemu raportów o występowaniu tych zakażeń. Do rejestrów stosuje się przepisy o dokumentacji medycznej.
2. Minister właściwy do spraw zdrowia określi, w drodze rozporządzenia, sposób prowadzenia rejestrów zakażeń zakładowych oraz sposób
sporządzania raportów o występowaniu zakażeń zakładowych i tryb ich przekazywania, a także wzory tych dokumentów, uwzględniając w
szczególności rodzaje informacji o występowaniu zakażeń zakładowych oraz drobnoustrojów chorobotwórczych o szczególnej oporności i
oporności wielolekowej.
Definicje
Zakażenie Szpitalne
 każde zakażenie związane z pobytem w zakładzie opieki zdrowotnej (udzielającym całodziennych
lub całodobowych świadczeń zdrowotnych) albo pracą wykonawczą w tym zakładzie (personel)
 zakażenie, którego okres wylęgania rozpoczął się po przyjęciu do zakładu opieki zdrowotnej
Zakażenia szpitalne są przyczyną:
 przedłużonego pobytu w szpitalu
 wzrostu kosztów leczenia (drogie leki, sprzęt diagnostyczny)
 znacznego uszczerbku na zdrowiu
 pogorszeniu warunków materialnych chorego i jego rodziny
 długiej lub trwałej niezdolności do pracy
 utraty zdrowia / życia
80% zakażeń szpitalnych jest przenoszonych przez ręce personelu
Przyczyny zdarzeń niepożądanych (w tym zakażeń szpitalnych)
I – czynniki ryzyka zależne od pacjenta
II – czynniki ryzyka zależne od personelu
III – czynniki ryzyka zależne od drobnoustroju i rodzaju zakażenia
IV – czynniki ryzyka zależne od systemu organizacji opieki w szpitalu
V – zdarzenia i sytuacje nadzwyczajne (kataklizmy, awarie)








Czynniki zakażenia szpitalnego zależne od pacjenta
powód hospitalizacji i stan ogólny przy przyjęciu (np. utrata przytomności)
dotychczasowe leczenie (zabiegi diagnostyczne i terapeutyczne)
wiek > 70-75 lat oraz < 1rok
uraz / oparzenie
choroba podstawowa (nowotwór, otyłość, niedożywienie, cukrzyca)
czynny alkoholizm, nikotynizm, narkomania
stan odporności (np. immunosupresja, HIV / AIDS)
ciężka niedokrwistość / zaburzenia krzepnięcia
5
Odsetek zakażonych w grupie ryzyka
Gr. ! – bez czynników ryzyka – 3 %
Gr. 2 – 1 czynnik ryzyka – 10 %
Gr. 3 – 2-3 czynniki ryzyka – 30 %
Gr. 4 – 4- lub więcej czynniki ryzyka – 45 %






Czynniki ryzyka ze strony personelu
brak znajomości standardów i procedur
nieprzestrzegania zasad organizacji pracy
brak odpowiednich kwalifikacji i umiejętności
czasowe lub stałe nosicielstwo drobnoustrojów patogennych
przeciążenie pracą i niedofinansowanie
nieciągłość opieki i zły obieg informacji









Czynniki ryzyka związane z organizacją pracy w szpitalu
niewłaściwe stosowane procedury inwazyjne
nadużywanie i niewłaściwe stosowanie leków
przedłużony pobyt w szpitalu
wielooporna endemiczna flora szpitalna
niewłaściwa dezynfekcja i sterylizacja
brak kultury organizacji pracy i nadzoru nad jakością świadczeń
przestarzały i niesprawny sprzęt medyczny
przepełnienie oddziałów
nieprawidłowości w zakresie prania, sprzątania, żywienia, utylizacji odpadów medycznych
Z czego wynika konieczność zapobiegania zakażeniom pacjentów i personelu
w gabinecie stomatologicznym?
* Niepokojące dane dotyczące epidemiologii wirusa HBV powodującego wirusowe zapalenia wątroby typu
B i wirusa HIV powodującego AIDS
* wzrost liczby zakażonych wirusem HCV powodującego wirusowe zapalenie wątroby typu C
* wzrost wymagań i świadomości pacjenta przy wyborze gabinetu
* pozwy pacjentów do sądów za zakażenia nabyte w gabinecie stom.
* wymagania sanitarne dla gabinetów stomatologicznych (np. obowiązek wprowadzenia autoklawów do
sterylizacji)
Powyższe czynniki wpłynęły na wzrost zainteresowania szeroko rozumianą higieną i aseptyką w gabinecie
stomatologicznym, gdyż wykazano, że gabinety te stwarzają stałe i znaczące ryzyko infekcji personelu i
pacjentów.
HBV – 30 %
HCV – 3 %
HIV – 0,3 %
prawdopodobieństwo
zakażenia się przez
przypadkowe zakłucie igłą
Grupy ryzyka osób bardziej narażonych na choroby jamy ustnej powstałe w wyniku zakażeń krzyżowych.
 osoby w starszym wieku
 palenie papierosów
 chorzy z obniżoną odpornością organizmu spowodowaną między innymi cukrzycą czy chorobami
autoimmunologicznymi
 pacjenci HIV (+)
 pacjenci z chorobą nowotworową po chemioterapii bądź dużych dawkach kortyzolu
Unit dentystyczny jako potencjalne źródło przenoszenia zakażeń w stomatologii
Mikroorganizmy najczęściej wykrywane w wodzie pochodzącej z kranu:
Pseudomonas aureginsa, Pseudomonas capacia, Legionella, Moraxella sp., Enterococcus sp.,
niehemolizujące Streptococcus sp., Bacillus sp., Flavobacterium sp., Klebsiella sp., Acimetobacter sp.
6
Przetrwanie poszczególnych szczepów bakteryjnych zależy od:
- oporności
- warunków środowiska, w których się znajdują (obecność tlenu, materiału organicznego, wilgotności itp.)




Ryzyko wystąpienia zakażenia jest bardzo duże, spowodowane:
powstawaniem aerozoli zawierających liczne drobnoustroje
stałą obecność wody (zaleganie) w unitach stomatologicznych
dużą ilość pacjentów w gabinecie (liczba w jednostce czasu)
zwykle małą wielkość pomieszczeń gabinetów stomatologicznych, co sprzyja nagromadzeniu
czynnika zakaźnego w powietrzu
Zakażenia mogą szerzyć się podczas zabiegów stomatologicznych poprzez:
- kontakt bezpośredni z krwią lub śliną
- wchłanianie
- wdychanie (aerozole)
- instrumenty wielokrotnego użytku (również obrotowe)
- dmuchawki wodno – powietrzne
- ślinociągi
Wszystko to, co ma bezpośredni kontakt z jamą ustną pacjenta, uważa się z materiał potencjalnie zakaźny
(również ręce, rękawiczki, wałeczki, ligniny, wycisk, aparaty ortodontyczne, uzupełnienia protetyczne)
Problem dotyczy także pośredniego sposobu przenoszenia drobnoustrojów poprzez zalegający w
przewodach wodnych unitu stomatologicznego materiał zakaźny i związane z tym namnażanie się
drobnoustrojów.
Na zakażenie narażony jest również pacjent, jak i pracujący lekarz z zespołem
Możliwości przenoszenia infekcji w gabinecie stom.:
1. drogą naczyń krwionośnych: wirus HIV, AIDS, wirusy zapalnie wątroby typu B, C, D, G - wywołujące
odpowiednie zapalenia wątroby – hepatitis
2. przez powietrze: zapalenia opon mózgowych, gruźlica, różyczka, nagminne zapalenie ślinianek, grypa,
błonica
3. drogą wodną: zakażenia p,łuc spowodowane przez Legionella spp., Pseudomonas spp., oraz bytujące w
wodzie Mycobacterium spp.
Powstawanie biofilmu na wewnętrznej powierzchni wodnych przewodów unitu dentystycznego.
200 jednostek bakterii na ml płynu
Inne rezerwuary mikroorganizmów w gabinecie dentystycznym:
- woda doprowadzana do unitów
- - zwłaszcza grzyby chorobotwórcze
- - bakterie nie bytujące normalnie w jamie ustnej
- poziom endotoksyn bakteryjnych w zanieczyszczonych przewodach unitów może sięgać do 500 IU / ml
wody.
Reakcje chorobotwórcze powodowane przez endotoksyny i lipolisacharydy pochodzące z bakterii Gram (-)
- zapalenia płuc
- astma
- gorączka Pontiac (wzrost temp. Z objawami grypopochodnymi)
- szok toksyczny
Poza tym:
- kątnica montowana do turbiny powietrznej - ze względu na nieregularną powierzchnię zewnętrzną oraz
obecność szczelin i otworów w jej głowicy
- zatrzaskowe uchwyty prostnic, kątnic, dmuchawek i skalera – gdyż są bardzo trudne do odkażenia
- zasysanie zwrotne śliny i płynów ustrojowych do kątnicy turbinowej w momencie jej wyłączania, co
stanowi dodatkowe źródło zanieczyszczenia i związanej z tym infekcji.
7
Jakoś wody stosowanej w unitach:
 badania wody przeprowadzone w warszawskich przychodniach stom. wykazały obecność bakterii z
rodzaju Legionella spp. w 24 % próbek, co potwierdza wyniki badań z innych krajów.
 Wykazano zwiększony poziom przeciwciał anty – Legionella u lekarzy dentystów, asystentów i
techników dentystycznych
 Zaleca się monitorowanie jakości wody, używanej w czasie przeprowadzonych zabiegów,
niezależnie od stosowanych metod dezynfekcji
 Badania powinny obejmować wykrywanie obecności pałeczek z rodzaju Legionella, Pseudomonas
aeruginota oraz ogólną liczbę bakterii
 Utrzymywanie zalecanego minimum (200CFU / ml) zanieczyszczenia wody w unicie
stomatologicznym bakteriami można osiągnąć poprzez:
- usuwanie zanieczyszczeń po każdym zabiegu oraz gdy unit nie był przez dłuższy czas używany
poprzez przepłukiwanie przewodów wodą w celu ograniczenia powstawania zastoin wodnych
wewnątrz sieci, unity powinny być płukane przed rozpoczęciem pracy przez co najmniej 3 – 10 min.
- usuwanie zanieczyszczeń stosując przepłukiwanie przewodów unitu przy pomocy roztworów
dezynfekcyjnych pomiędzy przyjmowaniem kolejnych pacjentów
- nowoczesne unity zaopatrzone są w automatyczne systemy do szybkiego odkażania przewodów
wodnych, skierowane głównie przeciwko: Stpahylococcus aureus, Pseudomonas aeruginosa,
Mycobacterium tuberculosis.
Zakażenia pałeczkami Legionell
 wyróżnia się 30 gatunków, wśród których największą patogennością charakteryzuje się LEgionella
pneumophila
 naturalny rezerwuar: zbiorniki wodne (rzeki, potoki)
 w zakładach opieki zdrowotnej są obecne w nawilżaczach, nebulizatorach wytw. aerozol, systemach
wentylacyjnych, kondensorach do skraplania pary wodnej
 nie stwierdzono przenoszenia zakażenia z człowieka na człowieka
 zakażenie ma ciężki przebieg tylko u chorych w podeszłym wieku
 grupy ryzyka:
- chorzy z obniżoną odpornością
- po przeszczepach narządów
- chorzy dializowani
- chorzy z poważną przewlekłą chorobą podstawową, np. niewydolność nerek lub alkoholizm
 zakażenia u osób bez zaburzeń odporności mogą przebiegać bezobjawowo
Postacie kliniczne:
- Pontiak fever – przerywany tor gorączki, ogólne rozbicie, bóle głowy, objawy ostre trwają nie dłużej niż 1
tydzień i chorzy najczęściej zdrowieją bez swoistego leczenia
- Postać płucna – najczęstsza postać kliniczna, objawy kliniczne: zapalenie oskrzeli lub zróżnicowany
obraz kliniczny zapalenia płuc. Częstym objawem (90 %) jest kaszel, który może być suchy lub wilgotny z
ropną plwociną. Często występuje wysoka gorączka rzędu 39 – 400C. Zapalenia płuc o etiologii Legionella
jest trudne do odróżnienia od zapalenia płuc o innej etiologii.
Pałeczki niefermentujące:
 drobnoustroje akwenów wodnych, charakteryzujące się minimalnymi wymaganiami odżywczymi i
bardzo zróżnicowaną zjadliwością
 do grupy tej należą: Pseudomonas, Acinetobacter, Flavobacterium
 rezerwuarem w zakładach opieki zdrowotnej są wszystkie wilgotne zbiorniki
 cecha charakterystyczna – znaczna naturalna oporności na wiek antybiotyków i
chemioterapeutyków, także na środki dezynfekcyjne
 skłonność do przebywania i namnażania się w środowisku wilgotnym – przeżycie w zbiornikach
wodnych może sięgać 300 dni
 najczęstsze postacie zakażeń szpitalnych o etiologii …
8
Częstość mycia rąk wśród pracowników medycznych:
37,4 % - lekarze
- od lokalizacji
32,6 % - pielęgniarki
- najczęściej na OIOM – ”aż” 56,5 %
4,2 % - pozostali pracownicy medyczni
- inne czynności
- pobieranie krwi
77,6 %
Od czego to zależy?
- zmiana opatrunków
64,7 %
- od rodzaju wykonywanej czynności
- obsługa respiratora
45,5 %
- kąpiel chorego
83 %
- badanie pacjenta
47,5 %
Procedury higieniczne w gabinecie stomatologicznym …
- opróżnianie basenów
44 %
(http://alpro-medical.home.pl/node/63)
9
Pozamedyczne Uwarunkowanie Stanu Zdrowia Jamy Ustnej – 29.10.2008r.
Stan zdrowia jamy ustnej jako fragment kondycji zdrowotnej człowieka w niewielkim stopniu zależy od
uwarunkowań osobniczych i medycznych.
Stan zdrowia – uwarunkowania osobnicze 15%, uwarunkowania środowiskowe 35% (społeczne, polityczne,
ekonomiczne, naturalne), styl życia 35% (styl życia w odniesieniu do narządu żucia), system opieki
zdrowotnej 15% (system opieki stomatologicznej).
Racjonalna polityka zdrowotna państw rozwiniętych w zakresie stomatologii
Dwusektorowość:
- prywatny (stomatologia naprawcza)
- publiczny (działalność profilaktyczna)
40% kosztów usługi stomatologicznej w sektorze publicznym stanowi ubezpieczenie stomatologiczne.
Cechy systemów opieki stomatologicznej współuczestniczących w badaniach międzynarodowych:
1. Zinstytucjonalizowane, ogólnokrajowe, rządowe programy zdrowotne
Bierne
- fluorkowanie wody pitnej
- suplementacja związkami fluoru produktów spożywczych
- podawanie (grupowe) metodami egzo- i endogennymi związków fluoru i preparatów
kariostatycznych
- pełna dostępność past, preparatów i urządzeń do utrzymania higieny jamy ustnej
Behawioralne
- programy edukacyjne (równolegle usługobiorcy i usługodawcy, public dentistry)
- programy motywacyjne (recall system, system ubezpieczeń zdrowotnych, systemy motywacyjne
dla stom.)
- stomatologiczne grupy szczególnej troski (głównie dzieci do 16-18 roku życia)








Cechy programów stomatologicznych: ogólnokrajowe i lokalne
stałe zabezpieczenie metodologiczne i finansowe integralności z innymi programami ogólno
zdrowotnymi
obligatoryjność wykonania konkretnych procedur, przez konkretne osoby (instytucje) w
konkretnym czasie
pielęgniarka dentystyczna – edukacja poprawnego czyszczenia zębów, profilaktyka egzogenna
dentysta, ortodonta – okresowe kliniczne badanie, powiadomienie rodziców
pediatra, ortopeda, okulista, psycholog – badania okresowe
public edukator (absolwent zdrowia publicznego) – pedagog szkolny – edukacja rodziców, nadzór
nad realizacją poszczególnych programów
nauczyciel / wychowawca – koordynator programów edukacyjnych w klasach 0-3
policjant – zasady zachowania się w miejscach publicznych i w sytuacjach zagrażających życiu i
zdrowiu
WSSE – info. o stężeniach związków fluoru w ujęciu wodnym
[Samodzielna praca w domu – Kariologia – Fluor ]
Fluorkowanie wody pitnej (2002 WHO)
Np. Singapur – 100% ludności ma wodę fluorkowaną
Fluorkowanie produktów spożywczych: sól kuchenna, mleko, cukier, woda mineralna, pieczywo.
Fluorkowanie tabletkowe (200 dni w roku):
- < 0,3 ppm F w wodzie pitnej
- < 3 rok życia 0,25 mg/F/dzień - 0,5 mg NaF
- > 3 rok życia 0,5 mg/F/dzień – 1 mg NaF
10
Fluoryzacja egzogenna
- płyny do codziennego użytku – 0,05 NaF
- co 2 tyg. – 0,2 NaF
- pasty zawierające fluor (525 – 1450 ppm)
- żele – 2% NaF
- lakiery – 5% NaF
Wielokierunkowy mechanizm profilaktycznego działania fluorków
Jon F- charakteryzuje się bardzo silnym powinowactwem do Ca2+, reagując z hydroksyapatytami (pryzmaty
szkliwa) wchodzi w miejsce jonów OH< 100 ppm – fluoroapatyty w miejsce hydroksyapatytów w szkliwie
>100 ppm – CaF2 – na powierzchni szkliwa (przy pH = 5,5)
Związki fluoru hamują również aktywność i wzrost płytki nazębnej (bakteryjnej) odpowiedzialnej za rozwój
próchnicy. W tym przypadku fluor blokuje enzymy biorące udział w przemianie węglowodanów – głównej
pożywce bakterii próchnicotwórczych (Streptococcus mutant)
Fluor może wpływać na szkliwo w 3-ech okresach:
1. przed wyrżnięciem, w okresie formowania szkliwa (drogą endogenną)
2. po wyrżnięciu w okresie dojrzewania szkliwa (wiązanie jonów F-, PO43-, Ca2+)
3. w trakcie procesu próchnicowego
Toksykologia fluoru
- efekt kariostatyczny – fluoroza
- zawartość fluoru (mg) w 200ml (szklanka) naparu herbaty czarnej ?
- ile fluoru zawierają pasty do zębów wg producentów
Nadmiar fluoru:
- fluoroza zębów, szkliwo plamkowe – Malbork
- upośledzenie OUN
- zahamowanie rozwoju kości długich
- możliwości zburzenia metabolizmu kilkudziesięciu białek posiadających w swojej budowie pierwiastki z
grupy metali
Niedobór fluoru:
- próchnica zębów
- periodontopatie
- osteoporoza
- zaburzenia w syntezie wielu białek
Reorientacja w dotychczasowych wzorcach w stosowaniu fluoru







Natężenie w minionym 20-leciu negatywnych zjawisk
u 7 – 30% populacji stwierdza się łagodną postać fluorozy
fluoroza – zaburzenia na poziomie molekularnym i narządowym
99,7% niewykorzystywanej fluorkowej wody pitnej jest zagrożeniem dla środowiska
Ograniczenie swobód obywatelskich
Stacje wzbogacania wody pitnej związkami fluoru – miejsca zagrożenia terrorystycznego
Wyniki monitoringu stanu zdrowia jamy ustnej i jego uwarunkowań (alternatywne metody
profilaktyki)
Zagrożenie środowiska (ujścia rzek) NDS …
11
Surowe (racjonalne) zasady finansowania w opiece stomatologicznej
Opieka nad dziećmi do 16-17 roku życia oraz nad wieloma grupami społecznymi jest bezpłatna, tzn.
pełnopłatna dla władz samorządowych (public dentistry)
 550 stom. (Niemcy)
 Chairside assistants (Nowa Zelandia)
 Dental hygienists (Kraje Skandynawskie)
 Dental Helpers (Wszystkie Kraje)
 Szkolenie przed i podyplomowe w zakresie public dentistry
Interdyscyplinarne techniki motywowania jednostki do prozdrowotnych zachowań
 System nagród i uciążliwych kar (firmy ubezpieczeniowe, kasy chorych)
 call system – recall system (dzieci, kobiety w ciąży)
 System zdrowotnej opłaty za usługi stomatologiczne (dzieci, osoby dorosłe)
 Koszty zabiegów profilaktyczno – leczniczych (osoby dorosłe)
- zabiegi profilaktyczne
- leczenie próchnicy
- endodontyczne
-…
 racjonalna konsumpcja węglowodanów (10% cukry proste), słodkie soboty, asortyment sklepików
szkolnych
 przymusowa – dodatkowa edukacja ucznia (ocena ze sprawowania)
65% 12-latków częściej niż 1 raz dziennie myje zęby w Polsce
Częstotliwość czyszczenia zębów, korzystanie z profilaktycznych wizyt stomatologicznych (60-90%)
Posiadanie „swojego” stałego stomatologa (80-90%)
Używanie nitki dentystycznej (58%)
Tom LIX
Nr 1
styczeń 2006 r. – Czasopismo Stomatologiczne
Magdalena Wochna-Sobańska, Beata Lubowiedzka, Ewa Rybarczyk-Townsend
Zachorowalność na próchnicę zębów dzieci 12-letnich w województwie łódzkim w latach 1978-2003
Streszczenie
Cel pracy: dokonano analizy zapadalności na próchnicę zębów 12-letnich dzieci z województwa łódzkiego
w latach 1978-2003 na podstawie wyników badań epidemiologicznych wykonanych według kryteriów ŚOZ
(ICS-I , ICS-II , Badania Ogólnopolskie 1995, Monitoring 1999-2003).
Wyniki: wykazano spadek częstości występowania próchnicy z wartości 98,74% do 74,08% oraz wzrost
odsetka dzieci wolnych od próchnicy od 1% do 26%. Intensywność próchnicy wykazała tendencje spadkową
w latach 1978-1999. PUW od wartości 5,69 zmniejszyła się do 2,97 , natomiast od roku 2000
zaobserwowano zahamowanie spadku wartości PUW, a nawet jej wzrost do 3,19. Badania wykazują, że stan
uzębienia u 12-letnich dzieci w województwie łódzkim od roku 2000 uległ pogorszeniu, a w szczególności w
grupie dzieci o wysokim nasileniu próchnicy.
Wnioski: w wyniku analizy badań na przestrzeni 1978-2003 można stwierdzić, że obecny system opieki
zdrowotnej w tym stomatologicznej, ograniczenia ilościowe i jakościowe działań profilaktyczno-leczniczych
narzucane przez NFZ, nie dają szans na poprawę stanu uzębienia dzieci szkolnych w województwie łódzkim.
Zahamowanie spadku zachorowalności na próchnicę oraz zmniejszenie wartości wskaźnika leczenia
próchnicy do 0,32 wskazują na konieczność poprawienia dostępności świadczeń stomatologicznych.
12
Zasady Profilaktyki Dla Wieku Rozwojowego Ze Szczególnym Uwzględnieniem
Prewencji Stomatologicznej – 05.11.2008r.
Poradnictwo czynne medyczne – to planowa, aktywna, dobrze zorganizowana opieka medyczna, w której
stroną czynną jest nie tylko personel medyczny, ale również pacjent. Opieką tą zgodnie z rozporządzeniem
MZ należy objąć następujące grupy populacyjne:
 dzieci i młodzież od urodzenia do ukończenia edukacji szkolnej (0-19 r. ż.)
 osoby w wieku podeszłym od 75 r. ż.
 Osoby narażone na czynniki niekorzystne
 Kobiety ciężarne i w okresie laktacji
 Chorzy przewlekle i niepełnosprawni
Medyczne działania prewencyjne w wieku rozwojowym (pierwotna)
 profilaktyka I fazy – prewencja częstszych chorób i zaburzeń poprzez następujące działania:
- przyczynowo – skutkowe, np. szczepienia ochronne, mineralo- i witaminoterapia
- kontrola sanitarno – higieniczna środowiska wewnętrznego bytowania pracy, nauki i podejmowanie
działań naprawczych
- badania środowiska zewnętrznego – ocena wody, gleby, powietrza
- edukacja zdrowotna
 Profilaktyka II fazy (masowe badania profilaktyczne) (wtórna)
- testy przesiewowe
- powszechne badania lekarskie – bilanse zdrowia
- badania okresowe
- badania kontrolne
 Profilaktyka III fazy (trzeciorzędowa, rehabilitacja)
- zmniejszenie stopnia niepełnosprawności
- zapobieganie wtórnemu kalectwu społecznemu u dzieci przewlekle chorych i niepełnosprawnych
Badania przesiewowe posługujące się testem diagnostycznym, gdzie stosowana jest ściśle określona,
maksymalnie zobiektywizowana metoda wykrywania cechy (objawów) choroby lub stanu zagrożenia
chorobą.
Znalezienie poszukiwanej cechy przyjmowane jest jako wynik dodatni, nieobecności cechy – wynik
ujemny.
Pomiar cech ilościowych wymaga przyjęcia progu diagnostycznego stanowiącego przedział pomiędzy
wynikami dodatnimi a ujemnymi.
Przydatność testu jest określana przez trafność. Na Trafność składa się czułość i swoistość testu.
- czułość wyrażą się w jakim odsetku przypadków istniejącej choroby zastosowanie testu daje wynik
dodatni
- swoistość oznacza w jakim odsetku przypadków w których nie występuje choroba wynik testu jest
ujemny.
Rodzaje testów:
 do wykrywania zaburzeń rozwoju fizycznego (pomiar wysokości i masy ciała)
 do wykrywania zaburzeń układu ruchu
 do wykrywania zeza (Cover test, test Hirschberga)
 ostrości wzroku
 widzenia barw
 do wykrywania zaburzeń słuchu (badanie orientacyjne szeptem)
 ciśnienia tętniczego krwi
13
Badania bilansowe.
(Zal. 3. do Rozporządzenia MZ z dnia 22.12.2004r.; Dz.U.Nr 282 poz. 2815)
3. Badania wstępne dzieci i młodzieży do ukończenia 21. roku życia, ubiegających się o przyznanie
licencji na amatorskie uprawianie określonej dyscypliny sportu, o których mowa w ust. 1 pkt 1-9,
przeprowadza się, uwzględniając następujące kategorie wiekowe umożliwiające rozpoczęcie treningów i
uprawianie określonych dyscyplin sportu:
1) do ukończenia 6. roku życia - wszelkie dyscypliny sportu oparte na naturalnych formach ruchu w
formie gier i zabaw ruchowych;
2) od rozpoczęcia 7. roku życia - dyscypliny sportu oparte na naturalnych formach ruchu, kształtujące
koordynację ruchu, nieprzeciążające wybiórczo narządu ruchu;
3) od rozpoczęcia 9. roku życia - dyscypliny sportu kształtujące oprócz zwinności także szybkość i
dynamikę ruchu;
4) od rozpoczęcia 11. roku życia - dyscypliny sportu kształtujące wytrzymałość i siłę;
5) od rozpoczęcia 14. roku życia - dyscypliny sportu polegające na wprowadzeniu w pełnym zakresie
treningu wytrzymałościowego;
6) od rozpoczęcia 18. roku życia - dyscypliny sportu polegające na wprowadzeniu statycznych ćwiczeń
siłowych.
Najczęstsze problemy zdrowotne u dzieci i młodzieży w wieku szkolnym.
Priorytety w ochronie zdrowia dzieci i młodzieży w Polsce.
 priorytet zagrożony
- opieka okołoporodowa; noworodek
 priorytet niedokończony
- zwalczanie chorobowości i umieralności dzieci
 priorytet ignorowany
- zdrowie młodzieży; medycyna szkolna
Rozwój somatyczny
Definicja: Pod tym pojęciem rozumiemy proces zmian morfologicznych, chemicznych i czynnościowych w
ciągu życia jednostki (ontogeneza) lub kolejnych pokoleniach (filogeneza), pod wpływem czynników
dziedzicznych i stymulacji hormonalnej oraz środowiska zewnętrznego.
Etapy ontogenezy:
Ontogeneza to życie człowieka. Można go podzielić na endogenezę - etap życia płodowego oraz
egzogenezę, czyli życie od urodzenia do śmierci.
W życiu człowieka wyróżniamy następujące etapy:
 Noworodek - rozpoczyna samodzielne oddychanie w ciągu kilku sekund po urodzeniu (pierwszy
oddech inicjuje zwiększona ilość CO2 w krwi), następuje u niego modyfikacja w układzie krążenia.
Rozpoczyna prace układ pokarmowy oraz wydalniczy.
 Niemowlę - od 1 miesiąca do 1 roku, szybki wzrost, pojawiają się zęby mleczne, rozwija się system
nerwowy, początek rozwoju mowy, kontaktu z otoczeniem.
 Wczesne dzieciństwo - od 1 roku do dojrzałości ok. 12 lat, bardzo szybki wzrost, rozwój koordynacji
nerwowo-mięśniowej. Rozwój zdolności intelektualnych. Wymiana uzębienia na stale.
 Wiek młodzieńczy - okres osiągania dojrzałości biologicznej, psychicznej, przyspieszony wzrost,
rozwój pierwszo- i drugorzędowych cech płciowych, rozwój intelektualny.
 Dojrzałość - 20-40 lat, etap szczytu fizycznego rozwoju, które po 30 roku zmieniają się ze względu
na proces starzenia, zdobycie pozycji rodzinnej i zawodowej.
 Wiek średni - 40-65 lat, trwają procesy starzenia.
 Starość - od 65 lat, kończy się śmiercią.
14
Trend sekularny to tendencje zmian zachodzących między pokoleniami, obejmujące zmiany w rozwoju
biologicznym zachodzące pod wpływem rozwoju cywilizacji. Jest to zjawisko nieewolucyjne, pozbawione
podłoża genetycznego, ma charakter adaptatywny (przystosowawczy).
Trend sekularny obejmuje trzy wątki:
* zmianę kolejności etapów rozwoju,
* akcelerację rozwoju (przyspieszenie rozwoju i dojrzewania),
* retardację procesów starzenia się (procesów inwolucyjnych).
Zjawisko to może dotyczyć:
 wieku, sylwetki i proporcji ciała
 wzrostu i masy ciała
 wieku zębowego
 wieku kostnego
 zmiany kolejności występowania określonych cech morfologicznych
Bilans uzębienia stałego
1. wyrzynanie zębów stałych u dzieci łódzkich rozpoczyna się w 5,0 roku życia i kończy 13,5 roku życia.
2. U dziewcząt wyrzynanie zębów stałych następuje wcześniej niż u chłopców
3. W żuchwie wyrzynają się wcześniej niż w szczęce
4. Molarny typ ząbkowania w żuchwie występuje u 57,8% dzieci, incisiwalny u 27,1% dzieci, w szczęce
molarny typ ząbkowania u 85% dzieci, incisivalny u 9,6% dzieci.
5. Zaznacza się wcześniejsze wyrzynanie kłów dolnych (9,5 roku życia) niż przedtrzonowców (10 rok
życia) u dziewcząt.
Czynniki warunkujące zdrowie.
 styl życia – zbiór decyzji, działań, które wpływają na zdrowie jednostki
 środowisko – różne jego elementy na które jednostka ma ograniczony wpływ.
 Biologia człowieka – wszystkie cechy w tym wiek, płeć, czynniki genetyczne
 Organizacja opieki medycznej – dostępność, osiągalność i jakość wpływu.
Prawidłowe nawyki żywieniowe dla młodzieży:
 udział energii z węglowodanów – 56-60% z ograniczeniem sacharozy
 zawartość błonnika pokarmowego 20-40g/dzień
 ograniczenie soli kuchennej do 5g/dzień
 eliminowanie „Fast ford” (np. frytki – 48% tłuszczu, pizza – 40%)
 pożądane produkty to: owoce, warzywa, orzechy, jogurty, sałatki warzywne z dodatkiem olejów
roślinnych
 regularne pomiary wysokości, masy ciała, ciśnienia tętniczego krwi
 codzienna aktywność fizyczna
Nieprawidłowe nawyki żywieniowe u młodzieży:
 nieregularne spożywanie posiłków, częste pomijanie pierwszego śniadania
 zwiększenie udziału produktów o małej wartości odżywczej, wysokokalorycznych przekąsek
 małe spożycie warzyw żółtych, pomarańczowych, czerwonych, dominujące ziemniaki często w
formie frytek
 nadmierne dosładzanie i dosalanie posiłków
 mała ilość ryb, ciemnego pieczywa, nadmiar tłuszczu zwierzęcego
 nerwowa atmosfera w czasie posiłków
15
Aktywność fizyczna – w dzieciństwie i młodości pełni 4 podstawowe funkcje:
1. stymulacja i wspomaganie rozwoju
2. adaptacja, hartowanie
3. kompensacja nadmiernego unieruchomienia
4. korekcja i terapia przewlekłych chorób niezakaźnych
Korzyści zdrowotne optymalnej aktywności fizycznej:
 obniżenie masy ciała i zawartości tkanki tłuszczowej, zmniejszenie wielkości adypocytów,
zwiększenie aktywności tkanki tłuszczowej na działanie czynników lipolitycznych
 obniżenie oporności na insulinę, poprawa tolerancji na glukozy
 działanie przeciwzakrzepowe, zmniejszenie aktywacji płytek, wzrost aktywności fibrolityczne
osocza, obniżenie stężenia fibrynogenu
 wzrost wydolności fizycznej, pojemności życiowej płuc
 modyfikacja profilu lipidowego
- wzrost stężenia HDL – cholesterolu
- obniżenie stężenia triacylogliceroli
 wzrost aktywności układu antyoksydacyjnego
 wzrost siły mięśni oddechowych i ruchomości klatki piersiowej
 poprawa nieswoistej odporności
Zalecane zasady ćwiczeń fizycznych
3 x 30 x 130
3 – razy w tygodniu
30 – minut
130 – uderzeń serca na minutę
Maksymalne możliwości – tętno = 220 – wiek.
16
Środowiskowe Uwarunkowania Zdrowia – 19.11.2008r.
Definicja zdrowia środowiskowego
Zdrowie środowiskowe zawiera te aspekty zdrowia człowieka, w tym i jakość życia, które są
determinowane przez czynniki biologiczne, chemiczne, fizyczne, psychiczne i społeczne środowiska;
obejmuje też założenia teoretyczne i praktykę w zakresie oceny, eliminacji i zapobiegania obecności w
środowisku tych czynników, które mogą oddziaływać negatywnie na zdrowie obecnego i przyszłych
pokoleń.
Czynniki warunkujące zdrowie człowieka:
1. Genetyczne i adaptacyjne uwarunkowania zdrowia
2. Środowiskowe uwarunkowania zdrowia związane m. in. z :
a) środowiskiem wewnętrznym
b) środowiskiem zewnętrznym
c) środowiskiem zawodowym
3. Uwarunkowania zdrowia związane z poziomem świadomości i oświaty zdrowotnej oraz leczniczoprofilaktyczną działalnością ochrony zdrowia, których wyrazem są:
- zwyczaje i styl życia
- nawyki, używki oraz uzależnienia
- higiena życia codziennego
- racjonalna profilaktyka ekologiczna i żywieniowa
4. Inne czynniki warunkujące zdrowie
Środowiskowe zagrożenia zdrowia – wg źródeł
 naturalne – np. środowiskowy niedobór lub nadmiar pierwiastków śladowych w niektórych rejonach
na kuli ziemskiej, zdrowotne skutki długich okresów zimna, upałów lub stałych silnych wiatrów.
 Antropogeniczne zmiany środowiska – powstawanie megamiast, przemysł, rolnictwo, komunikacja
– obecność zanieczyszczeń w środowisku itd.
Środowiskowe zagrożenia zdrowia – wg mediów przenoszących ryzyko
 zanieczyszczenia powietrza – chemiczne, bakteriologiczne, czynniki fizyczne (pola
elektromagnetyczne, ultrafiolet, promieniowanie jonizujące, hałas, itd.)
 zanieczyszczenia wody – bakteriologiczne, chemiczne, nieodpowiednie parametry fizyczne, itd.
 Zanieczyszczenia gleby – chemiczne, bakteriologiczne,
 Zanieczyszczenia żywności – chemiczne, bakteriologiczne, fizyczne itd.
Środowiskowe zagrożenia zdrowia mogą w pewnych warunkach powodować poważniejsze skutki
zdrowotne niżby to wynikało z wielkości narażenia (dawki, natężenia, stężenia).
Czynniki środowiskowe kształtujące stan zdrowia:
1. Czynniki materialne:
- warunki klimatyczne – nasłonecznienie, zmienność ciśnienia atmosferycznego
- naturalne i spowodowane działalnością człowieka czynniki fizyczne – promieniowanie, hałas, wibracje
- spowodowane działalnością człowieka zanieczyszczenia chemiczne powietrza, gleby, żywności oraz
wody
- czynniki biologiczne – bakterie, wirusy, grzyby, pierwotniaki, robaki i inne pasożyty człowieka, alergeny,
np. pyłki kwiatowe
2. Środowisko społeczne:
- cechy ustroju społeczno-politycznego, system edukacyjny, system opieki zdrowotnej, dostępność pracy,
polityka społeczna państwa, procesy urbanizacyjne, ochrona środowiska, wzorce kulturowe i styl życia,
stosunki międzyludzkie itp.
17
Środowisko indywidualne:
1. Czynniki związane z pozycją społeczno-zawodową
- wykształcenie, rodzaj i warunki pracy, dochody, warunki mieszkaniowe i ogólnobytowe
2.1. Zachowania o znaczeniu zdrowotnym:
- sposób odżywiania się, nadużywanie alkoholu, palenie tytoniu, narkomania, lekomania, umiejętność
radzenia sobie ze stresem, higiena osobista, aktywność fizyczna, zachowania w sferze seksualnej,
przestrzeganie przepisów drogowych
2.2. Czynniki wpływające na zachowania o znaczeniu zdrowotnym:
- wiek, płeć, aktualny stan zdrowia, wykształcenie, poziom kultury zdrowotnej, więzi społeczne, system
wyznawanych wartości, stabilizacja rodzinna, posiadanie wyraźnych celów życiowych, indywidualne cechy
osobowościowe i charakterologiczne.







Podział zagrożeń w zależności od różnych sytuacji życiowych
zagrożenia w domu (dym tytoniowy, radon, produkty spalania gazu);
zagrożenia na ulicy i na drodze (azbest, ozon, smog, pyły, ołów);
zagrożenia w wyniku spożywania pokarmów (metale, pestycydy, pierwiastki śladowe);
zagrożenia podczas urlopu (gorąco i zimno, promieniowanie ultrafioletowe);
zagrożenia w pracy (fale elektromagnetyczne, hałas, wibracje);
zagrożenia w gospodarstwie rolnym (pestycydy, pyły organiczne);
zagrożenia w wyniku zbiorowego stresu:
Specyfikacja środowiskowych zagrożeń zdrowia
1. Niskie dawki czynnika szkodliwego
2. Długi czas ekspozycji
3. Odległe skutki zdrowotne
4. Poddanie ekspozycji wszystkich członków społeczności, w tym bardziej wrażliwych grup ryzyka
5. Trudny do rozwikłania związek z:
* zawodowymi zagrożeniami
* używaniem leków, kosmetyków, używek
* środowiskowymi zagrożeniami zdrowia czynnikami biologicznymi
* ogólnym brakiem dbałości o zdrowie
* splataniem się uszczerbków zdrowia powodowanych przez różne substancje chemiczne, czynniki fizyczne
i biologiczne
* niespecyficznymi objawami ekspozycji na działanie niektórych czynników szkodliwych
6. Opisywanie ich w języku ryzyka
Czynniki wpływające na wielkość ryzyka:
 predyspozycje genetyczne
 płeć
 dostęp do opieki zdrowotnej
 status socjalny i ekonomiczny
 styl życia:
- palenie papierosów
- systematyczne spożywanie alkoholu
- złe nawyki żywieniowe
- brak aktywności ruchowej
- nieumiejętność odreagowywania stresów
- brak dbałości o własne zdrowie
 stan środowiska
 czynniki emocjonalne
 inne czynniki (wypadki, ostre zatrucia, choroby zakaźne)
18
Specjalne czynniki zagrożeń:
 specyficzny okres funkcjonowania organizmu
 własności akumulacji danej substancji
 działanie synergiczne różnych czynników szkodliwych dla zdrowia
 przebywanie w pomieszczeniach zamkniętych
- fatalne warunki mieszkaniowe (zawilgocenie, złe ogrzewanie)
- przeludnienie mieszkań
- zanieczyszczenia powietrza (niewłaściwe spalanie drewna)
- złe warunki sanitarne
- brak dostępu do bezpiecznej wody pitnej
 Życie w dużych aglomeracjach miejskich
 Prowadzenie gospodarstw rolnych:
- grzyby, roztocza, pasożyty
- choroby odzwierzęce
- środki ochrony roślin
- zła woda pitna
- wypadki przy maszynach
Najczęstsze skutki zdrowotne ekspozycji na zanieczyszczenia środowiskowe:
1. nowotwory
2. uczulenia
3. zmiany zwyrodnieniowe pewnych tkanek i organów
4. zaburzenia metabolizmu różnych substancji w organizmie
5. zaburzenia odporności
6. zaburzenia rozrodczości
7. zmiany w sferze psychicznej
- obniżenie inteligencji
- pogorszenie pamięci
- zaburzenia zachowań
8. uszkodzenie materiału genetycznego komórek rozrodczych
Zasięg zagrożenia zdrowia:
 globalny
 regionalny
 lokalny
Oddziaływanie Antropogenicznych Zmian Środowiska
Źródła zanieczyszczeń
Zanieczyszczenia
Media abiotyczne
Efekty biologiczne
Emitery punktowe
Kominy
 zakładów
przemysłowych
 elektrowni i
elektrociepłowni
 spalarnie opadów
Emitery liniowe
 szlaki komunikacyjne
 otwarte kanały
ściekowe
Emitery powierzchniowe
 infrastruktura
komunalna
 infrastruktura
przemysłowa
Związki nieorganiczne:
azbest, dwutlenek węgla,
tlenek azotu, azotyny,
tlenek węgla, ozon
troposferyczn
Związki organiczne:
dioksyny, trihalometany,
pestycydy, fenole, chlorek
winylu, polichlorowany
bifenyl, formaldehyd,
benzen, lotne związki
organiczne
Metale i pierwiastki
śladowe:
ołów, kadm, rtęć, miedź,
cynk, nikiel,
powietrze
Zanieczyszczenie
łańcucha żywnościowego
⇧
Bioakumulacja
⇓
Organizm
⇓
Populacja – liczebność,
reprodukcja
Środowisko, ekosystem,
struktura, skład, funkcja
⇓
⇓
woda
gleba
19
Fakty
1. Szacuje się, że 25 – 33 % ogólnej liczby zachorowań [powodowanych jest przez czynniki związane z
antropogenicznymi zmianami środowiska
2. Według danych zebranych przez Komisję Europejską wynika, że:
* na świecie prawie 3 mln ludzi umiera przedwcześnie z powodu zanieczyszczenia powietrza
* w Europie co siódme dziecko choruje na astmę
* astma, alergie i inne choroby układu oddechowego stanowią jedną z głównych przyczyn hospitalizacji
* ok. 10 mln Europejczyków narażonych jest na hałas
* środowiskowe ryzyko nowotworów płuc wywołanych działaniem dymu tytoniowego wzrasta o 20 – 30 %
u osób niepalących
3. Środowiskowe zagrożenia zdrowia dotyczą nie tylko państw wysoce uprzemysłowionych, w krajach mało
rozwiniętych zaburzenia związane są przede wszystkim z bakteriologicznymi skażeniami wody i żywności.
Szacunkowe dane dla Polski






10 – 15 % powierzchni kraju stanowią gęsto zaludnione tereny miejsko – przemysłowe
charakteryzujące się dużym zanieczyszczeniem środowiska
Na w/w obszarach notowana jest wyższa umieralność ogólna, zwiększona umieralność na
nowotwory, większa śmiertelność niemowląt
Największe znaczenie wśród zanieczyszczeń powietrza mają obecne: dwutlenek siarki, pyły,
wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, polichlorowane dwufenyle oraz chrom i arsen
Istotnym problemem jest środowiskowe narażenie na ołów obecny w powietrzu, glebie wodzie i
żywności, co stanowi szczególne zagrożenie dla rozwoju fizycznego i psychicznego dzieci
Na niektórych obszarach Polski zagrożeniem jest zanieczyszczenie wody, w której składzie
wykrywane są węglowodory alifatyczne, mangan, fluor
Konieczne jest rozwiązanie problemu składowisk odpadów, których lokalizacja, sposób
gromadzenia i utylizacji grozi ich przedostawaniem się do środowiska.
Lista Priorytetowych trucizn Środowiskowych W Polsce
1. Pył zawieszony
2. Tlenek węgla
3. Dwutlenek siarki
4. Tlenki azotu
5. Nawozy azotowe
6. Ołów
7. Kadm.
8. Fluor
9. Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne
10. Benzen





Przy selekcji i kwantyfikacji trucizn środowiskowych wzięto pod uwagę przede wszystkim
następujące parametry:
toksyczność
stężenia w mediach
zasięg oddziaływania
wielkość narażonej populacji
trwałość substancji w środowisku
20
System Państwowego Monitoringu Środowiska
Jakość Środowiska
 Monitoring powietrza
 Monitoring wód powierzchniowych
 Monitoring wód podziemnych
 Monitoring gleb
 Monitoring hałasu
 Monitoring promieniowania jonizującego
 Monitoring przyrody
 Monitoring lasów
 Monitoring żywności
Wielkość emisji
 powietrze
 woda
 ilość odpadów
Oceny i prognozy
Brak kompleksowych prognoz i ocen
Narażenie na promieniowanie elektromagnetyczne w Polsce
Główne źródła:
 linie elektromagnetyczne
 obiekty radiokomunikacyjne
 radiowe i telewizyjne centra nadawcze
 stacje bazowe sieci telefonii komórkowej
 obiekty radiolokacyjne
Pomiary prowadzone w 1993 i 2003r. w Łodzi i w Warszawie wskazują, że:
1. dominującym źródłem PEM są nadajniki radiostacji handlowych i telewizyjnych
2. w żadnym punkcie pomiarowym w Warszawie i w Łodzi nie stwierdzono przekroczeń wartości
dopuszczalnych, choć w poszczególnych punktach wartości uległy nawet kilkukrotnemu wzrostowi.
Widmo fal elektromagnetycznych dzieli się na dwie części:
1. Promieniowanie jonizujące
2. Promieniowanie nie jonizujące
* PEM o bardzo niskiej częstotliwości do 1000Hz
* fale radiowe
* mikrofale
* promieniowanie podczerwone
* promieniowanie widzialne
* promieniowanie nadfioletowe
PEM o b. niskiej częstotliwość
Skutki długotrwałego przebywania w PEM wytworzonym przez urządzenia przemysłowe:
 bóle i zawroty głowy
 zaburzenia snu i pamięci
 zwolnienie rytmu serca
 obniżenie ciśnienia tętniczego
 skutki kancerogenne (prawdopodobnie)
21
Promieniowanie radiowe i mikrofalowe
30kHz – 300MHz
300MHz – 300GHz
PR
PM
Źródła:
 urządzenia radarowe
 urządzenia telekomunikacyjne
 sieć radiowa i telefoniczna
 urządzenia przemysłowe i domowe
Skutki narażenia na PR i PM:







efekty termiczny
uszkodzenie narządu wzroku
zmiany w układzie nerwowym
zaburzenia syntezy Hb i liczby wytwarzanych erytrocytów
abberacje chromosomalne
zaburzenia dojrzewania komórek rozrodczych
objawy subiektywne
Promieniowanie podczerwone i widzialne
Obejmuje zakres długości fal 104 – 8*10-7 m
Głównym źródłem jest promieniowanie słoneczne:
Skutki narażenia:




zaburzenia termoregulacji
przyspieszone starzenie się organizmu
zaburzenia układu sercowo – naczyniowego
uszkodzenie soczewki oka
Promieniowanie jonizujące
Należą do niego:
- promieniowanie γ
- promieniowanie rentgenowskie
- ultrafiolet C
- promieniowanie korpuskularne (neutrony, protony, α,β)
Źródła:
Naturalne:
- promieniowanie kosmiczne
- promieniowanie pochodzące ze skorupy ziemskiej
- promieniowanie pochodzące z pierwiastków promieniotwórczych
Sztuczne:
- reaktory atomowe
- przemysł, nauka, i medycyna (izotopy promieniotwórcze)
* żużelbeton
* diagnostyczne badania rtg
22
Skutki biologiczne promieniowania jonizującego
Skutki bezpośrednie:
- jonizacja i wzbudzanie cząsteczek, co prowadzi do zmiany ich właściwości fizyko – chemicznych i
możliwości zaburzeń funkcji fizjologicznych,
- generacja wolnych rodników, mogących uszkadzać inne cząsteczki, w tym powodować zmiany w DNA.
Uszkodzenia dużych molekuł biologicznych:
- aminokwasy – uwalnianie amoniaku, siarkowodoru, kwasu pirogronowego, dwutlenku węgla, wodoru;
- węglowodany – rozbicie wiązań glikozydowych, depolimeryzacja, rozerwanie wiązań wodorowych i
innych, tworzenie rodników cukrowych itp.;
- lipidy – peroksydacja, reorganizacja wiązań, tworzenie aldehydów, wzrost lepkości itp.;
- proteiny – rozbijanie i modyfikowanie aminokwasów, zmiana rozpuszczalności, denaturacja.
Promieniowanie jonizujące traktuje się jako unikalne zagrożenie środowiskowe, gdyż może
powodować proces inicjacji, promocji i progresji nowotworowej.
Oszacowanie wielkości dodatkowego ryzyka stwarza przez pochłonięte przez ludzi dawki promieniowania
jonizującego podlega ciągłej ewolucji:
- według wielu „radykalnych” autorów dawka 50 mSv zwiększa dwukrotnie ryzyko białaczki, nowotworów
płuc i innych rodzajów raka
- Agencje międzynarodowe twierdzą, że taki wzrost może nastąpić dopiero po pochłonięciu dawki powyżej
1 Sv.
Hałas
Drgania akustyczne słyszalne są w zakresie częstotliwości od 16 do 16 000 Hz.
Dźwięk to drganie zdolne do wytworzenia wrażenia słuchowego u człowieka o normalnym słuchu.
Hałas to każdy dźwięk szkodliwy, nieprzyjemny lub zbędny.
Źródła hałasu:
 arterie komunikacji drogowej
 linie komunikacji szynowej
 lotniska
 zakłady przemysłowe
 duże obiekty komunikacyjne (zajezdnie, stacje kolejowe)
Skutki oddziaływania hałasu zależą od:




wartości poziomu
przebiegu czasowego
częstości pojawiania się
czasu narażenia
Według szacunkowych danych zagrożenie hałasem zewnętrznym w Polsce w latach 2002-2004 wskazuje,
że:
 w porze dziennej powyżej równoważnego poziomu 55 dB eksponowane jest około 8,8 mln ludności
kraju, natomiast w porze nocnej powyżej poziomu 45 dB 16,8 mln osób;
 łączna liczba mieszkańców Polski zagrożonych hałasem: w porze dziennej powyżej poziomu 60 dB
oraz w porze nocnej powyżej poziomu 50 dB, wynosi około 13 mln;
 wyraźnie wzrosło zagrożenie hałasem ponad poziom dopuszczalny (powyżej 60 dB);
 tendencje wzrostowe hałasu komunikacyjnego odnoszą się przede wszystkim do hałasu drogowego i
hałasu lotniczego.
23
Zjawisku hałasu zwykle towarzyszą:
- drgania mechaniczne – wytwarzane przez pojazdy, maszyny, urządzenia;
- wstrząsy, infradźwięki – dźwięki o niskiej częstotliwości /0 - 16 Hz/ poniżej zakresu słyszalnego;
- ultradźwięki – dźwięki o wysokiej częstotliwości /powyżej 20 kHz/, powyżej zakresu słyszalnego.
Ze względu na częstotliwość drgania możemy podzielić na:
- dźwięki w zakresie słyszalnych częstotliwości,
- ultradźwięki powyżej progu słyszalności
- infradźwięki poniżej progu słyszalności dla ucha ludzkiego,
- drgania odbierane prze inne niż ucho narządy zmysłów.
Podział hałasu ze względu na poziom szkodliwości:
Nieszkodliwy ale denerwujący, przeszkadza w
pracy wymagającej skupienia (szum wody, brzęk
↓ 35 dB
naczyń);
Powoduje zmęczenie, ujemnie wpływa na układ
35 – 70 dB
nerwowy, utrudnia wypoczynek i zasypianie,
zmniejsza wydajność w pracy;
Trwale osłabia słuch, powoduje bóle głowy, zły
70 – 85 dB
nastrój;
Powoduje liczne uszkodzenia słuchu, zaburzenia
85 - 130 dB
układu krążenia, nerwowego, równowagi,
uniemożliwia zrozumienie mowy z 0,5 m;
Powoduje poważne osłabienie lub uszkodzenie
130 – 150 dB
słuchu;
Paraliżuje działanie organizmu (mdłości, zaburzenia
równowagi, koordynacji ruchowo-mięśniowej),
↑ 150 dB
mienia proporcje składników krwi, powoduje
depresję i choroby psychiczne.




Skutki długotrwałego narażenia na hałas:
uszkodzenie słuchu (głuchota)
osłabienie sprawności umysłowej, zmęczenie
drażliwość, stres
zaburzenia snu
Badania epidemiologiczne wykazały, że w wyniku środowiskowej ekspozycji na hałas (mierzony na
zewnątrz budynku) wzrasta ryzyko określonych skutków zdrowotnych:
- negatywna ocena snu Lnoc > 40 dB
- zaburzenia snu Lnoc > 55 dB
- ciągłe poirytowanie Ld/ń > 42 dB
- zły nastrój następnego dnia Lnoc > 60 dB
- ubytki słuchu po długotrwałym narażeniu Ld/ń > 70 dB
- niedokrwienna choroba serca i nadciśnienie Ld/ń > 70 dB
- złe samopoczucie L d/ń > 70 dB
Wpływ czynników atmosferycznych na organizm człowieka
 krótkotrwały, związany z gwałtownymi zmianami warunków synoptycznych
 związany z określonym typem pogody
 związany ze zmianami klimatycznymi, np.
- fale upałów w 1976 i 1995r. w Londynie spowodowały wzrost śmiertelności o ok. 15 %
- w 1987r. w Atenach na skutek długotrwałych upałów śmiertelność wzrosła aż o ok. 32 %
- w 2003r. wielotygodniowe upały we Francji były przyczyną kilkunastu tysięcy „dodatkowych”
zgonów.
24
Reakcje meteorotropowe wywołane zmianami pogody
Fizjologiczna reakcja pogodowa:
- związana jest z adaptacją do zmian pogody
- nie jest świadoma
- obejmuje zespół mechanizmów mających na celu utrzymanie czynnościowej równowagi wewnętrznej
organizmu
Nadmierne reakcje pogodowe:
- występują po przekroczeniu określonego poziomu zmian
- powodują głównie zaburzenia czynnościowe układu autonomicznego oraz obniżenie sprawności
organizmu
- mogą się pojawić u osób z nadwrażliwością, przeciążonych pracą rekonwalescentów, nieprzystosowanych
do danych warunków klimatycznych itp.
Główne objawy to m. in. złe samopoczucie, niechęć do pracy, zaburzenia koncentracji uwagi, bóle głowy,
zaburzenia czynnościowe akcji serca, zaburzenia snu.
Patologiczna reakcja pogodowa – polega na zaostrzeniu się (pogłębieniu) istniejących już, schorzeń, znane
są zwłaszcza reakcje:
 reumatyczne
 ze strony serca (zawały)
 mózgu (krwotoki, udary)
 przewodu pokarmowego (choroba wrzodowa)
Przyczyny umieralności w Polsce na obszarach mało uprzemysłowionych w zależności
od bioklimatu (1985 – 1998).
Przyczyny
Choroba niedokrwienna serca
Udar mózgu
Nadciśnienie tętnicze
Wypadki, samobójstwa
Choroby dróg oddechowych
Grypa
Nadmorski
14,7
13,5
8,0
8,5
3,7
4,0
Klimat
nizinny
20,5
12,0
7,0
8,0
3,1
4,8
górski
15,5
17,2
8,0
14,2
2,8
2,5
25
Promieniowanie nadfioletowe
Źródła:
 promieniowanie słoneczne
 gazowe lampy wyładowcze
 lampy fluorescencyjne
 lampy kwarcowe
 lampy halogenowe
 palniki tlenowo – acetylenowe i plazmowe
PUV dzieli się na trzy zakresy:
UV-A o długości fali 315 – 390 nm
UV-B o długości fali 280 – 315 nm
UV-C o długości fali 180 – 280 nm
Skutki narażenie:
- zwiększenie stężenia melaniny
- tworzenie się witaminy D
- rumień
* ostre uszkodzenie oczu
* skrzydlik, zaćma, zmiany nowotworowe
* ostre objawy skórne
* starzenie się skóry
* rak skóry
Emitowane przez słońce promieniowanie ultrafioletowe
 stymuluje wytwarzanie witaminy D – docierające do keratocytów promieniowanie UVB
przekształca cholesterol w prowitaminę D, która w nerkach przetwarzana jest w witaminę D
 promieniowanie UVB przenika w głąb naskórka pobudzając melanocyty do wytwarzania w
melanosomach melaniny, jej ziarnistości pochłaniane są przez keratocyty i osłaniają DNA zawarty w
ich jądrze komórkowym
 promieniowanie UVA przenika do naczyń krwionośnych skóry właściwej, gdzie rozkłada kwas
foliowy
Szkodliwe skutki UV
1. ze strony narządu wzroku:
* ostre: zapalenie spojówek i rogówki (ślepota śniegowa)
* przewlekłe: skrzydlik (zwyrodnienie powodujące zachodzenie spojówki na rogówkę), hiperkeratoza,
zaćma
2. skórne
* ostre: rumień , pęcherze, oparzenia
* przewlekłe: zmiany degeneracyjne w wyniku działania na keratocyty, melanocyty i komórki zrębu (piegi,
znamiona), rozszerzenie drobnych naczyń
3. wpływ immunosupresyjny (brak aktywności komórek THI)
Biologiczny wpływ promieniowania UV może być wzmożony w obecności pewnych czynników
środowiskowych (leki, dezodoranty, barwniki).
Chemiczne zanieczyszczenia powietrza
Źródła:
 procesy spalani paliw stałych, ciekłych i gazowych
 środki transportu zaopatrzone w silniki spalinowe
 składowiska materiałów budowlanych i odpadów
 powierzchnie dróg i ulic
26
Zanieczyszczenia gazowe:
 SO2
 Tlenki azotu
 Tlenek węgla
 Ozon
 Siarkowodór
 Dwusiarczek węgla
Źródła zanieczyszczeń pyłowych:
1. naturalne
- procesy wietrzenia skał
- wybuchy wulkanów
2. sztuczne
- przemysł energetyczny
Wyróżniamy pyły o działaniu:
1. drażniącym (węgiel, żelazo, szkło, aluminium, zw. boru)
2. pylicotwórczym (krystaliczne formy SiO2, kwarc, talk, taolin)
3. alergicznym (bawełna, wełna, konopie, len, jedwab, leki, pyły metali, surowe owoce, masa perłowa)
Wpływ zanieczyszczeń pyłowych i gazowych:
 podrażnienie błon śluzowych dróg oddechowych i spojówki oczu
 zaburzenia układu nerwowego
 wzrost zachorowalności na choroby układu oddechowego
 wzrost częstości występowania przewlekłych nieswoistych chorób układu oddechowego
 wzrost ryzyka występowania przewlekłego nieżytu oddechowego
 upośledzenie wydolności wentylacyjnej płuc
27
Warunki powstawanie i charakterystyka smogu fotochemicznego
Warunki powstawania
Cechy charakterystyczne
Pora roku
Nasłonecznienie
Inwersja
Temperatura
Wilgotność powietrza
Emisje antropogeniczne
Zanieczyszczenia wtórne
Charakter chemiczny
Skutki
Smog fotochemiczny
„Los Angeles”
miesiące letnie
Silne
< 300m
> 200C
Niska
NO, CO, węglowodory
O3, nadtlenki, aldehydy
Utleniający
Podrażnienie oczu
Płowienie tkanin
Uszkodzenie liści roślin
Smog kwaśny
„Londyn”
Miesiące zimowe
Pełne zachmurzenie
> 300m
< 50C
Wysoka, przesycenie
SO2, dym
H2, SO3, H2SO4, siarczany
Redukujący
Wzrost częstości chorób dróg
oddechowych
Korozja metali
Uszkodzenie liści roślin
Aby doszło do powstania patogennego aerozolu i narażenia zdrowia człowieka muszą zaistnieć:
 źródło (organizm rozsiewający zarazki z jamy nosowo gardłowej, obecność roślin wytwarzających
pyłek kwiatowy)
 warunki sprzyjające nagromadzeniu elementów szkodliwych (namnożenie flory bakteryjnej w
urządzeniach nawilżających powietrze w pomieszczeniach, powstawanie pleśni)
 rozproszenie aerozolu w powietrzu (np. przez niewłaściwą wentylację)
Zanieczyszczenia biologiczne powietrza:
 wirusy – grypy, ospy wietrznej, odry, świnki, różyczki
 bakterie – np. legionella, błonicy, gruźlicy
 zarodniki grzybów i promieniowców (np. Pencyllum, Aspergillus, Cladosporium, Venturia,
Alternaria);
 roztocze, części owadów i ich odchody (np. karaluchów)
 pyłki roślin kwiatowych – głównie pyłki drzew i traw oraz wyrzucane przez mchy, paprocie i inne
rośliny
 rozdrobnione tkanki zwierzęce ( naskórek, sierść, pierze, resztki pasożytów zwierząt domowych)
Ilość zanieczyszczeń w powietrzu wewnątrz budynków zależy od:
 otoczenia zewnętrznego
 budynku u jego konstrukcji tj. układu wentylacyjnego, szczelność, emisji z materiałów budowlanych
i wykończeniowych
 wyposażenia wnętrz – meble, wykładziny, farby, lakiery itp. (emisja pierwotna i wtórna)
 działalność użytkownika
- gotowanie, pranie, hobby
- stosowanie środków czystości, kosmetyków
- obecność roślin i zwierząt
- sposobu sterowania wymianą powietrza
28
Główne zanieczyszczenia powietrza w pomieszczeniach nieprzemysłowych:
Dwutlenek węgla
spalanie paliw
Tlenek azotu
wysokotemperaturowe spalania paliw (kuchenki i piecyki gazowe)
Tlenek węgla
spalanie paliw
Lotne związki
spalanie paliw, gotowanie i pieczenie,
Organiczne
chemia gospodarcza, zagrzybienie mieszkań, farby, lakiery
Formaldehyd
meble z płyt wiórowych, materiały izolacyjne, palenie tytoniu
Aerozol pyłowy
palenie tytoniu
Bioareozol
- bakteryjny
- zawierający grzyby
- pyłkowy
organizmy ludzi i zwierząt
„zagrzybione” ściany, meble
rośliny doniczkowe
Azbest
materiały ognioodporne
Radon i jego pochodne
niektóre materiały budowlane, woda z instalacji wodociągowej
Napromieniowanie organizmu człowieka pochodzi głównie od pochodnych radonu, które:
- są wdychane wraz z pyłami i dostają się do płuc
- bombardują komórki nabłonkowe cząstkami alfa z kolejnych rozpadów pochodnych radonu
Radon – gaz szlachetny, który migruje z podłoża do powietrza atmosferycznego;
Stężenie radonu w zamkniętych pomieszczeniach zależy od:
 intensywności jego dopływu z podłoża, na którym stoi budynek
 materiałów budowlanych
 konstrukcji budynku i kondygnacji
 intensywności wentylacji pomieszczeń
 obecności aerozolu w powietrzu
Głównym skutkiem napromieniowania radonem jest wzrost zachorowalności na raka płuc.
Względne ryzyko zachorowania na nowotwór płuc, a stężenie radonu w pomieszczeniu mieszkalnym
Stężenie radonu (Bq/m3)
<52
140-400
400<
Względne ryzyko
1,0
1,3
1,8
29
Skutki zdrowotne nieodpowiedniej jakości powietrza w pomieszczeniach mieszkalnych i biurowych
1.złe samopoczucie
2.choroby związane z budynkiem (BRI – Building Related Illnesess)
- zatrucia tlenkiem węgla
- astma
- choroba legionistów wywołana zakażeniem bakteriami Legionella
- gorączka „klimatyczna”
- choroby nowotworowe związane z obecnością substancji rakotwórczych oraz radonu i jego
pochodnych
Znaczną rolę w chorobach związanych z budownictwem odgrywają grzyby pleśniowe, które przyczyniają
się do wzrostu ryzyka wielu chorób, np.
 dermatoz, mykotoksykoz
 chorób układu oddechowego i alergicznych
 grzybic narządowych
 chorób nowotworowych
3. syndrom chorego budynku (SBS – Sick Building Syndrome) charakteryzujący się zespołem
niespecyficznych objawów, np.:
* objawy ogólne – bóle i zawroty głowy, nienaturalne zmęczenie, przygnębienie
* podrażnienie błon śluzowych oczu, nosa, gardła
* objawy skórne – przesuszenie, zaczerwienienie, złuszczenie naskórka itp.
Fakty




Według danych WHO w Regionie Europejskim 120 milionów osób nie ma bieżącego dostępu do
wody czystej pod względem mikrobiologicznym
W latach 1986 – 1996 w 17 krajach europejskich (to ok. 220 mln mieszkańców) woda pitna jest
przyczyną 2% chorób żołądkowo – jelitowych.
W USA w latach osiemdziesiątych zanotowano 248 epidemii gastroenterologicznych, których
przyczyną była skażona woda
Ta sama przyczyna spowodowała epidemie cholery, które miały miejsce w latach
dziewięćdziesiątych w Peru, Azji czy Afryce
Dostęp do bezpiecznej dla zdrowia wody jest podstawowym prawem człowieka i jednym z
największych wyzwań zdrowia publicznego
Wykorzystanie przez człowieka wody nieodpowiedniej jakości powoduje bezpośrednie i pośrednie efekty
zdrowotne
 zagrożenia ostre i krótkotrwałe wynikające przede wszystkim z obecności w wodzie zanieczyszczeń
mikrobiologicznych
 konsumpcja wody zanieczyszczonej związkami chemicznymi lub zawierającej zbyt niskie stężenia
mikroelementów jest przyczyną skutków długotrwałych i często odległych w czasie.
Chemiczne zanieczyszczenia wody:
Źródła:
 Ścieki odprowadzane ze źródeł komunalnych
 Spływy obszarowe z terenów zurbanizowanych nie posiadających systemów kanalizacyjnych, z
obszarów rolnych i leśnych
 Zanieczyszczenia z zakładów przemysłowych i komunikacyjnych
30
Obecność w wodzie pitnej zanieczyszczeń chemicznych zwiększa ryzyko określonych zagrożeń zdrowia






podwyższone poziomy azotanów w wodzie pitnej mogą wywołać methemoglobinemię u niemowląt
związki azotowe spożywane wraz z wodą mogą przekształcać się w przewodzie pokarmowych
człowieka w kancerogenne nitrozaminy
badania retrospektywne wskazują na istnienie korelacji pomiędzy stężeniem ołowiu w wodzie pitnej
a ryzykiem nowotworów przewodu pokarmowego i białaczek
związki metali ciężkich występujące w wodzie ujemnie wpływają na układ sercowo – naczyniowy,
nerwowy, nerki, tkankę kostną
obecność w wodzie pestycydów i niektórych związków organicznych zwiększa ryzyko nowotworów
związki chloroorganiczne powstające w wodzie w wyniku jej chemicznej dezynfekcji podejrzewa
się o działanie kancerogenne, mutagenne i teratogenn.
Podstawowe choroby przenoszone drogą wodną i czynniki, które jej wywołują
Choroby
Czynniki
Dur brzuszny
Salmonella typki
Salmonella paratyphi A i B
Czerwonka bakteryjna
Shigella
Cholera
Vibrio cholerae
Zapalenie żołądkowo – jelitowe z biegunką
Eschericha coli, Campylobacter,
Yersinia enterocolitica, Salmonella sp.
Wirusowe zapalenie wątroby A i E
Wirus zapalenia wątroby A i E
Zapalenia żołądkowo - jelitowe
Wirus z Norwalk, rotawirusy
Enterowirusy, adenowirusy
Pełzakowica (amoebiasis)
Entameba histolitica
Zapalenia żołądkowo - jelitowe
Giardia lamblia, Cryptosporidium





Zagrożenia związane z obecnością w wodzie patogennych drobnoustrojów może powstać:
podczas konsumpcji bezpośredniej
przetwórstwa żywności
mycia żywności i naczyń stołowych
zabiegów higienicznych i rekreacji
spożywania żywności pochodzącej z zanieczyszczonej wody
Woda przeznaczona do spożycia i higieny osobistej nie może zawierać
żadnych drobnoustrojów chorobotwórczych
W celu dezynfekcji wody wykorzystuje się silnie utleniające związki chemiczne:
* chlor i jego pochodne
* ozon
W wyniku dezynfekcji powstają zanieczyszczenia wtórne
Około 1 % dawkowanego do wody chloru tworzy substancje chloroorganiczne z występującymi w niej
organicznymi zanieczyszczeniami.
 podczas mycia lotne substancje chloroorganiczne mogą być wchłaniane do organizmu człowieka
przez płuca i/lub skórę (10 – minutowy prysznic lub 30 – minutowa kąpiel powoduje porównywalne
wchłonięcie chloroformu jak wypicie 2 litrów wody)
 podobny efekt występuje podczas korzystania z basenów publicznych
 zawarte w wodzie w basenach związki chloru mogą działać drażniąco i uczulająco na skórę i błony
śluzowe pływającego.
31
Z Zanieczyszczeniem wód powierzchniowych związane jest zjawisko eutrofizacji czyli przyspieszone
rozmnażanie mikroorganizmów, głównie glonów, sinic i bakterii.
Masowe pojawienie sinic w wodzie jest niebezpieczne dla ludzi
 Spożycie wody zanieczyszczonej sinicami może być przyczyną zaburzeń żołądkowo – jelitowych
 Metabolity wytwarzane przez niektóre gatunki sinic posiadają właściwości neurotoksyczne i
hepatotoksyczne
 Związki barwnikowo – proteinowe sinic obecne w wodzie wykorzystywanej do celów rekreacyjnych
mogą powodować rumień skóry, pokrzywkę i wyprysk kontaktowy. W przypadku dostania się ich
do oczu wywołują zapalenie spojówek i gałek ocznych.
Niedostateczna zawartość w wodzie niektórych mikroelementów niezbędnych dla człowieka zwiększa
ryzyko określonych zaburzeń w stanie zdrowia:
 niedobór jodu w wodzie zwiększa ryzyko wola endemicznego
 zbyt niskie stężenie fluoru sprzyja próchnicy zębów
 stwierdzono również istnienie ujemnej korelacji pomiędzy stopniem twardości wody a zapadalnością
na choroby układu sercowo – naczyniowego.
Wody śródlądowe
Trendy
W ostatnich latach jakość i racjonalność wykorzystania zasobów wodnych uległy w Polsce radykalnej
poprawie:
* zmniejszył się odsetek wód powierzchniowych nadmiernie zanieczyszczonych, zarówno pod względem
sanitarnym jak i fizyko – chemicznym
* od 1999r. obserwuje się spadek poboru wód na potrzeby gospodarki narodowej
* jakość wód podziemnych ulega niewielkim zmianom
Negatywne zjawiska: wzrasta proces eutrofizacji jezior i zbiorników retencyjnych.
Dokonania
1. podjęto szereg działać prawno – organizacyjnych ukierunkowanych na implementację prawa unijnego w
zakresie gospodarki wodnej.
2. … (?)
Zanieczyszczenia chemiczne gleb potencjalnie zagrażające zdrowiu człowieka
1. Pierwiastki śladowe, w tym metale ciężkie: ołów, kadm, cynk, miedź, nikiel, chlor, fluor itp. Występują
głównie w strefie oddziaływań zakładów wydobycia oraz przetwórstwa węgla i rud metali, wzdłuż
obciążonych dużym ruchem szlaków komunikacyjnych.
2.Pierwiastki anionowe: siarka, azot, trafiające do gleb w związku z obecnością w powietrzu
atmosferycznym.
3. Związki azotowe będące efektem nadmiernego nawożenia.
4. Środki ochrony roślin.
5. Substancje ropopochodne.
Zanieczyszczenia biologiczne gleby
Gleba odgrywa epidemiologicznie ważną rolę w przenoszeniu zakażeń i inwazji pasożytniczych, istotne
znaczenie w tym procesie ma okres przeżywalności patogenu w glebie:
 okres przeżywalności krótki – dnie i tygodnie – wirusy, bakterie niezarodnikujące.
 Okres przeżywalności dłuższy – miesiące – prątki gruźlicy
 Okres przeżywalności długi – lata – jaja robaków
 Najdłużej – dziesiątki lat – bakterie przetrwalnikowe
32
Patogeny obecne w glebie, będące najczęstszą przyczyną zagrożeń
- laseczki jadu kiełbasianego
- drobnoustroje wywołujące zakażenia przyranne: laseczki tężca i zgorzeli gazowej
- cysty pełzaka czerwonki
- jaja i larwy robaków: glisty ludzkiej, włosogłówki
- niecienie: węgorek jelitowy
- zarodniki grzybów mogące prowadzić do grzybic układowych
Gleby
Stan obecny
 95 % użytków rolnych wykazuje naturalną zawartość metali ciężkich
 Na 4 % stwierdza się zanieczyszczenia słabe
 Degradacja w stopniu dużym i bardzo dużym (wysoka zawartość kadmu, ołowiu, cynku, miedzi)
obejmuje 0,5 % powierzchni
 Gleby w Polsce są nadmiernie zakwaszone: 57 % gleb jest silnie zakwaszonych, głównie siarką,
azotem, fluorem i borem.
Trendy:
1. W latach 1990 – 2000 o 20 % spadła powierzchnia gruntów zdewastowanych i zdegradowanych
2. Ta pozytywna tendencja powinna być trwała
Odpady
Gospodarka odpadami obejmuje :
Zbiórkę, transport, odzysk, unieszkodliwianie
Nadzór nad tymi działaniami to punkt wyjścia do opracowywania planów i strategii gospodarowania
odpadami, pozwala na:
 kontrolę zagrożeń stwarzanych przez odpady
 interwencję w przypadku wykrytych nieprawidłowości w ich obrocie.
Ze względu na pochodzenie odpady dzieli się na:
Komunalne i przemysłowe
Ze względu na stopień szkodliwości:
 niebezpieczne – stanowią zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi i/lub środowiska
 inne niż niebezpieczne
Odpady komunalne w Łodzi
W 2004r. zebrano ok.
330 tys Kg Odpadów
Ok. 78 % wywieziono poza województwo
Ok. 20 % (odpady obojętne) wykorzystano do rekultywacji wysypisk nieczynnych
W wyniku selektywnej zbiórce pozyskano:
2700 Kg tworzyw sztucznych
127 Kg złomu metali
2800 Kg makulatury
3700 Kg szkła
Co stanowi niecałe 3 % ogólnej masy zebranych odpadów.
33
Odpady przemysłowe w Łodzi w 2004r.
Wytworzono ogółem
ok. 280 tys. Kg
w tym 9,2 tys. Kg odpadów niebezpiecznych
29 % zdeponowano na składowiskach
70 % odzyskano
0,4 % unieszkodliwiono
0,6 % zmagazynowano
Odpady niebezpieczne to:
 odpady medyczne
 zużyte źródła światła zawierające rtęć
 świetlówki
 roztwory utrwalaczy fotograficznych
 odpady z produkcji farmaceutyków
 tworzywa sztuczne
 odpady poubojowe
Gospodarka odpadami niebezpiecznymi to:
 nakaz selektywnego składowania
 ograniczenie ich przemieszczania
 kontrola ich wykorzystania i unieszkodliwiania
34
Zawodowe Narażenie Na Czynniki Środowiska Pracy
Ze Szczególnym Uwzględnieniem Układu Stomatognatycznego – 26.11.2008r.
Środowiskowe zagrożenia zdrowia
- negatywny wpływ środowiska na zdrowie ludzi
Zagrożenia będące skutkiem działalności ludzkiej, zagrożenia wynikające z cech danego środowiska
Definicja zdrowia wg WHO:
- stan pełnego dobrostanu fizycznego, psychicznego i społecznego a nie tylko brak choroby czy kalectwa.
Środowiskowe zagrożenia zdrowia w tym kontekście można rozumieć jako wszystkie te czynniki, które
oddalają stan naszego środowiska od stanu stwarzającego nam „pełne zadowolenie”.
Występowanie niektórych schorzeń w jamie ustnej i uzębieniu wiąże się z wykonywaną pracą zawodową.
Czynniki środowiska pracy, które mogą wywołać patologiczne zmiany w jamie ustnej można podzielić na:
- fizyczne
- chemiczne
- biologiczne
Szczególnie często występującymi zmianami patologicznymi, które są charakterystyczne dla wszystkich
grup czynników narażenie zawodowego są:
- parodontopatie
- próchnica zębów
- zapalenia błony śluzowej jamy ustnej
- stany przed rakowe
Podział przemysłowych schorzeń jamy ustnej i zębów:
Rodzaj
czynników
Fizyczne
Schorzenia tkanek twardych
Schorzenia tkanek miękkich
Przedwczesne ścieranie się zębów
Próchnica zębów
Ubytki pochodzenia niepróchnicowego
Uszkodzenia kości i szpiku kostnego
Artropatie stawu skroniowo – żuchwowego
Nadwrażliwość zębiny
Parodontopatie
Zapalenie błony śluzowej jamy ustnej
Zranienia błony śluzowej
Neuralgie porażenia w obrębie n. V i VI
Uszkodzenie ślinianek
Zaburzenia rogowacenia nabłonka
Wpływ czynników fizycznych
 uszkodzenia mechaniczne
(najczęściej jako urazy narzędziami pracy lub w wyniku niewłaściwych nawyków pracownika)
Urazy mogą być:
- ostre (najczęściej w wyniku wypadku, najczęstszym następstwem są złamania powikłane bądź nie korony
lub korzenia zębowego)
- przewlekłe urazy mechaniczne (jako konsekwencja trzymania narzędzi pracy lub innych przedmiotów
między wargami, zębami lub w jamie ustnej)
- mikrourazy
- uszkodzenia powierzchni siecznych zębów przednich
 działania pyłu przemysłowego
szkodliwe działanie pyłu zależy od rodzaju pyłu, wielkości ziaren i czasu ekspozycji, mechaniczne
uszkodzenie tkanek twardych, błony śluzowej lub przyzębia, działanie toksyczne, rakotwórcze.
Pył gruboziarnisty – usuwany z jamy ustnej przed odruch obronny, może kaleczyć śluzówkę
Pył drobnoziarnisty – nie wywołuje odruchu obronnego, zalega na zębach i nawarstwia się na
powierzchniach zębowych tworząc nalot zębowy. Doprowadza do przedwczesnego ścierania się zębów,
rozwoju zapaleń śluzowej jamy ustnej, zaburzeń zgryzu, zapaleń miazgi zębowej, kości szpiku.
35
 wpływ drgań mechanicznych
oprócz działania ogólnoustrojowego drgania mechaniczne są przyczyną wyraźnych zmian w jamie ustnej:
- uszkodzenia uzębienia w wyniku zaciskania zębów podczas pracy
- przeciążenia niektórych grup zębowych
- wykształcenia się ruchów mimowolnych
- ruchomości zębów
- periodontopatii wysiłkowych
- zmian w obrębie stawu skroniowo – żuchwowego (wydłużenie się więzadeł, zwężenia przestrzeni
stawowej)
 wpływ promieniowania jonizującego
Zmiany zachodzące w jamie ustnej pod wpływem promieniowania jonizującego (dawki terapeutyczne)
Rodzaj tkanki
Zmiany patologiczne
Szkliwo
Odwapnienia, zmiany strukturalne (szkliwo staje się miękkie)
Zębina
Strefa zniszczenia zębiny na granicy ze szkliwem, objaw zmętnienia
Cement korzeniowy
Odwapnienia i rozpad (proces gwałtowny)
Miazga zębowa
Zmniejszenie się jamy ustnej zęba, oznaki zwyrodnienia miazgowego,
włóknista metaplazja miazgi
Zawiązki zębowe
Brak lub opóźnienie resorpcji zębów mlecznych, niedorozwój
zawiązków, zęby przetrwałe, zahamowanie wzrostu zębów, zaburzenia
w mineralizacji tkanek twardych
Kości szczękowe
Szczególnie często uszkodzenia popromienne dotyczą żuchwy,
dochodzi do zaników w okresie wzrostu do zaburzeń rozwojowych.
Osteskleroza. Urazy lub nieznaczne infekcje mogą prowadzić do
zapalenia kości i szpiku.
Ślinianki, błona śluzowa
Zapalenia, owrzodzenia błony śluzowej trudne do wygojenia, skłonne
do nawrotu. Przykry zapach z ust. Ograniczona sekrecja śliny, suchość
w jamie ustnej.
 mikroklimat gorący
Prowadzi do wysuszenia i zapalenia błon śluzowych, łuszczenia się nabłonka. Szczególnie niekorzystne jest
działanie łączne z pyłem przemysłowym.
W przypadku obecności metalowych koron w jamie ustnej może dojść do przewodzenia ciepła na tkanki
otaczające, zwłaszcza na przedsionkową powierzchnię wargową.
 różne od normalnego ciśnienie atmosferyczne
Zaostrzenie przewlekłych procesów zapalnych w tkankach miękkich i przyzębia (skłonności do krwawień).
W przypadku choroby dekompresyjnej może dochodzić do uogólnionego bólu zębów, przewlekłego
zapalenia stawu skroniowo – żuchwowego, martwicy kości.
Podczas działania ciśnienia obniżonego (np. podczas lotów) Mozę dochodzić do bólów zębów bez
jakichkolwiek objawów bólowych przed startem (aerodontalgia), dolegliwości bólowych ze strony zatok
szczękowych, nerwów twarzowych.
Wpływ czynników chemicznych
Niektóre objawy spostrzegane w jamie ustnej mają bardzo ważne znaczenie diagnostyczne gdyż są bardzo
wczesnymi objawami zatrucia ogólnego.
 działania kwasów
a) nieorganicznych (najczęściej mgły lub pary kwasu azotowego, solnego, siarkowego, fluorowodorowego)
Działają one szkodliwie głównie na twarde tkanki zębów (demineralizacja) umożliwiają dalsze niszczenie
przez obecne w jamie ustnej drobnoustroje i ich enzymy; działają także na błonę śluzową. Działanie
kwasów zależy od czasu narażenia, stopnia dysocjacji, stężenia, właściwości samego szkliwa.
b) organicznych
Wiele kwasów organicznych Mozę tworzyć z jonem wapnia związki kompleksowe w sprzyjających
okolicznościach (brak zobojętnienia przez substancje buforujące śliny) wiązanie coraz to nowych ilości
związków wapnia powoduje niszczenie twardych tkanek zębów. Bardzo zwiększa się skłonność do
próchnicy, dochodzi do stanów zapalnych tkanek przyzębia na brzeżnych odcinkach dziąsła.
36
 działanie zasad
Uszkadzają głównie błonę śluzową i tkanki przyzębia, wpływ na szkliwo tylko pod postacią utraty przez nie
połysku. Następstwem narażenia jest obrzęk dziąseł, skłonność do krwawień i owrzodzeń, fetor ex ore,
uszkodzenie powierzchownych i głębokich tkanek przyzębia, łącznie z kością wyrostka zębodołowego,
tworzenie się głębokich kieszonek dziąsłowo – kostnych, rogowacenie nabłonka.
 działanie substancji nieorganicznych
- arsen – rozległa martwica tkanek miękkich przy zatruciu ostrym, zmiany rumieniowe przy zatruciach
przewlekłych
- azot – najbardziej toksyczny jest amoniak (nadmierny ślinotok, podrażnienie pieczenie błony śluzowej,
wrzodziejące zapalenie języka i podniebienia) oraz tlenki azotu (ekspozycja na lotny dwutlenek azotu w
zetknięciu z wilgotnym środowiskiem jamy ustnej prowadzi do powstania kwasu azotowego, czego
następstwem są nadżerki na szkliwie, stany zapalne i zanikowe przyzębia, zaplenia błony śluzowej. W
bezpośrednim kontakcie z błoną śluzową kwas azotowy powoduje oparzenia a w ich następstwie głębokie
owrzodzenia).
- chlor – narażenie wywołuje dokuczliwy piekący ból błony śluzowej nosa i gardła podczas oddychania. W
połączeniu z wilgotną śluzówką tworzy chlorowodór działający żrąco na wszystkie narządy jamy ustnej
- fluor – wiąże jony wapnia zubożając kości i zęby a powodując wzmożone odkładanie się soli wapnia w
innych miejscach
- fosfor – jednym z pierwszych objawów zatrucia związkami fosforu jest zapach czosnku z ust, później
narasta ból zębów, zapalenie i uwypuklenie okostnej, zapalnie kości
- ołów – rąbek ołowiczy Ne brzegu dziąsłowym
- rtęć – metaliczny smak w ustach, nadmierna sekrecja śliny, zapalenie brzegu dziąsłowego ze skłonnością
do krwawień, przekrwienie bierne błon śluzowych. W rozwiniętym obrazie chorobowym dochodzi do
obrzęku dziąseł, języka, owrzodzeń błony śluzowej i dziąseł (po rtęciowe zapalenie jamy ustnej).
 działanie substancji organicznych
- benzen – ostre zatrucia rzadko, w zatruciach przewlekłych dominują objawy uszkodzenia układu
krwiotwórczego, obok nich występują objawy zapalne błony śluzowej
- fenol – zapach moczu z ust, obrzęk dziąseł, krwawienia z tkanek przyzębnych oraz ich rozpulchnienie
prowadzące do rozchwiania zębów, skłonność do próchnicy zębów
Wpływ czynników biologicznych
Z wykonywaniem pewnych zawodów związane jest chorobotwórcze działanie bakterii, grzybów,
pasożytów, wirusów, pleśni oraz substancji toksycznych niektórych roślin.
Objawy chorobowe są najczęściej związane ze stanami jamy ustnej lub reakcjami alergicznymi.
ERGONOMIA
Ma na celu zapewnienie maksymalnej wydajności pracy bez pogorszenia stanu zdrowia
SZKODLIWE CZYNNIKI FIZYCZNE I CHEMICZNE WYSTĘPUJĄCE W PRACY
LEKARZA STOMATOLOGA
* warunki mikroklimatyczne
* oświetlenie
* wibracje i hałas
* związki chemiczne
WARUNKI MIKROKLIMATYCZNE
* temperatura
(optymalna dla pracy stojącej 20-220C)
* względna wilgotność otoczenia
(optymalnie 40-60%)
* wentylacja
(ruch powietrza < 0.1 m/s)
37
WIBRACJE I HAŁAS
Źródłem wibracji miejscowej w urządzeniach stosowanych przez stomatologów są ruchome części kątnic i
prostnic, w przypadku wiertarek szybkoobrotowych pracująca turbinka oraz wiertło.
Do źródeł wytwarzających hałas należą kompresory, ssaki, ślinociągi, turbiny, amalgamatory
Wartość zalecana do 45 dB
Wartość dopuszczalna 60 dB
OŚWIETLENIE
Niedostateczne oświetlenie prowadzi do przemęczenia wzroku, krótkowzroczności, przyjmowania
niekorzystnej pozycji ciała. Twarz pacjenta wymaga oświetlenia o natężeniu 1000 luksów, jama ustna 8000
j luksów, lampa stomatologiczna powinna być oddalona od pola zabiegowego o 120-150cm i ustawiona tak,
aby nie nagrzewać tyłu głowy lekarza.
ZWIĄZKI CHEMICZNE
Toksyczne i alergizujące (rtęć, arsen i jego związki, fenol, formalina, sterinol, nitrozaminy aromatyczne,
pyty metali).
NAJCZĘSTSZE DOLEGLIWOŚCI I CHOROBY ZWIĄZANE Z WYKONYWANIEM ZAWODU
WYSTĘPUJĄCE U STOMATOLOGÓW WYSTĘPUJĄ W ZAKRESIE
- Narządu ruchu
- Układu naczyniowego
- Choroby skóry
- Choroby zakaźne
NARZĄD RUCHU - PRZYCZYNY
* paca w pozycji stojącej lub mieszanej z przewagą stojącej; najczęściej w zgiętej bocznej, prawej
* praca o charakterze statycznym
* męczące odwodzenie rąk od ciała
* długotrwała praca narzędziami o nie anatomicznym kształcie uchwytów
NARZĄD RUCHU - KONSEKWENCJE
- bolesność uciskowa bóle przy ruchach oraz spoczynkowe
- bóle głowy, barku,
- skrzywienie oraz zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa,
- zapalenie pochewek ścięgnistych,
- trwałe zgięcie V i IV palca ręki na skutek skrócenia powięzi dłoniowej (przykurcz i Dupuytrena)
- zmiany zapalne nadkłykcia bocznego i przyśrodkowego łokcia
UKŁAD NACZYNIOWY
Przyczyny:
- praca w pozycji stojącej lub siedzącej bez podparcia stóp
Konsekwencje:
- żylaki kończyn dolnych
CHOROBY SKÓRY
Przyczyny:
- kontakt z wieloma substancjami będącymi potencjalnymi alergenami
- narażenie na patogeny (bakterie, grzyby)
Konsekwencje:
- choroby uczuleniowe
- zanokcica, ropnie
- grzybice
38
CHOROBY ZAKAŹNE
Przyczyny:
- bezpośredni kontakt z krwią, śliną pacjenta
- wspólny tor oddechowy
Konsekwencje:
- ryzyko zakażenia drogą krwi
- częstsze zachorowania na choroby przenoszone drogą kropelkową
CHOROBA ZAWODOWA
Została spowodowana działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy
albo w związku ze sposobem wykonywana pracy (narażeniem zawodowym) i została umieszczona w
wykazie chorób zawodowych
PROCEDURA ZGŁOSZENIA Z CHOROBĄ ZAWODOWĄ
* Zgłoszenie podejrzenia ch. z. (pracodawca lekarz, lek. stomatolog, lek. weterynarii, pracownik przez
lekarza)
* Podejrzenie zgłasza się;
(państwowemu inspektorowi sanitarnemu lub właściwemu inspektorowi pracy)
* Badania w jednostce orzeczniczej: (poradnie i oddziały ch.z., katedry, poradnie z ch.z., przychodnie i
oddziały ch. zakaźnych)
WYKAZ CHORÓB ZAWODOWYCH
z dnia 30 lipca 2002 roku (Dz.U. nr 132 poz 1115)
1. Zatrucia ostre albo przewlekłe lub ich następstwa wywołane przez substancje chemiczne
2. Gorączka metaliczna
3. Pylice płuc (np. krzemowa, azbestowa)
4. Choroby opłucnej lub osierdzia wywołane pyłem azbestu
5. POChP (FEV1 <50%)
6. Astma oskrzelowa
7. Zewnątrzpochodne alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych
8. Ostre uogólnione reakcje alergiczne
9. Byssinoza
10. Beryloza
11. Choroby płuc wywołane pyłem metali twardych
12. Alergiczny nieżyt nosa
13. Zapalenie obrzękowe krtani o podłożu alergicznym
14. Przedziurawienie przegrody nosa wywołane substancjami o działaniu żrącym lub drażniącym
15. Przewlekłe choroby narządy głosu spowodowane nadmiernym wysiłkiem głosowym, trwającym co
najmniej 15 lat
16. Choroby wywołane działanie promieniowania jonizującego
17. Nowotwory złośliwe powstałe w następstwie działania czynników występujących w środowisku pracy
uznanym za rakotwórcze u ludzi
18. Choroby skory
19. Przewlekłe choroby układu ruchu wywołane sposobem wykonywania pracy
20. Przewlekłe choroby obwodowego układu nerwowego wywołane sposobem wykonywania pracy
21. Obustronny trwały ubytek słuchu
22. Zespół wibracyjny
23. Choroby wywołane pracą w warunkach podwyższonego ciśnienia atmosferycznego
24. Choroby wywołane działaniem wysokich albo niskich temperatur otoczenia
25. Choroby układu wzrokowego wywołane czynnikami fizycznymi, chemicznymi lub biologicznymi
26. Choroby zakaźne lub pasożytnicze albo ich następstwa
39
Racjonalne Żywienie A Stan Zdrowia – 03.12.2008r.
Żywność
Występowanie
Zmiany podczas
przechowywania i przetwarzania
Strawności przyswajalność
Tabele Składu I Wartości
Odżywczej Produktów
Spożywczych
Grupy produktów
"Krąg Żywności"
Energia
Białka
Tłuszcze
Węglowodany
Witaminy
Składniki mineralne
Organizm
Rola
Objawy niedoboru lub nadmiaru
Zapotrzebowanie w różnych
warunkach i okresach życia
Normy Żywienia
Grupy ludności
Założenia dietetyczne
Racjonalne Żywienie
Układanie jadłospisów
codziennych i okresowych
Ocena
sposobu żywienia i stanu
odżywienia
Racjonalne Żywienie
Oznacza systematyczne dostarczanie organizmowi z pożywieniem, wszystkich składników
niezbędnych do życia, we właściwej ilości i proporcji oraz odpowiedniej jakości biologicznej.
Racjonalne odżywianie warunkuje prawidłowy rozwój, funkcjonowanie organizmu. Zachowanie zdrowia i
opóźnienie procesów starzenia.
W racjonalnym żywieniu dieta powinna być:
* urozmaicona, tzn. skomponowana z różnych produktów pochodzenia roślinnego i zwierzęcego
(pochodzących z różnych grup artykułów pokarmowych).
* zróżnicowana ilościowo i jakościowo zależnie od płci, wieku, stresu fizjologicznego i rodzaje aktywności
psychofizycznej.
* rozdzielona w sposób właściwy na posiłki
* przygotowana zgodnie z zasadami sanitarno - higienicznymi.
Grupy składników pokarmowych:
1. Składniki odżywcze:
- białka
- węglowodany
- tłuszcze
- witaminy
- sole mineralne
2. Związki nie ulegające strawieniu - błonnik
3. Związki o dużych walorach organoleptycznych
4. Składniki antyodżywcze
5. Związki szkodliwe lub trujące
6. Składniki nieniezbędne, ale obecne w pokarmach (np. skrobia, sacharoza, tłuszcze, aminokwasy,
alkaloidy, kwasy organiczne.
40
Udział poszczególnych składników odżywczych w pokryciu zapotrzebowania energetycznego
organizmu:
BIAŁKA
10-15%
WĘGLOWODANY 50-65%
TŁUSZCZE 20-30%
Funkcje składników pokarmowych
Składniki Budulcowe
Składniki Regulujące
Białka
Witaminy
Lipidy
fosfolipidy
Składniki mineralne (niektóre)
glikolipidy
cholesterol
Błonnik pokarmowy
Składniki mineralne
Ca, P, S, Fe, I
Składniki Energetyczne
Węglowodany
Tłuszcze
Białka (częściowo)
Niezbędne składniki odżywcze
CUKROWCE
WITAMINY
AMINOKWASY
NNKT
Fenyloalanina
Izoleucyna
Metionina
Lizyna
Leucyna
Treonina
Tryptofan
Walina
Arginina
Histydyna
Kwas linolowy
Glukoza
Kwas
Fruktoza
arachidonowy
Galaktoza
Kwas alfalinolenowy
Kwas
dokozaheksaenowy
Kwas
eikozapentaenowy
A
D
E
K
C
B1
B2
B6
B12
H
PP
Kwas foliowy
Kwas pantotenowy
Kwas liponowy
Cholina
Inozytol
Rutyna
SKŁADNI
KI MINERALNE
Makroskładniki:
wapń
fosfor
żelazo
jod
magnez
potas
sód
chlor
siarka
Mikroskładniki:
cynk
miedź
mangan
kobalt
molibden
selen
fluor
nikiel
cyna
krzem
wanad
Rozkład Całodziennej Racji Pokarmowej Na
Poszczególne Posiłki W Zależności
Od Ich Liczby I Rodzaju (%)
Rodzaj posiłków
3
I śniadanie
II śniadanie
Obiad
Podwieczorek
Kolacja
30-35
35-40
25-30
liczba posiłków w ciągu dnia
4
25-30
25-30
5-10
5-10
35-40
35-40
5-10
25-30
15-20
5
41
Podstawowym Celem Odżywiania Jest Zaspokojenie Potrzeb Energetycznych Ustroju Związanych Z:
 podtrzymywaniem podstawowych funkcji życiowych
(podstawową przemianą materii, PPM) 60-75%
 termoregulacją 10%
 aktywnością fizyczną 15-30%
Całkowita przemiana materii (CPM) – wydatki energetyczne człowieka związane z jego minimalnym
funkcjonowaniem w środowisku i pracą zawodową.
Podstawowa przemiana materii (PPM) – najniższy poziom przemian energetycznych, warunkujący
dostarczenie energii niezbędnej do zachowania podstawowych funkcji życiowych w optymalnych
warunkach bytowych.
Czynniki warunkujące wielkość PPM
Wzrost i masa ciała –
Wiek – z wiekiem ↓PPM (u dorosłego o 2% / 10 lat życia)
Płeć – u kobiet o 7% mniejsza przemiana ze względu na skład ciała
↑PPM w czasie menstruacji, w drugiej połowie ciąży (20-23%), ↓w czasie karmienia piersią
Stan zdrowia – w stanach gorączkowych ↑PPM o 12% / 10C ponad 370C
Stan odżywienia organizmu – u osób niedożywionych ↓PPM
Układ endokrynologiczny – niedoczynność tarczycy ↓PPM o 30-40%
Nadczynność tarczycy ↑PPM o 80%
↑ adrenaliny (stres, złość) ↑PPM
Leki – amfetamina, beta-blokery ↓PPM
Czynniki genetyczne – istotne różnice o 10%
Wzory obliczeń wskaźnika podstawowej przemiany materii (PPM) na podstawie masy ciała
Zakres Wieku
kcal/dobę
Zakres Wieku
kcal/dobę
(lata)
(lata)
Płeć męska
Płeć żeńska
0-3
60,9 x m. c. – 54
0-3
61,8 x m. c.-51
3-10
22,7 x m. c.+ 495
3-10
22,5 x m. c.+ 499
10-18
17,5 x m. c. + 851
10-18
12,2 x m. c.+ 746
18-30
15,3 x m. c. + 679
18-30
14,3 x m. c.+ 496
30-60
11,6 x m. c.+ 579
30-60
8,7 x m. c.+ 429
>60
13,5 x m. c.+ 487
>60
10,5 x m. c.+ 321
Obliczanie normy na energię dla danej grupy:
1. obliczanie wielkości podstawowej przemiany materii (PPM) dla osobnika reprezentującego każdą z
wymienionych grup
2. ustalenie wielkości współczynnika charakteryzującego pomiar aktywności fizycznej* każdej z
wyróżnionych grup
3. przemnożenie przez siebie obu tych wartości
Ea – PPM x współczynnik aktywności fizycznej
* aktywność fizyczna mała
- współczynnik 1,4 lub 1,5
Aktywność fizyczna umiarkowana - współczynnik 1,7
Aktywność fizyczna duża
- współczynnik 2,0
42
Potrzeby energetyczne człowieka
Bilans energii i kontrola masy ciała
Węglowodany
Tłuszcze
Białka
55-60% energii całkowitej
20-30% energii całkowitej
10-15% energii całkowitej
4kcal/1g
9kcal/1g
4kcal/1g
Ec – energia zawarta w pożywieniu
Es – straty energii
Ew – energia wydatkowana przez ustrój
Bilans zrównoważony
Bilans dodatni
Bilans ujemny
Ec = Es + Ew
Ec > Es + Ew
Ec < Es + Ew
Wydatki energetyczne w kJ/godz. oraz kcal/godz. u osób dorosłych o wadze około 70 kg podczas
wykonywania różnych czynności:
Czynność
Całkowite wydatki energetyczne w kJ/godz. oraz
kcal/godz
Na 1 kg masy ciała
Całego ciała
kJ
Kcal
kJ
kcal
Leżenie, odpoczynek w pozycji leżącej
4,6
1,40
322
37
Spokojne siedzenie
6,0
1,43
420
100
Szycie ręczne
6,7
1,59
469
111
Ubieranie się rozbieranie się
7,1
1,69
497
118
Szybkie pisanie na maszynie
8,4
2,00
588
140
Zmywanie naczyń
8,6
2,06
602
149
Zmiatanie podłogi
10,1
2,41
707
168
Lekkie ćwiczenia fizyczne
10,2
2,43
714
170
Powolny spacer (ok. 4 km/h)
12,0
2,86
840
200
Dość forsowne ćwiczenia fizyczne
17,3
4,14
1211
290
Szybki marsz (6 km/h)
17,9
4,28
1253
300
Schodzenie ze schodów
21,7
5,20
1519
364
Forsowne ćwiczenia fizyczne
26,9
6,43
1883
450
Pływanie
29,9
7,14
2093
500
Bieg (ok. 8,5 km/h)
34,1
8,14
2387
520
Szybki marsz (ok. 8,5 km/h)
38,82
9,28
2787
630
Wchodzenie na schody
65,1
15,80
4621
1400
Węglowodany
Przyswajalne
(zw. węglowodanami)
nieprzyswajalne
(zw. błonnikiem / włóknem pokarmowym)
43
Węglowodany
Sacharydy, Cukry
Węglowodany – związki organiczne składające się z węgla, wodoru i tlenu, w których stosunek wodoru do
tlenu jest taki sam jak w wodzie.
Monosacharydy
Oligosacharydy
polisacharydy
Pentozy
Heksozy
Dwucukry Trójcukry czworocukry
…
…
…
Rybuloza
Fruktoza
Celuloza Melecytoza
…
…
…
…
Ksyloza
Galaktoza
Laktoza
Rafinoza
Ryboza
Glukoza
Maltoza
Panoza
Mannoza
Sacharoza
Celobioza
Włókno pokarmowe – polisacharydy nieskrobiowe, oporna skrobia, ligniny
Polisacharydy nieskrobiowe – celuloza, polisacharydy niecelulozowe
Polisacharydy niecelulozowe – nierozpuszczalne w wodzie, rozpuszczalne w wodzie
Nierozpuszczalne w wodzie – hemicelulozy
Rozpuszczalne w wodzie – pektyny, polisacharydy roślin morskich (alginiany, agar, karageny), gumy i kleje
roślinne
Funkcje błonnika pokarmowego:
- pobudza funkcję żucia, wydzielania śliny
- buforuje i wiąże nadmiar kwasu solnego w żołądku
- zwiększa wypełnianie jelit, pobudza ukrwienie i motorykę jelit
- tworzy korzystne podłoże dla rozwoju flory bakteryjnej jelita
- zapobiega nadmiernemu odwadnianiu stolca (↑objętości stolca, ↓czasu pasażu jelitowego)
- wiąże substancje: cholesterol, kwasy żółciowe, przyspiesza wydalanie związków sterolowych, ↓zawartość
cholesterolu w surowicy krwi
- neutralizuje szkodliwe nitrozaminy
- wpływa na strawność innych składników pożywienia
Niedobór błonnika:
Zaparcia, miażdżyca, otyłość, kamica wątrobowa, uchyłkowatość jelita, polipy, nowotwory jelita grubego,
rak sutka u kobiet
Źródła Węglowodanów W Żywieniu
Grupy produktów spożywczych
Zawartość węglowodanów
Cukier rafinowany
Mączka ziemniaczana
Sztuczny miód
Cukierki
80-100%
Syrop ziemniaczany
Miód pszczeli
Suszone owoce
Produkty zbożowe: mąka, kasze, makarony,
50-80%
pieczywo, płatki śniadaniowe
Słodycze
Pieczywo cukiernicze
40-70%
Przetwory owocowe (dżemy, konfitury, syropy)
Ziemniaki
Warzywa okopowe i korzeniowe
Owoce
10-25%
Napoje
Mleko i napoje mleczne
4-45%
44
Aminokwasy
Niezbędne (egzogenne)
Podział aminokwasów
Aminokwasy względnie
niezbędne
(względnie egzogenne)
Histydyna
Arginina
Aminokwasy
nie niezbędne
(endogenne)
Fenyloalanina
Izoleucyna
Leucyna
Lizyna
Metionina
Treonina
Tryptofan
Walina
* aminokwasy względnie endogenne
Alanina
Cysteina*
Glicyna
Seryna
Kwas asparaginowy
Kwas glutaminowy
Prolina
Tyrozyna*
Zawartość Aminokwasów Egzogennych Różnych Białek
Zwierzęcych W Porównaniu Do Wzorca FAO/WHO
(w g na 100g białka)
Aminokwas Wzorzec
Białko
FAO/WHO całego jaja
Ile
Leu
Lys
Met+Cys
Phe+Tyr
Thr
Trp
Wal
2,8
6,6
5,8
2,5
6,3
3,4
1,1
3,5
5,6
6,4
5,0
4,5
7,5
3,2
1,0
5,1
Białko
mleka
ogółem
6,5
9,9
8,0
3,3
10,0
4,7
1,3
6,7
Wieprzowina
Wołowina
Drób
Ryby
5,0
7,3
8,2
3,7
7,5
4,3
1,1
5,2
5,1
8,4
8,4
3,7
7,2
4,0
1,1
5,7
5,2
6,6
8,5
3,8
6,3
3,8
1,5
5,6
5,5
8,1
8,5
4,0
7,0
4,5
0,9
5,6
Zawartość Aminokwasów Egzogennych Różnych Białek
Roślinnych w Porównaniu Do Wzorca FAO / WHO
(w g na 100g białka)
Aminokwas
Wzorzec
Psze- Żyto Jęcz- Owies Kuku- Ryż Soja Groch Fasola SłoneczFAO/WHO nica
mień
rydza
nik
Lys
5,8
2,8
4,1
3,4
3,7
2,9
3,9 6,4
7,2
6,7
3,1
Leu
6,6
6,7
6,7
6,9
7,5
12,9
8,6 7,9
7,0
8,3
6,0
Ile
2,8
4,3
4,3
4,3
5,2
4,6
4,7 5,0
4,1
4,3
3,9
Thr
3,4
2,9
3,7
3,4
3,3
3,9
3,9 3,9
3,8
4,3
3,2
Trp
1,1
1,2
1,1
1,2
1,3
0,6
1,1 1,3
0,8
0,25
1,3
Wal
3,5
4,6
5,2
5,0
5,9
5,1
7,0 5,2
4,6
4,9
4,8
Met+Cys
2,5
3,5
3,6
3,4
3,6
2,9
3,2 3,3
2,7
2,3
3,6
Phe+Tyr
6,3
8,7
7,9
8,8
9,0
10,6
9,6 8,7
7,8
9,5
6,3
Aminokwas
Lys
Lys Lys
Lys
Lys
Lys
Trp
Trp
Lys
ograniczający
Trp
45
Rola białek w organizmie człowieka - ???
Funkcja białka
Wzrost
Uzupełnianie … ubytków
Naprawa tkanek
Przykłady
Rozwój młodych organizmów
Normy białek dla niemowląt, dzieci i dorosłych
(wg Ś. Ziemiański i WSP. „Normy żywienia dla ludności w Polsce” 1994)
Bezpieczny poziom spożycia
Poziom zalecanego Udział energii z
spożycia
białka
Białko wzorcowe
Białko krajowej
g/os/doba
g/kg/doba
racji pokarmowej
g/kg/doba
Niemowlęta
2,1-2,4
Dzieci 1-9 r.ż.
1,0-1,2
1,1-1,3
45-65
Młodzież
0,85-1,0
0,9-1,1
75-100
Kobiety
0,75
0,8
70-90
12-14%
Mężczyźni
0,75
0,8
75-100
Ciężarne
+7
Karmiące 0-6m
+19,5
6-12m
+14,5
Izomery trans nienasyconych kwasów tłuszczowych
 zwiększają stężenie cholesterolu całkowitego TC
 zwiększają stężenie cholesterolu LDL
 zmniejszają stężenie cholesterolu HDL
 zwiększają poziom Lp (a)
 hamują denaturację kwasów nienasyconych n-3 i n-6 i ich przemian w eikozanoidy i prostaglandyny
 zwiększają działanie oksydazy cytochromowej P-448/450
 zwiększają aktywność peroksymalną (formowanie wolnych rodników)
 zaburzają odpowiedź immunologiczną
 zmniejszają poziom testosteronu i zwiększają ilość nieprawidłowych plemników
 zwiększają poziom insuliny we krwi
 przyczyniają się niskiej masy urodzeniowej noworodków
Kwasy tłuszczowe nasycone (S, SFA – Saturated Fatty Acids)
 zwiększają stężenie cholesterolu całkowitego w surowicy TC
 zwiększają stężenie frakcji LDL cholesterolu
 wydłużają czas trwania lipemii poposiłkowej VLDL
 zwiększają krzepliwość krwi – aktywność płytek krwi, ↑poziomu fibrynogenu
46
Kwasy tłuszczowe jednonienasycone (M, MUFA – Monosaturated Fatty Acids)
 dieta bogatooleinowa (40% energii) redukuje cholesterol LDL tak, jak dieta niskotłuszczowa (20%
energii) o wysokiej zawartości węglowodanów (63% energii z CRP) ↓LDL
 MUFA nie zmniejszają stężenia cholesterolu HDL (a nawet mogą go podwyższyć) i nie wpływają na
TG
 Wykazują działanie przeciwzakrzepowe
 Dieta bogata w MUFA w odróżnieniu od PUFA w mniejszym stopniu jest odpowiedzialna za
oksydację frakcji LDL
PUFA n-3
 zmniejszają stężenie TG i VLDL w surowicy
 działają hipotensyjnie
 działają przeciwzakrzepowo
 działają przeciwzapalnie
 zmniejszają stężenie cholesterolu całkowitego w surowicy (duże dawki)
 nieznacznie podwyższają HDL
Kwasy tłuszczowe wielonienasycone (P, PUFA – Polyunsaturated Fatty Acids)
PUFA n-6






zmniejszają stężenie cholesterolu całkowitego w surowicy TC
zmniejszają stężenie frakcji LDL cholesterolu
nie wpływają na stężenie cholesterolu HDL ani na TG
działają łagodnie hipotensyjne ↓RR
działają korzystnie w chorobie wrzodowej (cytoprotekcyjne działanie PG2)
kwas – linolenowy podwyższa poziom HDL, zmniejsza krzepliwość krwi
Zalecenia ekspertów FAO/WHO (1994r.) dotyczące struktury spożycia tłuszczów człowieka dorosłego
oraz norm opracowanych przez rŻŻ (Ś. Ziemiański i WSP 1995r.)
Zalecenia FAO/WHO
Procent energii z tłuszczów
Ok. 30%
Procent energii z kwasów tłuszczowych nasyconych 10% (najlepiej gdy wynosi 8%) przy założeni, że
ogólna ilość energii pochodząca z tłuszczu nie
przekracza 30% w dziennej racji pokarmowej
Procent energii z kwasów tłuszczowych
Ok. 13% (10-20%)
jednonienasyconych
Procent energii z NNKT
6-7% (minimum 3%)
Kwasy n-6 – n-3
5,1 – 10,1
Cholesterol
Nie powinno przekroczyć 300mg na dobę
Izomery trans
Obniżać
47
Zawartość Tłuszczu i Kwasów Tłuszczowych W Produktach Cukierniczych (g/180g produktu)
Nazwa produktu
Zwartość
Nasycone Mononieas Polinienas I trans
tłuszczu %
KT
KT
KT
Markizy orzechowe
21,5
7,1
13,7
0,7
5,8
Herbatniki Tip-Top
15,6
5,3
8,5
1,8
2,6
Herbatniki koktajlowe
21,8
8,1
11,5
2,0
2,6
Krakersy wykwintne
21,9
14,4
6,2
1,3
6,7
Herbatniki kokosowe
16,5
8,8
6,6
1,0
4,6
Herbatniki z cukrem domowe
13,2
4,2
6,3
2,7
2,2
Herbatniki minis Leibnitz
17,5
11,7
4,7
0,8
0,4
Krakersy Clubs
21,3
15,6
4,7
1,5
0,01
Pierniki toruńskie
7,4
4,8
2,3
0,3
0
Wafle prince polo
24,1
9,8
13,6
0,5
5,5
Wafle princessa orzechowe
26,3
10,2
15,5
0,5
3,5
Sękacz orzechowy
39,3
8,7
24,9
5,6
9,4
Wafle z czekoladą Ariba
21,7
18,9
2,3
0,5
0,4
Wafle w czekoladzie grześki
24,2
8,4
15,2
0,5
8,0
Wafle w czekoladzie Kinder Bounta
30,8
13,6
14,9
2,2
0
Wafle kak. W czekoladzie black Jack
33,9
25,6
7,9
0,2
0
Wafel śmietankowy w czekoladzie Trio
22,8
10,6
10,2
1,9
1,3
Wafel knoppers
32,0
15,6
14,7
1,6
3,6
Zawartość tłuszczu ogółem i kwasów tłuszczowych w badanych produktach
typu „Fast food” (w g/porcję)
Tłuszcze
Nasycone JednonieWielonieKT trans
KT
nasycone KT nasycone KT
Burger King
Frytki
19,6
11,7
6,6
1,3
0
Cheeseburger z bekonem
28,1
15,8
11,5
0,8
0,28
Kurczak King
16,9
6,3
5,8
4,8
0,04
Ryba King
25,9
15,7
9,2
1,4
0
Whooper z serem
34,8
17,0
13,8
3,8
0,42
KFC
Frytki
11,4
6,3
5,0
0,1
0,14
Filety z kurczaka w bułce
17,6
3,8
10,8
2,9
2,88
sezamowej
Kurczak w porcjach
7,9
2,8
4,0
0,9
0,99
McDonald’s
Frytki
18,7
7,7
16,9
0,1
0,27
Apple Pie
10,2
2,9
6,7
0,5
5,61
Bigmac
27,0
12,9
11,3
2,6
0,54
Cheeseburger
13,7
7,4
5,5
0,7
0,51
Fishmac
13,8
3,6
6,4
3,8
2,91
McChicken
20,5
5,3
8,9
6,2
2,90
McRoyal
29,1
16,1
11,4
1,2
0,72
Pizza Hut
Pizza super supreme
17,0
8,4
5,7
2,8
0,04
Pizza wgetariańska
11,0
5,6
2,5
2,9
0,03
48
Rola żywienia w profilaktyce, powstawaniu i przebiegu chorób stomatologicznych – 10.12.2008r.









Etiologia próchnicy zębów
próchnica zębów jest chorobą zakaźną, nadal najczęstszą chorobą wieku dziecięcego, nie ma
charakteru samoograniczającego, nie poddaje się leczeniu antybiotykami.
Próchnica zębów jak i schorzenia przyzębia są chorobami o etiologii wieloprzyczynowej, którym
można niemal całkowicie zapobiegać
W Polsce wskaźnik frekwencji próchnicy dla dzieci szkolnych jest bardzo wysoki. 80 – 90%
uczniów ma zęby dotknięte próchnicą
Ból wynikający z nie leczonych chorób zębów może prowadzić do problemów w mówieniu,
jedzeniu, przyczyniać się do absencji szkolnej, wpływać na obniżenie samooceny i niekorzystnego
postrzegania przez rówieśników
Opieka stomatologiczna w Polsce jest dostępna, ale nie osiągalna dla wielu rodzin ze względów
finansowych i często świadomościowych.
Czynniki decydujące o rozwoju próchnicy
współwystępowanie w jamie ustnej bakterii kwasotwórczych (50 miliardów z 300 gatunków) i
węglowodanów, a z nich najbardziej próchnicotwórcze są dwucukry: sacharoza, maltoza, laktoza i
jednocukry: glukoza i fruktoza.
Płytka nazębna
Podatność zęba na odwapnienie (uwarunkowania rodzinne, zdrowotne, stosowanie leków)
Czas i częstość wpływu czynników na ząb – potrzebny jest odpowiedni czas, aby nastąpiła
demineralizacja szkliwa i zbyt mało czasu pomiędzy działaniem czynników szkodliwych, aby
nastąpiła demineralizacja uszkodzonego szkliwa.
Płytka nazębna
 z węglowodanów obecnych w spożywanych pokarmach bakterie wytwarzają kwasy, tworząc na
powierzchni zębów tzw. płytkę nazębną (w 80% zbudowana z drobnoustrojów i w 20% z
organicznej matrycy w skład której wchodzi złuszczony nabłonek i zalegające resztki pokarmowe).
 Bakterie próchnicotwórcze m. in. Streptococcus mutant, Lactobacillus acidophilus:
- produkują kwasy na drodze rozkładu cukrów
- dobrze tolerują środowisko kwaśne
- tworzą cukry zewnątrzkomórkowe: mutan, glukan i frukta
- Mutan, cukier nierozpuszczalny, ułatwia przylepianie płytki nazębnej do powierzchni szkliwa
- Dekstran i frukta stanowią rezerwę metaboliczną dla bakterii
49
Diagram podsumowujący wyniki badań nad wpływem flory bakteryjnej na rozwój próchnicy












Zasady dbałości o zęby – racjonalne żywienie
Żywienie dziecka musi być pełnowartościowe, tak pod względem ilościowym jak i jakościowym
(IŻŻ Zasady Racjonalnego Żywienia)
Dieta musi uwzględniać 3 główne posiłki i najlepiej 2 dodatkowe, z zachowanymi przerwami
pomiędzy nimi 3-4 godziny
Ograniczenie częstego podjadania pomiędzy posiłkami
Ograniczenie spożywania słodkich produktów, kleistych o miękkiej konsystencji, soków
dosładzanych, słodkich napojów
Produkty słodkie tylko łącznie z głównymi posiłkami
Zalecane spożywanie gruboziarnistych produktów, twardych, dobrze stymulujących wydzielanie
śliny
Rola węglowodanów
są źródłem łatwo przyswajalnej energii, około 50 – 60% energii racjonalnej diety powinna
pochodzić z węglowodanów
występują w 90% produktów spożywczych, których indeks kriogenny jak i glikemiczny jest różny
nadają produktom spożywczym cechy organoleptyczne (smak, zapach, barwa, konsystencja)
oddziałują na zmysły
dostarczają włókna pokarmowego – błonnika, regulującego procesy zachodzące w przewodzie
pokarmowym (ruchy perystaltyczne, skład mikroflory bakteryjnej, wydalanie cholesterolu,
detoksykacja organizmu)
umożliwiają syntezę aminokwasów i prawidłowy przebieg spalania związków ketonowych
są składnikiem glikolipidów i glikoprotein błon komórkowych
50
Działanie śliny jako czynnika osłabiającego proces powstawania próchnicy:
- kwas „usuwa” składniki mineralne ze szkliwa przez co je osłabia – natomiast ślina zawiera składniki
mineralne uwalniane w kontakcie z zębem, przez co rozpoczyna proces odbudowy lub „demineralizacji”.







Działanie pokarmu na tkanki jamy ustnej w aspekcie zapobiegania próchnicy zębów
zęby ludzkie wyrzynają się w stanie hypomineralizacji, dojrzewanie szkliwa trwa od 5 do 10 lat po
wyrżnięciu zęba
w okresie dojrzewania szkliwa zęby są szczególnie wrażliwe na działanie czynników kriogennych
jak i kariostatycznych
zapewnienie optymalnego dowozu wszystkich składników odżywczych niezbędnych dla biosyntezy
białka organicznego podłoża zębów, oraz składników procesów mineralizacji szkliwa
ograniczenie lub czasowe wyeliminowanie z diety produktów o wysokim wskaźniku kriogennym
(cukier i wyroby z białej mąki)
ograniczenie picia napojów o niskim pH (erozje kwasowe)
zwiększenie konsumpcji produktów o działaniu kariostatycznym
zapewnienie fizjologicznego obciążenia narządu żucia
51
Składniki żywieniowe o właściwościach kariostatycznych
 pierwiastki silnie kariostatyczne – fluor, fosfor
 pochodne alkoholowe cukru – sorbitol, mannitol, ksylitom
 białka mleka – kazeina
 tłuszcze – oleje roślinne
 zielony barwnik roślin – chlorofil
 produkty nierafinowane – łuski zbóż
 pirydoksyna – miejscowo hamuje wzrost heterofermentatywnych bakterii
 Formy aglikonowe związków flawonoidowych (wyciągi i napary z herbaty, winogron, żurawin,
jabłek, śliwek, bananów) hamują biosyntezę glukozylotransferazy paciorkowca zmiennego,
odpowiedzialnej za tworzenie zewnątrzkomórkowych wielocukrów
U osób odpornych na próchnicę wykazano:
 wyższą zdolność buforową śliny
 wyższe stężenie w slinie przeciwciał IgA
 istotnie niższe stężenie heksoz śliny (stanowią one endogenne źródło substratu dla bakterii
kwasotwórczych)
Składniki pożywienia o działaniu kariostatycznym
Ksylitol – pięciowęglowy alkohol polihydroksylowy, cukrom, produkt naturalny pozyskiwany z drzewa
brzozowego lub kukurydzy
 stosowany w przemyśle spożywczym jako dodatek do żywności (E 967), do gum do żucia,
płukanek,
 po spożyciu w postaci nie zmienionej trafia do jelita cienkiego, metabolizowany głównie w wątrobie
(90%), przy udziale niewielkiej ilości insuliny, zalecany dla diabetyków
 opóźnia wzrost drobnoustrojów tworzących płytkę bakteryjną, nie ulega fermentacji bakteryjnej,
wykazuje działanie przeciwpróchnicowe, posiada właściwości demineralizacyjne, przywraca
właściwe pH śliny, stymuluje wydzielanie śliny, jest najlepszym zamiennikiem sacharozy w
profilaktyce próchnicy
 przeciwdziała namnażaniu się bakterii grulnych (?) – likwiduje nieprzyjemny zapach z ust
 posiada bardzo niski indeks glikemiczny (0,5) i niską kaloryczność – profilaktyka otyłości
 Ułatwia przyswajanie wapnia – profilaktyka osteoporozy
 Wytwarza w przewodzie pokarmowym odczyn zasadowy a nie kwaśny
 Obniża łaknienie na słodycze
 Źródła pokarmowe: bardzo rozpowszechniony w przyrodzie, lecz występuje w małych ilościach np.
w grzybach, jagodach, czarnych porzeczkach, bananach, warzywach – kalafior
 Zalecane spożycie – od 5 do 15g dziennie, włączyć stopniowo aby przystosować układ pkarmowy
do prawidłowego metabolizmu ksylitolu
Chlorofil – zielony barwnik roślin
 działanie przeciwpatogenowe – hamuje wzrost paciorkowców, gronkowców, drożdżaków …
 działanie przeciwgnilne – neutralizuje metabolity siarkowe pochodzenia bakteryjnego
 ma zdolność regeneracji tkanek
Kazeina – białko mleka
 zapobiega demineralizacji szkliwa poprzez zwiększanie stężenia wapnia i fosforu w płytce nazębnej
 zwiększa odporność szkliwa na działanie czynników kriogennych
Oleje roślinne – olej sojowy, słonecznikowy, z włoskiego orzecha, oliwa z oliwek
 wykazano wpływ hamujący kwasów m.in. linolowego na rozwój i metabolizm paciorkowców
kwasotwórczych.
52








Czynniki zaburzające prawidłową mineralizację zębów
choroby przebyte przez matkę w ciąży
niedobór witaminy D szczególnie w ostatnim trymestrze ciąży i w czasie kształtowania się
zawiązków zębów stałych
nadmiar fluoru w wodzie pitnej
niedobory żywieniowe w okresie wzrostowym. Szczególnie: wapnia, magnezu, fosforu, fluoru
choroby przewlekłe: nietolerancja pokarmowa, zespoły złego wchłaniania, stany gorączkowe.
Błędy w żywieniu dzieci
nieodpowiednia wartość energetyczna i odżywcza całodziennej racji pokarmowej, która może
doprowadzić do niedożywienia lub przekarmianie, co skutkuje wieloma problemami zdrowotnymi
niewłaściwy dobór produktów spożywczych
brak regularności w spożywaniu posiłków
Niewłaściwy dobór produktów w codziennej diecie dzieci związany jest z dużym udziałem żywności
wysokoprzetworzonej, takiej jak:
 koncentraty zup i soków
 produkty w puszkach i kartonach o długim czasie ważności
 gotowe dania mrożone
 produkty węglowodanowo-tłuszczowe: wafelki przekładane masą, batony, chipsy …
 słodkie napoje gazowane, barwione
Czynniki ryzyka próchnicy
Wskaźniki ryzyka próchnicy w kontekście profilaktyki fluorkowej
Minimalna ekspozycja miejscowa lub doustna na fluor
Występowanie czynnej próchnicy w wywiadzie
Częste narażanie na cukry rafinowane
Wysoki poziom patogenów w jamie ustnej – zły stan higieny
Zmniejszone wydzielanie śliny, niska buforowość
Aktywna próchnica, nieprawidłowe ustawienie i wypełnienie zębów
Przewlekle chorzy, długotrwałe stosowanie leków
Niski status socjo-ekonomiczny rodziny
Czynniki ochronne
Zbilansowana dieta, regularne dostarczanie fluoru zgodnie z zapotrzebowaniem, prawidłowa
higiena, prawidłowe wydzielanie śliny.



Zasady dbałości o zęby – fluor
uzupełnianie związków fluoru: stosowanie past do zębów, płukanek, nici dentystycznych, gum do
żucia z dodatkiem fluoru
nadzorowane szczotkowanie zębów preparatami fluoru – fluoryzacja
na obszarach gdzie woda do picia jest uboga w związki fluoru (poniżej 0,7mg/l) można proponować
profilaktykę endogenną.
Fluor w profilaktyce próchnicy
Fluorowanie wody pitnej po raz pierwszy wprowadzono w 1945r. w miejscowości Grand Rapie w USA.
Zgodnie z zaleceniem WHO do profilaktyki endogennej jako nośnika fluoru wykorzystuje się:
Wodę – 0,7 ppm
Sól – 200 – 400 ppm
Cukier – 20 ppm
Mleko – 7 ppm
W Polsce wodę fluorkowano w latach 1967 – 97
Fluorkowanie soli kuchennej prowadzi się m.in. we Francji, Szwajcarii, Hiszpanii, Meksyku.
53
Korzyści wynikające z suplementacji produktów spożywczych fluorem:
Picie wody o optymalnej zawartości fluoru hamuje roczny przyrost w granicach 40 – 60%
Minimalizuje potrzeby protetyczne o 20%
U dzieci 6-letnich z Wrocławia przed wdrożeniem fluorkowania wody pitnej puw+PUW wynosiło 6,2
Po 8 latach picia wody z optymalną dawką fluoru średni wskaźnik intensywności próchnicy
wynosił 2,3 (próba dzieci sześcioletnich)
Dzieci pijące od urodzenia wodę z fluorem mają zęby z grubszą warstwą szkliwa
Fluor w dawkach zlecanych (normy IZZ) nie wpływają negatywnie na serce, nerki, mózg, kości i inne.
Mechanizm profilaktycznego działania fluorków
Jony fluoru wchodzą w reakcję z hydroksyapatytami szkliwa, w wyniku tej reakcji powstają fluoroapatyty
OH
(Ca3(PO4)2)3 : Ca
⁄
+ 2F = (Ca2(PO4)2)3 . Ca
∖
F
⁄
+ 2OH
∖
OH
F
Fluoroapatyty cechują się wysoką krystalicznością i małą rozpuszczalnością w kwasach
- Remineralizacja szkliwa – stymulowana przez fluorki obecne w ślinie w środowisku lekko kwaśnym śliny
(pH 5,5 – 6,5). Dochodzi do wolnego rozpadu fluorku wapnia i uwalniania fluoru co sprzyja powstawaniu
nowych fluoroapatytów.
- Hamowanie aktywności i wzrostu płytki bakteryjnej
- Blokowanie enolazy, enzymu biorącego udział w przemianie węglowodanów
Zawartość fluoru w wybranych produktach spożywczych – dane z różnych krajów
Zawartość
Zawartość
Produkt
μg/100g
Produkt
μg/100g
zakres
zakres
Produkty zbożowe
Mięso
Pieczywo:
60-100
Mięso wieprzowe
20-90
Pszenne jasne
50-90
Mięso wołowe
20-100
Mieszane
70-90
Kurczak
30-50
Kasze:
50
Wątroba wieprzowa
20-290
Jęczmienna
30-110
Ryby
Ryż
40-50
Dorsz
28-160
Ziemniaki, Warzywa
Makrela
30-150
Ziemniaki
10-35
Karp
32-38
Buraki
10-38
Mleko
10-20
Cebula
10-42
Sery żółte
30-160
Kalafior
6-12
Białe
17-30
Kapusta
12-20
Inne
Marchew
10-56
Miód pszczeli
80-100
Pietruszka korzeń
80
Cukier
32-50
Pomidory
10-28
Czekolada
50-100
Sałata
15-32
Kakao
50-120
Owoce
Herbata
52000- …
Banany
10-20
Kawa palona
90
Jabłka
6-10
Pomarańcze
5-24
Truskawki
10-58
54
Rodzaj herbaty
Herbaty czarne
Herbaty ziołowe z dodatkiem
czarnej herbaty
Herbaty ziołowe
Wyszczególnienie
Ilość fluoru z:
Żywności
Wody
Ogółem racji
Zakres
Grupa ludności
Niemowlęta
Dzieci i młodzież
Dorośli









Zawartość fluoru w herbatach
(Gajewska R., Nabrzyski M., 1994r.)
Liczba próbek
33
6
Fluor mg/kg (zakres)
30-380
15-155
10
0-5
Zawartość fluoru w przeciętnej krajowej racji pokarmowej
Fluor mg/dz./osobę
śr.
min
max
0,668
0,438
0,120
1,412
1,106
0,788 – 2,080
Zalecane dzienne spożycie fluoru (wg Ziemiańskiego i WSP. 1994)
Wiek (lata)
Ilość fluoru (mg/osobę/dzień)
0 – 0,5
0,1 – 0,5
0,5 – 1,0
0,6 – 0,7
1–3
0,7 – 1,0
4–6
1,0 – 2,5
7–9
1,5 – 2,5
10 – 18
1,5 – 2,5
1,5 – 4,0
Wpływ żywienia na choroby przyzębia
wpływ na przebieg procesów metabolicznych ustroju, strukturę i odnowę tkanek (biosynteza biłka
strukturalnego przyzębia, kolagenu, bariera nabłonkowa, gospodarka mineralna)
bariera nabłonkowa (epitelialna) chroni przed inwazją bakteryjną zachowania ciągłości nabłonka
rowka dziąsłowego i jego prawidłowej przepuszczalności
metabolizm bakterii płytki nazębnej
funkcje układu immunologicznego
wpływ na funkcjonalną aktywność układu stomatologicznego co związane jest z konsystencją
pokarmu (miękka dieta przyczynia się do występowania stanów zapalnych), siłą żucia
metabolizm gruczołów ślinowych, szybkość i ilość wydzielanej śliny, biosynteza i stężenie w niej
składników mineralnych
wpływ na stan naczyń włosowatych – ich elastyczność, przepuszczalność
ukrwienie tkanek przyzębia – mikrokrążenie, ważne w procesach odnowy
dla prawidłowego funkcjonowania przyzębia konieczne jest prawidłowe dostarczanie zgodne z
dzinnym zapotrzebowaniem (normy IZZ) przede wszystkim: białka, wapnia, fosforu, magnezu,
cynku, żelaza, witamin antyoksydacyjnych A, D, C, E , zespołu witamin B (szczególnie B2, B6,
kwas foliowy), wit. PP.
Mikroskładniki niezbędne do prawidłowej budowy zębów i kości
Wapń – 99% puli wapnia znajduje się w kościach i zębach
Źródła pokarmowe: mleko i przetwory mleczne, rośliny strączkowe suche, ryby, orzechy, brokuły
Fosfor – 80% puli fosforu w organizmie jako fosforany wapnia i fluoroapatyty
Źródła pokarmowe: mleko i przetwory mleczne, mięso, ryby, drób i podroby, przetwory zbożowe z
pełnego ziarna, rośliny strączkowe, kakao, czekolada
Magnez – 55% puli magnezu w kościach i zębach, 27% w mięśniach
Źródła pokarmowe – mleko, produkty zbożowe, orzechy, mięso, zielone warzywa, kakao, czekolada
55
Objawy niedoboru i źródła pokarmowe wybranych witamin
Witamina A (retinol) – niedobór:
- opróżnia kształtowanie zawiązków zębowych, zaburza mineralizację szkliwa i zębiny
- nadmierne rogowacenie nabłonka (bardziej wrażliwy na czynniki zapaleniotwórcze), suchość skóry,
czerwieni warg.
- zaburza funkcję gruczołów ślinowych (metaplazja nabłonka wyściełającego przewody wyprowadzające) –
zmniejszone wydzielanie śliny.
- zwiększone odkładanie kamienia nazębnego działanie antyoksydacyjne (przeciwnowotworowe,
przeciwzapalne)
Źródła pokarmowe: tłuszcz mleka, masło, jaja, wątroba, tłuste ryby morskie
Tokoferol
Witamina E, działanie antyoksydacyjne, imunomodelujące, pobudza wzrost populacji limfocytów T
pomocniczych, odgrywających wiodącą rolę w odporności komórkowej
Źródła żywienia: oleje roślinne, migdały, soja, nasiona słonecznika, kukurydza, ziarna zbóż, masło, sery,
jaja, kiełki roślin
Ryboflawina
Niedobór witaminy B2:
- zapalenie czerwieni wargowej (chelitis)
- zapalenie kątowe ust, blizny, owrzodzenia w kącikach ust
- zapalenie jamy ustnej (stomatitis)
- środkowy zanik brodawek języka
Źródła pokarmowe: mleko, jaja, produkty zbożowe z pełnego ziarna, mięso, zielone warzywa.
Niacyna
Niedobór witaminy PP:
- dermatozy o charakterze pelagicznym (zaczerwienienie, obrzęk, pęcherze)
- język krwawiący, szkarłatny, truskawkowy (malinowy) rozpadliny języka
- obrzęk i zanik brodawek nitkowatych (język geograficzny)
- zaburzenia czucia, porażenia kończyn
Źródła pokarmowe: wątroba, nerki, serca, mięso, orzechy, otręby pszenne, warzywa strąkowe
Kwas askorbinowy
Niedobór witaminy C:
- gąbczaste, krwawiące dziąsła, odsłanianie szyjek dziąsłowych, obnażenie korzeni
- zapalenie jamy ustnej (stomatitis)
- samoistne wylewy podskórne, wybroczyny krwawe (petechie)
- krwiaki śródmięśniowe, podokostnowe
Źródła pokarmowe: porzeczki, owoce cytrusowe pietruszka – nać, pomidory, papryka, kapusta
Kalcyferol
Niedobór witaminy D:
- uogólnione objawy krzywicy, osteoporozy u dorosłych
- opóźnione wyrzynanie zębów, niedorozwój wyrostka zębowego szczęki, zaburzenia mineralizacji
- wczesna, uogólniona próchnica
Źródła pokarmowe: tran, ryby morskie, śmietana, masło, żółtko jaja
Koenzym Q 10
- objawy niedoboru: spadek odporności błon komórkowych erytrocytów na hemolizę nadtlenkową
- koenzym Q 110 ma wpływ na redukcję łańcucha oddechowego
- nasila fagocytozę
- działa imunostymulująco, wzmaga produkcję przeciwciał IgG
Źródła pokarmowe: sardynki, makrela, orzechy włoskie, orzeszki ziemne, pistacja, soja
56