Wykład 15.10.2010 Rewolucja w Rosji i w krajach europejskich 1917-1923. Bolszewizm. Sytuacja w koloniach w okresie międzywojennym 1. Rosja do lutego 1917 r. – źródła słabości: Autokracja (samodzierżawie) Dominacja gospodarki rolniczej i absolutna przewaga liczebna wsi nad miastem oraz chłopstwa nad pozostałymi klasami. Początki rewolucji przemysłowej i modernizacji struktur państwowych. Wielonarodowy i wielowyznaniowy charakter państwa – polityka rusyfikacji i uprzywilejowania prawosławia. Nieefektywna administracja (system rang, zasada lojalności wobec zwierzchnika, korupcja, brak wykształconych kadr). 2. Rewolucja 1905-1907 r. Częściowe ustępstwa caratu – połowiczne reformy: wprowadzenie Dumy Państwowej, powstanie partii politycznych i stowarzyszeń, swoboda wyznaniowa 3. Rewolucja lutowa Obalenie caratu w wyniku rozruchów głodowych i wymówienia posłuszeństwa władcy przez generalicję i Dumę pragnących bardziej efektywnego prowadzenia wojny. Okres Dwuwładzy (II – X 1917): Rząd Tymczasowy i Rady Delegatów Robotniczych. Przelicytowanie w składaniu obietnic przez Lenina innych partii rewolucyjnych (mienszewików, eserowców), opowiadających się za praworządną strategią reform społecznych wprowadzanych przez Konstytuantę. 4. Trzy interpretacje źródeł rewolucji bolszewickiej (25 X/7 XI 1917): a. szkoła „liberalna” – pucz, który zepchnął Rosję z ewolucyjnej drogi do kapitalizmu i demokracji b. szkoła sowiecka – klasowy ruch mas robotników, chłopów i inteligencji pracującej. Koncepcja oparta na deterministycznym rozumieniu dziejów. c. szkoła nieideologicznego wyjaśnienia przyczyn rewolucji – sukces wyjątkowej strategii bolszewików: - ogłoszenie hasła pokoju między narodami i rewolucji przeciw światowej burżuazji - powstanie i działanie partii „nowego typu” („zakon zawodowych rewolucjonistów”, zakaz działalności frakcyjnej) oraz militaryzacja polityki i teoria wroga „obiektywnego” - maksimum populizmu – ogłoszenie rozdawnictwa ziemi („grab zagrabione”) i wycofania się z wojny bez strat - wykorzystanie słabości strategii legalistycznej głoszonej przez Rząd Tymczasowy (partie liberalne i pozostałe partie rewolucyjne) czyli ogłoszenie natychmiastowej realizacji reform społecznych bez oglądania się na wolę Konstytuanty 5. Chłopski charakter rewolucji – „klucz” do sukcesu bolszewików: a. właściwa rosyjskiemu chłopstwu skłonność do anarchizmu b. zadawniony konflikt chłopów z: - ziemiaństwem (o nowy podział ziemi), - miastem (jako ostoją biurokracji czerpiącą korzyści z eksploatacji wsi), - państwem (jako systemem podatkowym i rekrutacją do wojska), - Obcymi (ludowa ksenofobia). c. jak bolszewicy „wygrali” rywalizację o „duszę” chłopstwa: - przejęli i wykonali eserowski program reformy rolnej. Rozdając ziemię, zdołali „spacyfikować” antypaństwowy potencjał chłopskiego anarchizmu – innymi słowy: ponieważ znieśli ziemiaństwo i rozdali ziemię, chłopi pogodzili się z dalszą obecnością miasta i państwa w ich życiu (Obcy – np. Żydzi – najczęściej stracili majątek na skutek wojny domowej i/lub padli ofiarą samosądów rewolucyjnych). - utrzymując (z konieczności, ponieważ ich ekspansję zatrzymano) rewolucję w granicach dawnego imperium carskiego, spowodowali, że to rosyjscy chłopi zadecydowali o zwycięstwie rewolucji. 6. Inne źródła sukcesu bolszewików: a. b. c. d. terror prowadzony przez państwo (CzeKa) propaganda rewolucyjna słabość ideologiczna i brak koordynacji Białych słaby udział interwencyjnych wojsk Ententy w Rosji 7. Przebieg rewolucji [Uwaga: to tylko zarys !] rozprawa z klasami posiadającymi i duchowieństwem (od XI 1917) wojna z Białymi i interwencją Ententy (1918 –1920) wojna z Polską (1920) wojna z ruchami niepodległościowymi (Ukraina, Białoruś, Finlandia, Estonia, Łotwa, Litwa, Armenia, Azerbejdżan, Gruzja, Azja Środkowa – 1918-1921) e. stłumienie sprzeciwu robotniczego (Kronsztadt 1921) f. pacyfikacja armii chłopskich (1921) a. b. c. d. 8. Na czym polegało fiasko projektu Lenina: Leninowi udało się tylko jedno – utrzymanie władzy. Nie udały się: - rządy rad – powstała nie „dyktatura proletariatu”, lecz dyktatura partii nad proletariatem (i całym społeczeństwem) - demontaż państwa jako aparatu przymusu – mieszkańcy Rosji byli dotąd bardziej poddanymi niż obywatelami – znali tylko jeden typ władzy (jako zorganizowanej przemocy). Państwo bolszewickie łatwo weszło w „koleiny” modelu władzy caratu. Ponieważ ogłosiło walkę z klasami posiadającymi i dążyło do realizacji projektu - - rewolucji światowej jego kompetencje (a tym samym ucisk obywateli) jeszcze wzrosły zarządzanie fabrykami przez robotników – wprowadzono „komunizm wojenny”, który w produkcji przemysłowej oznaczał dyktat komisarzy partyjnych rozdanie ziemi chłopom na stałe – już w 1929 rozpoczęto kolektywizację rolnictwa zniesienie narodów jako podstawy organizacji politycznej – państwo nabrało charakteru federacji składającej się z narodowych republik, ponieważ tożsamość narodowa (wbrew Marksowi) okazała się czymś realnym Postacie w Rosji: Mikołaj II, Aleksander Kiereński, Ławr Korniłow, Włodzimierz Lenin, Lew Trocki, Lew Kamieniew, Grigorij Zinowiew, Feliks Dzierżyński, Anton Denikin, Aleksander Kołczak. 9. Rewolucyjne skutki wojny w Europie: - Zachód: a. zachowanie struktury klasowej i ustroju politycznego, ale pełna demokratyzacja polityki b. zadłużenie finansowe – podważenie podstaw gospodarki c. wzrost siły rewolucyjnego ruchu robotniczego – powstanie partii komunistycznych, którego jednak nigdzie nie zdołały przejąć władzy - Środek i Wschód: a. załamanie struktury klasowej i umasowienie społeczeństw b. upadek rządów/rozpad imperiów (Niemcy, Austro-Węgry, Rosja, Turcja) – krach gospodarczy – chaos i bieda c. głęboka frustracja w krajach pokonanych (straty terytorialne w pokojach narzucanych przez Ententę) d. rozbudzone politycznie chłopstwo – potrzeba nowego podziału ziemi e. kwestia narodowa: - powstawanie nowych państw narodowych – obietnica rozwiązania kwestii społecznej poprzez ich władze – wyhamowanie rewolucyjnego potencjału kwestii chłopskiej (np. Polska) - poszukiwanie nowej tożsamości przez narody postimperialne (Rosja, Turcja, Austria) - Niemcy – należą do Środka, ale różnią się od innych państw tej części Europy: - silnym uprzemysłowieniem – kwestia robotnicza zamiast kwestii chłopskiej - silnym autorytetem prawa – zasada praworządności honorowana także przez rewolucyjny rząd socjaldemokratów – ograniczenie radykalizmu rewolucji 10. Rewolucje w Europie – trzy modele: a. socjaldemokratyczna – Niemcy, Austria, Węgry (państwa istniejące wcześniej, zreformowane pod rządami lewicy 1918-1919) b. narodowo-demokratyczna – państwa nowopowstałe: Polska, Czechosłowacja, państwa bałtyckie c. bolszewicka – Rosja, a poprzez oddziaływanie powołanego przez nią Kominternu (III Międzynarodówka) także „drugie” rewolucje w niektórych krajach pokonanych – Węgry, Bawaria (1919) 11. Okres międzywojenny jako przełom w czerpaniu korzyści ekonomicznych z kolonii Rosły koszty administracji cywilnej i wojska ze względu na: - konieczność objęcia działaniami administracyjnymi szybko rosnącej liczby (zob. niżej) autochtonów - rozwój ruchów emancypacyjnych i organizowane przez nie strajki, manifestacje, a nawet powstania (np. powstanie Rifenów w Maroku) - spadek liczby osób skłonnych do przesiedlenia się z metropolii do kolonii na stałe - kłopoty gospodarek metropolii zorientowanych na odbudowę powojenną, wyjście z zadłużenia wobec USA oraz uporanie się ze skutkami Wielkiego Kryzysu, nie dysponujących dużymi nadwyżkami kapitału inwestycyjnego i nadwyżek produkcji Aż przerosły poziom zysków wynikający z : - tanich surowców - taniej siły roboczej - pewnych rynków zbytu 12. Eksplozja demograficzna w koloniach w okresie międzywojennym Azja, Afryka i Ameryka Południowa – szybki wzrost liczby ludności w I połowie XX w. Europa – utrzymywanie się w I połowie XX w. w fazie ograniczonego przyrostu naturalnego (zapewniającego jednak zastępowalność pokoleń) 13. Skutki I wojny światowej i rewolucji bolszewickiej w Azji - załamanie autorytetu metropolii na skutek klęsk poniesionych w Wielkiej Wojnie. - wpływ ideologiczny europejskiego modelu państwa narodowo-demokratycznego (tj. konstytucyjnego, parlamentarnego, egalitarnego i świeckiego) na elity krajów skolonizowanych miał miejsce już od lat 80. XIX w.: a. Japonia – „odgórna” rewolucja Meidżi od 1867/68 b. Indie – Indyjski Kongres Narodowy od 1885 i walka Gandhiego z Wielką Brytanią bez użycia przemocy c. Chiny – rewolucja i republika od 1911 – chaos i wojna domowa między Partią Narodową a komunistami d. Turcja – rewolucja młodoturecka od 1908 (republika od 1922 – Kemal Pasza Ataturk) e. Meksyk – rewolucja od 1910 – rozdział kościoła od państwa, reforma rolna - wpływ ideologiczny bolszewickiego modelu państwa zaznaczył się dopiero od 1918 r. i okazał silniejszy tylko na obszarze Azji Dalekowschodniej (zwł. Chiny, Indochiny, trochę słabiej w Indonezji). Wpływ ów okazał się znikomy lub żaden w krajach islamskich (Turcja, kraje arabskie) i niewiele większy w krajach hinduistycznego kręgu kulturowego (Indie). Postacie: Fryderyk Ebert, Róża Luksemburg, Miklos Horthy, Bela Kun, Pu I, Sun Jat Sen, Czang Kai Szek, Mao Zedong, Mohandas Gandhi, Kemal Pasza (Ataturk).