UKŁAD POKARMOWY

UKŁAD POKARMOWY
Jama ustna
Pokrywa ją błona śluzowa wyścielona nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, przeważnie
nierogowaciejącym. Jedynie obszary uczestniczące w procesie żucia (podniebienie twarde,
dziąsła i grzbietowa powierzchnia języka) wykazują rogowacenie. W związku ze wspólnym
pochodzeniem, błona śluzowa jamy ustnej wykazuje liczne podobieństwa do skóry (warstwy
brodawkowa i siateczkowa blaszki właściwej, obecność melanocytów, komórek Langerhansa
i komórek Merkla w nabłonku). W blaszce właściwej i błonie podśluzowej znajdują się
niewielkie gruczoły ślinowe o charakterze surowiczym, śluzowym i mieszanym (gruczoły
wargowe, policzkowe, podniebienne, językowe).
Warga
Zrąb (rdzeń) wargi stanowi mięsień szkieletowy (mięsień okrężny ust). Jej zewnętrzna
powierzchnia pokryta jest typową skórą z powłok zawierającą korzenie włosów, gruczoły
łojowe i potowe. Kolejny obszar wargi pokrywa czerwień wargowa, będąca skórą z cienkim
naskórkiem i cienką warstwą zrogowaciałą, bez towarzyszących tworów skórnych.
Wewnętrzną powierzchnię wargi tworzy błona śluzowa pokryta nabłonkiem
wielowarstwowym płaskim nierogowaciejącym. W tym obszarze zlokalizowane są mieszane
gruczoły wargowe.
Język
Zrąb języka zbudowany jest z mięśni szkieletowych. Na powierzchni grzbietowej (górnej)
błona śluzowa tworzy uwypuklenia – brodawki języka:
(1) brodawki nitkowate: najliczniejsze, stożkowate, zrogowaciałe, wysokość ok. 2 mm,
nadają językowi szorstkość, umożliwiając przytrzymywanie kęsów pokarmu;
(2) brodawki grzybowate – podobnej wielkości, mają zwężoną podstawę i poszerzoną część
szczytową (stąd kształt), nieliczne;
(3) brodawki okolone: największe, średnica 3 mm, w liczbie 10-12 ułożone wzdłuż granicy
między trzonem a korzeniem języka (bruzda graniczna), otoczone głębokimi rowkami
okołobrodawkowymi; na powierzchni szczytowej widoczne liczne brodawki wtórne
(wpuklenia blaszki właściwej w obręb nabłonka); na dnie rowków uchodzą przewody małych
gruczołów ślinowych o charakterze surowiczym (gruczoły von Ebnera), których wydzielina
zawierająca lipazę opłukuje powierzchnie kubków smakowych i oczyszcza rowki
okołobrodawkowe;
(4) brodawki liściaste: u dorosłego człowieka szczątkowe; występują w formie fałdów na
bocznych powierzchniach w tylnej części języka; na przekroju poprzecznym widoczne trzy
brodawki wtórne.
Brodawki nitkowate to brodawki mechaniczne, pozostałe typy to brodawki czuciowe
odpowiadające za rejestrację czucia smaku. W nabłonku pokrywającym brodawki czuciowe
znajdują się kubki smakowe.
Kubek smakowy ma kształt beczułkowaty i zbudowany jest z wydłużonych
(wrzecionowatych) komórek nabłonkowo-zmysłowych (cztery typy komórek nabłonkowych:
podstawne, I, II, III). Na powierzchniach szczytowych tych komórek występują mikrokosmki
zawierające w błonie komórkowej receptory smakowe. Pomiędzy komórkami zmysłowymi
znajdują się wolne zakończenia nerwów czaszkowych prowadzących komponentę smakową
(VII, IX, X). Pobudzenie komórek zmysłowych przez substancje smakowe powoduje
uwolnienie z nich neuroprzekaźników (serotoniny i ATP), które pobudzają włókna nerwowe
przekazujące sygnału dalej do CSN.
Dolną powierzchnię języka tworzy błona śluzowa pokryta nabłonkiem nierogowaciejącym, z
grubą blaszką właściwą i błoną podśluzową oraz licznymi naczyniami krwionośnymi.
Narząd zębowy
Ząb zbudowany jest z wystającej na powierzchnię, widocznej korony i z tkwiącego
w zębodole korzenia (lub korzeni). Granica między koroną a korzeniem nosi nazwę szyjki
zęba. Wewnątrz korony znajduje się szeroka komora zęba przechodząca w obrębie korzenia
w wąski kanał otwierający się w dystalnej części korzenia, zwanej wierzchołkiem. W skład
zęba wchodzą struktury zmineralizowane (tkanki twarde): zębina, szkliwo i cement oraz
tkanka niezmineralizowana – miazga, która wypełnia komorę i kanał korzeniowy. Korzeń
zęba otacza ozębna (tworząca aparat więzadłowy), która łączy go z kością zębodołu
i dziąsłem. Struktury te, nazywane wspólnie przyzębiem, tworzą razem z zębem narząd
zębowy.
Zębina buduje przeważającą część korony i korzenia zęba, wyznacza jego kształt i otacza
komorę oraz kanał korzeniowy. W części koronowej zębina pokryta jest szkliwem, w części
korzeniowej cementem, a granica tych tkanek wyznacza szyjkę anatomiczną zęba. Składniki
nieorganiczne (głównie kryształy hydroksyapatytów) stanowią ok. 70% masy zębiny.
Głównym składnikiem organicznym są włókna kolagenowe typu I. Cienka warstwa zębiny na
granicy z miazgą jest niezmineralizowana i nosi nazwę prezębiny. Przez zębinę przebiegają
kanaliki zębinowe, w których znajdują się wypustki komórek znajdujących się w miazdze na
granicy z zębiną, odontoblastów (tzw. włókna Tomesa). Do początkowych (najbliżej miazgi)
odcinków kanalików zębiny wchodzą też bezosłonkowe włókna nerwowe.
Szkliwo pokrywa zębinę w części koronowej warstwą grubości do ok. 2 mm. Jest najsilniej
zmineralizowaną tkanką zęba i jednocześnie najtwardszą tkanką organizmu. Dojrzałe szkliwo
zawiera ok. 96% składników nieorganicznych (bardzo duże kryształy hydroksyapatytów), a
głównym składnikiem organicznym są białka amelogeniny. Podstawowymi jednostkami
strukturalnymi szkliwa są pryzmaty szkliwne – ułożone równolegle, zmineralizowane
„pręty”o długości równej grubości szkliwa.
Cement pokrywa zębinę w części korzeniowej, a swoją budową i składem (ok. 60%
składników nieorganicznych) przypomina tkankę kostną. Wyróżniamy dwa typy cementu:
cement bezkomórkowy (zbudowany wyłacznie z istoty międzykomórkowej) pokrywający
całą powierzchnię zębiny korzeniowej oraz cement komórkowy zlokalizowany w dolnej
części korzenia, a szczególnie dobrze rozwinięty w okolicy jego wierzchołka oraz łuków
międzykorzeniowych. W cemencie komórkowym występują komórki (cementocyty)
zlokalizowane w jamkach, a ich wypustki przebiegają w kanalikach (podobieństwo do
osteocytów kości). W obrębie cementu zakotwiczają się włókna kolagenowe więzadeł zęba.
Miazgę zęba tworzy bogatokomórkowa tkanka łączna galaretowata wypełniająca komorę
i kanał zęba. W istocie międzykomórkowej miazgi przeważają składniki substancji
podstawowej (kwas hialuronowy, proteoglikany). Najbliższy zębinie obszar miazgi zajęty jest
przez wydłużone komórki – odontoblasty. W obrębie miazgi znajdują się bardzo liczne
naczynia krwionośne i pęczki nerwowe, które docierają do niej przez otwór wierzchołkowy.
Ozębna to tkanka łączna wypełniająca szczelinę między korzeniem zęba (cementem) a kością
wyrostka zębodołowego. Ozębną tworzą dwa typy tkanki łącznej: tkanka łączna zbita, która
buduje więzadła zęba oraz – pomiedzy więzadłami - tkanka łączna wiotka bogata w komórki,
naczynia i nerwy. Ozębna mocuje ząb w zębodole oraz odżywia cement i kość zębodołu. Na
jej terenie występują ciałka czuciowe Ruffiniego.
Cewa pokarmowa
Tworzą ją: przełyk, żołądek, jelito cienkie i jelito grube. Na całej długości ściana cewy
posiada taką samą budowę warstwową:
(1) błona śluzowa: budują ją kolejno: nabłonek, łącznotkankowa blaszka właściwa i
mięśniówka błony śluzowej (muscularis mucosae) – cienka warstwa mięśniówki gładkiej,
której skurcz powoduje sfałdowanie błony śluzowej;
(2) błona podśluzowa – tkanka łączna;
(3) błona mięśniowa (mięśniówka właściwa): tworzy ją mięśniówka gładka (wyjątek:
przełyk) zorganizowana w dwie warstwy: wewnętrzną okrężną i zewnętrzną podłużną
(wyjątek: żołądek, jelito grube, p. dalej); kurczliwość tej mięśniówki wywołuje ruchy
perystaltyczne;
(4) błona zewnętrzna (w zależności od lokalizacji): błona włóknista (w odcinkach leżących
zewnątrzotrzewnowo) lub błona surowicza czyli otrzewna trzewna (w odcinkach leżących
wewnątrzotrzewnowo) – tkanka łączna, która w przypadku błony surowiczej pokryta jest
nabłonkiem jednowarstwowym płaskim – międzybłonkiem.
W obrębie blaszki właściwej i/lub błony podśluzowej mogą występować gruczoły.
Przełyk jest wyścielony nierogowaciejącym nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. Posiada
nieregularną muscularis mucosae, a małe gruczoły zlokalizowane są w blaszce właściwej
(gruczoły wpustowe przełyku) i błonie podśluzowej (gruczoły właściwe przełyku).
Wydzielają one śluz ułatwiający proces przesuwania kęsa pokarmowego. Błona mięśniowa w
1/3 górnej zbudowana z mięśniówki szkieletowej (stanowi kontynuację mięśniówki gardła i
odpowiada za zależne od naszej woli przełykanie), w 1/3 środkowej z mieszanej, a w 1/3
dolnej już tylko z mięśniówki gładkiej. Ostatnia warstwa ściany to błona włóknista.
Żołądek
W żołądku wyróżnia się trzy obszary: (1) wpust, (2) trzon i dno, (3) odźwiernik. Nabłonek
pokrywający żołądek to nabłonek jednowarstwowy walcowaty, jego komórki produkują
nierozpuszczalny śluz, który pokrywa nabłonek i chroni powierzchnię żołądka przed
działaniem silnie kwaśnego soku żołądkowego. Nabłonek powierzchniowy tworzy wpuklenia
(dołeczki żołądkowe), do których otwierają się małe cewkowe gruczoły zlokalizowane w
blaszce właściwej: we wpuście gruczoły wpustowe, w trzonie i dnie gruczoły żołądkowe
właściwe, w odźwierniku gruczoły odźwiernikowe. Gruczoły wpustowe i odźwiernikowe
produkują śluz, gruczoły właściwe wydzielają głównie kwas solny i enzymy.
Gruczoły właściwe żołądka to cewkowe, nierozgałęzione gruczoły; zawierają kilka typów
komórek:
(1) komórki główne – zasadochłonne komórki wyposażone w bogatą siateczkę szorstką,
produkują enzymy trawienne soku żołądkowego: pepsynogen, podpuszczkę (tylko u
niemowląt), lipazę żołądkową;
(2) komórki okładzinowe wydzielają kwas solny na drodze aktywnego transportu jonów H+
oraz Cl- do światła gruczołu; komórki te posiadają bardzo liczne mitochondria i kanaliki
wenątrzkomórkowe; wydzielanie HCl jest pobudzane przez hormon gastrynę i histaminę
uwalniane z komórek enteroendokrynowych oraz acetylocholinę pochodzącą z zakończeń
nerwowych. Komórki okładzinowe wydzielają także czynnik wewnętrzny Castle’a – białko
wiążące witaminę B12 i niezbędne do jej wchłaniania w jelicie cienkim;
(3) komórki śluzowe szyjki – zlokalizowane w górnej części gruczołu (szyjka), produkują
śluz;
(4) komórki niezróżnicowane (macierzyste) – zlokalizowane na pograniczu dołeczka i górnej
części gruczołu (tzw. cieśń), odpowiedzialne za regenerację nabłonka gruczołów i
powierzchni żołądka;
(5) komórki dokrewne (enteroendokrynowe) – produkujące hormony.
Błona mięśniowa: w jej skład wchodzi dodatkowa trzecia, najbardziej wewnętrzna warstwa o
przebiegu skośnym. Żołądek w całości leży wewnątrzotrzewnowo – ostatnią warstwą jest
błona surowicza.
Obszary żołądka:
(1) wpust – zlokalizowany na granicy z przełykiem (miejsce przejścia nabłonka
wielowarstwowego płaskiego w jednowarstwowy walcowaty), poskręcane gruczoły
wpustowe zbudowane głównie z komórek śluzowych; częściowo tworzy czynnościowy
zwieracz przełyku;
(2) trzon / dno – przeważający obszar żołądka, gruba blaszka właściwa, płytkie dołeczki,
obecne gruczoły właściwe żołądka;
(3) odźwiernik – cieńsza niż w trzonie blaszka właściwa, głębokie dołeczki, rozgałęzione
cewkowe gruczoły odźwiernikowe (zbudowane głównie z komórek śluzowych); obecność w
gruczołach licznych komórek G (komórki dokrewne wydzielające gastrynę); gruba warstwa
mięśniówki okrężnej tworzy zwieracz odźwiernika.
Jelito cienkie
Składa się z trzech kolejnych odcinków: (1) dwunastnicy, (2) jelita czczego i (3) jelita
krętego. Zachodzą w nim główne procesy trawienia pokarmu i wchłaniania produktów
trawienia. Powierzchnia wchłaniania jest powiększona przez występowanie okrężnych fałdów
błony śluzowej i podśluzowej, palczastych wypustek błony śluzowej (kosmków jelitowych)
oraz licznych mikrokosmków na powierzchni komórek.
Nabłonek jelitowy: jednowarstwowy walcowaty, pokrywa kosmki jelitowe i wpukla się w
głąb blaszki właściwej tworząc cewkowe gruczoły – krypty jelitowe. Nabłonek pokrywający
kosmki zawiera kilka typów komórek:
(1) enterocyty – komórki z brzeżkiem szczoteczkowym, których zadaniem jest wchłanianie
produktów trawienia i przekazywanie ich do naczyń krwionośnych i limfatycznych,
(2) komórki kubkowe – wydzielające śluz, ich liczba wzrasta wraz z przebiegiem jelit,
(3) komórki dokrewne,
(4) komórki szczoteczkowe – nieliczne, zawierają pęczek mikrokosmków na powierzchni
szczytowej, znaczenie chemoreceptoryczne,
(5) komórki M – z mikrofałdami na powierzchni, występują w sąsiedztwie tkanki
limfoidalnej, pośredniczą w przenoszeniu do niej antygenów przez nabłonek.
Błona śluzowa jelita cienkiego ma dwa piętra: górne, utworzone przez kosmki jelitowe i
dolne, zajęte przez krypty jelitowe.
Kosmek jelitowy: palczasta wypustka błony śluzowej (ok. 1 mm), pokryta nabłonkiem
jelitowym. Zrąb kosmka tworzy bogatokomórkowa tkanka łączna wiotka, w której znajduje
się sieć naczyń włosowatych, ślepo zakończone naczynie limfatyczne i pęczek komórek
mięśniowych gładkich odchodzący od muscularis mucosae.
Krypta jelitowa (gruczoł jelitowy): cewkowe wpuklenie nabłonka jelitowego, zawiera
komórki nabłonka jelitowego wymienione powyżej, a ponadto:
(6) komórki niezróżnicowane (macierzyste) – odpowiedzialne za regenerację nabłonka,
(7) komórki Panetha – występują w dnie krypty, produkują i wydzielają substancje
antybakteryjne i antypasożytnicze (defenzyny, lizozym) oraz wydzielają IgA.
Dwunastnica posiada duże, szerokie kosmki i jest jedynym odcinkiem jelita, zawierającym
gruczoły również w błonie podśluzowej: gruczoły dwunastnicze (Brunnera) - śluzowe,
produkujące zasadową wydzielinę zawierającą wodorowęglany i neutralizującą kwaśną treść
pokarmową przechodzącą z żołądka.
Jelito czcze – posiada węższe i krótsze kosmki.
Jelito kręte (biodrowe) – krótkie, wąskie kosmki. W błonie podśluzowej znajdują się duże
skupiska grudek chłonnych – kępki Peyera.
Jelito grube
Ściana jelita grubego tworzy wpuklenia – fałdy półksiężycowate. Błona śluzowa nie posiada
kosmków i zajęta jest przez głębokie, regularne krypty jelitowe, w których występują bardzo
liczne komórki kubkowe, natomiast brak jest komórek Panetha. Zewnętrzna warstwa
mięśniówki (podłużna) nie jest ciągła i ma formę trzech taśm. W jelicie grubym nabłonek
uczestniczy we wchłanianiu wody i wydzielaniu śluzu, co prowadzi do formowania i
zagęszczania mas kałowych.
W kanale odbytniczym (końcowy odcinek jelita grubego) błona śluzowa i podśluzowa
tworzy podłużne fałdy (kolumny odbytnicze), a w błonie podśluzowej występują liczne sploty
żylne.
Wyrostek robaczkowy jest uwypukleniem jelita grubego (kątnicy), ma podobną budowę
ściany i zawiera duże skupiska tkanki limfoidalnej.
Unerwienie narządów cewy pokarmowej pochodzi z autonomicznego układu nerwowego i
jest bardzo bogate. Wyróżniamy unerwienie zewnątrzpochodne: (1) pozazwojowe włókna
współczulne wywodzące się ze zwojów przedkręgowych (trzewny, krezkowy górny,
krezkowy dolny) i (2) przywspółczulne z zakresu unerwienia nerwu błędnego i nerwów
miednicznych. Wewnątrzpochodne unerwienie pochodzi ze śródściennych zwojów,
wchodzących w skład trzech splotów nerwowych. Zlokalizowane są one w błonie
podśluzowej (splot podśluzówkowy wewnętrzny – Meissnera, splot podśluzówkowy
zewnętrzny – Schabadascha) oraz w mięśniówce właściwej (splot mięśniówkowy –
Auerbacha). Sploty te uczestniczą w kontroli perystaltyki, obkurczania zwieraczy,
wchłaniania oraz wydzielania gruczołów przewodu pokarmowego.