Odpowiedzialność za szkodę na osobie małżonka

Odpowiedzialność ubezpieczyciela za wyrządzenie szkody na osobie małżonka przez
współposiadacza kierującego pojazdem mechanicznym.
Na kanwie ostatnio nagłośnionego w mediach przypadku odmówienia przez ubezpieczyciela
zaspokojenia roszczenia poszkodowanej, żony sprawcy wypadku, współposiadacza pojazdu z
poszkodowaną, przedstawiam poniżej własne w tej sprawie stanowisko.
Przypomnę, że ubezpieczyciele uznali jako zasadę, brak odpowiedzialności odszkodowawczej
z umowy obowiązkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych wobec
współposiadacza pojazdu, którym szkodę wyrządzono. Normatywną podstawę dla takiego
stanowiska wskazują art. 822 § 1 Kodeksu cywilnego.
Przepis ten brzmi następująco: Przez umowę ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej zakład
ubezpieczeń zobowiązuje się do zapłacenia określonego w umowie odszkodowania za szkody
wyrządzone osobom trzecim, względem których odpowiedzialność za szkodę ponosi
ubezpieczający albo osoba, na rzecz której została zawarta umowa ubezpieczenia.
Do takiej interpretacji przychylił się Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 29 listopada 1996 roku.
Wynikiem podjętej uchwały jest następująca teza: Nie jest osobą trzecią w rozumieniu art.
822 KC. małżonek sprawcy szkody powstałej w mieniu w związku z ruchem pojazdu
mechanicznego, jeżeli pojazdy biorące udział w kolizji drogowej objęte są ustawową
wspólnością majątkową małżeńską.
Powyższą uchwałę oparł SN również na orzeczeniu SN z dnia 30 stycznia – 5 lutego 1963 r.
w spr. CR 111/62, gdzie sąd orzekał o zakresie terminu osoba trzecia na podstawie art. 153
Kodeksu zobowiązań, którego zastąpił art. 436 obecnego Kodeksu cywilnego. Przepis ten
odsyła aktualnie do terminu zawartego w art. 435 KC. w brzmieniu „komukolwiek”. Jednak
fakt ten SN w uchwale z 29 listopada 1996 roku pominął.
Jak widać uchwała sądu dotyczy wyłącznie szkody w mieniu. Teza ta zasługuje na pełną
aprobatę zważywszy na to, że wprowadzone znacznie później warunki ubezpieczenia
obowiązkowego OC posiadaczy pojazdów (ustawa z dnia 22 maja 2003 roku o
ubezpieczeniach obowiązkowych, Dz.U. Nr 124, poz. 1152) – zwane w dalszej części ustawą
o.u.o., wyłączają odpowiedzialność ubezpieczyciela za szkody w mieniu wyrządzone przez
współposiadacza drugiemu współposiadaczowi. Nie ma przy tym znaczenia, czy
współposiadaczami są małżonkowie – vide art. 38 pkt 1 ustawy.
Warto przytoczyć także orzeczenie SN z dnia 14 września 200 roku w sprawie V CKN
113/2000, zgodnie z którym: wspólnik spółki cywilnej, który poniósł szkodę wyrządzoną przez
ruch pojazdu mechanicznego, prowadzonego przez drugiego wspólnika - współposiadacza
pojazdu - nie jest osobą trzecią w rozumieniu art. 822 KC.
Orzeczenia powyższe zapadły wyłącznie w stosunku do uszkodzonego mienia oraz w okresie
nieobowiązywania ustawy o.u.o., co jest kluczowym zagadnieniem w niniejszych
rozważaniach. W dzisiejszym bowiem stanie prawnym zgodnie z art. 22 ust. 1 ustawy o.u.o.
do umów ubezpieczenia obowiązkowego, w sprawach nieuregulowanych w ustawie (więc
ustawie o.u.o.) stasuje się przepisu Kodeksu cywilnego. Z wnioskowania a contrario wynika,
że skoro przedmiotowe zagadnienie reguluje przepis ustawy o.u.o. nie można do jego
interpretacji posłużyć się normą wyrażoną w Kodeksie cywilnym.
Potwierdzeniem wywodu jest uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 kwietnia 2005 roku w
sprawie III CZP 99/2004 o treści: przepis art. 38 pkt 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o
ubezpieczeniach obowiązkowych, ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim
Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz. U. 2003 r. Nr 124 poz. 1152 ze zm.) nie ma
zastosowania, jeżeli właścicielem uszkodzonego lub zniszczonego pojazdu mechanicznego i
pojazdu mechanicznego kierowanego przez sprawcę szkody jest bank kredytujący, na którego
przewłaszczono własność tych pojazdów lub finansujący na podstawie umowy leasingu,
którzy oddali je w posiadanie zależne.
Jak widać podobne zagadnienie SN rozstrzygał na podstawie ustawy o.u.o. w zw. z art. 22 ust.
1, co dodatkowo podkreślam.
Nie można wszak stosować dowolności w przytaczaniu podstawy prawnej dla rozważanych
kwestii. Jak pokazuje opisywany ostatnio w prasie i telewizji przykład ubezpieczyciele
wybiórczo stasują raz art. 822 KC., a innym razem art. 38 ustawy o.u.o. Takie działanie jest
niedopuszczalne.
Wymaga następnie rozważenia odpowiedzialność ubezpieczyciela za szkodę na osobie
małżonka, współposiadacza pojazdu, którego kierowca – współposiadacz, ponosi winę za jej
wyrządzenie.
Aby dowieść słuszności tezy o braku zastosowania art. 822 KC. do umowy ubezpieczenia
obowiązkowego OC posiadaczy pojazdów mechanicznych zważyć trzeba następujące
kwestie:
1) Jak zasadę odpowiedzialności kształtują przepisy ustawy o.u.o.
2) Jak zasadę odpowiedzialności kształtują przepisy KC.
3) Jaka jest relacja art. 822 KC. do umowy ubezpieczenia.
Ad. 1)
Zgodnie z przepisami ustawy o.u.o. ubezpieczeniem obowiązkowym jest ubezpieczenie
odpowiedzialności cywilnej podmiotu, jeżeli ustawa lub ratyfikowana przez RP umowa
międzynarodowa nakłada obowiązek zawarcia umowy ubezpieczenia – vide art. 3 ust. 1. W
świetle ust. 2, jeżeli ryzyko objęte ubezpieczeniem obowiązkowym OC, w rozumieniu
przepisów ustawy, jest umiejscowione w państwie członkowskim Unii Europejskiej (więc
także w Polsce) do tego ubezpieczenia stosuje się przepisy ustawy (więc ustawy o.u.o.). Co
więcej nawet zawarcie umowy ubezpieczenia obowiązkowego z naruszeniem przepisów tej
ustawy, uważa się za zawartą zgodnie z przepisami ustawy o.u.o. – zob. art. 6.
Zakres przedmiotowy odpowiedzialności ubezpieczyciela określa art. 34 ust. 1 oraz 36 ust. 1
ustawy o.u.o.. Zgodnie z nimi do zakresu tego należą szkody, których następstwem jest
śmierć, uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia bądź też utrata, zniszczenie lub uszkodzenie
mienia. Wyjątkiem jest wskazane w art. 38 ust. 1 ustawy o.u.o. wyłączenie za mienie, którego
współposiadaczem oraz sprawcą szkody jest ta sama osoba. Odszkodowanie ustala się i
wypłaca w granicach odpowiedzialności cywilnej posiadacza lub kierującego pojazdem.
Granice tej odpowiedzialności wyznaczają zasady prawa cywilnego, a nie zasady regulujące
stosunek ubezpieczenia, do których należy art. 822 KC.
Zakres podmiotowy wynika z art. 35 ustawy o.u.o., wg którego ubezpieczeniem posiadaczy
pojazdów mechanicznych jest objęta odpowiedzialność cywilna każdej osoby, która w okresie
trwania odpowiedzialności ubezpieczeniowej, wyrządziła szkodę w związku z ruchem tego
pojazdu.
Z przytoczonych wyżej przepisów można dojść do wniosku, że:
a/ każdy posiadacz lub kierujący zobowiązany jest zawrzeć umowę obowiązkowego
ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów,
b/ do uregulowania spraw związanych z umową obowiązkowego ubezpieczenia OC
posiadaczy pojazdów stosuje się przepisy ustawy o.u.o. (art. 6 ust. 1 w zw. z art. 22 ust. 1),
2
c/ tylko w sprawach nieuregulowanych ustawą o.u.o. zastosowanie znajdą przepisy Kodeksu
cywilnego,
d/ przesłankami odpowiedzialności ubezpieczyciela z umowy OC posiadaczy pojazdów są:
- szkoda określona w art. 34 ust. 1 ustawy o.u.o.,
- ruch pojazdu,
- adekwatny związek przyczynowy między szkodą, a ruchem pojazdu,
- brak możliwości powołania się przez ubezpieczyciela na okoliczności wyłączające jego
odpowiedzialność (art. 38 ustawy o.u.o.).
Ad. 2)
Odpowiedzialność z tytułu szkód wyrządzonych w związku z ruchem pojazdu reguluje
Kodeks cywilny art. 436 w zw. z art. 435, który łączy ponoszenie odpowiedzialności z
ruchem pojazdu, za szkody na osobie lub w mieniu, wyrządzone komukolwiek. Podkreślenia
wymaga treść art. 437, zgodnie z którym nie można wyłączyć ani ograniczyć z góry
odpowiedzialności określonej w art. 435 i 436 KC.
Wyłączenie odpowiedzialności z góry w ustawie o.u.o. za szkody w mieniu, którego sprawca
jest współwłaścicielem nie stoi z tym przepisem w sprzeczności. Chodzi wszak o szkody
wyrządzone komukolwiek, a nie sobie samemu.
Ad. 3.)
Zgodnie z treścią art. 822 § 1 KC. ubezpieczyciel zobowiązał się do zapłacenia określonego w
umowie odszkodowania za szkody wyrządzone osobom trzecim. Natomiast § 2 wskazuje, że
szkody o których mowa w § 1, muszą być następstwem przewidzianego w umowie wypadku.
Wreszcie § 3 stanowi, że strony umowy mogą włączyć do odpowiedzialności ubezpieczyciela
skutki zdarzeń powstałych przed zawarciem umowy.
Interpretacja powyższych przepisów prowadzi do wniosku, że art. 822 KC. nie ma
zastosowania do ubezpieczenia obowiązkowego OC posiadaczy pojazdów gdyż:
a/ odszkodowanie należne poszkodowanemu ustala się w oparciu o przepisy normatywne
KC.(patrz ad. 2), nie zaś o postanowienia umowy ubezpieczenia obowiązkowego, co czyni się
w umowie ubezpieczenia dobrowolnego OC,
b/ ustawa o.u.o., jako warunki ubezpieczenia obowiązkowego OC posiadaczy pojazdów nie
precyzują wypadków, w następstwie których należne jest odszkodowanie. Zgodnie bowiem z
art. 36 odszkodowanie należne jest za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdu. Sam
ruch pojazdu nie jest wypadkiem ubezpieczeniowym. Wypadki takie przewidują i precyzują
za to warunki umowy dobrowolnego ubezpieczenia OC,
c/ zgodnie z art. 35 ustawy o.u.o. odpowiedzialność ubezpieczyciela obejmuje wyrządzenie
szkody wskutek kierowania pojazdem w okresie trwania odpowiedzialności ubezpieczyciela.
Przepis ten nie wprowadza wyjątku, przyjęcia do umowy zdarzeń powstałych przed
zawarciem umowy, na co zezwala art. 822 § 3 KC.
Trzeba wreszcie wspomnieć, że w związku z art. 33 pkt 6 Kodeksu rodzinnego i
opiekuńczego, odszkodowanie za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z
tytułu zadość uczynienia za doznaną krzywdę zalicza się do majątku osobistego każdego z
małżonków. Oznacza to, że sprawca szkody – małżonek, który pozostaje w ustawowym
ustroju majątkowym z poszkodowanym małżonkiem nie ma żadnych praw do wskazanych
świadczeń. Wobec tego argumentacja oparta na wspólności majątkowej pojazdu, którego
ruchem szkodę wyrządzono nie może mieć w wypadku szkody na osobie zastosowania.
Szkoda na osobie nie jest szkodą w majątku wspólnym, do którego zalicza się posiadany we
współwłasności ustawowej uszkodzony pojazd. Za wyeliminowaniem szkód osobowych z
wyłączenia odpowiedzialności ubezpieczyciela, o którym mowa w art. 38 ust. 1 ustawy o.u.o.
3
opowiada się także M. Krajewski w: Umowa ubezpieczenia komentarz do art. 805 – 834 KC.,
Warszawa 2004, s. 181.
Gdyby ustawodawca chciał wyłączyć także szkody na osobie uczyniłby to w tym właśnie,
zamkniętym katalogu okoliczności uwalniających ubezpieczyciela od wypłaty
odszkodowania.
Po stronie argumentowanej tezy staje również najświeższa uchwała Sądu Najwyższego z dnia
19 stycznia 2007 roku w spr. III CZP 146/2006 o treści: zakład ubezpieczeń odpowiada z
tytułu ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za
szkodę na osobie wyrządzoną przez kierowcę pojazdu jego posiadaczowi lub
współposiadaczowi.
Celem ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych jest zapewnienie poszkodowanym środków
na naprawę wyrządzonych szkód, a nie ochrona sprawcy przed finansowymi reperkusjami. To
stanowi właśnie zasadniczą różnicę między umową dobrowolnego a obowiązkowego
ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej. Nie dostrzeganie różnicy godzi w istotę tej
ostatniej.
Wobec tego stanowisko ubezpieczycieli odmawiające odszkodowania za szkodę na osobie
małżonka sprawcy szkody, kierującego współposiadacza pojazdem, nie znajduje podstaw
normatywnych i nie może zasługiwać na uwzględnienie.
4